ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Κ. ΚΑΤΡΑΝΑ Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΩΝ

Transcript

1 ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Κ. ΚΑΤΡΑΝΑ Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΒΛΕΨΗ ΤΟΥ ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΑΧΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... ΣΕΛ. 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΗΓΕΜΟΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΏΝ ΧΡΌΝΩΝ...ΣΕΛ. 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΙΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ Μ. ΑΣΙΑΣ...ΣΕΛ. 23 Ι. ΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ...ΣΕΛ. 28 ΙΙ. ΟΙ ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ...ΣΕΛ. 32 ΙΙΙ. Η ΤΕΛΕΣΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ...ΣΕΛ. 40 ΙV. ΤΟ ΙΕΡΑΤΕΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ...ΣΕΛ. 45 V. Ο ΤΙΤΛΟΣ «ΝΕΩΚΟΡΟΣ» ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ...ΣΕΛ.50 VI. ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΩΝ ΣΕΒΑΣΤΩΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ...ΣΕΛ. 56 VII. Η ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΘΥΣΙΩΝ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗ ΤΩΝ «ΣΕΒΑΣΤΩΝ» ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ...ΣΕΛ. 63 2

3 ΕΠΙΛΟΓΟΣ. ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ Μ. ΑΣΙΑΣ...ΣΕΛ. 70 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... ΣΕΛ. 74 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ...ΣΕΛ. 87 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ναυμαχία στο Άκτιο και η νίκη του Οκταβιανού επί του Μάρκου Αντωνίου και της Κλεοπάτρας δεν σηματοδότησε την αρχή μιας νέας πραγματικότητας για τον αρχαίο κόσμο μονάχα σε πολιτικό επίπεδο αλλά συνάμα επέφερε αλλαγές και στο θρησκευτικό προσκήνιο. Ο Αύγουστος κατόρθωσε να πραγματοποιήσει τον κρυφό πόθο του Μ. Αλεξάνδρου και τη μεγαλύτερη απραγματοποίητη φιλοδοξία του Ιουλίου Καίσαρα, αποτέλεσε αντικείμενο λατρείας. Ξεχωριστό ρόλο στη λατρεία του αυτοκράτορα έπαιξαν οι Έλληνες κυρίως της Μ. Ασίας. Η επαρχία της Μ. Ασίας υπήρξε σημαντικός πρωτοστάτης στην καθιέρωση μιας περισσότερο οργανωμένης απόδοσης θεϊκών τιμών προς το πρόσωπο του «Καίσαρα». Ο Αύγουστος επέτρεψε στην επαρχία της Ασίας και της Βιθυνίας να στήσουν τέμενος για τη λατρεία του Καίσαρα και της Ρώμης το 29 π. Χ. όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ο Διών Κάσσιος στο έργο του Ρωμαϊκαί Ιστορίαι LI, : «Καῖσαρ δὲ ἐν τούτῳ τε ἂλλα ἐχρημάτιζε, καὶ τεμένη τῇ τε Ῥώμῃ καὶ τῷ πατρὶ τῷ Καίσαρι, ἥρωα αὐτὸν Ἰούλιον ὀνομάσας, ἔν τε Ἐφέσω καὶ ἐν Νικαίᾳ γενέσθαι ἐφῆκεν». Οι διαστάσεις της λατρείας στην επαρχία υπήρξαν αξιοσημείωτες. Την ίδρυση των ναών επακολούθησε η διοργάνωση εορταστικών αγώνων, η οργάνωση επαρχιακής λατρείας του αυτοκράτορα σε ένα από τα υπάρχοντα Κοινά, η δημιουργία μια ολόκληρης εικαστικής γλώσσας, ο διορισμός ιερατείου για την άσκηση των λειτουργικών καθηκόντων που είχαν προκύψει καθώς και η τέλεση θυσιαστικών τελετών σύμφωνα με τα πρότυπα των παραδοσιακών θεοτήτων. Δημιουργήθηκε ένα πλαίσιο ώστε ο εκάστοτε αυτοκράτορας να πλαισιώνει επάξια, αν όχι ακόμα και να ηγείται, του τοπικού πανθέου της περιοχής. Αυτή η οργάνωση και διάδοση, που γνώρισε η αυτοκρατορική λατρεία στην επαρχία της Μ. Ασίας, αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα του τρόπου εξέλιξης της στην Ανατολή. Η Μ. Ασία αποτέλεσε ένα 4

5 ψηφιδωτό έκφρασης και απόδοσης θεϊκών τιμών προς τον «Καίσαρα». Η παρούσα εργασία αποσκοπεί στην παρουσίαση των συνθηκών που επέτρεψαν και προώθησαν την ανάπτυξη της καθώς και των μέσων που αξιοποιήθηκαν για την καθιέρωση της. Η ανάπτυξη του θέματος της εργασίας ακολουθεί την εξής δομή: Στην εισαγωγή γίνεται ένας πρόλογος σχετικά με το θέμα της εργασίας, την ανάλυση, την πορεία καθώς και τον τρόπο ανάπτυξης του. Στο πρώτο κεφάλαιο παρατίθεται μια ιστορική αναδρομή του φαινομένου της λατρείας του ηγεμόνα, ξεκινώντας από την αρχαία Αίγυπτο και καταλήγοντας στη σημαντική και καθοριστική προσωπικότητα του Ιουλίου Καίσαρα ενώ ασχολείται και με την αφετηρία της αυτοκρατορικής λατρείας, που δεν υπήρξε άλλη από τον αυτοκράτορα Αύγουστο και την εξέλιξη της παράλληλα με τους διαδόχους του. Το δεύτερο κεφάλαιο ξεκινά με την περιοχή της Μ. Ασίας και τις πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες που επικρατούσαν την εποχή που βρισκόταν υπό την εξουσία της Ρώμης και του Ρωμαίου αυτοκράτορα και ακολουθούν επτά κεφάλαια με τις εκφάνσεις του φαινομένου της αυτοκρατορικής λατρείας. Η πρώτη ενότητα αυτού του κεφαλαίου παρουσιάζει χαρακτηριστικά δείγματα της αρχιτεκτονικής της λατρείας του «Καίσαρα», ενώ η επόμενη ενότητα είναι αφιερωμένη στις εορτές της αυτοκρατορικής λατρείας στη Μ. Ασία και στον τρόπο με τον οποίο αποτέλεσαν ένα αξιοσημείωτο μέσο έκφρασης της. Η τρίτη ενότητα αναφέρεται σε έναν ιδιαίτερο θεσμό, τα αυτοκρατορικά μυστήρια και τις μαρτυρίες από την επαρχία της Μ. Ασίας σχετικά με την τέλεση και το περιεχόμενο τους. Η τέταρτη ενότητα του δευτέρου περιγράφει τα ιερατικά αξιώματα, που η επαρχία της Μ. Ασίας καθιέρωσε για την τέλεση των ιερών καθηκόντων σχετικών με το περιβάλλον της αυτοκρατορικής λατρείας. Η επόμενη ενότητα παρουσιάζει τον τίτλο της «Νεωκόρου», τη χρήση και τη σημασία του τίτλου καθώς και τα καθήκοντά τους, που συνεπαγόταν η διάκριση αυτή της κάθε πόλης. Η εικαστική διάσταση της αυτοκρατορικής λατρείας περιγράφεται στην έκτη ενότητα αυτού του κεφαλαίου, και σχετίζεται με την παρουσίαση της εικαστικής της γλώσσας που αποτελεί 5

6 καθοριστικό παράγοντα για την καθιέρωση και τη διάδοση της συγκεκριμένης λατρείας όχι μόνο στη συγκεκριμένη επαρχία αλλά και σ ολόκληρη την απέραντη αυτοκρατορία. Η έβδομη ενότητα πραγματεύεται την πραγματοποίηση θυσιών προς τιμήν των «Σεβαστών» καθώς επίσης με τη ιδιαίτερη σημασία τους στο πλαίσιο της αυτοκρατορικής λατρείας στη επαρχία της Μ. Ασίας. Τέλος, καταγράφονται στον επίλογο οι διάφορες θρησκευτικές και πολιτικές διαστάσεις του φαινομένου της αυτοκρατορικής λατρείας στη συγκεκριμένη επαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας που αποτελούν ρυθμιστικό παράγοντα για το συνολικό τρόπο σκέψης αυτής της εποχής. Ευχαριστίες: Η συντάκτρια της παρούσης εργασίας επιθυμεί να εκφράσει την ειλικρινή της ευγνωμοσύνη στον καθηγητή κ. Παχή για την πολύτιμη αρωγή του κατά την εκπόνηση της εργασίας αυτής. Ένα θερμό ευχαριστώ στην τριμελή επιτροπή. 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ Για την αρχαία Αίγυπτο η θεϊκή βασιλεία είναι ταυτισμένη με τους Φαραώ. 1 Η θεοποίηση των ηγεμόνων ξεκινά από τους αρχαιότατους χρόνους και φτάνει στην ακμή του την Περίοδο του Νέου Βασιλείου. 2 Οι Αιγύπτιοι πίστευαν πως είναι μια απτή θεότητα. Είναι γιος του θεού και συγκεκριμένα του Άμμωνα Ρα. 3 Ο Φαραώ είναι ο προστάτης της Αιγύπτου. Συνδυάζει δυο αντίπαλες αλλά και άκρως συμπληρωματικές δυνάμεις, τον θεό Ωρο, τον θεό της Κάτω Αιγύπτου, και τον Σήθ, το θεό της Άνω Αιγύπτου. 4 Συνεπώς ενσαρκώνει την ύψιστη ζωτική δύναμη του θεού για ολόκληρη την Αίγυπτο. Η κορύφωση του μεγαλείου της χώρας ταυτίζεται με την περίοδο των Φαραώ. Όμως και η αρχαία Ελλάδα δεν έμεινε ασυγκίνητη στην ιδέα της απόδοσης τιμών σε κοινούς θνητούς. Και εκεί υπήρχε μια μακραίωνη παράδοση να ηρωποιούνται άνθρωποι που ξεχώριζαν. Οι ήρωες βρίσκονταν στο ίδιο επίπεδο, μεταξύ θνητών και θεών, μαζί με τους ημίθεους. Δέχονταν θυσίες, οι θυσίες ωστόσο στρέφονταν προς τη γη 1 Σχετικά με τη λατρεία των Φαραώ βλ. J. Ferguson, The religions of the Roman Empire (New York, 1976), σελ. 88. H Mattingly, Roman imperial civilization (London, 1967), σελ Σχετικά με την περίοδο του Νέου Βασιλείου στην Αρχαία Αίγυπτο βλ. Cyril Aldred, Οι Αιγύπτιοι (μετ. Ελένη Αστερίου) (Αθήνα,2001), σελ Goodenough Simon, Egyptian Mythology ( London, 1997), σελ Για την αρχιτεκτονική των ναών του Νέου Βασιλείου βλ. Wildung Dietrich, Egypt. From Prehistory to the Romans, (Köln, 1997), σελ Την πίστη των αρχαίων Αιγυπτίων πως ο Φαραώ είναι γιος θεού και μάλιστα του Άμμωνα Ρα επιβεβαιώνει και μια προσευχή- εξομολόγηση του Ραμσή του Τρίτου βλ Pap. Harris, 1,57.3:«τιμή σε σας, θεοί και θεές, κύριοι του ουρανού,της γης, του ωκεανού, που περπατάτε με μεγάλα βήματα μέσα στη βάρκα των εκατομμυρίων(χρόνων),δίπλα στον πατέρα τους Ρα, που η καρδία του χαίρεται όταν βλέπει την τελειότητα τους (των βασιλέων) για να κάνουν ευτυχισμένη την Ταμερύ». Επίσης βλ. Pierre Montet, Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Αίγυπτο (μετ. Έλλη Αγγέλου) (Αθήνα, 1990),σελ 212. Παν. Παχής, Ίσις Καρποτόκος τόμος 1 : Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων (Θεσσαλονίκη, 2003), σελ J.H. Gehrke, Η ιστορία του ελληνιστικού κόσμου (μετ. Άγγελος Χανιώτης) (Αθήνα, 2003),σελ Βλ. Cyril Aldred, Οι Αιγύπτιοι, ό.π., σελ

8 και όχι προς τον ουρανό, όπως για τους Ολύμπιους θεούς. 5 Η μονή εξαίρεση στον κανόνα της αρχαιοελληνικής πραγματικότητας, σχετικά με τη θεοποίηση των ζώντων θνητών, αποτελεί η περίπτωση του Λυσάνδρου από τη Σπάρτη. Ο Λύσανδρος το 405 π.χ. νίκησε τον Αθηναϊκό στόλο στους Αιγός ποταμούς και απελευθέρωσε τις πόλεις κράτη που συμμετείχαν στην αθηναϊκή συμμαχία. Μια από τις πόλεις αυτές θέλοντας να τον ευχαριστήσουν για την πράξη του αυτή τον έκανε θεό. 6 Ο ίδιος ο Λύσανδρος για να γιορτάσει τον θρίαμβο του αυτό θέλησε να αναγείρει στους Δελφούς ένα μνημείο οπού το άγαλμα του θα περιστοιχιζόταν από τα αγάλματα των θεών. 7 Το πρόσωπο εκείνο της ιστορίας που άλλαξε τα δεδομένα όσον αφορά τη λατρεία ενός ηγεμόνα υπήρξε ο Μ. Αλέξανδρος. Ο Μ. Αλέξανδρος άρχισε να απολαμβάνει θεϊκών τιμών ενόσω ζούσε. 8 Με τον στρατηλάτη Μακεδόνα το φαινόμενο αποκτά μια παγκόσμια, για τα δεδομένα της εποχής, διάσταση. Δεν είναι βέβαιο κατά πόσο ο ίδιος υπήρξε εμπνευστής της απόδοσης θεϊκών τιμών στο πρόσωπο του. Παρόλα αυτά το 324 π.χ. απαίτησε από τους Έλληνες να τον αναγνωρίζουν ως τον «ανίκητο θεό». 9 5 Βλ. J. Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ Αναφορές σχετικά με την ύπαρξη λατρείας του Λύσανδρου υπάρχουν στα έργα των : S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor (Cambridge, 1984), σελ. 26. Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors», The Biblical World (1912), σελ. 80. Scott Kenneth, «Humor and expense of the ruler cult», CPh 27 (1932), σελ Βλ. Claude Mosse, Αλέξανδρος Το πεπρωμένο ενός μύθου (μετ. Σταύρος Βλοντάκης) (Αθήνα,2003),σελ. 114.Ο Πλούταρχος (Λύσανδρος 18,5) αναφέρει πως ο Σπαρτιάτης ήταν ο πρώτος Έλληνας στον οποίο οι πόλεις ίδρυσαν βωμούς και πρόσφεραν θυσίες, ωσάν να ήταν θεός. Ήταν ο πρώτος για τον οποίο έψαλαν παιάνες, από τον οποίο αναφέρουν την αρχή «Της έξοχης Ελλάδας τον στρατηγό από τη μεγάλη Σπάρτη ας υμνήσουμε εμπρός τον παιάνα». 8 Σχετικά βλ. J. Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ. 89. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ. 26. S. R. F. Price, «Emperors and Gods. The Greek language of The Roman Imperial Cult», JHS 104 (1984), σελ. 81. Επίσης βλέπε και Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors», ό.π., σελ Στο θέμα κάνει αναφορά η Claude Mosse, Αλέξανδρος Το πεπρωμένο ενός μύθου, ό.π., σελ Jon D. Mikalson, Religion in Hellenistic Athens (Berkeley/Los Angeles/London, 1998), σελ

9 Η αναγνώριση αυτή περισσότερο αποτελούσε μια επιθυμία επιβεβαίωσης της απόλυτης εξουσίας που πρέσβευε. Ο Μ. Αλέξανδρος με μια τέτοια κίνηση αποσκοπούσε να επιβάλλει την επιστροφή των εξόριστων παρά την θεοποίηση του. 10 Μια άλλη άποψη είναι πως ίσως το περιβάλλον του, φιλικό και οικογενειακό, επηρέασε τις βλέψεις του βασιλιά του. Ένα περιστατικό που περιγράφει μεταγενέστερα ο Σενέκας φωτίζει καλύτερα τις απόψεις του Μ. Αλεξάνδρου για την θεϊκή καταγωγή του: όταν κάποια στιγμή χτυπήθηκε από ένα βέλος ο Μ. Αλέξανδρος γύρισε και είπε στους οικείους του πως αν και όλοι οι άνδρες του ορκίζονταν πως ήταν γιος του Δία, η πληγή του αποδείκνυε πως ήταν απλά θνητός. 11 Ο θάνατος του Μ. Αλέξανδρου σηματοδότησε την έναρξη μιας νέας περιόδου. Οι διάδοχοι του όχι μόνο διεκδίκησαν μέρος της δύναμης και των κτίσεων αλλά και προσπάθησαν με θρησκευτικά ερείσματα να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους. 12 Η λατρεία των μοναρχών των ελληνιστικών κρατών είναι αμφίβολο εάν υπήρξε αποτέλεσμα ενός αυθόρμητου και ειλικρινούς θρησκευτικού συναισθήματος. 13 Περισσότερο πρέπει να λειτούργησε ως ένα μέσο ελέγχου των ανθρώπων, ως ένας τρόπος να συνηθίσουν οι Έλληνες τον νέο τύπο ηγεμονίας. Επιπλέον μπορεί και να αποτέλεσε ένα είδος ευγνωμοσύνης για τις ευεργεσίες των ηγεμόνων Για τους λόγους που οδήγησαν τον Μ. Αλέξανδρο να ζητήσει την αναγνώριση του ως θεού μόνο από τους Έλληνες βλ. Παν. Παχής, Ίσις Καρποτόκος τόμος 1: Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, ό.π., σελ. 258.Ιστορία του ελληνικού έθνους, Τόμος Δ Μ. Αλέξανδρος- Ελληνιστικά χρόνια, σελ Σχετικά με το περιστατικό βλ. Scott Kenneth, «Humor and expense of the ruler cult», CPh 27 (1932), σελ Επίσης βλ. Seneca, Epistulae LIX 12: Omnes iurant esse me Iovis filium, sed vulnus hoc hominem esse me clamat. 12 Βλ. Walbank Fr., Ο Ελληνιστικός κόσμος (μετ. Τάσος Δαρβέρης) (Θεσσαλονίκη, 1999),σελ Σχετικά βλ. J.H. Gehrke, Η ιστορία του ελληνιστικού κόσμου, ό.π., σελ Απόψεις σχετικά με τα αίτια της λατρείας των ηγεμόνων των ελληνιστικών βασιλείων βρίσκουμε στους J.H. Gehrke, Η ιστορία του ελληνιστικού κόσμου, ό.π., σελ S.R. F.Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ. 29. Για το φαινόμενο της ευεργεσίας βλ. Αριστοτέλης, Ρητορική, Ά 5, 1361 α, Παράδειγμα αποτελεί ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, ο οποίος κατά την περίοδο σιτοδείας του 307 και του 304 π.χ. πρόσφερε σιτηρά στους κατοίκους της πόλης των Αθηνών βλ. Παν. Παχής, 9

10 Τα προνόμια, που έλαβαν οι τοπικοί άρχοντες, ήταν παρόμοια με εκείνα των θεών. Η πρωτοβουλία συνήθως ανήκε στις πόλεις. Σπάνια όμως οι πόλεις αυτές αποφάσιζαν την ανέγερση ενός ναού για την αποκλειστική απόδοση τιμών στο πρόσωπο ενός μονάρχη. Το φαινόμενο αυτό οφειλόταν στο γεγονός πως το καθεστώς των πόλεων ήταν αβέβαιο. Την μια ημέρα μπορεί να υπαγόταν στην εξουσία του ενός ηγεμόνα και την επομένη να βρισκόταν υπό την ηγεσία του αντιπάλου του. Επομένως και η λατρεία έπρεπε να μπορεί να ακολουθεί τις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις. 15 Στην Αίγυπτο των Πτολεμαίων η παράδοση των Φαραώ βοήθησε στην καθιέρωση της εξύμνησης του οίκου τους. Ο Πτολεμαίος ο Ά, αμέσως μετά τον θάνατο του,ονομάστηκε στην Αλικαρνασσό θεός και Σωτήρας και σχημάτισε ιερή Τριάδα μαζί με τον Όσιρι και την Ίσιδα. Ο Πτολεμαίος ο Β το 283 π.χ. ανακήρυξε τον πατέρα του θεό και όταν πέθανε και η χήρα του δεύτερου καθιέρωσε κοινή λατρεία για τους Σωτήρες θεούς. Τον ένατο χρόνο της βασιλείας του Πτολεμαίου του Ευεργέτη υπήρξε ψήφισμα που απέδιδε τιμές στον Πτολεμαίο και την Βερενίκη, στο οποίο γινόταν αναφορά σε ευεργέτες θεούς, σε ιερείς και σε εορτασμούς. 16 Οι υπόλοιπες δυναστείες της ελληνιστικής περιόδου ακολούθησαν το παράδειγμα των Πτολεμαίων. Ο Αντίγονος και ο Δημήτριος ο Πολιορκητής ήδη το 307 π.χ. λατρεύονταν στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι υμνούσαν τον Δημήτριο, συγκρίνοντας τον με τους άλλους θεούς που δεν νοιάζονταν καθόλου για αυτούς πια. 17 Η παρουσία του Ίσις Καρποτόκος τόμος 1 : Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, ό.π., σελ Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Σχετικά με την θεοποίηση των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο βλ. Bevan E.R., «The deification of kings in the Greek cities», The English Review 16, (1901), σελ Walbank Fr., Ο Ελληνιστικός κόσμος (μετ. Τάσος Δαρβέρης), ό.π., σελ A. D. Nock, «Σύνναος Θεός», HSCP 41 (1930), σελ. 7. Παν. Παχής, Ίσις Καρποτόκος τόμος 1: Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, ό.π., σελ J. Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ Για τη λατρεία του Δημητρίου Πολιορκητή βλ. R. Parker, Η θρησκεία στην αρχαία Αθήνα (μετ. Γεωργία Τριανταφυλλίδη)(Αθήνα, 2005), σελ Green Peter, The Hellenistic age. A short history (New York, 2007), σελ. 10

11 ήταν έντονη τόσο στον Παρθενώνα όσο και στο ναό του Απόλλωνα στη Δήλο. Ήταν σύνναος θεός. 18 Από την πλευρά των Σελευκίδων ο Αντίοχος αμέσως μετά το θάνατο του ονομάστηκε Απόλλων ο Σωτήρ. Όταν ο Αντίοχος ΙΙΙ το 197 π.χ. απελευθέρωσε την Ιασώ από τον Φίλιππο V τον Μακεδόνα, η πόλη τον τίμησε στήνοντας βωμό προς τιμή του. 19 Οι Ατταλίδες δεν επεδίωξαν την λατρεία της δυναστείας τους. Αν και οι πόλεις τους πρόσφεραν τιμές, δεν υπήρξε επίσημη κρατική μέριμνα ή ενθάρρυνση. 20 Η πτώση των ελληνιστικών βασιλείων συνέπεσε με την ανάδειξη μιας νέας δύναμης, της Ρώμης. Οι ηγεμόνες των ελληνιστικών βασιλείων αντικαταστάθηκαν από τους διοικητές που όριζε η Ρώμη να κυβερνούν τη νέα αυτοκρατορία, που σιγά σιγά σχηματιζόταν. Η αλλαγή αυτή φυσικό ήταν να επιφέρει μεταβολές και στον τομέα της θρησκείας. Οι Ρωμαίοι αξιωματούχοι, ως εκφραστές της δύναμης της Ρώμης σε ολόκληρη την επικράτεια της, υπήρξαν το επίκεντρο της απόδοσης θεϊκών τιμών J. Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ. 89. Bevan E. R., «The deification of kings in the Greek cities», ό.π., σελ Παν. Παχής, Ίσις Καρποτόκος τόμος 1: Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, ό.π., σελ Επίσης για απόδοση τιμών από την πόλη των Αθηνών βλ. Πλούταρχος, Δημήτριος,10,2-6. Αθηναίος, Δειπνοσοφισταί, 6, 253e. 18 A. D. Nock, «Σύνναος Θεός», ό.π., σελ. 4. Διόδωρος Σικελιώτης 20, 46, Σχετικά με τη λατρεία των Σελευκιδών βλ. Walbank Fr., Ο Ελληνιστικός κόσμος (μετ. Τάσος Δαρβέρης), ό.π., σελ S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ. 30. J. Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ Για τη λατρεία των Ατταλιδών βλ. Walbank Fr., Ο Ελληνιστικός κόσμος (μετ. Τάσος Δαρβέρης), ό.π., σελ Σχετικά με την απόδοση θεϊκών τιμών σε Ρωμαίους αξιωματούχους βλ. Αικ. Τσαλαμπούνη, Η Μακεδονία στην εποχή της Καινής Διαθήκης (Θεσσαλονίκη, 2002), σελ. 91. H. Mattingly, Roman imperial civilization, ό.π., σελ Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors»», ό.π., σελ. 80. S.R. F.Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Garnsey P. - R Saller, Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός, ( μετάφραση Β. Ι. Αναστασιάδης ) (Ηράκλειο,1995), σελ

12 Συχνά η λατρεία τους συνδεόταν με εκείνη της θεάς Ρώμης. 22 Οι τιμές που αποδίδονταν ήταν παρόμοιες με εκείνες των ελληνιστικών μοναρχών. Η ετήσια διαδοχή όμως των διοικητών είχε συγκεκριμένες πρακτικές δυσκολίες όσον αφορά την ανέγερση ναών και την διοργάνωση εορτών. Για αυτόν τον λόγο και η διάρκεια τους δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλη. Οι προσφορές, που σε μεγάλο βαθμό υπήρξαν μια αυθόρμητη κίνηση, βρήκαν ανταπόκριση από τους Ρωμαίους αξιωματούχους. Εξάλλου το οικονομικό όφελος ήταν σημαντικό. Πίσω από αυτές τις λατρείες σχεδόν πάντα υπήρχε ταμείο υπέρ της ομαλής τέλεσης της και τα έσοδα συνήθως τα καρπώνονταν οι νέοι «θεοί». 23 Η λατρεία των Ρωμαίων αξιωματούχων μαρτυριέται ήδη από το 212 π.χ. οπότε και ο Μάρκελλος ονομάστηκε Σωτήρας των Συρακουσών και μια γιορτή καθιερώθηκε προς τιμήν του. Η εξύμνηση του Q. Mucius Scaevola είχε γερές βάσεις στην Μ. Ασία. Το 90 π.χ. ο Q. Mucius Scaevola προήδρευσε στην εκδίκαση μιας διαμάχης μεταξύ Σάρδεων και Εφέσου. Για την υπηρεσία του ο ανθύπατος τιμήθηκε με την εορτή των Μουκίειων. Μάλιστα η συγκεκριμένη εορτή μαρτυριέται μέχρι και την εποχή του Μιθριδάτη, όπως αναφέρει ο Κικέρωνας. Στην Έφεσο υπήρχε βωμός της θεάς Ρώμης και του P. Servilius Isauricus, ανθύπατου από το π.χ. και μέγα ευεργέτη της πόλης. 24 Η επιφανέστερη μορφή της Ρώμης, που έλαβε θεϊκές τιμές και ουσιαστικά προετοίμασε το έδαφος για την προσφορά θρησκευτικών 22 Για τη λατρεία Ρώμης και Ρωμαίων αξιωματούχων βλ. Αικ. Τσαλαμπούνη, Η Μακεδονία στην εποχή της Καινής Διαθήκης, ό.π., σελ J. Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ( New York,1993),σελ Βλ. A. H. M. Jones, «The Greeks under the Roman Empire», Dumbarton Oaks Papers 17 (1963), σελ. 11. Οι πρακτικές, που ακολουθούσαν οι Ρωμαίοι αξιωματούχοι, περιγράφονται γλαφυρά από τον Cicero, Ad Atticum V 21 και Ad Quintum Tratrem 1 I Για τις αρμοδιότητες και τη λατρεία των Ρωμαίων ανθυπάτων βλ. F. Millar, «The Emperor, the Senate and the Provinces», JRS 56 (1966), σελ Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ K. J. Rigsby, «Provincia Asia», TaPha 118 (1988), σελ Σχετικά με τον Q. Mucius Scaevola βλ. Cicero, Actionis Verrem II, 2, 51. D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the end of the third century after Christ. Volume I: Text (Princeton, 1950), σελ

13 ιεροτελεστιών προς τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, δεν ήταν άλλος από τον Ιούλιο Καίσαρα. 25 Αφού κατόρθωσε με τις επιτυχίες του στα πεδία της μάχης να καταστεί ο μόνος άρχων της πολιτικής ζωής της Ρώμης, γοητευμένος ο Ιούλιος Καίσαρας από τις αντιλήψεις της Ανατολής δε φάνηκε να νιώθει άβολα με την ιδέα της θεοποίησης του. Άλλωστε κατά την αρχαιότητα τα όρια μεταξύ θείου και ανθρωπίνου καλύπτονταν από ένα πέπλο ασάφειας, κάτι που ευνοούσε την απόδοση θεϊκών τιμών σε κοινούς θνητούς. Ο Ιούλιος Καίσαρας είναι το τέλειο παράδειγμα του πως η θεικότητα και η απόλυτη δύναμη ήταν αλληλένδετα. 26 Η θεοποίηση του Ιουλίου Καίσαρα, μέσω της Συγκλήτου, πέρασε μέσα από τρία στάδια. Αρχικά μετά τη μάχη της Θάψου στην Αφρική το 46 π.χ. οι συγκλητικοί ψήφισαν να τοποθετηθεί ένα άρμα στο Καπιτώλιο απέναντι από το άγαλμα του Δία και ένα χάλκινο άγαλμα του, με την επιγραφή «Ημίθεος». Μετά τη μάχη στην Μούνδα της Ισπανίας το 45 π.χ. ένα ακόμα άγαλμα του στήθηκε στο ναό του Quirinus με την επιγραφή θεῷ ἀνικήτω. 27 Τέλος λίγο πριν το θάνατο του, η Σύγκλητος πέρασε ένα ψήφισμα, το οποίο όριζε Δία τε αὐτον ἂντικρυς Ἰούλιον, να χτιστεί ναός για τον ίδιο και την Επιείκεια του καθώς και ο Αντώνιος να είναι ιερέας του Σχετικά με τη λατρεία του Ιουλίου Καίσαρα βλ. Ittai Gradel, Emperor Worship and Roman Religion (Oxford, 2002), σελ Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ. 90. Παν. Παχής, Ίσις Καρποτόκος τόμος 1: Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, ό.π., σελ P. Grimal, Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία (μετ. Δημ. Χοροσκελής)(Θεσσαλονίκη,2004), σελ Βλ. M. Rostovtzeff, Ρωμαϊκή ιστορία (μετ. Β. Καλφόγλου (Αθήνα,1984), σελ Ittai Gradel, Emperor Worship and Roman Religion, ό.π., σελ. 72. Σχετικά με τη σχέση δύναμης και θεικότητας βλ. Luther H. Martin, Kingship and the Hellenistic consolidation of religio-political power in L. H. Martin- P. Pachis (eds), Theoretical Frameworks for the study of Graeco- Roman Religions (Θεσσαλονίκη, 2003), σελ Για τον Quirinus βλ. Dominique Briquel, «Canonical representative of the third function in Rome Quirinus» in L. H. Martin- P. Pachis (eds), Theoretical Frameworks for the study of Graeco- Roman Religions (Θεσσαλονίκη,2003), σελ Σχετικά με την απόδοση τιμών στον Ιούλιο Καίσαρα από την Σύγκλητο βλ. Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors»,,ό.π., σελ A. D. Nock, «Σύνναος Θεός», ό.π., σελ Ittai Gradel, Emperor Worship and Roman Religion, ό.π., σελ P. Zanker, Ο Αύγουστος και η 13

14 Όλες αυτές οι τιμές δεν ήταν τίποτα άλλο από κολακείες προς τον Ιούλιο Καίσαρα χωρίς πραγματικό περιεχόμενο. Ουσιαστικά μετά τη δολοφονία του ξεκίνησε η πραγματική αποθέωση του. Ο απλός λαός ήταν εκείνος που πίστεψε στη θεικότητα του και θεμελίωσε τη λατρεία του ως μέρος της επίσημης ρωμαϊκής θρησκείας. Το 29 π.χ. ο Οκταβιανός δίνει άδεια στους κατοίκους της Ασίας και της Βιθυνίας να αποδώσουν θεϊκές τιμές στον θεοποιημένο Ιούλιο. 29 Τον τέταρτο χρόνο από τη ναυμαχία στο Άκτιο στην Θεσσαλονίκη εκδίδεται νόμισμα, που απεικονίζει από την μια όψη τον Καίσαρα μαζί με τον τίτλο Θεός και από την άλλη το όνομα της πόλης και το γράμμα Δ. 30 Ο Ιούλιος Καίσαρας δολοφονήθηκε ως ένας δικτάτορας για να ανέβει στον ουρανό σαν θεός. Ο ανιψιός και διάδοχος του Οκταβιανός, αφού κατάφερε να εξουδετερώσει όλους τους αντιπάλους του και κυρίως τον Μάρκο Αντώνιο, αποφάσισε πως θα ήταν προτιμότερο να γίνει ο πρώτος πολίτης της Ρώμης. Έτσι υιοθέτησε μια πιο σεμνή προσέγγιση προκειμένου να μη βρει το ίδιο τραγικό τέλος με τον προκάτοχο του. Φυσικά η κατάσταση ήταν διαφορετική. Ο Οκταβιανός ήταν πλέον ένας Divi Filius. Ο τίτλος αυτός δεν φάνηκε να τον δυσαρεστεί αντιθέτως τον υιοθέτησε τόσο στα έγγραφα όσο και στα νομίσματα του. 31 Παρόλα αυτά ο Αύγουστος ήδη συγκαταλεγόταν στους θεούς κάποιων πόλεων της αυτοκρατορίας. Αρχικά η λατρεία του κινήθηκε δύναμη των εικόνων (μετ. Μιλτ. Πεχλιβάνος)(Αθήνα,2006), σελ. 70. A. D. Nock, Deification and Julian, JRS 47 (1957), σελ Διών Κάσσιος, , Cicero, Phil, Αππιανός, ωμαϊκή Ιστορία Suetonius, De vita Caesarum, 76 I, Για το όνομα που δόθηκε στον Ιούλιο Καίσαρα υπάρχουν διαφωνίες. Ενώ ο Δίων Κάσσιος μιλά για Jupiter Julius, ο Κικέρωνας μιλά για τον Divo Julio. Πιθανότερο είναι ο τίτλος που δόθηκε στον Καίσαρα να ήταν Jupiter Julius αλλά να μην τον δέχθηκε. Έτσι η Σύγκλητος είτε με δική της πρωτοβουλία είτε σύμφωνα με την επιθυμία του τιμώμενου να κατέληξε στο Divo Julio. Βλ. Ittai Gradel, Emperor Worship and Roman Religion, ό.π., σελ Cicero, Ad Atticum XII Διών Κάσσιος, Βλ.Lily Taylor, The divinity of the roman emperor, (New York,1975), σελ Beard M. /S. Price/J. North, Religions of Rome τομ.i: History (Cambridge, 1998), σελ Αικ. Τσαλαμπούνη, Η Μακεδονία στην εποχή της Καινής Διαθήκης, ό.π., σελ Βλ. P. Grimal, Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ό.π., σελ. 81. Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors», ό.π., σελ

15 στο πατροπαράδοτο πλαίσιο του Genius (Δαίμων) του. 32 Με τον καιρό οι τιμές αυξάνονταν και απευθύνονταν στον ίδιο και τη θεά Ρώμη. Το 12 π.χ. ο αυτοκράτορας εκλέγεται Pontifex Maximus και το 2 π.χ. Pater Patriae. 33 Στο τέλος πια της πολυετούς και άκρως επιτυχημένης ηγεμονίας του, η θεοποίηση του είναι δεδομένη σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Παντού εκτός από την Ρώμη. Μονάχα μετά το θάνατο του η Σύγκλητος του αναγνωρίζει επίσημα πια τον τίτλο Divus και του προσφέρει τα κατάλληλα μέσα, ώστε να λατρεύεται σαν θεός. 34 Ο Αύγουστος χειρίστηκε το ζήτημα της αποθέωσης του με εξαιρετικά διπλωματικό τρόπο. Αν και αρνήθηκε επισήμως την απόδοση θεϊκών τιμών στο πρόσωπο του, όταν οι περιστάσεις το απαιτούσαν ενθάρρυνε πόλεις και επαρχίες να οργανώσουν εορτασμούς και αγώνες για χάρη του. 35 Το παράδειγμα του δεν φαίνεται να ακολούθησαν όλοι οι διάδοχοι του. Κάθε αυτοκράτορας επέλεγε διαφορετικούς τρόπους για να δεχθεί ή να απορρίψει ή να επιτρέψει 32 Αρχικά λατρευόταν το Genius του pater familias σε κάθε σπίτι στη Ρώμη. Το Genius του αυτοκράτορα όμως έγινε κρατική υπόθεση. Αυτό επιβεβαιώνουν και τα μικρά αγαλματίδια, που παριστούν το Genius του Αυγούστου σε δημόσια και ιδιωτικά ιερά. Βλ. P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors», ό.π., σελ. 81. Lily Taylor, The divinity of the roman emperor, ό.π., σελ Liebeschuetz J. H. W. G., The continuity and change in roman religion (Oxford, 1979), σελ Επίσης βλ. Horatius, Epistulae, ΙΙ Για τους τίτλους Pater Patriae και Pontifex Maximus βλ. Lily Taylor, The divinity of the roman emperor, ό.π., σελ M. Rostovtzeff, Ρωμαϊκή ιστορία, ό.π., σελ Για την αποθέωση του αυτοκράτορα βλ. Bosworth A. B., «Augustus the res gestae and Hellenistic theories of apotheosis», JRS 89 (1999), σελ Σύνδεση κατακτήσεων και αποθέωσης τονίζει ο Βιργίλιος στην Αινειάδα, 788 κ.ε. Larry Kreitzer, «Apotheosis of the Roman Emperor», The Biblical Archaeologist 53 (1990), σελ Ο Αύγουστος ήταν εκείνος, ο οποίος επέτρεψε στην επαρχία της Ασίας και της Βιθυνίας να στήσουν τέμενος για τη λατρεία του Καίσαρα και της Ρώμης το 29π. Χ. Βλέπε Διών Κάσσιος LI 20. 7:«Καῖσαρ δὲ ἐν τούτῳ τε ἂλλα ἐχρημάτιζε, καὶ τεμένη τῇ τε Ῥώμῃ καὶ τῷ πατρὶ τῷ Καίσαρι, ἥρωα αὐτὸν Ἰούλιον ὀνομάσας, ἔν τε Ἐφέσω καὶ ἐν Νικαίᾳ γενέσθαι ἐφῆκεν». Παν. Παχής, Ίσις Καρποτόκος τόμος 1 : Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, ό.π., σελ M. Beard/S. Price/J. North, Religions of Rome τομ.i: History, ό.π., σελ S.R. F.Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ

16 υπό προϋποθέσεις την ένταξη του στο πάνθεο, δίπλα στους παραδοσιακούς θεούς. Υπήρξαν αυτοκράτορες που όχι μόνο ενθάρρυναν τη λατρεία τους αλλά την επιζήτησαν. Ο Καλιγούλας (37-41 μ.χ.) υπήρξε από εκείνους, οι οποίοι απαίτησαν από το λαό να τους αποδώσει θεϊκές τιμές. Μάλιστα επέβαλε στους υπηκόους του να ορκίζονται στο Genius του. Ο Νέρωνας (54-68 μ.χ.) μερίμνησε για την αποθέωση του προκατόχου του Κλαυδίου. Ο Δομιτιανός (81-96 μ.χ.) ήταν «Κύριος και Θεός μας». Ο Σεπτίμιος Σεβήρος ( μ.χ.) ονομάστηκε «Δεσπότης». Ακόμα και ο Αυρηλιανός ζήτησε την καθιέρωση της δικής του επίσημης κρατικής λατρείας. 36 Την αντίπερα όχθη επέλεξαν κάποιοι άλλοι αυτοκράτορες. Ο Τιβέριος (14-37 μ.χ.) υπήρξε ένας άρχοντας χωρίς φιλοδοξίες θεοποίησης. Απαγόρευσε την ανέγερση βωμών προς τιμήν του και αρνήθηκε κάθε προσφορά λατρείας, με την αιτιολογία πως πολύ απλά ήταν θνητός. Όταν θέλησαν να ονομάσουν τον μήνα Νοέμβριο με το όνομα του, δεν δέχθηκε παρά εξέφρασε την απορία τι θα γινόταν όταν οι Καίσαρες έφταναν, στον αριθμό, δεκατρείς. 37 Ακόμα ο Κλαύδιος (41-54 μ.χ.), ο Βεσπασιανός (69-79 μ.χ.), ο Μ. Αυρήλιος ( μ.χ.) 36 Χαρακτηριστική της στάσης του Καλιγούλα είναι η εξής φράση του, την οποία μας μεταφέρει ο Φίλων, Πρεσβεία Προς Γάιον 353: ἐστὲ oἱ θεομισεῖς, οἱ θεὸν μὴ νομίζοντες εἶναι με, τὸν ἤδη παρὰ τοῖς ἂλλοις ἀνωμολογημένον, ἀλλὰ τὸν ἀκατανόμαστον ὑμῖν;. Επίσης βλ. M. Rostovtzeff, Ρωμαϊκή ιστορία, ό.π., σελ M. A. Cary, Ρωμαïκή ιστορία (Αικ. Σταθοπουλου)(Αθήνα,1960),σελ Παν. Παχής, Ίσις Καρποτόκος τόμος 1 : Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, ό.π., σελ Liebeschuetz J. H. W. G., The continuity and change in roman religion, ό.π., σελ. 72. Για τον Δομιτιανό βλ. Momigliano A., «The imperial period» in M. Eliade (ed.), Encyclopedia of Religions vol.5 (New York- London, 1987), σελ D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the end of the third century after Christ. Volume I: Text, ό.π., σελ G.E.M.de Ste Croix, Ο Ταξικός αγώνας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο από την αρχαϊκή εποχή ως την αραβική κατάκτηση (μετ. Γιάννης Κρητικός)(Αθήνα,1986), σελ Επίσης βλ.suetonius, De Vita Caesarum, Domitianus VIII, 2:«Dominus et dues noster hoc fieri iubet». 37 Για το πώς αντιμετώπισε ο Τιβέριος την προοπτική θεοποίησης του βλ. Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία LVII M. A. Cary, Ρωμαïκή ιστορία, ό.π., σελ Scott Kenneth, «Humor and expense of the ruler cult», ό.π., σελ

17 και ο Ιουλιανός ( μ.χ.) υπήρξαν μερικοί από τους αυτοκράτορες που αποποιήθηκαν το «θείο» δικαίωμα τους. Συνολικά από τον Ιούλιο Καίσαρα μέχρι και τον Βαλεντιανό Β 38 αυτοκράτορες και 16 γυναίκες της οικογενείας τους είχαν το προνόμιο να συγκαταλεχθούν ανάμεσα στους «αθανάτους». O Τιβέριος, o Καλιγούλας, o Νέρωνας, Δομιτιανός αν και λατρεύτηκαν από τον λαό, δεν αποθεώθηκαν και από τη Σύγκλητο (θα αναφερθούμε παρακάτω στη σχετική διαδικασία). Συγκεκριμένα ο Δομιτιανός υπήρξε ο μοναδικός αυτοκράτορας, από την εποχή του Βεσπασιανού μέχρι και τον Μ. Αυρήλιο, που δεν ενεγράφη στον κατάλογο των Divi. 38 Με τη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα ξεκίνησε για τη Ρώμη μια περίοδος πολιτικής αστάθειας και αβεβαιότητας. Το τέλος,σε αυτήν την κατάσταση, ήρθε με την επικράτηση του Οκταβιανού στη ναυμαχία του Ακτίου. Το τέλος αυτό αποτέλεσε παράλληλα και μια νέα αρχή τόσο σε θρησκευτικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Ο Οκταβιανός γίνεται ο Αύγουστος και η αποθέωση του ηγεμόνα παίρνει νέες διαστάσεις και περιεχόμενο. Η αυτοκρατορική λατρεία, δηλαδή η «εκτέλεση λατρευτικών πράξεων προς τιμή των αυτοκρατόρων και κάποτε των οικογενειών τους» σύμφωνα με τον ορισμό του Croix, γίνεται ο συνεκτικός δεσμός στην πλουραλιστική κοινωνία της εποχής. 39 Καμία άλλη λατρεία ηγεμόνα δεν εξαπλώθηκε όσο η εκείνη του Αυγούστου και των διαδόχων του, που ξεχώρισε λόγω της οικουμενικής της διάστασης. Η απόδοση θεϊκών τιμών στον αυτοκράτορα αποτέλεσε ένα είδος ειρηνικής διείσδυσης σε μια αχανή αυτοκρατορία, που απαρτιζόταν από πολλές και διαφορετικές φυλές. Έγινε για αυτές τις φυλές το ερέθισμα και η αφορμή για να αναπτύξουν ένα είδος πατριωτισμού. Όλοι οι πολίτες, σε Ανατολή και Δύση, απέκτησαν μια 38 Βλέπε M. A. Cary, Ρωμαïκή ιστορία, ό.π., σελ Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors», ό.π., σελ Σύμφωνα με τον G. E. M. de Ste Croix, Ο Ταξικός αγώνας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο από την αρχαϊκή εποχή ως την αραβική κατάκτηση, ό.π., σελ

18 κοινή επικοινωνία με το ιερό, που συνέβαλε καταλυτικά στην επίτευξη συνοχής αυτού του ετερόκλητου πληθυσμού 40. Εκτός όμως από την προώθηση της ενότητας ήταν και μια λατρεία της δύναμης. Το πλαίσιο μέσα στο οποίο καλλιεργήθηκε ήταν και πολιτικό. Η Ρώμη την χρησιμοποίησε ώστε να μπορέσει να εδραιώσει την απόλυτη κυριαρχία της μέχρι και την πιο απομακρυσμένη γωνιά της αυτοκρατορίας. Η εκτέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων της ήταν μια δήλωση υποταγής και αφοσίωσης στο κράτος. Με αυτόν τον τρόπο η απόδοση θεϊκών τιμών στο πρόσωπο του Σεβαστού ξεπερνούσε τα συνήθη όρια της θρησκευτικότητας και έφτανε στο σημείο να αποτελεί τεκμήριο νομιμοφροσύνης. 41 Το πολιτικό της περιεχόμενο δεν αναιρεί το συναισθηματικό χαρακτήρα της. Συχνά οι τιμές που προσφέρονταν εξέφραζαν την ευγνωμοσύνη των υπηκόων προς τον απόλυτο άρχοντα τους. Ο Αύγουστος, με την επικράτηση του στο Άκτιο, είχε κατορθώσει να προσφέρει στην αυτοκρατορία του την σταθερότητα και την ασφάλεια που είχε στερηθεί τα προηγούμενα χρόνια. Αλλά και μετέπειτα ορισμένοι χαρισματικοί διάδοχοι του κατάφεραν με το ήθος και τις ικανότητες τους να γίνουν αποδέκτες μιας ειλικρινούς λατρείας. Όπως 40 Σχετικά με τη λατρεία του αυτοκράτορα ως αποτελεσματικού τρόπου ενοποίησης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας βλ. Αικ. Τσαλαμπούνη, Η Μακεδονία στην εποχή της Καινής Διαθήκης, ό.π., σελ. 61. M. Beard /S. Price/J. North, Religions of Rome τομ.i: History, ό.π., σελ M. W. Ramsay, The social basis of the roman power in Asia Minor (Amsterdam, 1967), σελ. 4. P. Garnsey R. Saller, Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός, ό.π., σελ Starr Chester, The Roman Empire (New York/Oxford, 1982), σελ J. R. Fears, «The emperor s cult» in M. Eliade (ed.), Encyclopedia of Religions vol.12 (New York- London, 1987), σελ Για την πολιτική διάσταση της αυτοκρατορικής λατρείας βλέπε σχετικά P. Garnsey R. Saller, Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός, ό.π., σελ J. Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ. 95. P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ M. W. Ramsay, The social basis of the roman power in Asia Minor, ό.π., σελ. 4. Lily Taylor, The divinity of the roman emperor, ό.π., σελ H. Mattingly, Roman imperial civilization, ό.π., σελ A. D.Nock, Deification and Julian, ό.π., σελ Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors», ό.π., σελ

19 γράφει και ο Σενέκας για τον άρχοντα του : tu animus rei publicae tuae es, illa corpus tuum. 42 Είναι εξαιρετικά δύσκολα να αποσαφηνιστεί εάν το κίνητρο για την εμφάνιση και διάδοση της υπήρξε αποκλειστικά πολιτικό ή συναισθηματικό. Πιο λογικό είναι και οι δυο παράγοντες να ευνόησαν το φαινόμενο αυτό. Βέβαιο είναι πως η λατρεία, έστω και τυπικά, αναγνώριζε ένα είδος θεϊκής φύσης στον αποδέκτη της. 43 Από διαφορετική σκοπιά όμως προσέγγισε η Ρώμη, ως πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής αυτήν την αναγνώριση, και από άλλη οπτική γωνία η υπόλοιπη επικράτεια, ειδικότερα οι Έλληνες στην Ανατολή. Για τη Ρώμη ο αυτοκράτορας δεν είναι θεός. Στην καλύτερη των περιπτώσεων ο τίτλος στον οποίο μπορούσε να ελπίζει είναι αυτός του Divus. Τόσο ο Αύγουστος, όσο και οι διάδοχοι του, ήταν απόγονοι θεϊκών προγόνων, φορείς της θεικότητας αλλά προκειμένου να αποκτήσουν μια θέση στο πάνθεο, έπρεπε οι ίδιοι να φανούν αντάξιοι με τη ζωή και το έργο του. Κριτής ήταν το σώμα της Συγκλήτου. Προϋπόθεση ήταν να εμφανιστεί ενώπιον της μάρτυρας, που να ορκιστεί πως είδε (κατά την καύση του αυτοκράτορα) την ψυχή του νεκρού να ξεπροβάλλει μέσα από την νεκρική πυρά. Τότε ο αυτοκράτορας γινόταν Divus. 44 Η Ρώμη, λοιπόν, αποθέωνε έναν αυτοκράτορα μονάχα μετά το θάνατο του. Την ίδια άποψη όμως δεν συμμερίζονταν οι Έλληνες, οι 42 Βλέπε Σενέκας, Clem. 1, 5, 1. Για την λατρεία ως έκφραση της ευγνωμοσύνης των κατοίκων της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας βλέπε Αικ. Τσαλαμπούνη, Η Μακεδονία στην εποχή της Καινής Διαθήκης, ό.π., σελ. 61. S. R. F.Price, «Emperors and Gods. The Greek language of The Roman Imperial Cult», ό.π., σελ. 88. A. D. Nock, Deification and Julian, ό.π., σελ Liebeschuetz J. H. W. G., The continuity and change in roman religion, ό.π., σελ. 68. Momigliano A., «The imperial period», ό.π., σελ Σύμφωνα με τον G.E.M.de Ste Croix, Ο Ταξικός αγώνας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο από την αρχαϊκή εποχή ως την αραβική κατάκτηση, ό.π., σελ Για την αποθέωση του αυτοκράτορα από την Σύγκλητο βλ. J. H. W. G. Liebeschuetz, The continuity and change in roman religion, ό.π., σελ. 73. Παν. Παχής, Ίσις Καρποτόκος τόμος 1: Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, ό.π., σελ H Mattingly, Roman imperial civilization, ό.π., σελ

20 οποίοι προτιμούσαν να επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στον εν ζωή ηγεμόνα. Σε αντίθεση με τον τίτλο Divus της Συγκλήτου, οι Έλληνες δεν δίσταζαν να τον αποκαλούν «Θεού υιό» και «Θεό». Φυσικά του πρόσφεραν τις ανάλογες τιμές και διοργάνωναν μια λατρεία αντάξια ενός θεού. Σύμφωνα με τον S. R. F. Price οι τιμές αυτές ήταν ειλικρινείς. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι Έλληνες πίστευαν πως ήταν όντως θεός. Ήταν απλώς τιμές. 45 Ισόθεοι τιμαί ήταν η έκφραση που ταιριάζει καλύτερα στον «Καίσαρα». Μπορεί για τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους η απόσταση μεταξύ θεών και ανθρώπων να ήταν μικρή, δεν έπαυε όμως να υπάρχει. Ο Pontifex Maximus βρισκόταν ένα σκαλί πιο πάνω από τους ανθρώπους και ένα σκαλί πιο κάτω από τους θεούς. Απολάμβανε των προνομίων τους, είχε ναούς, ιερατείο, εορτές παρόλα αυτά ποτέ δεν εξισώθηκε απόλυτα με τους παραδοσιακούς θεούς. 46 Ο ρόλος της λατρείας αυτής δεν ήταν να αντικαταστήσει την παλιά θρησκεία, αλλά να την συμπληρώσει. Η εξάπλωση υπήρξε ραγδαία. Σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα κατόρθωσε να παραμερίσει τους παραδοσιακούς θεούς και να κυριαρχήσει στο θρησκευτικό τοπίο της εποχής. Η διάδοση της είναι η αιτία που η λατρεία του Αυγούστου και των διαδόχων του έχει ένα ψηφιδωτό χαρακτήρα. Σε Ανατολή και Δύση, σε ελεύθερες πόλεις και επαρχίες, σε Κοινά και επαρχίες, Έλληνες και Ρωμαίοι τελούσαν εντελώς διαφορετικές λατρείες με κοινό παρονομαστή το αντικείμενο τους, τον αυτοκράτορα Για τις απόψεις του Price σχετικά με τους Έλληνες και την απόδοση τιμών στο πρόσωπο του αυτοκράτορα βλ. S. R. F. Price, «Between man and god. Sacrifice in The Roman Imperial Cult.», JRS 70 (1980), σελ S. R. F. Price, «Emperors and Gods. The Greek language of The Roman Imperial Cult», ό.π., σελ Βλ. S. R. F. Price, «Emperors and Gods. The Greek language of The Roman Imperial Cult», ό.π., σελ. 94. Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors», ό.π., σελ. 87. A. Momigliano, «The imperial period», ό.π., σελ P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ. 385.Ούτε οι ίδιοι οι αυτοκράτορες δεν είδαν τον εαυτό τους σαν θεό, παρά μόνο οι Γάιος και Δομιτιανός βλ. Φίλων, Πρεσβεία προς Γάιον, 353 και Suetonius, Domitianus 13,2. 47 Για τη διαφορετικότητα στην λατρεία βλ. J. R. Fears, «The emperor s cult», ό.π., σελ.102. P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., 20

21 Η οργάνωση της λατρείας υπήρξε κάτι παραπάνω από εντυπωσιακή. Ο Σεβαστός εντάχθηκε στο πάνθεο των πόλεων και δέχθηκε όλες τις απαραίτητες τιμές. Τόσο σε ιδιωτικό όσο και σε δημόσιο επίπεδο, κατάφερε να ξεχωρίσει. Αν και σε ορισμένες περιπτώσεις κλήθηκε να συγκατοικήσει με άλλους θεούς, οι ναοί, που χτίστηκαν για τον Pater Patriae, ήταν πομπώδεις και επιβλητικοί. Για χάρη του οι πόλεις διοργάνωναν δημόσια συσσίτια, θρησκευτικές πομπές καθώς επίσης μουσικούς και αθλητικούς αγώνες. 48 Οι τιμές του αυτοκράτορα δεν είχαν τίποτα να ζηλέψουν από τις αντίστοιχες του Δία. Οι γιορτές, που συνδέονταν με το όνομα του ηγεμόνα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αποτελούσαν το σημαντικότερο θρησκευτικό γεγονός. Μια τέτοια γιορτή έδινε νέα πνοή στην οικονομική και πολιτική ζωή της περιοχής. Κάτοικοι γειτονικών περιοχών κατέκλυζαν την πόλη ενώ οι προύχοντες δράττονταν της ευκαιρίας να επιδείξουν τη δύναμη και τα πλούτη τους χρηματοδοτώντας τις εκδηλώσεις. Θυσίες, αγάλματα, προσφορές ακόμα και τέλεση μυστηρίων έδιναν την εντύπωση πως ο αυτοκράτορας ήταν παρών και στην πιο απομακρυσμένη περιοχή. 49 Φυσικά από τη λατρεία του δεν θα μπορούσε να λείπει ένα ιερατείο. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάληψη αυτών των θρησκευτικών καθηκόντων αποτελούσε η ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη. Η ιδιότητα αυτή συνεπαγόταν μια καλή οικονομική κατάσταση και μια θέση στην ανώτερη κοινωνική τάξη της περιοχής. Ακόμα και οι σελ M. Beard /S. Price/J. North, Religions of Rome τομ.i: History, ό.π., σελ Σχετικά με τα μέσα, που χρησιμοποίησαν οι πόλεις, για τη λατρεία του αυτοκράτορα βλ. P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors», ό.π., σελ. 85. Παν. Παχής, Ίσις Καρποτόκος τόμος 1: Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, ό.π., σελ J. H. W. G. Liebeschuetz, The continuity and change in roman religion, ό.π., σελ Τα αγάλματα του αυτοκράτορα ήταν τόσο ιερά ώστε να αποτελούν άσυλο βλ. Henry Fairfield Burton, «The Worship of the Roman Emperors», ό.π., σελ. 84. Για τις γιορτές και το κλίμα στην πόλη βλ. P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ

22 γυναίκες ήταν ευπρόσδεκτες να υπηρετήσουν τον θεό. 50 Η αποθέωση γυναικών του αυτοκρατορικού οίκου έδωσε την ευκαιρία στις γυναίκες των εύπορων οικογενειών να αναμειχθούν σε μια δημόσια δραστηριότητα. Κάτι που ισχύει και για τους απελεύθερους. 51 Ολόκληρη η κοινότητα και ολόκληρη η αυτοκρατορία συσπειρώθηκε γύρω από τη λατρεία του «Καίσαρα». Σε Δύση και Ανατολή, επαρχίες και πόλεις, ανταγωνίζονταν για το ποιος θα τιμήσει με τον καλύτερο τρόπο τον πρώτο πολίτη της Ρώμης. Η Δύση φάνηκε να αναγκάζεται να συμμετάσχει σε αυτήν την διαδικασία σε αντίθεση με την Ανατολή, που αποδείχθηκε περισσότερο ενθουσιώδης και αυθόρμητη. Περιοχές, όπως η Αίγυπτος, η Ελλάδα, η Μ. Ασία αναδείχθηκαν ως κέντρα της αυτοκρατορικής λατρείας. Στα επόμενα κεφάλαια θα έχουμε την ευκαιρία να περιγράψουμε γιατί η Μ. Ασία έγινε ένα από αυτά τα κέντρα. 50 Για τη συμμετοχή των γυναικών βλ. Αικ. Τσαλαμπούνη, Η Μακεδονία στην εποχή της Καινής Διαθήκης, ό.π., σελ J. P. V. D. Baldson, Ρωμαίες γυναίκες (μετ. Νίκος Πετρόχειλος)(Αθήνα, 1984), σελ Βλ. Allen Brent, «Luke-Acts and the imperial cult in Asia Minor», JThS 48 (1997), σελ

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β: Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΙΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ Μ. ΑΣΙΑΣ. Η κυριαρχία της Ρώμης στη Μ. Ασία χρονολογείται ήδη από τα χρόνια της Δημοκρατίας. Ο απόλυτος όμως έλεγχος της ευρύτερης περιοχής αποκτήθηκε σταδιακά. Η αρχή του τέλους ήρθε το 133 π.χ. με τον θάνατο του Αττάλου Γ, ο οποίος αποφάσισε να κληροδοτήσει το βασίλειο του στη Ρώμη. 52 Ωστόσο η ελπίδα για ανεξαρτησία δεν είχε χαθεί. Εκφραστής της υπήρξε ο Μιθριδάτης ο Στ του Πόντου. Η αντίσταση του διήρκησε περισσότερο από είκοσι έτη (88-66 π.χ.). Εν τούτοις η Ρώμη, μετά το πέρας των Μιθριδατικών πολέμων, κατάφερε να διοικεί, άμεσα ή έμμεσα, ολόκληρη την Μ. Ασία μέχρι και τον Ευφράτη ποταμό. Για να μπορέσει να διοικήσει ικανοποιητικά τη Μ. Ασία, η Ρώμη αποφάσισε πως θα ήταν προτιμότερο να χωρίσει την ευρύτερη περιοχή σε επαρχίες υπό την εποπτεία Ρωμαίων διοικητών. Κέντρα της επαρχίας ήταν οι πόλεις όπως η Έφεσος, η Πέργαμος, η Σμύρνη. Αν και είχαν μια σχετική αυτονομία, σε καμία περίπτωση δεν μπορούσαν να συγκριθούν με τις πόλεις κράτη προηγούμενων εποχών. Η Ρώμη χειριζόταν η ίδια (μέσω των διοικητών) ζητήματα έννομης τάξης, δικαιοσύνης και πληρωμής φόρων ενώ οι συγκοινωνίες, η ασφάλεια και η συγκέντρωση των φόρων ήταν μέλημα των τοπικών αρχόντων Σχετικά με τον Άτταλο Γ και τον Μιθριδάτη Στ του Πόντου βλ. J. H. Gehrke, Η ιστορία του ελληνιστικού κόσμου, ό.π., σελ J. M. Cook, The Greeks in Ionia and the East (London, 1962), σελ Green Peter, The Hellenistic Age. A short history ό.π., σελ Για το διοικητικό σύστημα της Μ. Ασίας βλ. J. M. Cook, The Greeks in Ionia and the East (London, 1962), σελ A. H. M. Jones, «The Greeks under the Roman Empire», ό.π., σελ F. Millar, The Roman Empire and its neighbours (London, 1981), σελ R. P. Franke, Η Μικρά Ασία στους Ρωμαϊκούς χρόνους (μετ. Γιάννης Τουρατσόγλου)(Αθήνα, 1985), σελ. 27. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ

24 Έτσι λοιπόν αν και για τη διοίκηση των επαρχιών η Ρώμη αξιοποίησε δικούς της ανθρώπους, για τις πόλεις αποφάσισε να εμπιστευτεί την ίδια την κοινότητα. Γεγονός όμως είναι ότι η εμπιστοσύνη αυτή περιορίστηκε μονάχα στους οικονομικά ευκατάστατους πολίτες της. Η κοινωνική θέση τους αποτελούσε εχέγγυο της έννομης τάξης αλλά και της έγκαιρης συγκέντρωσης των φόρων. Οι πλούσιοι αποτέλεσαν πολύτιμο σύμμαχο της Ρώμης, σε τέτοιο σημείο ώστε να αποκτούν την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη, σε μια εποχή που δύσκολα δινόταν. Υιοθετούσαν μάλιστα και τα απαραίτητα ρωμαϊκά ονόματα. 54 Μπορεί η ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη να αποτελούσε θέλγητρο για τους Έλληνες της Ανατολής όμως το ίδιο δε συνέβη και με τον ρωμαϊκό πολιτισμό. Σε αυτήν τη μάχη οι Ρωμαίοι ηττήθηκαν κατά κράτος. Ειδικά στη Μ. Ασία ο ελληνικός πολιτισμός ήταν διάχυτος. 55 Η γλώσσα, η αρχιτεκτονική, οι τέχνες αποδείκνυαν την μακραίωνη σύνδεση της περιοχής με το ελληνικό τρόπο ζωής. Ακόμα και σε νομικά θέματα, όπου θα περίμενε κανείς την επιβολή του ρωμαϊκού δικαίου, οι πολίτες κατέφευγαν στους δικούς τους κώδικες και πρακτικές. 56 Οι Έλληνες ένιωθαν βαθιά περήφανοι για την πολιτιστική τους κληρονομιά. Οι Έλληνες δεν υπερείχαν μονάχα στο πολιτιστικό επίπεδο αλλά εντυπωσιακές ικανότητες επέδειξαν και στον τομέα της διπλωματίας. Αν και για δεύτερη φορά συμμάχησαν με λάθος στρατόπεδο (πρώτα ήταν ο Μιθριδάτης Στ του Πόντου και ακολούθως ο Μάρκος 54 Χαρακτηριστικό παράδειγμα το όνομα Tiberius Claudius Hermocrates βλ. F. Millar, The Roman Empire and its neighbours (London, 1981), σελ P. A. Brunt, Roman Imperial Themes (Oxford, 1990), σελ Η ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη δόθηκε σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της αυτοκρατορίας το 212 μ. Χ. οπότε και εκδόθηκε η Constitutio Antoniniana βλ. A. H. M. Jones, «The Greeks under the Roman Empire», ό.π., σελ. 4. H. Mattingly, Roman imperial civilization, ό.π., σελ. 97. A. N. Sherwin-White, The Roman Citizenship (Oxford, 1973). 55 Οι πόλεις της Δυτικής ακτής της Μ. Ασίας ανήγαγαν την ίδρυση τους στην εποχή της Τροίας βλ. F. Millar, The Roman Empire and its neighbours, ό.π., σελ Για την επίδραση του ελληνικού πνεύματος βλ. Δημ. Κυρτάτας, Κατακτώντας την αρχαιότητα. Ιστοριογραφικές διαδρομές (Αθήνα, 2002), σελ Βλ. A. H. M. Jones, «The Greeks under the Roman Empire», ό.π., σελ

25 Αντώνιος 57 ), γρήγορα μηχανεύτηκαν τρόπο για να κερδίσουν την εύνοια του νέου τους ηγεμόνα. Η λατρεία του Αυγούστου είχε οφέλη και για τις δυο πλευρές. Η Ασία δήλωσε την υποταγή της και απάλυνε τις πληγές του παρελθόντος ενώ ο νέος «Καίσαρας» πέτυχε το δέσιμο της νέας του επαρχίας. Δεν είναι παράξενο, επομένως, το γεγονός πως η διάδοση και η διείσδυση της υπήρξε ραγδαία. 58 Μόλις το 29 π.χ., δυο χρόνια μετά τη ναυμαχία του Ακτίου, η επαρχία της Ασίας ζήτησε από τον Αύγουστο την άδεια να καθιερώσει θρησκευτικές ιεροτελεστίες, προς τιμή του, στις πόλεις της. Ο Δίων Κάσσιος αναφέρει την απόφαση του αυτοκράτορα: Καῖσαρ δὲ ἐν τούτῳ τά ἂλλα ἐχρημάτιζε, καὶ τεμένη τῇ Ῥώμῃ καὶ τῷ πατρὶ τῷ Καίσαρι, ἥρωα αὐτὸν Ἰούλιον ὀνομάσας, ἒν τε Ἐφέσῳ καὶ ἐν Νικαίᾳ γενέσθαι ἐφῆκεν αὗται γὰρ τότε αἱ πόλεις ἒν τῇ Ἀσἱᾳ καὶ ἐν τῇ Βιθυνίᾳ προετετίμηντο. καὶ τούτους μὲν τοῖς Ῥωμαίοις τοῖς παρ αὐτοῖς ἐποικοῦσι τιμᾶν προσέταξε τοῖς δὲ δὴ ξένοις, Ἕλληνάς σφας ἐπικαλέσας, ἑαυτῷ τινα, τοῖς μὲν Ἀσιανοῖς ἐν Περγάμῳ τοῖς δὲ Βιθυνοῖς ἐν Νικομηδείᾳ, τεμενίσαι ἐπέτρεψε 59. Την ίδια χρονιά το Κοινόν της Ασίας προχωρά ακόμα ένα βήμα θέλοντας να τιμήσει τον νέο αυτοκράτορα. Καλεί τους πολίτες της επαρχίας να προτείνουν τον μεγαλύτερο έπαινο, που μπορεί να υπάρξει, για τον Αύγουστο. Τελικά το 9 π.χ. ο ανθύπατος Paullus Fabius Maximus κερδίζει το διαγωνισμό όταν αναδιαμορφώνει το ημερολόγιο 57 Η Ασία αποτελούσε το κέντρο του κυριότερου αντιπάλου του Οκταβιανού, του Μάρκου Αντώνιου σχετικά βλ. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π.,σελ Η μεγαλύτερη διάδοση της αυτοκρατορικής λατρείας στη Μ. Ασία εμφανίζεται κυρίως στα δυτικά και νότια παράλια της επαρχίας βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Δίων Κάσσιος, Ῥωμαϊκή Ιστορία LI, 20,6-7. Για την άδεια του Αυγούστου στους κατοίκους της Ασίας βλ. K. J. Rigsby, «Provincia Asia», ό.π., σελ A. D. Nock, «Σύνναος Θεός», ό.π., σελ. 29. J. Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ. 90. P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ Lily Taylor, The divinity of the roman emperor, ό.π., σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ. 8. R. P. Franke, Η Μικρά Ασία στους Ρωμαϊκούς χρόνους, ό.π., σελ. 19. S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor (Oxford, 1993), σελ

26 με βάση τα γενέθλια του νέου «θεού». 60 Το 26 π.χ. χτίζεται τέμενος του Σεβαστού στην Έφεσο και στην Φιλαδέλφεια της Λυδίας ένας άνδρας ορίζεται ιερέας της Ρώμης και του Καίσαρα. 61 Από τα πρώτα κιόλας χρόνια η αυτοκρατορική λατρεία γίνεται ο σημαντικότερος θεσμός στις πόλεις της Ανατολής. Η πρωτοβουλία κινήσεων ανήκε συνήθως στις ίδιες τις πόλεις. Τόσο την εποχή του Αυγούστου όσο και των διαδόχων του, όταν μια πόλη επιθυμούσε να τιμήσει με κάποιον τρόπο τον αυτοκράτορα, τότε έστελνε μια αντιπροσωπεία προκειμένου να ζητήσει την απαραίτητη άδεια. Βέβαια μαζί με την άδεια, όχι σπάνια, οι απεσταλμένοι ζητούσαν κάποια χορηγία ή κάποια προνόμια. Ακόμα όμως και στις περιπτώσεις που δεν υπήρχε το κίνητρο αυτό, ένας ναός ή ένας ιερέας για τον «Καίσαρα» δεν έβλαψαν καμία πόλη. 62 Ο ανταγωνισμός μάλιστα των πόλεων εξυπηρετούσε περισσότερο την κατάσταση αυτή. Εξίσου σημαντική βοήθεια στην άνθιση της ωστόσο έπαιξε και η επίσημη ρωμαϊκή διοίκηση. Οι Ρωμαίοι αξιωματούχοι έβλεπαν θετικά την ανάπτυξη της. Παραδείγματα υπάρχουν πολλά. Το ημερολόγιο της Ασίας αναθεωρήθηκε με πρόταση του ανθυπάτου Paullus Fabius Maximus, ο οποίος σκέφτηκε πως η ταύτιση πρωτοχρονιάς και γενεθλίων Αυγούστου αποτελούσε μια καλή ιδέα για να τιμηθεί ο 60 Τα γενέθλια του Αυγούστου ήταν στις 23 Σεπτεμβρίου. Σχετικά με το νέο ημερολόγιο βλ. N. Lewis - M. Reinhold, Roman civilιzation ΙΙ (London, 1955), σελ V. Ehrenberg - A. M. Jones, Documents illustrating the reigns of Augustus and Tiberius (Oxford/ Clarendon, 1955), σελ R. K. Sherk, Rome and the Greek east to the death of Augustus (Cambridge, 1984), σελ Ακόμα βλ. S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor (Oxford, 1993), σελ Lily Taylor, The divinity of the roman emperor, ό.π., σελ S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ. 54. D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the end of the third century after Christ. Volume I: Text, ό.π., σελ Σχετικά με την Έφεσο βλ. SEG XXVI (1976/1977), 1243, 1-5: Ἀπολλώνιος Ἡρακλείδου τοῦ (= Ἡρακλείδου) Πασαλλᾶς, ὃς καὶ προνοήθη τῆς καθιδρύσεως Σεβαστοῦ καὶ τῆς καθιερώσεως του τεμένους και για την Φιλαδέλφεια βλ. SEG XXXV (1985), 1169, 1-8 : ὁ δῆμο[ς] ἐτείμησε[ν Μη]νόφιλον Διο[νυσίο]υ, φύσει δὲ Ἰό[λλα,] ἄνδρα ἀγαθόν γε[νόμενον ]ἱερέα τῆς Ῥώμης καὶ τ[οῦ Σεβαστοῦ] ἐν τῷ ἔτει τῆς Αὐτ[οκράτορος Καί]σαρος Θεοῦ υἱοῦ Σεβας[τοῦ νείκης,] 62 Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ

27 Καίσαρας. Ο Vedius Pollio ήταν ακόμα ένας Ρωμαίος, που ενεργούσε ανεπίσημα ως διοικητής της Ασίας, ο οποίος εξέδωσε ένα constitutio για την αυτοκρατορική λατρεία. 63 Γρήγορα, λοιπόν, έγινε εμφανές, πως οι Έλληνες της Ανατολής δεν υποδέχθηκαν τον Οκταβιανό απλά ως έναν ακόμη μονάρχη αλλά σαν έναν νέο θεό. Συνεπώς οι τιμές που έπρεπε να του αποδώσουν δεν ήταν δυνατό να υπολείπονταν αυτές των παραδοσιακών θεοτήτων. Πέργαμος, Σμύρνη, Έφεσος, Αφροδισιάς, Σάρδεις επιδόθηκαν σε έναν άτυπο αγώνα με στόχο την εύνοια του αυτοκράτορα και τον φθόνο των γειτονικών τους πόλεων. Ναοί, ιερείς, εορτές, αθλητικοί ή δραματικοί αγώνες, μονομαχίες, αγάλματα ήταν μερικά μόνο από τα θεία προνόμια που κλήθηκαν να απολαύσουν οι αυτοκράτορες. Στα κεφάλαια που ακολουθούν θα αναλύσουμε διεξοδικά αυτά τα μέσα έκφρασης της. 63 Σύμφωνα με τον Ronald Syme, «Who was Vedius Pollio?», JRS 51(1961),

28 Ι. ΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ Καὶ μαρτυροῦσι ναοί, προπύλαια, προτεμενίσματα, στοαί, ὡς ὅσαι τῶν πόλεων, ἢ νέα ἢ παλαιά, ἔργα φέρουσι μεγαλοπρεπῆ, τῷ κάλλει καί μεγέθει τῶν Καισαρείων παρευημερεῖσθαι, καὶ μάλιστα κατὰ τὴν Ἀλεξάνδρειαν. 64 Με αυτά τα λόγια περιγράφει ο Φίλωνας την αρχιτεκτονική άνθιση, που επέφερε σε ολόκληρη την αυτοκρατορία η λατρεία των Σεβαστών. Από το πνεύμα της εποχής δεν θα μπορούσε να απουσιάζει και η Μ. Ασία. Περισσότερα από 80 ιερά και ναοί μαρτυρούνται σε τουλάχιστον 60 πόλεις της περιοχής. 65 Πέργαμος, Σμύρνη, Έφεσος επιδόθηκαν σε έναν άτυπο αγώνα αρχιτεκτονικής υπεροχής, ελπίζοντας πως οι προσπάθειές τους αυτές θα κέντριζαν το ενδιαφέρον του Αυγούστου και των διαδόχων του. Ο πρώτος επαρχιακός ναός της Ασίας χτίστηκε το 29 π.χ. στην Πέργαμο και ήταν αφιερωμένος στον Αύγουστο και τη Ρώμη. 66 Ο δεύτερος ναός οικοδομήθηκε το 21 μ.χ. και η διαδικασία επιλογής πόλης υπήρξε δύσκολη. 11 πόλεις της Ασίας παρουσιάστηκαν μπροστά στη Σύγκλητο και διεκδίκησαν την ύψιστη τιμή. Τελικά επιλέχθηκε η Σμύρνη με κριτήρια τον πλούτο της, την ύπαρξη διαθέσιμου χώρου και την ιδιαίτερη σχέση της με τη Ρώμη. 67 Αρκετά χρόνια αργότερα και η 64 Σύμφωνα με τον Φίλωνα, Πρεσβεία προς Γάιον, 150. Σχετικά με το Καισάρειον της Αλεξάνδρειας βλ. A. C. Merriam, «The Caesareum and the worship of Augustus at Alexandria», TaPha 14(1883), Οι ναοί ονομάζονταν Καισάρεια ή Σεβάστεια. Για την εξάπλωση τους στη Μ. Ασία βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Βλ. Tacitus, Annales IV, 37. G. Biguzzi, «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», ό.π., σελ M. W. Ramsay, «The province of Asia», ό.π., σελ Για την επιλογή της πόλης της Σμύρνης για τον δεύτερο επαρχιακό ναό βλ. J. Ferguson, The religions of the Roman Empire, ό.π., σελ. 93. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ G. Biguzzi, «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», ό.π., σελ C. Rotte - T. Howe - C. Foss, «An early imperial pseudodipteral temple at Sardis», American 28

29 Έφεσος έλαβε άδεια να φιλοξενήσει έναν τρίτο επαρχιακό τέμενος, το οποίο πιθανολογείται πως ήταν αφιερωμένο στον Δομιτιανό. 68 Η τιμή και η υπερηφάνεια, που αισθάνονταν οι πολίτες της επαρχίας της Ασίας, φαίνεται και από τον χώρο που επέλεξαν να παραχωρήσουν στους Σεβαστούς. Οι ναοί και τα ιερά της λατρείας τους αναγείρονταν πάντοτε στην καρδιά της πόλης και συνδέονταν με τα πολιτικά και οικονομικά της κέντρα. 69 Ο ναός του Δομιτιανού στη Έφεσο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της χωροταξικής αυτής διαρρύθμισης. Είχε κτιστεί κοντά στην αγορά, το βουλευτήριο, το πρυτανείο και τον ναό του Ιουλίου Καίσαρα και της Ρώμης. 70 Επίσης και οι αυτοκρατορικοί ναοί στην Άγκυρα, την Πεσσινούντα και την Αντιόχεια της Πισιδίας βρίσκονταν στο κέντρο της πόλης ώστε να ενώνονται τοπογραφικά με τα υπόλοιπα σημαντικά δημόσια κτίρια. 71 Μια ενδιαφέρουσα πτυχή της αυτοκρατορικής αρχιτεκτονικής ήταν οι στοές και τα γυμνάσια. 72 Οι στοές συχνά χρησιμοποιούνταν για λατρευτικούς σκοπούς. Η παρουσία αγαλμάτων και αφιερωμάτων επιβεβαιώνει το γεγονός. Ο ναός των Σεβαστών στην Αφροδισιάδα είχε δυο στοές και συγκεκριμένα η νότια στοά ήταν δωρεάς της Απφίας, κόρης του Μενάνδρου, και της οικογένειας της. 73 Υπήρχαν επιπλέον και Journal of Archaeology 90 (1986), 59. D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the end of the third century after Christ. Volume I: Text, ό.π., σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ G. Biguzzi, «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», ό.π., σελ S. Mitchell, «Imperial building in the eastern roman provinces», HSCP 91 (1987), σελ Σύμφωνα με P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ , Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ. 140, 145. G. Biguzzi, «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», ό.π., σελ Σχετικά βλ. S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor, ό.π., σελ Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ. 135, 140, Επιγραφή για αυτοκρατορική στοά βλ. SEG XIV 702, 8-10: [ὁ] ἱεροθύτας ἀεὶ ὀ ἐν άρχᾶι ἐὼν δό [τω] [α]ὐτοῖς τὰν στοὰν καὶ τὰ χρηστήρια τὰ ποτικατα[ρτι]σθέντα τᾶι, ὥστε καταχρῖσθαι τὰ θυθέντα. 73 Erim T. Kenan, «A new relief showing Claudius and Britannia from Aphrodisias», Britannia 13 (1982),

30 στοές με ειδική προσθήκη δωματίου, πιθανότατα για τελετουργικούς λόγους. Όμως και στα γυμνάσια παρατηρείται μια παρόμοια διάταξη. Η σύνδεση τους με την αυτοκρατορική λατρεία πιστοποιείται στις Σάρδεις, όπου το Αυτοκρατορικό Συγκρότημα (Kaisersaal) (συγκρότημα με λουτρά, γυμνάσιο και παλαίστρα) ήταν αφιερωμένο στον Καρακάλλα, τον Γέτα, τη μητέρα τους, τη Σύγκλητο και τον λαό. 74 Στην Ανατολή ο αυτοκράτορας δε συνδέθηκε μονάχα με τους μύθους των παραδοσιακών θεών αλλά και με τους ναούς τους. Η συγκατοίκηση τους επιτεύχθηκε με δυο τρόπους. Ο πρώτος ήταν η ανέγερση ενός λατρευτικού χώρου για τους Σεβαστούς μέσα στον ιερό περίβολο της τοπικής θεότητας. 75 Τα ξεχωριστά κτίσματα αποτελούσαν διασφαλιστική δικλείδα ώστε να αποφευχθεί η πιθανότητα εξομοίωσης των Σεβαστών και παραδοσιακών θεών. Αρκετές πόλεις επέλεξαν αυτή τη λύση, ανάμεσα τους ήταν η Έφεσος (Αύγουστος και Ρώμη/ Άρτεμις), η Αφροδισιάς (Ιουλιο/Κλαυδιανή δυναστεία/ Αφροδίτη) και η Κύζικος (Αδριανός/ Δίας). 76 Ο δεύτερος τρόπος ήταν η άμεση συγκατοίκηση των δυο θεών στον ίδιο ναό. 77 Βέβαια ο αυτοκράτορας δεν ήταν ισότιμο μέλος σε αυτήν την εξίσωση. Η θέση του ήταν σαφώς υποδεέστερη κάτι που αποδεικνύεται και από τα αγάλματα, τα οποία κοσμούσαν το εσωτερικό των λατρευτικών χώρων. Για τους παραδοσιακούς θεούς προτιμούνταν τα ολόσωμα γλυπτά σε αντίθεση με τους Σεβαστούς, οι οποίοι 74 Σχετικά Yegul K. Fikret, «A study in architectural iconography: Kaisarsaal and the imperial cult», The Art Bulletin 64 (1982), σελ Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Για την Αφροδισιάδα βλ. Erim T. Kenan, «A new relief showing Claudius and Britannia from Aphrodisias», ό.π., σελ R. R. R. Smith, «The imperial reliefs from the Sebasteion at Aphrodisias», JRS 77 (1987), 90. R. D. Edwards, «Defining the web of power in Asia Minor. The novelist Chariton and his city Aphrodisias», Journal of the American Academy of Religion 62 (1994), Για την Έφεσο βλ. G. Biguzzi, «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», ό.π., Για την Κύζικο βλ. A. D. Nock, «Σύνναος Θεός», ό.π., σελ S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ

31 αρκούνταν στις προτομές. 78 Κάποιες από τις πόλεις που προτίμησαν τη συγκεκριμένη τακτική ήταν η Σίδη (Απόλλων/ Γαλλιηνός και Βαλεριανός) και η Πέργαμος (Καρακάλλας/ Διόνυσος Καθηγεμών). 79 Ιδιαίτερη δόξα και τιμή ένιωθαν οι πόλεις που μπορούσαν να κτίσουν έναν νέο ναό αποκλειστικά για τη λατρεία του αυτοκράτορα, με τις Σάρδεις να συγκαταλέγονται στον κατάλογο των πόλεων αυτών. 80 Σε γενικές γραμμές τα ιερά των Σεβαστών δεν διέφεραν σημαντικά από τα αντίστοιχα των άλλων θεών. Ο ελληνικός ρυθμός χαρακτηριζόταν ως η κυρίαρχη αρχιτεκτονική επιλογή. Ακόμα και τα διακοσμητικά στοιχεία μέσα στους ναούς ήταν εμπνευσμένα από την ελληνική μυθολογία. Χαρακτηριστικό μνημείο είναι ο βωμός προς τιμήν του Λουκιού Βέρου στην Έφεσο. 81 Οι ναοί της αυτοκρατορικής λατρείας αποτελούσαν την απόδειξη πως η απόδοση τιμών προς τους Σεβαστούς δεν ήταν μόνο μια προσπάθεια των πόλεων της Ασίας να κερδίσουν την εύνοια του ηγεμόνα τους. Η αρχιτεκτονική τους δομή χρειάστηκε πολλές φορές να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Το κέντρο της πόλης έγινε ο φυσικός χώρος παρουσίας του νέου θεού. Κάποιες φορές ο Καίσαρας περιορίστηκε σε έναν δευτερεύοντα ρόλο δίπλα στις παραδοσιακές θεότητες ενώ κάποιες άλλες κινήθηκε σε ανεξάρτητο επίπεδο. Και στις δυο περιπτώσεις πάντως αδιαμφισβήτητη ήταν η επιλογή της ελληνικής αρχιτεκτονικής παράδοσης, που κυριαρχούσε σε κάθε πτυχή των ναών. 78 Παράδειγμα αποτελεί η Κύζικος βλ. SEG IV 707, 5-7: διὰ παντὸς εύσεβοῦσα συγκαθιέρως[ε] τῆι Πολιάδι Ἀθηνᾷ ἄγαλμα τῆς μητρὸς αὐτοῦ Σεβαστ[ῆς Νε]ικηφόρου καὶ λαβοῦσα παρὰ τῆς πόλεως ἱερατείαν αὐτῆ[ς]. 79 Για τη Σίδη βλ. A. D. Nock, «Σύνναος Θεός», ό.π., Για την Πέργαμο βλ. Yegul K. Fikret, «A study in architectural iconography: Kaisarsaal and the imperial cult», ό.π., Για τον αυτοκρατορικό ναό των Σάρδεων βλ. Yegul K. Fikret, «A study in architectural iconography: Kaisersaal and the imperial cult», ό.π., σελ. 17. Rotte C.-Howe T.-Foss C., «An early imperial pseudodipteral temple at Sardis», ό.π., Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ

32 ΙΙ. ΟΙ ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ Ένας όμορφος τρόπος να γίνει ολόκληρη η πόλη κοινωνός της λατρείας του αυτοκράτορα ήταν οι εορτές. Οι Έλληνες της Μ. Ασίας φρόντισαν, με ιδιαίτερο ζήλο, να αναδείξουν κάθε σπουδαίο περιστατικό της ζωής ενός Καίσαρα (όπως τα γενέθλια του) με μια εντυπωσιακή εκδήλωση. Κάθε έτος αντιπροσώπευε έναν διαρκώς επαναλαμβανόμενο κύκλο θρησκευτικών εορτών. Η μακράν κορυφαία της χρονιάς, όμως, ήταν αυτή του αυτοκράτορα. Αποτελούσε ένα πολυαναμενόμενο κοινωνικό και θρησκευτικό γεγονός για κάθε περιοχή. Η απόφαση για την ανάληψη μιας τέτοιας πρωτοβουλίας βρισκόταν στα χέρια τόσο του τοπικού συμβουλίου όσο και στους ίδιους τους πολίτες. Το σύνολο της πόλης ήταν υπεύθυνο για τη διοργάνωση αλλά και την εκτέλεση των απαραίτητων εργασιών για την εκδήλωση. Η γιορτή είτε συνδυαζόταν με κάποια ήδη υπάρχουσα της εξέχουσας τοπικής θεότητας (Αρτεμίσια Κομμόδεια στην Έφεσο), είτε ήταν αφιερωμένη αποκλειστικά και μόνο στο πρόσωπο του αυτοκράτορα 82. Στη δεύτερη περίπτωση η πόλη ένιωθε την ανάγκη να δώσει στους εορτασμούς ονόματα αυτοκρατόρων όπως τα Σεβάστεια, τα Καισάρεια, τα Αδριάνεια στην Έφεσο. 83 Οι εορτασμοί για τον Σεβαστό κινούνταν και σε τοπικό και σε επαρχιακό επίπεδο. Υπήρχαν πανηγυρικές εκδηλώσεις σε τακτικά ορισμένες ημερομηνίες αλλά και έκτακτες με αφορμή ένα εξαιρετικό συμβάν. Όταν η διοργάνωση συνοδευόταν από ποικίλες δραστηριότητες 82 Συχνά υπήρχαν κοινά αφιερώματα για τους αυτοκράτορες και τους παραδοσιακούς θεούς. Βλ. A. D. Nock, «Studies in the Graeco-Roman beliefs of the Empire», JHS 45 (1925), Για τα Αδριάνεια και τα Αρτεμίσια Κομμόδεια βλέπε Irene Ringwood Arnold, «Festivals of Ephesus», American Journal of Archaeology 76 (1972), Σύμφωνα με τον S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Irene Ringwood Arnold, «Festivals of Ephesus», ό.π., σελ

33 και η διαδικασία γινόταν περισσότερο δαπανηρή και χρονοβόρα, οι πόλεις προτιμούσαν την διεξαγωγή της κάθε 4 χρόνια, όπως για παράδειγμα στην Αττάλεια. Τα Κοινά Ασίας Τα Μεγάλα πραγματοποιούνταν κάθε 5 χρόνια. 84 Η διάρκεια τους, βέβαια, ήταν αρκετές μέρες. Παρόλα αυτά και σε ετήσιο επίπεδο υπήρχε προγραμματισμός για την τέλεση θυσιών ώστε η πόλη να βρίσκεται σε θρησκευτική εγρήγορση. 85 Στις λατρευτικές εκδηλώσεις των πόλεων της Μ. Ασίας όλοι οι πολίτες μπορούσαν να συμμετέχουν. Οι εορτές ήταν ανοιχτές προς όλους τους κατοίκους της περιοχής. Με τον τρόπο αυτό είχαν την ευκαιρία να αισθανθούν χρήσιμα μέλη της κοινότητας τους. Η αυτοκρατορική λατρεία ήταν μια συλλογική προσπάθεια. Ακόμα και οι γειτονικές πόλεις δεν έμεναν αμέτοχες. Πολλοί ταξιδιώτες επισκέπτονταν λατρευτικά κέντρα της επαρχίας. Η αγοραστική κίνηση τονωνόταν. Εορταστικές πρεσβείες υπέβαλλαν τα σέβη τους. Η ζωή της πόλης έπαιρνε νέα πνοή. Τα προβλήματα της καθημερινότητας, έστω και για λίγο, απομακρύνονταν. 86 Εκτός από το δημόσιο χαρακτήρα της, η λατρεία του «Καίσαρα» είχε και μια ιδιωτική διάσταση, έκφραση της οποίας ήταν οι «σύλλογοι». 87 Οι «σύλλογοι» ως θρησκευτικά σωματεία που ήταν, είχαν πολύπλευρη δράση. Φρόντιζαν για την ανέγερση ιερών, αφιέρωναν αγάλματα, τελούσαν θυσίες και δήλωναν το παρόν άμεσα ή έμμεσα και 84 Irene Ringwood Arnold, «Festivals of Ephesus», ό.π., σελ Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Οι εορτές ενέπνεαν ένα αίσθημα τοπικής περηφάνιας. Ακόμα παρά τη σαφή θρησκευτική της διάσταση, μια τέτοια εκδήλωση, μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει παράλληλα πηγή χαράς και ψυχαγωγίας. Σχετικά βλ. P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ Για τους «συλλόγους» βλ. Παν. Παχής, Ίσις Καρποτόκος τόμος 1: Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, ό.π., σελ Parker R., Η θρησκεία στην αρχαία Αθήνα, ό.π., σελ Walter Burkert, Μυστηριακές λατρείες της αρχαιότητας (μετ. Έφη Ματθαίου), (Αθήνα,1997), σελ. 49. Τα ονόματα των συλλόγων του αυτοκράτορα ήταν χαρακτηριστικά όπως Καισαριαστές ή Φιλοσέβαστοι βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ T. R. Broughton S., «Roman landholding in Asia Minor», TaPha 65(1934), σελ

34 στις εκδηλώσεις του Κοινού της Ασίας. 88 Η συμμετοχή στις εορτές δεν ήταν προνόμιο μόνο των λατρευτικών ομάδων με πάτρωνα τον αυτοκράτορα. Σημαντική ήταν και η συμβολή των «συλλόγων» των παραδοσιακών θεών. Τεκμήριο της σχέσης των «συλλόγων» των παραδοσιακών θεών με την εξύμνηση του αυτοκρατορικού οίκου είναι μια επιγραφή των Δημητριαστών της Εφέσου, από την εποχή του Τιβέριου. 89 Το ψήφισμα αφορούσε την πρόθεση των μελών της ομάδας να στήσουν αγάλματα ευεργετών τους σε δημόσιο χώρο. Ανάμεσα στα ονόματα των ευεργετών ήταν και αυτό του Πρόκλου, ο οποίος εκτελούσε καθήκοντα ιερέα των Νέων Διοσκούρων. 90 Επίσης στον συγκεκριμένο κατάλογο εμφανίζεται ως τιμώμενη και η Σερβιλία δὲ Σεκοῦνδα, ιέρεια της Σεβαστής Δήμητρας Καρποφόρου. Ακόμα ένα πρότυπο λατρευτικής ομάδας ήταν οι Υμνωδοί της Περγάμου. Αρκετές επιγραφές μαρτυρούν την προσφορά τους στους εορτασμούς της επαρχίας της Μ. Ασίας. Μια εξ αυτών, που τοποθετείται χρονικά στα χρόνια του Κλαυδίου, αναφέρει πως οι Υμνωδοί έλαβαν απαντητική επιστολή από τον αυτοκράτορα, την οποία και σκόπευαν να προβάλλουν χαράσσοντας την σε κάποιο μνημείο Οι περισσότεροι «σύλλογοι» στην Έφεσο και την Ασία δεν συμμετείχαν επισήμως ως ομάδες στους δημόσιους εορτασμούς και τις εκδηλώσεις της αυτοκρατορικής λατρείας. Εξαιρέσεις υπήρχαν όπως οι Υμνωδοί στην Πέργαμο. Σχετικά βλ. P. Harland, «Honors and worship Emperors cults and associations at Ephesus (1-3centuries A.D.)», Studies in Religion / Sciences religieuses 25 (1996), σελ Για την επιγραφή των Δημητριαστών βλ. P. Harland, «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», Ancient History Bulletin / Zeitschrift für Alte Geschichte 17 (2003), σελ SEG IV 515, : οἱ Δημητριασταὶ θαυμάσα<ν>τες αὐτοῦ τό πρὸς αὐτοὺς εὔνουν ἔκρειναν ἀμοιβάσασθαι αὐτό ταῖς πρεπούσαις τειμαῖς ὅπως οὖν ὑπάρχουσιν ἱερεῖς [ δ]ιὰ βίου ἐπὶ διμοιρία καὶ ἀλειτουρ[γ]ησίᾳ αὐτὸς μὲν Βάσσος τῆς Ἀρτέμιδος, Σερβιλία δέ Σεκοῦνδα τῆς Σεβαστῆς Δήμητρος Καρποφόρου, Πρόκλος δὲ νέων Διοσκόρων Δρούσου Καίσαρος υἱῶν 90 Για τη λατρεία των Νέων Διοσκούρων βλ. P. Harland, «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», ό.π., σελ. 91. Sc. Kenneth, «The Dioscuri and the Imperial Cult», CPh 25 (1930), σελ. 379 και υποσημ Η συνέχεια της επιγραφής αναφέρεται στις ευχαριστίες που έλαβαν οι Υμνωδοί για τη συμμέτοχη τους στην επαρχιακή εορτή στο ναό του 34

35 Επιπλέον μια επιγραφή του 2 μ.χ. (μεταξύ μ.χ.) απαριθμεί τα μέλη του «συλλόγου», καταγράφει τα καθήκοντα των ανωτέρων, τους κανονισμούς για τους νέους και τις οδηγίες σχετικά με την ταφή των νεκρών τους. 92 Στις εορτές του «Καίσαρα» δε συμμετείχε μονάχα το σύνολο των πολιτών αλλά σημαντικό ρόλο διαδραμάτιζε και η ίδια η πόλη. Τα ιερά και οι ναοί αποτελούσαν την κεντρική σκηνή των εκδηλώσεων, παράλληλα όμως, και άλλα δημόσια κτίρια χρησιμοποιούνταν για τις ιερές τελετές. 93 Τα στάδια, οπού διεξάγονταν όλοι οι αθλητικοί αγώνες, διακοσμούνταν με αυτοκρατορικούς βωμούς και αγάλματα. Τα γυμνάσια διοργάνωναν συμπόσια και θυσιαστικές τελετές. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως η Έφεσος, με αφορμή τα Ολύμπια εν Εφέσω, έχτισε νέο γυμνάσιο με ρωμαϊκά λουτρά και παλαίστρα. 94 Αυγούστου και της Ρώμης, με αφορμή τα γενέθλια του πρώτου βλ. SEG IV 641:[ἐπεί τὴ]ν πρὸς τὸν Σεβαστὸν οἶκον εὐσέ[βειαν μετὰ] πάσης ἱεροπρεποῦς ἐπινοίας [πᾶσιν φαν]ερὰν κ.τ.λ. 14/7 Καίσαρος [ θεοῦ γενεθλίῳ ἡ]μέρᾳ συνερχόμενοι ἐις [Πέργαμον μεγα]λοπρεπὲς ἔργον εἰς τὴν [τοῦ Σεβαστοῦ δόξ]αν. Για τους υμνωδούς της Περγάμου βλ. D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the end of the third century after Christ. Volume I: Text, ό.π., σελ Beard/S Price/J North, Religions of Rome τομ.ii: A Sourcebook (Cambridge, 1998), σελ P. Harland, «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», ό.π., σελ Η κεντρική πλατεία συνήθως γινόταν ο βασικός χώρος τέλεσης των θυσιών. Παράδειγμα αποτελεί η πόλη του Γυθείου στην Ελλάδα βλ. SEG XI 923, 28-30: Ὅταν δὲ ἐπὶ τὸ Καισάρηον ἠ πομπὴ παραγὲνηται, θυέτωσαν οἰ ἔφοροι ταῦ[ρ]ον ὐπὲρ τῆς τῶν ἡγεμόνων καὶ σωτηρίας καὶ ἀιδίου τῆς ἡγεμονίας αὐτῶν διαμονῆς κα[ὶ] [θ]ύσαντες ἐπανανκασάτωσαν τά τε φιδείτια καὶ τὰς συναρχίας ἐν ἀγορᾷ θυσιάσαι. 94 Για τα στάδια βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Σχετικά με τα γυμνάσια βλ. SEG XV 330, 9-23: Οἱ ἄρχοντες καὶ οἱ σύνεδροι εἶπαν ἐπιδὴ αἱ πρόσοδο[ι κ]ατὰ τὸ παρὸν ένλίπουσιν, δῖ δὲ τὴν προσὴκουσαν τῷ θεῷ Ἀπόλλωνι Πτώιωι καὶ Τιβερίῳ Καίσαρι Σ[ε]βαστῷ Γερμανικῷ γενέσθαι θυσίαν, πόρος δὲ οὐδεὶς εὑρίσκετο ὅθεν τά εἰς τοὺς θεοὺς ἐπιτελεσθῇ, οὕτως Δημήτριος Λεωνίδου καὶ Ἐ[μ]πέδων Έμπέδωνος ὑπέσχοντο ἐκ τῶν ίδίων ποιήσιν τῇ πόλι τὸ ε[ίθ]ισμένον ἄριστον, εἰς ὅ ἀπέδοντο αὐτοῖς τά ἐκ τῆς Πρεπίδου ἀγωνοθεσίας ὀνόματα ἃ καὶ Δημήτριος Λεωνίδου καὶ Ἐμπέδων Έμπέδωνος, ταῦτ[α] μὲν ἐχαρίσαντο τῷ γυμνασίῳ και J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ Yegul K. Fikret, «A study in architectural 35

36 Εκτός από τις αθλητικές εγκαταστάσεις και τα θέατρα φιλοξενούσαν την τέλεση θυσιών, κάτι που αποδεικνύεται από την ανάλογη αυτοκρατορική διακόσμηση τους. Στην Πεσσινούντα, το θέατρο της πόλης χτίστηκε μαζί με τον αυτοκρατορικό ναό και ήταν το κεντρικό σημείο των εορτασμών. 95 Τα δημοτικά κτίρια, όπου συνήθως συγκεντρώνονταν οι κάτοικοι για τις τοπικές συνελεύσεις τους, παραχωρούνταν στους ιερείς για τελετουργικούς σκοπούς ενώ άλλοτε χρησίμευαν και ως σημείο εκκίνησης των πομπών. 96 Μπορούμε να κατανοήσουμε τη σπουδαιότητα της συγκεκριμένης λατρευτικής πρακτικής των ανθρώπων αν λάβουμε υπόψη μας την παρατήρηση του Robert Parker, σχετικά με την πομπή των Παναθηναίων, πως αποτελεί «το μέγιστο παράδειγμα αστικού μεγαλείου του ελληνικού κόσμου, μιας κοινωνίας που επιδεικνύεται ενώπιον του εαυτού της και ενώπιον της Ελλάδας». 97 Η ίδια παρατήρηση φαίνεται να ισχύει και για τις πομπές της αυτοκρατορικής ιεροτελεστίας στη Μ. Ασία. Το τυπικό ήταν παρόμοιο, ζώα στεφανωμένα κατευθύνονταν προς θυσία ενώ νέοι και νέες, κρατώντας αγάλματα του αυτοκράτορα και της οικογένειας, του πορεύονταν προς το ιερό. Η διαδρομή ήταν με τέτοιο τρόπο σχεδιασμένη ώστε να συνδέονται τα θρησκευτικά και πολιτικά κέντρά της πόλης. 98 iconography: Kaisarsaal and the imperial cult.», The Art Bulletin 64 (1982), σελ Για τα θέατρα στην αυτοκρατορική λατρεία βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor, ό.π., σελ Επιγραφή της Αντιόχειας στην Κιλικία αναφέρει ως σημείο εκκίνησης της πομπής την εστία της βουλαίας βλ. SEG XII 511, 6-8: ὁ βωμὸς πεμφθῆναι πομπὴν ἀπὸ τῆς ἐστίας τῆς βουλαίας ὠς καλλίστην καὶ έπιφανεστάτην διὰ τοῦ δημιουργοῦ καὶ τῶν πρυτάνεων είς τὸ ἱερὸν τῆς Ἀθηνᾶς τῆς Μαγαρσίας. 97 Βλ. Parker R., Η θρησκεία στην αρχαία Αθήνα, ό.π., σελ Η συμμετοχή στην πομπή ήταν τόσο σημαντική ώστε συχνά υπήρχαν συγκρούσεις για τις θέσεις των αντιπροσώπων. Στην εορτή του Κοινού της Ασίας είχε αποφασιστεί η Πέργαμος, η Έφεσος και η Σμύρνη να ηγούνται εκ περιτροπής της πομπής βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Σχετικά βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ

37 Η αυτοκρατορική λατρεία, όμως, είχε βρει τρόπο ώστε να συνδεθεί και με την αθλητική παράδοση των Ελλήνων. Ανάμεσα στις εορταστικές εκδηλώσεις, που διοργανώνονταν τόσο σε τοπικό όσο και σε επαρχιακό επίπεδο, ξεχώριζαν οι αθλητικοί αγώνες. Διακρίνονταν σε δυο κατηγορίες : τους ιερούς, όπου το έπαθλο ήταν καθαρά συμβολικό, και στους θεματικούς, οι οποίοι επιβράβευαν τον νικητή με κάποιο χρηματικό ποσό. 99 Δεν έλειπαν και κάποιες φορές, που το περιεχόμενο των αγώνων ήταν περισσότερο καλλιτεχνικό. Έτσι στις δραστηριότητες των εορτών της επαρχία της Ασίας συχνά συμπεριλαμβάνονταν και θεατρικά ή μουσικά δρώμενα. Δυο από τις εορτές που συνοδεύονταν και από γυμναστικούς αγώνες είναι τα «Κοινὰ Ἀσίας τά μεγάλα» και τα «ἂλλοι κοινοὶ Ἀσίας». Και για τα δυο την ευθύνη είχε το Κοινόν της Ασίας. Οι πόλεις που συμμετείχαν ήταν οι εξής :Πέργαμος, Έφεσος, Σμύρνη, Φιλαδέλφεια, Σάρδεις, Τράλλεις, Λαοδίκεια και Κύζικος. Οι τρεις πρώτες φιλοξενούσαν τους μεγάλους αγώνες εκ περιτροπής και οι υπόλοιπες τους μικρούς. Η χρηματοδότηση ήταν υπόθεση ολόκληρης της επαρχίας και ο αγωνοθέτης εκλεγόταν στη συνέλευση της Η νίκη σε έναν θεματικό αγώνα είχε, σε σύγκριση με έναν ιερό, υποδεέστερη αξία. Βλ. Irene Ringwood Arnold, «Festivals of Ephesus», ό.π., σελ. 21. S. Mitchell, Festivals, «Games and civic life in Roman Asia Minor», JRS 80 (1990), σελ Οι πόλεις, που ανήκαν στο Κοινόν, συμμετείχαν και στις οικονομικές υποχρεώσεις βλ. C. Roueche, «Rome, Asia and Aphrodisias in the third century», JRS 26 (1981), 119. Παρόλα αυτά οι πόλεις της Ασίας συχνά έρχονταν σε ρήξη όσον αφορά τις οικονομικές τους υποχρεώσεις για την επαρχιακή λατρεία βλ. SEG XVII 528, 9-20: δέχεσθε δὴ κοσμίως τὴν χάριν ὠσανεὶ συμψηφισαμένων ὑμεῖν ταῦτα καὶ τῶν μητροπόλεων οὐχ ὠς ἀφελόμενοί τι αὐτάς πρέπειε γάρ οὕτω καὶ τοὺς διά τι χρηστὸν τυχόντας δωρεᾶς ἐπιεικεστάτην {χρὴ} τὴν παράλημψιν αὐτῆς καὶ άξίαν τῶν δεδομένων ποιεῖσθαι, βλάβης μὲν μηδεμῖας μήτε ἐκ ταῦτης τῆς δωρεᾶς μήτε ἐξ ἄλλης ἡστινοσοῦν ἐτέρᾳ πόλει συμβαίνειν ὀφελούσεις αὐτο δέ τοῦτο οὐχ ὑπολογιουμένων τῶν μητροπόλεων ἐαυτῶν ζημίαν, εί περί τὰ ρηθέντα λειτουργίας ἀξίοις οὖσιν ὑμεῖν ἄφεσιν ἒδομεν. Για την οικονομική κατάσταση των πόλεων της επαρχίας της Ασίας χαρακτηριστικό είναι το άρθρο του C. Habicht, «New evidence on the province of Asia», JRS 65 (1975), σελ

38 Διοργανώνονταν κάθε 5 χρόνια και η ύπαρξη των αγώνων αυτών μαρτυρείται μέχρι και το μ.χ. 101 Η διοργάνωση παρόμοιων εκδηλώσεων δεν ήταν αποκλειστικό προνόμιο του επαρχιακού συμβουλίου. Κάθε πόλη είχε τη δυνατότητα να αναπτύσσει έναν παράλληλο κύκλο δραστηριοτήτων, με σκοπό να τιμήσει τον αυτοκράτορα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Έφεσος. Αν και συμμετείχε στα Κοινὰ Ἀσίας τά μεγάλα και τα «ἂλλοι κοινοὶ Ἀσίας», ταυτόχρονα είχε υπό την εποπτεία της και δικούς της τοπικούς αγώνες. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν τα Ολύμπια εν Εφέσω, τα οποία θεσμοθετήθηκαν επί Δομιτιανού και μάλιστα η ημέρα έναρξης τους συνέπιπτε με τα γενέθλια του Καίσαρα. 102 Λίγα χρόνια αργότερα μια λαμπρή εορτή της Εφέσου, που συμπεριλάμβανε στο πρόγραμμα της και αγώνες, ήταν τα Αδριάνεια. 103 Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον των αυτοκρατορικών εορτών είναι οι μονομαχίες και οι θηριομαχίες. 104 Αρχικά πραγματοποιούνταν στο πλαίσιο των ταφικών εκδηλώσεων των ρωμαϊκών αριστοκρατικών οικογενειών. Στην Ανατολή τις εισήγαγε ο Αντίοχος Δ ο Επιφανής. 105 Η καθιέρωση τους, μολαταύτα, στη Μ. Ασία ήρθε μέσω της σύνδεσης τους με την αυτοκρατορική λατρεία. Οι μονομαχίες αποτελούσαν 101 Για τους αγώνες του Κοινού της Ασίας βλ. Irene Ringwood Arnold, «Festivals of Ephesus», ό.π., σελ. 20. M. W. Ramsay, «The province of Asia», Classical Review 3 (1889), σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ R. K. Sherk, Rome and the Greek east to the death of Augustus (Cambridge, 1984), σελ Για τα Ολύμπια εν Εφέσω βλ. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ G. Biguzzi, «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», Novum Testamentum 40 (1998), σελ C. P. Jones, «The Olympeion and the Hadrianeion at Ephesos», JHS 113 (1993), σελ Βλ. Irene Ringwood Arnold, «Festivals of Ephesus», ό.π., σελ Για τις μονομαχίες και τη σύνδεση τους με την αυτοκρατορική λατρεία στη Μ. Ασία βλ. S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor, ό.π., σελ S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ. 89. Ο H. Mattingly (Roman imperial civilization, ό.π., σελ. 89) υποστηρίζει πως οι μονομαχίες ποτέ δεν υπήρξαν δημοφιλείς στην ελληνική Ανατολή. 105 Βλ. Livius, 41,

39 εντυπωσιακά θεάματα για «λαϊκή κατανάλωση». 106 Ήταν από τους ελάχιστους ρωμαϊκούς θεσμούς, που κατόρθωσε να γίνει αποδεκτός και αγαπητός από την ελληνική Μ. Ασία. Σχετικά με την παράθεση λατρευτικών δείπνων προς τιμή των Σεβαστών οι γνώμες διίστανται. Ο S.R.F. Price αναφέρει πως οι ιερείς τους επανειλημμένα οργάνωναν συμπόσια με αποδέκτες όλους τους κατοίκους της πόλης. 107 Αντιθέτως ο Stephen Mitchell εκφράζει την άποψη, πως τα δημόσια συσσίτια δεν ήταν συνηθισμένο φαινόμενο ούτε στην αυτοκρατορική λατρεία αλλά ούτε και στις πόλεις της Ασίας. Ως εξαίρεση του κανόνα καταγράφει την περιοχή της Άγκυρας, οπού από το 19/20 μ.χ. έως το 36/37 μ.χ. πραγματοποιήθηκαν 19 δημόσιες συνεστιάσεις. Δέκτες της γενναιόδωρης προσφοράς ήταν και πάλι το σύνολο των πολιτών. 108 Οι εορτές της αυτοκρατορικής λατρείας βρέθηκαν στο επίκεντρο της θρησκευτικής ζωής. Είτε κινήθηκαν στο πλαίσιο παλαιότερων εορτασμών παραδοσιακών θεοτήτων είτε υπήρξαν αυτόνομες, αποτέλεσαν επίδειξη κύρους και περηφάνιας τόσο σε επαρχιακό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Ολόκληρη η πόλη ένιωθε την ανάγκη να συμμετάσχει στις εκδηλώσεις τους. Αλλά εκτός από αυτόν το δημόσιο χαρακτήρα τους, δεν έλειπε και η ιδιωτική πρωτοβουλία, όπως ήταν οι «σύλλογοι». Μια σημαντική πτυχή τους ήταν οι παράλληλες δραστηριότητες τους. Αγώνες, μονομαχίες και θηριομαχίες, δημόσιες συνεστιάσεις συμπεριλαμβάνονταν στο πλούσιο πρόγραμμα τους. Οι εορτές ήταν η απόλυτη συλλογική απόδοση τιμής προς τον «Καίσαρα». 106 Ο χαρακτηρισμός αυτός ανήκει στον P. R. Franke βλ. R. P. Franke, Η Μικρά Ασία στους Ρωμαϊκούς χρόνους, ό.π., σελ Σχετικά βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Γενικά για τα λατρευτικά δείπνα βλ. B. Levick, «The Table of Men», JHS 91(1971), σελ Βλ. S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor, ό.π., σελ

40 ΙΙΙ. Η ΤΕΛΕΣΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ Τα μυστήρια εμφανίζονται κατά την αρχαιότητα ως μια ανώτερη μορφή θρησκευτικής εμπειρίας και έκφρασης. Η άσκηση τους αποτελούσε μια πράξη ευσέβειας, η οποία ταυτόχρονα κάλυπτε και τις πιο προσωπικές λατρευτικές ανάγκες των πιστών. Η μύηση ήταν το κεντρικό μέρος του τελετουργικού τους τυπικού και η κορύφωση του μυσταγωγικού τους χαρακτήρα. Η τέλεση τους δημιουργούσε έναν άμεσο δίαυλο επικοινωνίας με τον θεό και πρόσφερε στους συμμετέχοντες προστασία και ασφάλεια. Από τα πιο σεβαστά μυστήρια της εποχής ξεχώριζαν εκείνα της Ελευσίνας (αφιερωμένα στην Δήμητρα), της Ίσιδας, της Κυβέλης και του Μίθρα, της Αρτέμιδος Εφεσίας Για την Ίσιδα βλ. Ennio Sanzi, «A few historical-religious frameworks of the oriental cults in the Roman empire» in L. H. Martin- P. Pachis (eds), Theoretical Frameworks for the study of Graeco- Roman Religions (Θεσσαλονίκη, 2003), σελ Για τα μυστήρια της Αρτέμιδος Εφεσίας βλ. G. H. R. Horsley, «The mysteries of Artemis Ephesia in Pisidia. A new inscribed relief», Anatolian studies 42 (1992), σελ Για τα μυστήρια της Κυβέλης βλ. H. L. Martin, Οι θρησκείες της ελληνιστικής εποχής (μετάφραση Δημήτρης Ξυγαλατάς) (Θεσσαλονίκη, 2004), σελ Για τη λατρεία του Μίθρα βλ. Franz Cumont, Τα μυστήρια του Μίθρα (μετάφραση Ανδρέας Τσάκαλης) (Αθήνα, 1990), σελ Alison B. Griffith, «Cult and the ancient urban landscape. A case of Mithraism and Roman topography» in L. H. Martin- P. Pachis (eds), Theoretical Frameworks for the study of Graeco- Roman Religions (Θεσσαλονίκη, 2003), σελ Π. Παχής, «Η έννοια της περιπλάνησης κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων», ΕΕΘΣ 12 (2002), σελ

41 Εκτός από τη μύηση, τα μυστήρια εμπεριείχαν και το στοιχείο της μυστικότητας. 110 Οι πιστοί, που συμμετείχαν σε αυτήν, απαγορευόταν ρητά να αποκαλύψουν το περιεχόμενο της. Ο (Ψευδο)Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα αναφέρει: καὶ ἐπέφραδεν ὄργια πᾶσι, σεμνά, τά γ οὔ πως ἔστι παρεξίμεν οὔτε πυθέσθαι, οὔτ ἄχέειν μέγα γάρ τι θεῶν σέβας ἰσχάνει αὐδήν Ο Λούκιος μετά τη μύηση του στα μυστήρια της θεάς Ίσιδος προειδοποιεί τον φιλομαθή αναγνώστη πως «θα μάθαινές, αν δεν ήταν απαγορευμένο να ακούσεις» 112 Παρόλα αυτά υπάρχουν κάποιες αποσπασματικές πληροφορίες, αν και δεν επαρκούν για το σχηματισμό μιας ικανοποιητικής εικόνας. 113 Ελλιπείς είναι και οι πληροφορίες για τα αυτοκρατορικά μυστήρια, τα οποία πρέπει πιθανότατα να ήταν επηρεασμένα από τις μυστηριακές λατρείες της περιόδου. Στη Μ. Ασία αρκετές επιγραφές αναφέρονται στην άσκηση τους χωρίς όμως να καταγράφουν λεπτομερώς το τυπικό τους. Μια πρώτη μαρτυρία καταγράφεται στην Έφεσο από το «σύλλογο» των Δημητριαστών. 114 Σε επιγραφή τους από την εποχή του Δομιτιανού, που απευθύνεται στον ανθύπατο L. Mestrius Florus, δηλώνουν πως: Μυστήρια καὶ θυσίαι, κύριε, καθ ἔκαστον ἐνιαυτὸν ἐπιτελοῦνται ἐν Ἐφέσῳ Δήμητρι Καρποφόρῳ καὶ Θεσμοφόρῳ καὶ θεοῖς Σεβαστοῖς ὑπὸ μυστῶν. 115 Στη συγκεκριμένη 110 Για την απαγόρευση αποκαλύψεων σχετικά με το περιεχόμενο της μύησης στα μυστήρια βλ. H. L. Martin, Οι θρησκείες της ελληνιστικής εποχής, ό.π., σελ Ομηρικός Ύμνος εις Δήμητρα, Σχετικά με τον Ομηρικό Ύμνο βλ. Π. Παχής, Δήμητρα Καρποφόρος. Θρησκεία και αγροτική οικονομία του αρχαιοελληνικού κόσμου (Θεσσαλονίκη, 1998), σελ Apuleius, Metamorphoses, XI, 23, Για τον Απουλήιο βλ. Αναστασία Δ. Βακαλούδη, Η εξέλιξη της μαγείας από την αρχαιότητα έως τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες (Αθήνα, 2001), σελ Βλ. Walter Burkert, Μυστηριακές λατρείες της αρχαιότητας, ό.π., σελ Βλ. P. Harland, «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», ό.π., 91. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., 149. H. W. Pleket, «An aspect of the emperor cult: Imperial mysteries», The Harvard Theological Review 58 (1965), IvE

42 περίπτωση τα μυστήρια των Σεβαστών συνδέονταν με τη θεά Δήμητρα αλλά το περιεχόμενο τους παραμένει άγνωστο. Αρκετές επιγραφές αναφέρονται και στα μυστήρια, τα οποία τελούνταν, προς τιμήν του αυτοκράτορα Αδριανού ως Νέου Διονύσου. Στην Έφεσο ανακαλύφθηκε επιγραφή, η οποία συγκαταλέγει τον Αδριανό ως Νέο Διόνυσο ανάμεσα στους θεούς Διόνυσο, Δία Πανελλήνιο και Ήφαιστο ως αποδέκτες της άσκησης μυστηρίων. 116 Επίσης ψήφισμα των τεχνιτών του Διονύσου από την πόλη της Άγκυρας ενσωματώνει στη λατρεία τον Αδριανό ως Νέο Διόνυσο. Μάλιστα το ψήφισμα αναφέρεται στην διοργάνωση ενός μυστικού αγώνα. 117 Η ταύτιση του Ρωμαίου αυτοκράτορα με τον Νέο Διόνυσο δεν ήταν κάτι πρωτόγνωρο καθώς και κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων δεν ήταν λίγοι οι μονάρχες που επιδίωξαν κάτι παρόμοιο. 118 Τα αυτοκρατορικά μυστήρια συναντώνται και στην επαρχία της Βιθυνίας στη Μ. Ασία. Στην Κλαυδιόπολη της Βιθυνίας τα μυστήρια συνδέονταν με τη λατρεία του θεού Αντίνοου. 119 Επίσης σε επιγραφές 116 IEph 1600, 1-12: [Ἀγαθῇ Τύ]χῃ [ἐπὶ ἱερέως τοῦ προπάτ]ορος θεοῦ Διονύσου [καὶ Διὸς Πανελ]ληνίου καὶ Ἡφαίστου [Γ. Ἰουλ. Ἐπαγάθ]ου φιλοσεβ., πρυτάνε[ως] [καὶ γραμματέως το]ῦ δήμου καὶ ὑμνω(δοῦ), [βουλάρχου κ]αὶ ἀρχιτέκτονος τῆς [θεοῦ, ἱερεῖς οἱ ὑπογε]γραμμένοι ὑπὸ [ἱεροφάντου] καὶ ἁγνεάρχου [ τῆς Ἐφ]εσίων [π]όλεως, ἐπὶ πρυ[τάνεως Διήους τοῦ Άλ]εξάν[δρο]υ φιλοσεβ., ἐπι[μεληθέντων τῶ]ν μυστηρ[ίων Μ.] Αὐρ. [ καὶ ο]υ Ἰουλ. Φαύ[στου φ]ιλοσεβ. 117 SEG VI 59, 1-14: Ἀγαθῇ Τύχῃ. Ψήφισμα τῶν ἀπὸ τῆς οἰκουμένης περὶ Διόνυσον καὶ Αὐτοκράτορα Τραïανὸν Ἀδριανὸν Σεβαστὸν Καίσαρα νέον Διόνυσον τεχνειτῶν ἱερονεικῶν στεφανειτῶν καὶ τῶν τούτων συναγωνιστῶν καὶ τῶν νεμόντων τὴν ἱερὰν θυμελικὴν σύνοδον. Έπειδὴ προταθεὶς ὐπὸ τῆς ἱερωτάτης βουλῆς Οὔλπιος Αἴλιος Πομπεïανός ἀγωνοθετῆσαι τόν ἀγῶνα τὸν μυστικὸν δοθέντα ὐπὸ τοῦ Αύτοκράτορος ἐν ὀλιγαις τῇ πόλει. Βλ. Allen Brent, «Ignatius of Antioch and the imperial cult», Vigiliae Christiane 52 (1998), σελ. 38. Pleket H. W., «An aspect of the emperor cult: Imperial mysteries», ό.π., σελ Ο Πτολεμαίος ο IV είχε συνδεθεί ως Νέος Διόνυσος με τα μυστήρια του Διονύσου κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων βλ. P. Harland, «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», ό.π., 100. Αλλά και στον Μάρκο Αντώνιο είχε αποδοθεί ο ίδιος τίτλος βλ. R. P. Franke, Η Μικρά Ασία στους Ρωμαϊκούς χρόνους, ό.π., σελ. 61. Επίσης και ο Μ. Αλέξανδρος βλ. A. D. Nock, «Notes on ruler cult I-IV», JHS 48 (1928), Σχετικά βλ. P. Harland, «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», ό.π., 98. Για τη λατρεία του Αντίνοου ως θεού 42

43 της περιοχής γίνονται αναφορές στα αξιώματα του Ιεροφάντη και του Σεβαστοφάντη, τα καθήκοντα των οποίων πρέπει να ήταν παρεμφερή με εκείνα του Ιεροφάντη των Ελευσίνιων μυστηρίων. 120 Οι Σεβαστοφάντες ήταν υπεύθυνοι για την φανέρωση των Σεβαστών στα μυστήρια. Αποκάλυπταν την αυτοκρατορική εικόνα στους μύστες. Όπως και στην Ελευσίνα έλεγαν τα άρρητα και έδειχναν τα ιερά. Αλλά και στην επαρχία της Γαλατίας εμφανίζονται επιγραφές, που να μαρτυρούν την ύπαρξη των αξιωμάτων του Σεβαστοφάντη και του Ιεροφάντη. 121 Χαρακτηριστικά μια επιγραφή αναφέρει την Σεβαστοφάντισα Κλ. Βαβείνη και τον Ιεροφάντη Ιούλιο Αίλιο Ιουλιανό. 122 Ο λατρευτικός τίτλος, που έφερε η Κλ. Βαβείνη, οφειλόταν στη συζυγική σχέση που την συνέδεε με τον Σεβαστοφάντη των μυστηρίων. Η Σεβαστοφάντισα είναι πιθανό να συμβόλιζε την παρουσία της αυτοκράτειρας κατά την τέλεση του τυπικού. Στο ίδιο κείμενο, λίγες γραμμές πιο κάτω γίνεται λόγος και για τους ιερουργούς. Οι ιερουργοί ήταν οι αντιπρόσωποι του Κοινού της Γαλατίας, οι οποίοι καλούνταν να συμμετάσχουν στις ιεροτελεστίες ως απεσταλμένοι των πόλεων τους. Πολύτιμα στοιχεία για τα μυστήρια της αυτοκρατορικής λατρείας δίνει και η επιγραφή των Υμνωδών της Ρώμης και του Αυγούστου από την Πέργαμο. 123 Οι λεπτομέρειες, που καταγράφονται, οδηγούν σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Η επιγραφή αναφέρεται στους κανονισμούς του συλλόγου, στις δραστηριότητες της ομάδας και στις βλ. A. D. Nock, Deification and Julian, ό.π., σελ M. W. Ramsay, «Studies in the Roman province of Galatia», JRS 76 (1986), 163. Duncan Fishwick, «Ovid and Divus Augustus», CPh 86 (1991), Βλ. H. W. Pleket, «An aspect of the emperor cult: Imperial mysteries», ό.π., 337 και υποσημ. 26. Για τους Ιεροφάντες των Ελευσίνιων μυστηρίων βλ. Kevin Clinton, «The sacred officials of the Eleusinian mysteries», TaPha 64 (1974), σελ Σχετικά βλ. M. W. Ramsay, «Studies in the Roman province of Galatia», ό.π., σελ Βλ. IGRR iii Σχετικά βλ. H. W. Pleket, «An aspect of the emperor cult: Imperial mysteries», ό.π., σελ Allen Brent, «Ignatius of Antioch and the imperial cult», ό.π., σελ. 37. Yegul K. Fikret, «A study in architectural iconography: Kaisarsaal and the imperial cult», ό.π., σελ. 28. Duncan Fishwick, «Ovid and Divus Augustus», CPh 86 (1991),

44 υποχρεώσεις που καλούνται να ανταποκριθούν τα μέλη. 124 Για τα μυστήρια των Υμνωδών, λοιπόν, απαιτείτο η προσφορά οίνου, μιας μνας και πόπανου. Η τέλεση τους γινόταν την τρίτη μέρα του μήνα Loos (25 η Ιουνίου). Ακόμα τα μέλη φρόντιζαν να δωρίσουν θυμίαμα και λύχνους. Οι λύχνοι πιθανόν να χρησίμευαν για την φανέρωση της εικόνας του Αυγούστου, καθήκον του Σεβαστοφάντη. 125 Οι περιορισμένες πληροφορίες σχετικά με τα μυστήρια δεν επιτρέπουν την ένταξη της αυτοκρατορικής λατρείας στις μυστηριακές λατρείες. Η τέλεση και η άσκηση τους μαρτυρείται από αρκετές διαφορετικές πηγές. Ο χαρακτηρισμός τους ως ψευδομυστήρια είναι αβάσιμος καθώς το περιεχόμενο των επιγραφών είναι τόσο αποσπασματικό ώστε να μην είναι γνωστός ο σκοπός και ο στόχος της συμμετοχής σε αυτά. 126 Σίγουρα οι επιρροές της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και του περιρρέοντος πολιτισμού να οδήγησαν τους πιστούς στην υιοθέτηση παρόμοιων πρακτικών και τυπικών. Ο βαθμός όμως της επίδρασης αυτής παραμένει άγνωστος. Γεγονός είναι πως τα αυτοκρατορικά μυστήρια αποτέλεσαν μέρος της αυτοκρατορικής λατρείας. 124 IPergamon Για τους λύχνους κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο βλ. Judith Perleweig, «Lamps of the Roman period first to seventh century after Christ», The Athenian Agora 7 (1961), H. W. Pleket, «An aspect of the emperor cult: Imperial mysteries», ό.π., 335 και υποσημ

45 ΙV. ΤΟ ΙΕΡΑΤΕΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ Ο Αύγουστος διετέλεσε μέλος των τεσσάρων κυριότερων ιερατικών συλλόγων και υπήρξε de facto ανώτατος ιερέας με αποκορύφωμα την ανακήρυξη του σε μέγιστο αρχιερέα, Pontifex Maximus, το 12 π.χ. 127 Η κεφαλή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αποτελούσε τον κορυφαίο αρχιερέα του κράτους αλλά,παράλληλα ως αντικείμενο θυσιαστικών τελετών, είχε υπό την υπηρεσία του και ένα δικό του ιερατείο. Σχετικά βέβαια με τους ιερατικούς τίτλους της αυτοκρατορικής λατρείας και τα καθήκοντα τους στην επαρχία της Ασίας φαίνεται να υπάρχει ποικιλία απόψεων. Το θέμα του ιερατείου έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές με αποτέλεσμα την διατύπωση πολλών και συχνά εκ διαμέτρου αντίθετων συμπερασμάτων. O M. W. Ramsay διακρίνει δυο κατηγορίες αρχιερέων στην επαρχία της Μ. Ασίας. 128 Ο Αρχιερέας της Ασίας ταυτιζόταν με τη λειτουργία του Κοινού. Οι Αρχιερείς Ασίας ναού του εν Εφέσω ή Περγάμω κ.ο.κ. αποτελούσαν το ιερατείο, το οποίο ήταν επιφορτισμένο με τη διεύθυνση της αυτοκρατορικής λατρείας στις πόλεις, που συμμετείχαν στο Κοινό. Ο ρόλος της δεύτερης ομάδας ήταν περισσότερο βοηθητικός και συμπληρωματικός για τον Αρχιερέα της Ασίας, ο οποίος ήταν ιεραρχικά ανώτερος από τους υπολοίπους. Αντιθέτως ο D. Magie ακολουθεί διαφορετική πορεία στα πορίσματα του σχετικά με τους δυο αυτούς τίτλους του Αρχιερέα της 127 P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ Βλ. M. W. Ramsay, «The province of Asia», ό.π., σελ Η ύπαρξη και των δυο τίτλων πιστοποιείται και από επιγραφές της επαρχίας βλ. M. W. Ramsay, The social basis of the roman power in Asia Minor, ό.π., σελ , 28, 161, 211,

46 Ασίας και των Αρχιερέων Ασίας ναού του εν τη πόλη του Κοινού. 129 Πιστεύει πως και οι δυο αφορούν το ίδιο αξίωμα και πως απλά η προσθήκη του τοπωνυμίου αποτελεί διευκρίνιση σχετικά με την τοποθεσία, όπου συναντήθηκε το Κοινόν της Ασίας και διόρισε τον Αρχιερέα. Σύμφωνα με τον ίδιο ερευνητή ο Αρχιερέας προερχόταν κάθε φορά από διαφορετική πόλη, καθώς καμία πόλη του Κοινού δεν είχε το αποκλειστικό προνόμιο στα αξιώματα. Συνεπώς υπήρχε ένας και μόνον Αρχιερέας της αυτοκρατορικής λατρείας για την επαρχία της Ασίας. Μια τρίτη κατεύθυνση ακολουθεί ο Deininger καθώς υποστηρίζει πως δεν υπήρχε ένας μόνο Αρχιερέας αλλά κάθε πόλη είχε τον δικό της για την αυτοκρατορική λατρεία. 130 Συγκεκριμένα θεωρεί πως μετά την ίδρυση των επαρχιακών ναών στην Σμύρνη και την Έφεσο άρχισαν να διορίζονται πια περισσότεροι του ενός αρχιερείς. Μέχρι αυτό το σημείο οι θέσεις του φαίνεται να συγκλίνουν με τον Ramsay. Η διαφορά τους έγκειται στο γεγονός πως ο Deininger αξιολογεί όλους τους αρχιερείς της Ασίας ως ισότιμους λειτουργούς και δεν ξεχωρίζει ιεραρχικά κάποιον ως ανώτερο. Ομοφωνία υπάρχει σχετικά με τον πρώτο ιερατικό τίτλο της αυτοκρατορικής λατρείας στη Μ. Ασία, ο οποίος ήταν «Ἀρχιερεὺς θεᾶς Ῥώμης καὶ Αὐτοκράτορος Καίσαρος θεοῦ υἱοῦ Σεβαστοῦ» και αναφερόταν στον αρχιερέα του επαρχιακού ναού της Περγάμου. Στα μέσα του 1 ου αιώνα μ.χ. αρχίζει παράλληλα να χρησιμοποιείται και ο τίτλος του Αρχιερέα της Ασίας. Χρονική αφετηρία για αυτό το γεγονός αποτελεί και πάλι η ίδρυση του δεύτερου επαρχιακού ναού της Ασίας στην πόλη της Σμύρνης το 26 π.χ. Μάλιστα περί τα τέλη του 1 ου αιώνα μ.χ. ο Αρχιερέας της Ασίας επικράτησε ως τίτλος για όλους τους 129 Σχετικά βλ. D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the end of the third century after Christ. Volume I: Text, ό.π., σελ Για τις θέσεις του Deininger βλ. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ. 79. Rosalinde Kearsley, «Asiarchs, Αρχιερείς και Αρχιέρειαι of Asia», GRBS 27 (1986), σελ

47 λειτουργούς της επαρχιακής λατρείας, συμπεριλαμβανομένου και του αρχιερέα της Περγάμου. 131 Ακόμα ένα ζήτημα, που προκαλεί ιδιαίτερη συζήτηση, είναι η συμμετοχή ή όχι των γυναικών στα ιερατικά στρώματα της αυτοκρατορικής λατρείας και των περιεχόμενο των τίτλων, που τους αποδίδονταν. Οι επιγραφές μαρτυρούν τον διορισμό τουλάχιστον 42 Αρχιερειών. Αρχικά είχε εκτιμηθεί πως ο τίτλος ήταν απλά τιμητικός και αποδιδόταν στις συζύγους των αρχιερέων της λατρείας των Σεβαστών. Η Rosalinde Kearsley είχε διαφορετική άποψη. 132 Υποστήριξε πως δεν υπάρχουν ουσιαστικές αποδείξεις για τη σύνδεση αυτή και παρουσίασε δείγμα 15 Αρχιερειών από την Έφεσο, από τις οποίες μόνο οι 4 ήταν παντρεμένες με Αρχιερέα της Ασίας. Η πρώτη γυναίκα Αρχιέρεια της Ασίας χρονολογείται στα χρόνια του Νέρωνα και υπήρξε ιέρεια της μητέρας του Αγριππίνας. 133 Η αποθέωση γυναικών του αυτοκρατορικού οίκου μπορεί να αποτέλεσε την αφορμή για τη συμμετοχή των γυναικών στους ιερατικούς κύκλους. Στις ιέρειες αυτές θα μπορούσε να είχε παραχωρηθεί το δικαίωμα να υπηρετούν τις γυναίκες της αυτοκρατορικής οικογένειας. 134 Παρόλα αυτά ο ελληνικός χαρακτήρας της λατρείας αποτελεί απαγορευτικό για έναν τέτοιου είδους αποκλεισμό. 135 Στην αρχαία ελληνική θρησκεία ήταν σύνηθες γυναίκες να βρίσκονται στην υπηρεσία θεών του αντίθετου φύλου. Η αυτοκρατορική λατρεία, λοιπόν, δε θα μπορούσε να αποτελεί την εξαίρεση του κανόνα. 131 J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ Βλ. Rosalinde Kearsley, «Asiarchs, Αρχιερείς και Αρχιέρειαι of Asia», ό.π., σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ Επίσης βλ. IvMag 158, 1-6:Ἡ βουλὴ [καὶ ὁ δῆμος ἐτείμησαν] Ίουλιανὴ [ν Εὐσ]τρά[του τοῦ Φα]νοστράτ[ου], γυνα[ῖκα δὲ Ἀλ]κίφρονο[ς τα]οῦ τῆς Ἀ[σίας ἀρχιε]ρέως, ἀρ[χιέ]ρειαν γε[νομένη]ν τῆς Ἀσία[ς πρ]ώτην τῶ[ν γυναικῶν,] 134 Σχετικά βλ. J.P.V.D.Baldson, Ρωμαίες γυναίκες (μετ. Νίκος Πετρόχειλος)(Αθήνα, 1984), σελ Βλ. Rosalinde Kearsley, «Asiarchs, Αρχιερείς και Αρχιέρειαι of Asia», ό.π.,

48 Τα καθήκοντα των Αρχιερέων είχαν και λατρευτικό αλλά και δημόσιο χαρακτήρα. 136 Ενεργούσαν ως εκπρόσωποι του Κοινού και οργάνωναν τις εκδηλώσεις και τις δραστηριότητες των εορτών. Φρόντιζαν για την ενημέρωση των πόλεων που συμμετείχαν και παράλληλα ήταν υπεύθυνοι για την εφαρμογή των ψηφισμάτων του συμβουλίου. Αλλά και οι λατρευτικές υποχρεώσεις αποτελούσαν σημαντικό μέρος του ιερατικού έργου. Η απουσία απλών ιερέων και ιερειών επιβεβαιώνει τον ενεργό ρόλο των Αρχιερέων όσον αφορά το τελετουργικό κομμάτι της λατρείας των Σεβαστών. Ο τίτλος του Αρχιερέα αποτελούσε σημαντική τιμητική διάκριση και τα μέλη του ιερατικού σώματος προέρχονταν από τα οικονομικά ευκατάστατα και ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Στην πόλη της Άγκυρας οι Αρχιερείς επί Τιβέριου ήταν απόγονοι φίλων και σύμμαχων από την Ύστερη Δημοκρατική περίοδο. 137 Η θέση του Αρχιερέα φαίνεται να υπέστη ορισμένες αλλαγές κατά το χρονικό διάστημα μ.χ. Σε αυτήν την κατεύθυνση οδήγησε η ίδρυση των νέων επαρχιακών λατρειών. Οι μεταβολές που σημειώθηκαν ήταν η χρήση ενός νέου ιερατικού τίτλου (Αρχιερέας της Ασίας) και η συμμετοχή των γυναικών. 138 Ένα ακανθώδες θέμα σχετικά με το αυτοκρατορικό ιερατείο είναι ο ρόλος του Ασιάρχη. Ο Deininger υποστήριζε πως ο Ασιάρχης και ο Αρχιερέας της Ασίας αποτελούσαν δυο διαφορετικούς τίτλους κατά την Ύστερη Δημοκρατική και την Πρώιμη Αυτοκρατορική περίοδο, οι οποίοι έγιναν ταυτόσημοι στις αρχές του 2 ου μ.χ. αιώνα. 139 Ο Monceaux έτεινε περισσότερο προς την άποψη πως ο Ασιάρχης ήταν ο τίτλος που κατείχε ο Αρχιερέας της Ασίας όταν ο διορισμός του 136 Σχετικά με τα καθήκοντα και τις αρμοδιότητες των Αρχιερέων βλ. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the end of the third century after Christ. Volume I: Text, ό.π., σελ S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor, ό.π., σελ Βλ. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ Σχετικά με την άποψη αυτού του ερευνητή βλ. Rosalinde Kearsley, «Asiarchs, Αρχιερείς και Αρχιέρειαι of Asia», ό.π., 185. Δεδομένη την ταύτιση Ασιάρχη και Αρχιερέα Ασίας θεωρεί και ο A. D. Macro στο άρθρο του A. D. Macro, «A confirmed Asiarch», AJPh 100 (1979),

49 συνέπιπτε με το έτος διοργάνωσης των αγώνων του Κοινού της επαρχίας, δηλαδή κάθε 5 χρόνια. 140 Απόψεις εκφράστηκαν και περί της ξεχωριστής φύσης των δυο τίτλων. Ο D. Magie διατύπωσε τη θέση πως ο Ασιάρχης αποτελούσε ένα είδος λειτουργίας. Ήταν ένας ευεργέτης της πόλης, ο οποίος αναλάμβανε ορισμένες υπηρεσίες όπως η χρηματοδότηση για την έκδοση τιμητικών νομισμάτων ή η διοργάνωση αγώνων και εντυπωσιακών θεαμάτων (μονομαχίες). 141 Η R. Kearsley συμφώνησε με τον τοπικό χαρακτήρα του αξιώματος αλλά θεώρησε πως οι αρμοδιότητες του κινούνταν στο πλαίσιο της δικαστικής εξουσίας. 142 Ο J. S. Friesen διαχωρίζει το αξίωμα του Ασιάρχη από την αυτοκρατορική λατρεία. 143 Υποστηρίζει πως ο τίτλος του Ασιάρχη εμφανίστηκε αρχικά κατά την περίοδο της Δημοκρατίας με αδιευκρίνιστα καθήκοντα. Έπειτα επανήλθε γύρω στα τέλη του 1 ου μ.χ. αιώνα πιθανότατα με διαφορετικό περιεχόμενο. Οι υπηρεσίες, που προσέφερε, πρέπει να είχαν περισσότερο δημόσιο παρά λατρευτικό χαρακτήρα. Η χρονική διάρκεια του αξιώματος παραμένει αδιευκρίνιστη αλλά είναι γνωστό πως ο τίτλος μπορούσε να αποδοθεί στο ίδιο άτομο περισσότερο από μια φορές. Οι ιερατικοί τίτλοι της επαρχίας της Μ. Ασίας μαρτυρούν τη σοβαρότητα με την οποία αντιμετώπισαν οι κάτοικοι της το φαινόμενο της αυτοκρατορικής λατρείας. Οι κυριότεροι απ αυτούς είναι: Ἀρχιερεὺς θεᾶς Ῥώμης καὶ Αὐτοκράτορος Καίσαρος θεοῦ υἱοῦ Σεβαστοῦ», «Ἀρχιερέας τῆς Ἀσίας», «Ἀρχιέρεια τἠς Ἀσίας, «Ἀσιάρχης». Ορόσημο για την τελική διαμόρφωση των ιερατικών αξιωμάτων υπήρξε η ίδρυση του δεύτερου επαρχιακού ναού της Σμύρνης, οπότε και επικράτησε πια ο τίτλος του Αρχιερέα της Ασίας. 140 Σχετικά με την άποψη αυτού του ερευνητή βλ. M. W. Ramsay, «The province of Asia», ό.π., σελ Βλ. D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the end of the third century after Christ. Volume I: Text, ό.π., σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ Σχετικά με τον ρόλο του Ασιάρχη βλ. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ

50 Την ίδια περίοδο ξεκίνησε και η ενεργή συμμετοχή των γυναικών στις αυτοκρατορικές ιερατικές τάξεις. Ο Ἀσιάρχης αντιθέτως, αν και εμπλεκόταν με δραστηριότητες πέριξ της λατρείας των Σεβαστών, δεν είχε άμεση ανάμειξη με τις θρησκευτικές τελετουργίες. V. Ο ΤΙΤΛΟΣ ΝΕΩΚΟΡΟΣ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ Η αυτοκρατορική λατρεία υπήρξε ένας ιδιαίτερα αποτελεσματικός τρόπος για τους κατοίκους της επαρχίας της Μ. Ασίας να αποδεχθούν και να συμφιλιωθούν με τον νέο τύπο εξουσίας, που αντιπροσώπευε η Ρώμη. Η επικράτηση της επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στον πολιτικό όσο και στον διοικητικό τομέα. Επαρχίες και πόλεις απογυμνώθηκαν από τις ουσιαστικές κυβερνητικές τους αρμοδιότητες και περιορίστηκαν σε έναν άτυπο ανταγωνισμό για την εύνοια του αυτοκράτορα και την παραχώρηση προνομίων και τίτλων. Η δόξα, το μεγαλείο και το κύρος μιας πόλης αποτυπωνόταν πλέον στη γενναιόδωρη χειρονομία ενός αυτοκράτορα να της παραχωρήσει έναν εύηχο τίτλο χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο. Ένας από τους πιο περιζήτητους τίτλους υπήρξε ο τίτλος της νεωκόρου πόλης. Αρχικά ο τίτλος απονεμόταν σε αξιωματούχους διαφόρων λατρειών. 144 Τα καθήκοντα του περιελάμβαναν την φροντίδα και τη φύλαξη του ναού, τη διευθέτηση οικονομικών ζητημάτων και ορισμένες φορές ασχολούταν και με τελετουργικά θέματα. Βέβαια οι αρμοδιότητες ενός νεωκόρου ποίκιλλαν ανάλογα με την περιοχή αλλά και το χρονικό διάστημα κατά το οποίο εκτελούσε τις υποχρεώσεις του. Ακόμα και η διάρκεια της άσκησης τους διέφερε. Σε κάποιες περιπτώσεις ήταν ετήσιο αξίωμα και σε κάποιες άλλες ισόβιο. Πάντως 144 Για τον τίτλο του αξιωματούχου νεωκόρου όσο και για τα καθήκοντα του βλ. R. P. Franke, Η Μικρά Ασία στους Ρωμαϊκούς χρόνους, ό.π., σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ

51 η συνήθης πρακτική όριζε έναν νεωκόρο ανά ναό. Για τις γυναικείες θεότητες επιλεγόταν γυναίκα νεωκόρος και αντίστοιχα για τις ανδρικές θεότητες άνδρας νεωκόρος. Η μετάβαση από προσωπικό τίτλο σε τιμητικό τίτλο προς μια ολόκληρη πόλη πρέπει να έγινε στα μέσα προς τέλη του 1 ου αιώνα μ.χ. 145 Αρχικά η Έφεσος και στη συνέχεια οι περισσότερες πόλεις της επαρχίας επιδίωξαν να αναλάβουν τη νεωκορία ενός ναού αφιερωμένου στη λατρεία των Σεβαστών. Οι πόλεις απευθύνονταν στον αυτοκράτορα ή ενίοτε και στη Σύγκλητο και επιζητούσαν την άδεια τους να χρησιμοποιούν τον τίτλο της νεωκόρου πόλης κυρίως στα νομίσματα που εξέδιδαν. 146 Μάλιστα το δικαίωμα να αποκαλείται μια πόλη νεωκόρος ήταν τόσο επιθυμητό ώστε κάποιες πόλεις αποφάσισαν να αναγείρουν περισσότερους του ενός αυτοκρατορικούς ναούς προκειμένου να λάβουν τον τίτλο τρεις και τέσσερις φορές. 147 Οι πρώτες μαρτυρίες σχετικά με τη νεωκόρο πόλη εμφανίζονται στα μέσα του 1 ου αιώνα μ.χ. και δείχνουν την τάση να χρησιμοποιείται ο τίτλος χωρίς την επίσημη αναγνώριση. Νόμισμα της εποχής του Νέρωνα από την πόλη της Εφέσου απεικονίζει στην πίσω όψη του ναό με την επιγραφή ΕΦΕΣΙΩΝ ΝΕΩΚΟΡΩΝ. 148 Το νόμισμα αποτελεί μια πρώτη ένδειξη πως στην πόλη είχε αποδοθεί ήδη ο τίτλος της νεωκόρου 145 Σχετικά βλ. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ Το αίτημα για άδεια από τη Σύγκλητο επιβεβαιώνεται και από νόμισμα της πόλης της Λαοδίκειας στη Φρυγία. Το νόμισμα τοποθετείται στα χρόνια της Αννίας Φαυστίνας και αναγράφει στην πίσω όψη του: ΛΑΟΔΙΚΕΩΝ ΝΕΩΚΟΡΩΝ ΔΟΓΜΑΤΙ ΣΥΝΚΛΗΤΟΝ βλ. SNGvA Επίσης βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ. 67. Barbara Burrell, Neokoroi Greek cities and Roman Emperors, ό.π., σελ Η συνήθεια αυτή αποτυπώνεται και σε νομίσματα της εποχής βλ. SNGvA 7149 (Νικομήδεια Βιθυνίας, επί Γαλλιηνού): ΝΙΚΟΜΗΔΕΩΝ ΤΡΙΣ ΝΕΩΚΟΡΩΝ όπως επίσης και SNGvA 7880 (Έφεσος Ιωνίας, επί Αλέξανδρου Σεβήρου): ΕΦΕΣΙΩΝ Δ ΝΕΩΚΟΡΩΝ. Επιγραφή από την πόλη της Ταρσού αναφέρεται στη δεύτερη νεωκορία της βλ. T. R. S. Broughton, «A Greek inscription from Tarsus», American Journal of Archaeology 42 (1938), Βλ. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ. 53. G. Biguzzi, «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», ό.π., 281. Barbara Burrell, Neokoroi Greek cities and Roman Emperors, ό.π., σελ

52 αν και το πιθανότερο είναι πως το δικαίωμα αυτό συνδεόταν με την προϋπάρχουσα λατρεία της θεάς Αρτέμιδος και όχι του αυτοκράτορα. Η πρακτική αυτή ενισχύεται ακόμη περισσότερο αν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι και οι Πράξεις των Αποστόλων παρέχουν την ίδια πληροφορία για τη νεωκορία της Εφέσου. Στο κεφάλαιο 19, στίχος 35 υπάρχει η εξής αναφορά: «ἄνδρες Ἐφέσιοι, τίς γάρ ἐστιν ἀνθρῶπων ὃς οὐ γινώσκει τήν Ἐφεσίων πόλιν νεωκόρον οὖσαν τῆς μεγάλης Ἀρτέμιδος καὶ τοῦ διοπετοῦς;». Επίσης ένα ψήφισμα από την πόλη της Κυζίκου, που χρονολογείται στο 38 μ.χ. και τιμά την ευεργέτιδα Αντωνία Τρυφαίνα, κάνει λόγο για νεωκόρο πόλη. Η διαφορά στα δυο κείμενα έγκειται στο γεγονός πως στην περίπτωση των Πράξεων των Αποστόλων ο όρος νεωκόρος χρησιμοποιείται για να αναδείξει τις ευθύνες της πόλης απέναντι στην πολιούχο θεότητας της. Αντίθετα η επιγραφή της Κυζίκου είναι ένα ψήφισμα που αποσκοπεί να περιγράψει τη σχέση της πόλης με τον αυτοκράτορα Γάϊο, τον οποίο συνέδεαν οικογενειακοί δεσμοί με την Αντωνία Τρυφαίνα. 149 Η πρώτη πόλη, η οποία επίσημα συνέδεσε το όνομα της με τον τίτλο της νεωκόρου στα πλαίσια της αυτοκρατορικής λατρείας, υπήρξε η Έφεσος. 150 Ήδη η πόλη είχε ανακηρυχθεί νεωκόρος της Αρτέμιδος Εφεσίας και με την απονομή του δεύτερου δικαιώματος στη νεωκορία, μέσω της λατρείας των Σεβαστών, κατόρθωσε να θέσει την πόλη και τη λατρεία της Περγάμου σε δεύτερη μοίρα 151. Η Έφεσος έλαβε τη δεύτερη νεωκορία της, πρώτη για την αυτοκρατορική λατρεία επί Δομιτιανού το 89/90 μ.χ. ενώ συνολικά τις αποδόθηκε ο τίτλος τέσσερις φορές. Η 149 Σχετικά με το κείμενο των Πράξεων των Αποστόλων και το ψήφισμα της Κυζίκου βλ. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ G. Biguzzi, «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», ό.π., 281. R. P. Franke, Η Μικρά Ασία στους Ρωμαϊκούς χρόνους, ό.π., σελ. 36. Barbara Burrell, Neokoroi Greek cities and Roman Emperors, ό.π., σελ Για τη νεωκορία της Έφεσου και για τη θέση της ως πρωτεύουσας της επαρχίας της Μ. Ασίας βλ. G. Biguzzi, «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», ό.π., σελ M. W. Ramsay, «Ephesus», The Biblical World 17 (1901), σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ Σχετικά με τη λατρεία των «Σεβαστών» βλ.παρακάτω σελ

53 δεύτερη αυτοκρατορική νεωκορία της Εφέσου συνέπεσε με την περίοδο που ο Αδριανός την έχρισε πρωτεύουσα και διοικητικό κέντρο της επαρχίας της Μ. Ασίας. Αν και στα νομίσματα το «Δις Νεωκόρος» ήταν δεδομένο, στις επιγραφές προστέθηκε επίσημα μόλις η πόλη έλαβε την άδεια για τη δεύτερη επαρχιακή λατρεία στα χρόνια του Αδριανού. 152 Η τρίτη νεωκορία της Εφέσου της αποδόθηκε κατά τα χρόνια της ηγεμονίας του Καρακάλλα και του Γέτα. Η πρόταση της πόλης πρέπει να αφορούσε αρχικά μια νεωκορία προς τιμήν των δυο αδελφών. Μολαταύτα μόνον ο Γέτας πρέπει να αποδέχθηκε την προσφορά σε αντίθεση με τον Καρακάλλα, ο οποίος αντιπρότεινε μια νεωκορία για τη θεά Αρτέμιδα. Η τέταρτη απονομή ήρθε επί Ελαγάβαλου, όμως μαζί με το θάνατο του αφαιρέθηκε από την Έφεσο και ο τίτλος, κάτι που είχε συμβεί και με τη νεωκορία του Γέτα. Η τελευταία νεωκορία της πόλης συνδέθηκε με την ηγεμονία των Βαλεριανού και Γαλλιηνού. 153 Το παράδειγμα της Εφέσου δεν άργησαν να ακολουθήσουν τόσο η Πέργαμος όσο και η Σμύρνη, καθώς και οι υπόλοιπες πόλεις της επαρχίας. Συγκεκριμένα καταγράφονται 54 αυτοκρατορικές νεωκορίες σε 35 διαφορετικές πόλεις της Μ. Ασίας. 154 Σε κάθε περίπτωση ο τίτλος πάντοτε αποδιδόταν στους κατοίκους και την πόλη και όχι μονάχα στα διοικητικά όργανα, όπως ήταν η βουλή και ο δήμος. 155 Η απονομή βέβαια δε σήμαινε πως η νεωκορία είναι ισόβια. Αν ο αυτοκράτορας καταδικαζόταν μετά το θάνατο του σε damnatio memoriae τότε η αντίστοιχη νεωκορία διαγραφόταν. 156 Ο τίτλος της νεωκόρου πόλης δεν αποτελούσε απλά ένα τιμητικό δικαίωμα αλλά προσδιόριζε και το καθεστώς των σχέσεων ανάμεσα 152 Τελευταία φορά το 130/131 μ.χ. αναφέρεται η Έφεσος απλά ως νεωκόρος ενώ το 132 μ.χ. γίνεται αναφορά στην πόλη ως ΔΙΣ ΝΕΩΚΟΡΟΣ. Βλ. IG II² Βλ. Barbara Burrell, Neokoroi Greek cities and Roman Emperors, ό.π., σελ Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ. 57. Υπήρχαν και εξαιρέσεις, όμως, όπως φαίνεται από επιγραφή της πόλης της Εφέσου, η οποία καταγράφει τα εξής:«ὁ νεωκόρος δὶς δῆμος» βλ. IvE Σχετικά βλ. R. P. Franke, Η Μικρά Ασία στους Ρωμαϊκούς χρόνους, ό.π., σελ

54 στην πόλη, την κεντρική εξουσία, την επαρχία και τις γειτονικές πόλεις. 157 Η Έφεσος, με την κίνηση της να προσθέσει πρώτη τον τίτλο της αυτοκρατορικής νεωκόρου, εξασφάλισε την πρωτοκαθεδρία στην επαρχία της Μ. Ασίας. Αν και η Πέργαμος υπήρξε η πρώτη πόλη της Μ. Ασίας, η οποία φιλοξένησε την επαρχιακή αυτοκρατορική λατρεία με την ανέγερση του ναού προς τιμήν του Αυγούστου και της Ρώμης, η Έφεσος κατόρθωσε να θεωρείται ως το αυτοκρατορικό λατρευτικό κέντρο της επαρχίας. 158 Αποτέλεσμα της κίνησης αυτής ήταν αρκετές πόλεις να νιώσουν την ανάγκη να συνδέσουν τον τόπο τους με αυτό το θρησκευτικό κέντρο. Παραδείγματος χάριν η Φιλαδέλφεια σε επιγραφή βάσης αγάλματος της προσωποποιημένης Εφέσου αντί να αναφέρεται σε σχέση με τον αυτοκράτορα επιλέγει να προτάξει τη μυθολογική συγγένεια που την ενώνει με την πόλη της Εφέσου. 159 Χαρακτηριστικά αναγράφει τα εξής: [τ]ὸν νεω[κό]ρον καί φιλοσέβαστον καί κοσμοῦντα τὴν Ἀσίαν Ἐφεσίων δῆμον ἐτείμησεν ὁ Φλαουίων Φιλαδελφέων δῆμος διά τε τὴν εἰς τοὺς Σεβαστοὺς εὐσέβειαν καὶ τὴν πρὸς αὐτοὺς συνγένειαν καὶ ἐκ προγόνων φιλίαν 160 Η συγγένεια και η προγονική φιλία ανάμεσα στις δυο πόλεις επιτρέπει στη Φιλαδέλφεια να αναζητήσει μια καλύτερη ιεραρχικά θέση μέσα στην επαρχία και παράλληλα επιβεβαιώνει το κύρος και την κυριαρχία της Εφέσου. 157 Βλ. J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ Η σοβαρότητα του ζητήματος φαίνεται από τη διαμαρτυρία της Εφέσου προς τον αυτοκράτορα Αντωνίνο Ευσεβή, όταν η Πέργαμος και η Σμύρνη παρέλειψαν σε επίσημα έγγραφα τους να αναφέρουν την Έφεσο με τους επίσημους τίτλους της. Ο αυτοκράτορας δεν τιμώρησε τις δυο πόλεις για το τυχαίο(;) ατόπημα τους αλλά τις επέπληξε ώστε να είναι πιο προσεκτικές στο μέλλον όσον αφορά τους τιμητικούς τίτλους της Εφέσου. Σχετικά βλ. Barbara Burrell, Neokoroi Greek cities and Roman Emperors, ό.π., σελ Barbara Burrell, Neokoroi Greek cities and Roman Emperors, ό.π., σελ IvE : [τ]ὸν νεω[κό]ρον καί φιλοσέβαστον καί κοσμοῦντα τὴν Ἀσίαν Ἐφεσίων δῆμον ἐτείμησεν ὁ Φλαουίων Φιλαδελφέων δῆμος διά τε τὴν εἰς τοὺς Σεβαστοὺς εὐσέβειαν καὶ τὴν πρὸς αὐτοὺς συνγένειαν καὶ ἐκ προγόνων φιλίαν 54

55 Η αυτοκρατορική νεωκορία κάλυψε την ανάγκη των κατοίκων της επαρχίας της Μ. Ασίας να ασχοληθούν ενεργά με την πολιτική και θρησκευτική ζωή της πόλης τους. Οι πόλεις έχοντας χάσει τη διοικητική τους αυτονομία είχαν απογυμνωθεί από ουσιαστικές εξουσίες και αρμοδιότητες. Η φιλοδοξία όμως της ενασχόλησης με τα κοινά βρήκε πρόσφορο έδαφος στην αυτοκρατορική λατρεία. Ένας τίτλος σήμαινε δόξα και κύρος για μια πόλη και κοινωνική καταξίωση για τους πολίτες εκείνους, οι οποίοι εξετέλεσαν την αποστολή να καταφέρουν να λάβουν τη σχετική άδεια από τον αυτοκράτορα ή τη Ρωμαϊκή Σύγκλητό. Δεν είχε σημασία το γεγονός πως το δικαίωμα στη νεωκορία ήταν απλά ένας τίτλος. Υπήρχε πάντοτε η ελπίδα πως, κάποια στιγμή, θα τον συνόδευαν γενναιόδωρα προνόμια. 55

56 VΙ. ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΩΝ «ΣΕΒΑΣΤΩΝ» ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ Ένας αξιοσημείωτος τομέας της αυτοκρατορικής λατρείας συνδέεται με την εικαστική της γλώσσα. Οι τέχνες συχνά υπηρετούσαν την πολιτική εξουσία. Ο κόσμος των εικόνων αποτελούσε πρόσφορο έδαφος για την αποστολή τέτοιων μηνυμάτων. Ο Αύγουστος υπήρξε ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας που κατάλαβε τη δύναμη των εικόνων και αποφάσισε να τη χρησιμοποιήσει για να διαμορφώσει την εικόνα του έτσι, όπως θα ήθελε να γίνει δεκτή από τους υπηκόους του. 161 Το παράδειγμα του ακολούθησαν και οι διάδοχοι του, με αποτέλεσμα η Ρώμη να γίνει το κέντρο της νέας αυτοκρατορικής εικαστικής ταυτότητας. Το πορτρέτο του «Καίσαρα» εθεωρείτο πρωτεύον ζήτημα για την προώθηση της επιθυμητής εικόνας του προς τους υπηκόους του. Η επιλογή του ήταν απόφαση των αξιωματούχων της Ρώμης όσο και του ίδιου του ηγεμόνα. Η εξάπλωση του όμως ήταν τόσο απροσδόκητη, ώστε να γίνεται λόγος για προπαγάνδα. Σε ολόκληρη την επικράτεια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας οι πολίτες έρχονταν σε επαφή με έναν συγκεκριμένο εικαστικό τύπο του αυτοκράτορα. Ο μηχανισμός διάδοσης της εικόνας του ήταν ο εξής: δημιουργούνταν εκμαγεία, τα οποία ταξίδευαν σε κάθε επαρχία, και αντίστοιχα αντίγραφα παράγονταν για τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας Για τις αρετές που ήθελε να προβάλλει ως εικόνα του ο αυτοκράτορας βλ. E. Carlos Nõrena, «The communication of the emperor s virtues», JRS 91 (2001), H. B. Wallace, «Emperor and the virtues», Historia 30 (1981), Για τον τρόπο διανομής των πορτρέτων στην Ανατολή βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ

57 Η συγκεκριμένη εικαστική πολιτική δεν αποτελούσε καινοτομία της αυτοκρατορικής περιόδου. Απλά ο Αύγουστος και, αργότερα, οι διάδοχοι του απέφυγαν την άκριτη αυτοεξύμνηση και επέλεξαν μια διαφορετική προσέγγιση. Οι εικόνες και τα σύμβολα ανταποκρίνονταν στην αυτοσυνειδησία του «Καίσαρα», εντούτοις η διάδοση και η προώθηση τους επαφίονταν στο ζήλο και την προθυμία των πολιτών. Ο μηχανισμός αυτός συχνά δίνει την εντύπωση πως επρόκειτο για προπαγάνδα. Στην πραγματικότητα, όμως, η αυτοπροβολή του ηγέτη και οι ορμέμφυτες τιμές που του αποδίδονταν δημιούργησαν αυτήν την εσφαλμένη εντύπωση. 163 Οι περιορισμοί στα αρχέτυπα των εικόνων βοήθησε στην κατηγοριοποίηση των εικονιστικών τύπων. Ο Οκταβιανός είναι παράδειγμα αυτής της τακτικής. Γύρω στο 40 π.χ. το πορτρέτο του τον παρουσιάζει ως έναν νέο και φιλόδοξο άνδρα. Όταν ανακηρύσσεται Αύγουστος η μορφή του αλλάζει. Το νεανικό ύφος αντικαθίσταται από μια ήρεμη και σίγουρη έκφραση. Το στυλ, που επιλέγεται παραπέμπει περισσότερο στα κλασικά πρότυπα της αρχαίας Ελλάδας. Στα χρόνια της εκατονταετίας το πορτρέτο του αυτοκράτορα αναδιαμορφώνεται. Πλέον ο Αύγουστος πλησιάζει τα 50, κάτι που δεν αποτυπώνεται στα έργα τέχνης. Αντιθέτως επιστρέφει σε στοιχεία που παραπέμπουν στις πρώτες εικαστικές του προσπάθειες. 164 Παρά το γεγονός πως η Ρώμη έλεγχε την εικόνα των Καισάρων, η πρωτοβουλία για την ανίδρυση ενός αγάλματος ήταν υπόθεση των ιδιωτών. Στην Έφεσο 50 από τα 53 αγάλματα ήταν αφιερώσεις απλών πολιτών, που επιθυμούσαν να τιμήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον ηγεμόνα τους. Οι δυο πρώτοι αιώνες μ.χ. κινήθηκαν σε αυτό το πλαίσιο. Από τον τρίτο αιώνα μ.χ. και έπειτα ξεκίνησε η 174. Ando Clifford, The imperial ideology and the provincial loyalty in the Roman Empire (Berkeley, 2000), σελ Εκτός από τα συνήθη υλικά κατασκευής των αγαλμάτων, όπως το μάρμαρο, σε κάποιες περιπτώσεις οι καλλιτέχνες επέλεγαν την χρήση πολύτιμών μετάλλων αλλά μονάχα για την απεικόνιση των θεών και των αυτοκρατόρων βλ. Scott Kenneth, «The significance of statues in precious metals in emperor worship», TaPha 62 (1931), σελ P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ Σχετικά βλ. P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ , ,

58 αυτοκρατορική μορφή να αποτελεί μέρος της δημόσιας ζωής με επίσημες τελετές υποδοχής. Παρόλα αυτά ο χαρακτήρας και το περιεχόμενο των προσφορών δεν άλλαξε. Τα αγάλματα εξέφραζαν τη βαθιά ευγνωμοσύνη των υπηκόων προς τους αυτοκράτορες τους. 165 Οι προτομές ανήκουν στην κατηγορία των έργων τέχνης που κατέχουν σημαντική θέση στην Μ. Ασία. Τα νομίσματα αποτελούν μια καλή πηγή για τη μελέτη τους. 166 Στα Κόμαμα της Πισιδίας εκδόθηκε νόμισμα το 205/206 μ.χ. με την προτομή του Σεπτίμιου Σεβήρου στην μια όψη. Παρομοίως και οι πόλεις Βιθύνιον-Κλαυδιόπολις της Βιθυνίας και Άλινδα της Καρίας κυκλοφόρησαν νομίσματα με προτομές αυτοκρατόρων. Και τα δυο απεικόνιζαν τον Καρακάλλα με τη διαφορά πως στο δεύτερο ο Καίσαρας ήταν μαζί με την Πλαυτίλλα. Η ίδια παράσταση υπάρχει και σε νόμισμα άλλης πόλης της Καρίας, στην Στρατονίκεια, κάτι που επιβεβαιώνει πως τα θέματα που επιλέγονταν ήταν κοινά. Περισσότερο εντυπωσιακοί ήταν οι ανδριάντες των Σεβαστών. Τρεις ήταν οι κυριότεροι εικονιστικοί τύποι : οι θωρακοφόροι, εκείνοι που ακολουθούσαν το πρότυπο των παραδοσιακών θεών και τέλος τα αγάλματα που παρουσίαζαν τον αυτοκράτορα με πολιτική περιβολή. 167 Οι θωρακοφόροι ανδριάντες πρόβαλλαν τον Καίσαρα ως έναν ατρόμητο ηγέτη με στρατιωτικές αρετές, έτοιμο να οδηγήσει σε νέες νίκες. Αντιθέτως τα γυμνά πορτρέτα είναι σαφέστατα μια επιρροή από τους παραδοσιακούς θεούς. Η ελληνική γλυπτική ασκούσε επίδραση στους καλλιτέχνες της εποχής. 165 Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Σχετικά με τα νομίσματα και τους αυτοκράτορες βλ. Shotter David, «Gods, Emperors and Coins», Greece and Rome 26 (1979), Teresa Caruso, «Monetary unification in ancient world» in Gudmunour Hálfdanarson - Ann Katherine Isaacs (eds.), Nations and Nationalities in historical perspective (Pisa, 2001), σελ Για τα νομίσματα της επαρχίας της Ασίας εκτενής περιγραφικός κατάλογος υπάρχει στον R. P. Franke, Η Μικρά Ασία στους Ρωμαϊκούς χρόνους, ό.π., σελ S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ

59 Ένα επιπλέον στοιχείο δανεισμού, από την αρχαία ελληνική παράδοση, αποτελούν και τα σύμβολα των παραδοσιακών θεών. 168 Νόμισμα της Κυζίκου, που χρονολογείται ανάμεσα στο 177 μ.χ. και 192 μ.χ., απεικονίζει (σε προτομή) τη Φαυστίνα Β ή την Κρισπίνα ως Κόρη Σωτείρα με στεφάνι από στάχυα. 169 Ήταν σύνηθες οι γυναίκες του αυτοκρατορικού οίκου να εξομοιώνονται με θεές και λατρεύονταν ως νέα Αφροδίτη, νέα Αθηνά, νέα Άρτεμις. Η Λιβία εμφανίζεται σε σαρδόνυχα με στάχυα, τύμπανο και το πυργοφόρο διάδημα ως θεά Δήμητρα και Μεγάλη Μητέρα. 170 Στην κατηγορία των ανδριάντων με πολιτική περιβολή συμπεριλαμβάνονται τα αγάλματα που απεικονίζουν τον Καίσαρα με την παραδοσιακή ρωμαϊκή toga και σε εξαιρετικές περιπτώσεις με ελληνικό ένδυμα. 171 Η toga ήταν δημοφιλές ένδυμα και υπήρχαν διάφορες παραλλαγές του. Μάλιστα οι γλύπτες μπορούσαν να δώσουν τέτοια δομή στο άγαλμα με την toga ώστε να δίδεται η εντύπωση πως εξαφανίζεται πλήρως το σώμα. Αντιθέτως ο αυτοκράτορας παρουσιαζόταν με ελληνική ενδυμασία σπάνια. Ένα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό της αυτοκρατορικής γλυπτικής ήταν και τα κολοσσιαία αγάλματα. Εκσκαφές, που πραγματοποιήθηκαν το 1930 και τα έτη 1969/1970 στην Έφεσο, αποκάλυψαν το κεφάλι και το ένα χέρι ενός τέτοιου ανδριάντα. Υπολογίσθηκε πως ολόκληρο το άγαλμα πρέπει να έφτανε τα 4 μέτρα σε ύψος. Αρχικά θεωρήθηκε πως 168 Βλ. P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ Σχετικά βλ. R. P. Franke, Η Μικρά Ασία στους Ρωμαϊκούς χρόνους, ό.π., σελ P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ Gertrude Grether, «Livia and The Roman Imperial Cult», AJPh 67 (1946), σελ Marie Rebecca Muich, The worship of Roman Divae: The Julio- Claudians to the Antonines (Florida, 2004), σελ.74. John E. Taylor, «Pontius Pilate and the imperial cult in Roman Judaea», New Testament Studies 52 (2006), 561. Άλλη μια γυναίκα της αυτοκρατορικής οικογένειας, η Ιουλία Δόμνα, απεικονιζόταν ως Κυβέλη βλ. Gilmore Mary Williams, «Studies inthe lives of Roman Empresses», American Journal of Archaeology 6 (1902), Για την toga βλ. P. Zanker, Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, ό.π., σελ H. Blanck, Εισαγωγή στην ιδιωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων (μετ. Αλ. Μουστάκα)(Αθήνα, 2004), σελ S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ

60 επρόκειτο για τον αυτοκράτορα Δομιτιανό. Ο J. S. Friesen, όπως και οι Georg Daltrop και Max Wegner, υποστήριξε πως επρόκειτο τελικά για τον μεγαλύτερο αδελφό του Δομιτιανού, τον Τίτο. 172 Παρόμοιου μεγέθους αγάλματα αποκαλύφθηκαν και στην ανατολική πλευρά της Βασιλικής Στοάς της Εφέσου, τα οποία αποδίδονταν στον Αύγουστο και την Λιβία. 173 Εκτός την τιμητική διάσταση των αγαλμάτων αναμφισβήτητη είναι και η συμμετοχή τους στα λατρευτικά δρώμενα. 174 Καταρχάς σε θυσιαστικό επίπεδο η χρήση τους ήταν δεδομένη. Μπροστά στους ανδριάντες των Σεβαστών εναποθέτονταν προσφορές, όπως θυμίαμα και οίνος, ενώ παράλληλα τελούνταν και θυσίες ζώων, και συγκεκριμένα ταύρων. Επίσης η εμφάνιση προτομών και πορτρέτων του αυτοκράτορα ήταν ευπρόσδεκτη κατά τη διάρκεια των εορταστικών πομπών. Τέλος και στα ιερά μυστήρια χρησιμοποιούνταν εικονιστικές παραστάσεις του ως μέσο ανάδειξης της παρουσίας του. Η ιερή υπόσταση των αγαλμάτων του αυτοκράτορα επιβεβαιώνεται και από το γεγονός πως προσέφεραν άσυλο και καταφύγιο για τους έχοντες την ανάγκη του. 175 Η αρχή αυτή ίσχυε τόσο στη Ρώμη όσο και στις επαρχίες. Πολλές υπήρξαν οι περιπτώσεις δούλων, οι οποίοι προσέφυγαν στην ασφάλεια που πρόσφεραν τα αγάλματα του «Καίσαρα» προκειμένου να γλιτώσουν από την απάνθρωπη μεταχείριση ενός σκληρού αφέντη. Μια τέτοια περίπτωση 172 Για το κολοσσιαίο άγαλμα του Τίτου στην πόλη της Εφέσου βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ G. Biguzzi, «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», ό.π., Barbara Burrell, Neokoroi Greek cities and Roman Emperors (Leiden/Boston, 2004), σελ J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ Για τη λατρευτική χρήση της εικαστικής διάστασης της αυτοκρατορικής λατρείας βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ

61 περιγράφει ο Πλίνιος, κυβερνήτης της επαρχίας Βιθυνίας-Πόντου σε μια επιστολή τους προς τον Τραϊανό. 176 Το προνόμιο του ασύλου δεν περιοριζόταν μονάχα στα αγάλματα αλλά ίσχυε και για τα ιερά. 177 Κάποια στιγμή, όμως, η κατάσταση ξέφυγε από τον έλεγχο των πόλεων με αποτέλεσμα να γεμίσουν οι ναοί με εγκληματίες-φυγάδες. Έτσι ο διοικητής της επαρχίας της Ασίας προσέφυγε στη Σύγκλητο και στον αυτοκράτορα Τιβέριο ώστε να διευθετηθεί το θέμα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Τα τοπικά συμβούλια έστειλαν αντιπροσώπους στη Ρώμη και επικαλέστηκαν την αρχαιότητα του δικαιώματος της ασυλίας των ιερών τους. Τελικά αποφασίστηκε ο περιορισμός του ασύλου μέσα στον ιερό περίβολο και ορίστηκε κανόνας, ο οποίος προέβλεπε την τοποθέτηση πινακιδίου με τα σαφή όρια του. Η ιερότητα της αυτοκρατορικής εικόνας επιβεβαιώνεται και από τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονταν οι εικόνες του μέσα στους ναούς. 178 Η αντικατάσταση τους απαγορευόταν ρητά, ακόμα και αν είχαν υποστεί εκτεταμένη φθορά. Μόνη εξαίρεση του κανόνα αποτελούσε το ενδεχόμενο του αναθέματος ενός αυτοκράτορα. Ο Δομιτιανός, μετά θάνατον, υπέστη αυτήν την αποκαθήλωση. Κάθε άλλη παρέμβαση, όμως, επέφερε σοβαρότατες κυρώσεις. Υπήρξαν περιπτώσεις διώξεων εις βάρος πολιτών γιατί τόλμησαν απλά να μετακινήσουν αγάλματα των Σεβαστών. Οποιαδήποτε κίνηση, χωρίς απαραίτητα άδεια, αντιμετωπιζόταν ως ασέβεια, ως ιεροσυλία Plinius, Epistulae X Βλ. D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the end of the third century after Christ. Volume I: Text, ό.π., σελ S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ Παράδειγμα αποτελεί ένας πολίτης, οποίος είχε την ατυχή ιδέα να μετακινήσει ένα άγαλμα του Αυγούστου από δημόσιο χώρο. Αποτέλεσμα αυτής της πράξης του ήταν να παραπεμφθεί στον ίδιο τον Αύγουστο ως ιερόσυλος. Βλ. SEG IX 8 ii: Αὐτοκράτωρ Καῖσαρ Σεβαστὸς ἀρχιερεὺς δημαρχικῆς ἐξουσίας τὸ ἐπτακαιδέκατον λέγει φθόνος ψόγος τε εἶναι Ποπλίωι Σεξστίωι Σκεύαι ούκ όφείλει, ὅτι Αὖλον Στλάκκιον Λευκίου υἱὸν Μάξιμον καὶ Λεύκιον Στλάκκιον Λευκίου υἱὸν Μακεδόνα καὶ Πόπλιον Λακουτάνιον Ποπλίου ἀπελεύθερον Φιλέρωτα, ἐπειδὴ ἐατοὺς οὗτοι, ὃ πρὸς τὴν έμὴν σωτηρίαν τά τε δημόσια πράγματα ἀνῆκεν, ἐπίστασθαι καὶ βούλεσθαι είπεῖν ἒφησαν, δεσμίους πρός με 61

62 Η εικόνα του «Καίσαρα» αποτέλεσε το πλέον επιτυχημένο μέσο προβολής του σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Η σημασία της αποτυπώνεται στο γεγονός πως η ίδια η Ρώμη έγινε το κέντρο διαχείρισης της. Η τυποποίηση, που παρατηρείται, στα πορτρέτα της εποχής πιστοποιεί πως η τέχνη χρησιμοποιήθηκε προκειμένου ο αυτοκράτορας να προωθήσει μια μορφή, η οποία θα ήταν αρεστή στους υπηκόους του. Τέσσερις ήταν οι πιο διαδεδομένοι τύποι αγαλμάτων : οι προτομές, οι θωρακοφόροι ανδριάντες, οι επηρεασμένοι από τους παραδοσιακούς θεούς ανδριάντες και τα αγάλματα που τον απεικόνιζαν με πολιτική περιβολή. Οι εικόνες δεν χρησιμοποιούνταν μονάχα για τιμητικούς και εικαστικούς λόγους. Συχνή ήταν και η χρήση τους στα λατρευτικά δρώμενα, όπως σε πομπές, σε εορτές και στα μυστήρια. Η ιερότητα τους ήταν τόσο δεδομένη ώστε να αποτελούν άσυλο για όλους, όσοι το είχαν ανάγκη. Σε γενικές γραμμές η εικόνα του αυτοκράτορα ήταν ο καλύτερος τρόπος ώστε να γίνει αισθητή η παρουσία του έως και την πιο απομακρυσμένη πόλη. ἐκ τῆς Κυρηναϊκῆς ἐπαρχήας α ἀναπεμφθῆναι ἐφρόντισεν τοῦτο γάρ ἐποίησεν Σέξτιος καθηκόντως καὶ ἐπιμελῶς. Λοιπὸν ἐπειδὴ τῶν πρὸς ἐμὲ καὶ τὰ δημόσια πράγματα ἀνηκόντων οὑδεν γεινώσκουσι, τοῦτο δὲ ἐν τῆι ἐπαρχήαι εἶπαν ἐατοὺς πεπλάσθαι καὶ ἐψεῦσθαι φανερὸν ἐποίησάν μοι, ἐλευθερωθέντας αὐτοὺς ἐκ παραφυλακῆς ἀφείημι. Αὖλον δέ Στλάκκιον Μάξιμον, ὃν Κυρηναίων οί πρέσβεις αἰτιῶνται ἀνδριάντας ἐκ τῶν δημοσίων τόπων ἠρκέναι, ἐν οἷς καὶ τὸν ὧι ἠ πόλεις τὸ ἐμὸν ὄνομα ὑπέγραψεν, ἕως ς ἂν περὶ τούτου τοῦ πράγματος διαγνῶ, ἀπελθεῖν ἄνευ τῆς ἐμῆς ἐπιταγῆς κωλύω. 62

63 VΙΙ. Η ΘΥΣΙΑ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗ ΤΩΝ «ΣΕΒΑΣΤΩΝ» ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ Η θυσία αποτελεί τον τελετουργικό πυρήνα της λατρευτικής έκφρασης της αρχαίας ελληνικής θρησκείας. Η τέλεση της λειτουργούσε ως ένας δίαυλος επικοινωνίας ανάμεσα στον πιστό και τους θεούς, στους οποίους απευθυνόταν για την παροχή βοήθειας, ασφάλειας και προστασίας. Παράλληλα όμως, η θυσία ενδυνάμωνε τους κοινωνικούς δεσμούς και δημιουργούσε το κατάλληλο περιβάλλον για την ομαλή συνύπαρξη των διαφόρων κοινωνικών τάξεων της πόλης. Η ένταξη του αυτοκράτορα στο πάνθεο των πόλεων της επαρχίας της Μ. Ασίας εκφράστηκε και σε αυτό το τελετουργικό επίπεδο. Η θυσία ενσωματώθηκε στο τυπικό αποτέλεσε ένα σημαντικό στοιχείο για την κατανόηση της λατρείας των Σεβαστών. Για τις θυσίες της αυτοκρατορικής λατρείας οι μαρτυρίες, οι οποίες υπάρχουν, είναι ελάχιστες και αποσπασματικές. 180 Δεν επιτρέπουν το σχηματισμό μια ακριβούς εικόνας του τυπικού της τέλεσης. Συνήθως στις επιγραφές αναφέρονται οι διευκρινίσεις και οι απαντήσεις σε προβληματισμούς και πρακτικά ζητήματα που προέκυπταν κατά τη διάρκεια του τελετουργικού. Βέβαιο είναι πως δεν είχαν σκοπό να αποτελέσουν κανόνα και πολύ περισσότερο λεπτομερή καταγραφή ενός συγκεκριμένου τυπικού, το οποίο έπρεπε να τηρηθεί κατά γράμμα. Η μη ύπαρξη ενός μοναδικού και ενιαίου τυπικού για την τέλεση της θυσίας κατά την απόδοση τιμών στους αυτοκράτορες αποδεικνύεται 180 Βλ. S. R. F. Price, «Between man and god. Sacrifice in The Roman Imperial Cult», JRS 70 (1980),

64 από την ποικιλομορφία που συναντάται τόσο στις προσφορές των πιστών όσο και στους έχοντες την πρωτοβουλία για την κίνηση αυτή. Σπονδές, θυμίαμα, αφιέρωση ειδικών βωμών και κυρίως θυσίες ζώων ήταν από τις βασικότερες και πιο συνηθισμένες προσφορές. Μάλιστα σε κάποιες περιοχές της Μ. Ασίας εμφανίζονται περιπτώσεις κατά τις οποίες τελούνταν πολλαπλές θυσίες ζώων. Στην Γαλατία έξι ιερείς πρόσφεραν από μια εκατόμβη, θέλοντας με αυτήν τη δωρεά να επιδείξουν τη γενναιοδωρία τους. 181 Η θυσία για τους αυτοκράτορες κινήθηκε τόσο σε δημόσιο όσο και σε ιδιωτικό επίπεδο. Οι «σύλλογοι» αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα της δεύτερης κατηγορίας. 182 Η συμμετοχή τους στην τέλεση θυσιών καταγράφεται σε αρκετές επιγραφές. Οι Υμνωδοί της Ρώμης και του Αυγούστου από την Πέργαμο στους κανονισμούς της λατρευτικής τους ομάδας αναφέρονται και στις τελετουργικές διαδικασίες των θυσιών. Αναλυτικά αποτυπώνουν τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις των αξιωματούχων, όπως τη δωρεά οίνου, πόπανου, θυμιάματος και λυχνιών. Επίσης τα νέα μέλη όφειλαν να πληρώσουν 100 δηνάρια για θυσίες για τη Ρώμη και τον αυτοκράτορα καθώς και 30 δηνάρια για τους θεούς Ρώμη και Αύγουστο. Άλλος ένας «σύλλογος» με παρόμοια δράση ήταν και οι Δημητριαστές της Εφέσου. 183 Ένα ζήτημα, το οποίο απασχολεί ιδιαίτερα τους μελετητές σχετικά με τις θυσίες της αυτοκρατορικής λατρείας στη Μ. Ασία είναι ο παραλήπτης της λατρευτικής αυτής πράξης. Το ερώτημα, που τους απασχολεί, είναι εάν οι θυσίες που τελούνταν ήταν προς τον αυτοκράτορα ή εκ μέρους του αυτοκράτορα. Στην πρώτη περίπτωση γίνεται φανερό πως, κατά μια έννοια, οι παραδοσιακοί θεοί και ο «Καίσαρας» αντιμετωπίζονται σε τελετουργικό επίπεδο ως ίσοι ενώ 181 Σχετικά S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor, ό.π., σελ Για τους Υμνωδούς της Περγάμου βλ. S. R. F. Price, «Between man and god. Sacrifice in The Roman Imperial Cult», ό.π., 30. P. Harland, «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», ό.π., σελ. 91. Βλ. επίσης IPergamon Βλ. P. Harland, «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», ό.π., σελ

65 όταν γίνεται λόγος για θυσία εκ μέρους του η σχέση μεταξύ τους τοποθετείται σε ένα διαφορετικό επίπεδο. Υπέρμαχος της δεύτερης άποψης υπήρξε ο S. R. F. Price. 184 Η πρώτη παρατήρηση του ήταν πως δεν αποτελούσε παράδοση των Ελλήνων η τέλεση θυσιών εκ μέρους κάποιου παραδοσιακού θεού, π.χ. του Δία ή της Αφροδίτης. Με βάση την αρχή αυτή αναζήτησε τις επιγραφές σχετικά με το θυσιαστικό τελετουργικό και προσπάθησε να εντοπίσει που απευθυνόταν η πλειοψηφία τους. Ανάμεσα τους ξεχώρισε μια από το Γύθειο, η οποία αποτυπώνει το τυπικό της ιεροτελεστίας με λεπτομέρειες και η οποία φαίνεται να επιβεβαιώνει τα συμπεράσματα του. 185 Στο επίμαχο σημείο της επιγραφή περιγράφεται πως «θυέτωσαν οἱ ἔφοροι ταῦρον ὑπὲρ τῆς τῶν ἡγεμόνων καὶ θεῶν σωτηρίας καὶ ἀϊδίου τῆς ἡγεμονίας αὐτῶν διαμονῆς». Σύμφωνα λοιπόν με τα όσα καταγράφονται οι τοπικοί άρχοντες τέλεσαν την θυσία και η προσφορά της είχε ως σκοπό την ασφάλεια θεών και ηγεμόνων καθώς και την αιώνια παραμονή τους στην εξουσία. Ο S. R. F. Price, για να υποστηρίξει ακόμα περισσότερο τις θέσεις του, αναφέρει πως μονάχα σε μια περίπτωση στην πόλη της Κω μαρτυρείται η τέλεση θυσία προς τον αυτοκράτορα από αυτοκρατορικό ιερέα ενώ η πλειοψηφία των υπολοίπων κάνει λόγο για θυσίες εκ μέρους του αυτοκράτορα. Στα επιχειρήματα του S. R. F. Price συμπεριλαμβάνεται το αξίωμα του προθύτη και η απουσία θυσιών προς τον αυτοκράτορα, ακόμα και στα σημαντικότερα γεγονότα κατά τα οποία το τυπικό όριζε οπωσδήποτε την τέλεση θυσιών. Για τον προθύτη υποθέτει πως αποτελούσε το πρόσωπο εκείνο, το οποίο αναλάμβανε να θυσιάσει εκ 184 Σχετικά με τις θέσεις του Price για τις θυσίες στο πλαίσιο της αυτοκρατορικής λατρείας βλ. S. R. F. Price, «Between man and god. Sacrifice in The Roman Imperial Cult», ό.π., SEG XI 923, 28-30: Ὅταν δὲ ἐπὶ τὸ Καισάρηον ἠ πομπὴ παραγὲνηται, θυέτωσαν οἰ ἔφοροι ταῦ[ρ]ον ὐπὲρ τῆς τῶν ἡγεμόνων καὶ σωτηρίας καὶ ἀιδίου τῆς ἡγεμονίας αὐτῶν διαμονῆς κα[ὶ] [θ]ύσαντες ἐπανανκασάτωσαν τά τε φιδείτια καὶ τὰς συναρχίας ἐν ἀγορᾷ θυσιάσαι. 65

66 μέρους του αυτοκράτορα λειτουργώντας ανεξάρτητα από τους ιερείς του αυτοκράτορα και διαφορετικά από τους ιερείς των παραδοσιακών θεών. Για τα γεγονότα, που συνοδεύονταν απαραιτήτως από θυσίες, ο S. R. F. Price αναφέρει χαρακτηριστικά τις στιγμές της διαδοχής, της άφιξης του αυτοκράτορα στην επαρχία της Ασίας, τις νικηφόρες μάχες του και τον ετήσιο όρκο στο πρόσωπο του ως σημεία από τα οποία απουσιάζει η θυσία προς τον αυτοκράτορα. Βέβαια ο S. R. F. Price δέχεται πως υπήρχε και η περίπτωση θυσιών που απευθύνονταν προς τον ίδιο τον «Καίσαρα», αλλά εκείνες ήταν πολύ λιγότερες. Στην κατηγορία αυτή μπορούν να υπαχθούν οι θυσίες, που πιθανότατα τελούνταν στους βωμούς, οι οποίοι ήταν αφιερωμένοι προσωπικά στον αυτοκράτορα. Οι Υμνωδοί της Περγάμου ανάμεσα στις άλλες προτάσεις του συλλόγου τους, είχαν αποφασίσει και την αφιέρωση ενός βωμού στον Αδριανό, τον Ολύμπιο, Σωτήρα και Ιδρυτή. 186 Σύνδεση υπήρχε και με τους αυτοκρατορικούς αγώνες όπως και με προϋπάρχουσες λατρείες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το νησί της Μυτιλήνης και τη λατρεία του Δία. 187 Το τελικό συμπέρασμα του S. R. F. Price, σχετικά με την παράδοση των Ελλήνων της Μ. Ασίας να θυσιάζουν εκ μέρους του αυτοκράτορα, είναι πως οφείλεται στην έλλειψη ενδιάμεσης κατηγορίας ανάμεσα σε θεούς και θνητούς. 188 Οι Ρωμαίοι είχαν λύσει το πρόβλημα αυτό με την προσθήκη του τίτλου Divus. Όποια προσφορά ή τιμή αποδιδόταν στον «Καίσαρα» δεν τον εξομοίωνε με τους παραδοσιακούς θεούς. Για τους Έλληνες όμως η διαδικασία αυτή ήταν προβληματική. Οπότε για μπορέσουν να τοποθετήσουν σε σωστά πλαίσια την 186 Βλ. P. Harland, «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», ό.π., σελ Βλ. OGIS 456, 16-17: ἐν τῷ ναῷ τοῦ Διὸς καὶ ἐν τοῦ Σεβαστοῦ. Ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση ο Price πιστεύει πως τα ζώα, που θυσιάζονταν, ξεχώριζαν με κάποιο σημάδι ώστε να διαφέρουν από εκείνα των παραδοσιακών θεών βλ. S. R. F. Price, «Between man and god. Sacrifice in The Roman Imperial Cult», ό.π., σελ S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., 220. Για την κατηγορία του Divus βλ. S. R. F. Price, «Emperors and Gods. The Greek language of The Roman Imperial Cult», ό.π., σελ

67 αυτοκρατορική λατρεία και ό,τι αυτή συνεπαγόταν έπρεπε στη θυσία να λειτουργούν ως αντιπρόσωποι των Σεβαστών. Τις θέσεις του S. R. F. Price δεν φαίνεται να συμμερίζεται ο J. S. Friesen, ο οποίος θεωρεί πως οι θυσίες δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν ως ένα ενιαίο σύστημα όπου να είναι εφικτή μια διάκριση ανάμεσα σε θεούς και αυτοκράτορες. 189 Ο J. S. Friesen παραθέτει επιγραφές από την πόλη της Εφέσου για να αποδείξει πως υπάρχουν και καταγραφές θυσιών προς τον αυτοκράτορα. Συγκεκριμένα υπάρχει επιστολή του 88/89 μ.χ. προς τον L. Mestrius Florus, όπου αναφέρεται η τέλεση θυσιών προς τη Δήμητρα (Καρποφόρο και Θεσμοφόρο) και στους θεούς Σεβαστούς. 190 Ακόμα μια επιγραφή υπάρχει παρομοίου περιεχομένου από την Έφεσο, η οποία χρονολογείται στο 102/114 μ.χ. και απευθυνόταν στον γιατρό του Τραϊανού, L. Statilius Crito. 191 Ο J. S. Friesen δεν αποδέχεται πως οι θυσίες αποτέλεσαν κριτήριο για τη σχέση παραδοσιακών θεών και αυτοκρατόρων. Κατά την γνώμη του οι διαφορετικοί τύποι θυσιών που εμφανίζονται αποτυπώνουν τις διαφορετικές λατρευτικές ανάγκες της εποχής. Η θυσία προς τον αυτοκράτορα εκφράζει μια ειδική θρησκευτική σχέση ανάμεσα στον ηγεμόνα και τον υπήκοο του όπως και η θυσία εκ μέρους του αυτοκράτορα αναγνωρίζει την ανάγκη του ηγεμόνα να επικαλεστεί για βοήθεια τους πατροπαράδοτους θεούς. Κατά τον J. S. Friesen «οι δυο κατηγορίες θυσιών δεν αποτελούν αντιτιθέμενες πράξεις αλλά δυο συμπληρωματικά μέρη ενός ευρύτερου θυσιαστικού συστήματος» Σχετικά J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., Με τις θέσεις του Friesen συμφωνεί και ο Harland βλ. P. Harland, «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», ό.π., και «Honors and worship Emperors cults and associations at Ephesus (1-3centuries A.D.)», ό.π., σελ IvE :Μυστήρια καὶ θυσίαι, κύριε, καθ ἔκαστον ἐνιαυτὸν ἐπιτελοῦνται ἐν Ἐφέσῳ Δήμητρι Καρποφόρῳ καὶ Θεσμοφόρῳ καὶ θεοῖς Σεβαστοῖς ὐπὸ τῶν μυστῶν 191 Βλ. IvE :[οἱ] θύοντες τῷ προπάτροι Ἀσκληπιῷ καὶ τοῖς Σεβαστοῖς ἰατροί, 192 Σχετικά J. S. Friesen, Twice neokoros Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, ό.π., σελ

68 Μια ενδιαφέρουσα πτυχή του λατρευτικού τυπικού που συναντάται και στην αυτοκρατορική λατρεία είναι και οι κοινές θυσίες. 193 Οι κοινές θυσίες φαίνεται να συνδέθηκαν κυρίως με το φαινόμενο της ευεργεσίας από μέρους του «Καίσαρα». Συνήθως αφορμή αποτελούσε η ίδρυση μιας νέας εορτής, η χρηματοδότηση ενός δημόσιου έργου ή η απονομή προνομιών και τιμητικών τίτλων. Η τέλεση των κοινών θυσιών πρέπει να ήταν καθήκον των πρεσβευτών. Τουλάχιστον σε αυτό το συμπέρασμα οδηγούν δυο επιγραφές από τη Μ. Ασία, και συγκεκριμένα από τις πόλεις Ιασώ και Σίδη. 194 Η πρώτη αναφέρεται στον M. Aurelius Daphnus, ο οποίος τέλεσε συνθυσία μαζί με τους φιλοξενούμενους της πόλης του με αφορμή την έγερση τριών αυτοκρατορικών αγαλμάτων. Η δεύτερη επιγραφή αφορά τον Spartiaticus, ο οποίος ταξίδεψε από την Σίδη στην Αθήνα ως συνθύτης. Ακόμα και μέσα στα πλαίσια της αυτοκρατορικής λατρείας η θυσία δεν έπαψε να υφίσταται ως μέρος του αρχαίου ελληνικού θρησκευτικού συστήματος. Όπως και στην ελληνική παράδοση κυρίαρχο ρόλο στην τέλεση της έπαιζε η θυσία ενός ταύρου, αν και υπήρξαν και ορισμένες προσαρμογές στα νέα δεδομένα. 195 Η θυσία 193 Για τις κοινές θυσίες κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο στη Μ. Ασία βλ. Christopher P. Jones, «Joint sacrifice at Iasus and Side», JHS 118 (1998), Για την επιγραφή από την Ιασώ της Καρίας βλ. SEG 43, 718:Ἀγαθῆι Τύχηι Μ. Αὐρ. Δάφνον Κατάπλοος τὸν μετ καὶ λιτουργή[σαντα ]σεις παντοι[ ] λεις καὶ ἔργω[ν κατασκευ]άς τε καὶ έπισκ[ευάς, στεφα]νηφορήσαντα μ[εγαλοδό]ξως, μετὰ δὲ πολ[λὰ συνθέντα?] καὶ κατάλογον ἐτῶ[ν γραπ?] τὸν ἐν ὧι κατασκε[ύασεν προ]σταδίῳ τε καὶ λουσω[ρίῳ, καὶ] ἀρχιερεσάμενον ἐπ[ικοινω]νῶς τῶν Σεβββ. ἐν τῇ [ἑαυ]τοῦ πατρίδι, ἐπί τε τῇ [ἀνα]στάσει τῶν ἀνδριάντω[ν] οἰνοδοσίαν σαπροοδῶ[ν] στεφανηφορίας τοῖς συνθύσασι, παράπρασίν τε καὶ ἐλαιοθεσίαν πάνδημον ποιησάμενον, καὶ ἐπὶ νομῇ τοὺς ἀξιολογωτάτους βουλευτὰς καλέσαντα καὶ τότε ἐν τῷ ἰδίῳ αὐτοῦ ἔργῳ. Για την επιγραφή από την Σίδη της Παμφυλίας βλ. Ann. épigr.,1966, Η θυσία ζώων, και συγκεκριμένα του ταύρου, υπήρξε ένα σημαντικό στοιχείο της θρησκευτικής ζωής της εποχής βλ. Ingild Sælid Gilhus, «Globalisation and religion in the Roman empire» in L. H. Martin- P. Pachis (eds), Hellinisation, Empire and Globalisation: Lessons from antiquity (Θεσσαλονίκη, 2004), σελ. 94. Σταδιακά άρχισε να παρατηρείται μια μείωση στις θυσίες ζώων μέχρι την τελική απαγόρευση τους από τους Χριστιανούς αυτοκράτορες και την αποτυχημένη προσπάθεια του Ιουλιανού 68

69 βρισκόταν πια στο κέντρο της θρησκευτικής ζωής ως μια καθημερινή απόδοση τιμών ενώ και η προσφορά θυμιάματος θεωρήθηκε εξίσου σημαντικό στοιχείο της. Επίσης από τα μέσα του 3 ου αιώνα μ.χ. η πλειοψηφία των θυσιών συνοδευόταν από λατρευτικά γεύματα. 196 Είναι λογικό με την εξέλιξη της λατρείας των Σεβαστών να υπήρξαν κάποιες δευτερεύουσες αλλαγές και στο τυπικό των ιεροτελεστιών. Σημασία έχει πως εξακολουθούσαν να κυριαρχούν στη θρησκευτική ζωή της επαρχίας της Μ. Ασίας. να τις επαναφέρει βλ. Scott Bradbury, «Julian s pagan revival and the decline of blood sacrifice», Phoenix 49 (1995), σελ Μια επιγραφή, που αναφέρεται στα λατρευτικά γεύματα μετά την τέλεση της θυσίας, είναι η AJA XIV, 1910, σελ. 406 από τις Σάρδεις βλ. W. H. Buckler- David M. Robinson, «Greek inscriptions from Sardes II: Honorific Inscriptions», American Journal of Archaeology 17 (1913),

70 ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΣ Μ. ΑΣΙΑΣ Η αυτοκρατορική λατρεία αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια της Ρωμαϊκής θρησκευτικής ζωής. Οι απόψεις, που έχουν εκφραστεί σχετικά με το περιεχόμενο της και την πραγματική φύση της, είναι πολλές και διάφορες. Δεν ήταν λίγοι οι μελετητές εκείνοι, οι οποίοι αποφάνθηκαν κατά του γνήσιου θρησκευτικού χαρακτήρα της και θέλησαν να της προσάψουν πολιτικές διαστάσεις. Ο M. P. Nilsson εκφράστηκε υπέρ αυτού του ρεύματος χαρακτηρίζοντας την αυτοκρατορική λατρεία άνευ ειλικρινούς θρησκευτικού συναισθήματος και προϊόν των πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών και καταστάσεων της εποχής. 197 Υποστηρικτές των θέσεων αυτών υπήρξαν επίσης και οι G. W. Bowersock, A. D. Nock και P. Veyne. 198 Βέβαια υπήρξε και ο απαραίτητος αντίλογος. Ο Fergus Millar κατέληξε στο συμπέρασμα πως η αυτοκρατορική λατρεία δε διέφερε ουσιαστικά από τις προϋπάρχουσες λατρείες και μάλιστα σε αυτό το 197 Για τις θέσεις του Nillson σχετικά με την θρησκευτικότητα ή μη της αυτοκρατορικής λατρείας βλ. M. P. Nilsson, Greek Piety (Oxford, 1948), σελ Σχετικά βλ. G. W. Bowersock, Augustus and the Greek World (Oxford, 1965), σελ A. D. Nock, «Religious Developments from the Close of the Republic to the Death of Nero», in S. A. Cook/F. E. Adcock/M. P. Charlesworth (eds.), The Cambridge Ancient History (Cambridge, 1935), σελ A. D. Nock, «Σύνναος Θεός» in Z. Stewart (ed.), Essays on Religion and the Ancient World (Oxford, 1972), σελ Paul Veyne, Bread and Circuses: Historical Sociology and Political Pluralism, (μετ. Brian Pearce)(London, 1990), σελ

71 γεγονός όφειλε τη διείσδυση της στις τοπικές λατρείες των επαρχιών. 199 Ο Pleket αναγνώρισε στη λατρεία των Σεβαστών μια έκφραση ειλικρινούς και αυθόρμητης ευσέβειας ενώ υπέρ της άποψης ότι αποτελεί αυθεντική εκδήλωση θρησκευτικότητας υπερθεμάτισαν τόσο οι S. R. F. Price, R. R. R. Smith, J. S. Friesen όσο και ο Stephen Mitchell. 200 Η αλήθεια, όπως πάντοτε, βρίσκεται στη μέση. Η αυτοκρατορική λατρεία κατάφερε επιτυχώς να ενσωματωθεί στο παραδοσιακό θρησκευτικό σύστημα των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων. 201 Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες κατόρθωσαν να βιώσουν κάτι που άλλοι θνητοί (κάθε άλλο παρά κοινοί), όπως ο Μ. Αλέξανδρος ή ο Ιούλιος Καίσαρας, ονειρεύτηκαν. Αποτέλεσαν αντικείμενο απόδοσης θεϊκών τιμών. Τα στοιχεία από την επαρχία της Μ. Ασίας αποδεικνύουν την παρουσία της στη λατρευτική ζωή των κατοίκων της περιοχής. Σε όλα τα επίπεδα η λατρεία των Σεβαστών ακολούθησε το παράδειγμα των παραδοσιακών θεοτήτων. Οι εορτές των πόλεων προς τιμήν του αυτοκράτορα και της οικογένειας του που διοργανώθηκαν, οι ναοί και οι βωμοί που αφιερώθηκαν, οι ιερείς, οι θυσίες και τα μυστήρια που τελέστηκαν (μαζί με τους παραδοσιακούς θεούς ή αποκλειστικά για τον «Καίσαρα») πιστοποιούν την αυθεντικότητα της λατρείας. Παρόλα αυτά ο αυτοκράτορας δεν έπαψε να είναι και ο πολιτικός άρχων της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και των επαρχιών της. Η Μ. Ασία αποτελούσε μια κτήση της Ρώμης, όπως και ολόκληρος (ο τότε γνωστός) κόσμος. Η πολιτική εξουσία του αυτοκράτορα ήταν δεδομένη παράμετρος και στην περίπτωση της επαρχίας της Μ. Ασίας υπήρχε και 199 Fergus Millar, «The Imperial Cult and the Persecutions» in Den Boer W. (ed.), Le culte des souverains dans l'empire Romain (Geneva, 1973), σελ H. W. Pleket, «An Aspect of the Emperor Cult: Imperial Mysteriess», HTR 58 (1965), σελ S. R. F. Price, Rituals and Power: The Roman Imperial Cult in Asia Minor, (Cambridge, 1984). R. R. R. Smith, «The Imperial Reliefs from the Sebasteion at Aphrodisias», JRS 77 (1987), σελ S. J. Friesen, Twice Neokoros: Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family (Leiden, 1993). S. Mitchell, Anatolia: Land, Men, and Gods in Asia Minor I (Oxford, 1993), σελ Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ

72 η συναίνεση των κυβερνώμενων. 202 Ο Αύγουστος πέτυχε, εκεί όπου όλοι οι διάδοχοι του Μ. Αλεξάνδρου απέτυχαν, να συγκεντρώσει στα χέρια του την απόλυτη πολιτική δύναμη και να γίνει ο μόνος άρχων της αχανούς Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η Μ. Ασία υπήρξε προπύργιο της λατρείας του «Καίσαρα». Συνολικά 180 κοινότητες στη Μ. Ασία, από μικρά χωρία έως και σημαντικά αστικά κέντρα της επαρχίας, ασχολήθηκαν με την άσκηση της συγκεκριμένης λατρείας. Ο Οκταβιανός πρώτος και ο Καρακάλλας τελευταίος έλαβαν προσωπικό ιερατείο και ναό στη Μ. Ασία. Η εξέλιξη υπήρξε εντυπωσιακή όμως μετά τον τρίτο αιώνα μ.χ. δύσκολα βρίσκουμε τα ίχνη της δημόσιας αυτοκρατορικής λατρείας. Η ένταση και η δυναμική του φαινομένου της αυτοκρατορικής λατρείας έχει αρχίσει να φθίνει. Η ανάπτυξη της λατρείας ιδιαίτερα στην Ανατολή υπήρξε παροιμιώδης. Οι Έλληνες υπήρξαν οι πιο ένθερμοι ακόλουθοι της. Κύριος λόγος ήταν πως χρησιμοποίησαν το δικό τους παραδοσιακό σύστημα για να αναπαραστήσουν τον αυτοκράτορα με οικείους όρους για τους ίδιους, ως θεϊκή δύναμη. Η μοναρχία του Αυγούστου τους ήταν πιο οικεία και πιο κατανοητή από τις συνεχώς εναλλασσόμενες διοικήσεις της Δημοκρατίας. Παράλληλα η ρωμαϊκή διοίκηση και ο αυτοκράτορας αξιοποίησαν και ανέπτυξαν ακόμα περισσότερο την λατρευτική τάση των Ελλήνων της Μ. Ασίας. Μια τέτοια κίνηση εξασφάλιζε την απόλυτη υποταγή και του πιο απομακρυσμένου σημείου της αυτοκρατορίας. Η θρησκευτική πίστη στον άρχοντα σήμαινε ταυτόχρονα και την πολιτική νομιμοφροσύνη των υπηκόων της αυτοκρατορίας. Η επαρχία της Μ. Ασίας αποτέλεσε χαρακτηριστικό παράδειγμα τόσο ως προς τη ανάπτυξη και την εξέλιξη της λατρείας του αυτοκράτορα όσο και μια περιοχή, η οποία παρουσιάζει μια εντυπωσιακή σειρά ευρημάτων και μνημείων που μαρτυρούν τους 202 Μια καλή διακυβέρνηση βασίζεται και στη συναίνεση του κυβερνώμενου βλ. Πολύβιος, Ἱστορίαι VI , VI Επίσης βλ. Hahm E. David, «Kings and constitutions: Hellenistic theories», in Christopher Rowe Malcolm Schofield (eds.), The Cambridge History of Greek and Roman political thought (Cambridge, 2000), σελ

73 πολλούς και διάφορους τρόπους με τους οποίους εκφράστηκε η απόδοση θεϊκών τιμών στον ηγεμόνα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οι υπήκοοι της Ρώμης στο πρόσωπο του Καίσαρα αναγνώριζαν τον ηγεμόνα τους αλλά παράλληλα επέλεγαν να λατρέψουν και έναν νέο θεό. Η απόδοση τιμών στο πρόσωπο του αυτοκράτορα αποτελούσε μια θρησκευτική καθώς και μια πολιτική πράξη ταυτόχρονα. Πολιτική και θρησκεία αποτελούσαν δυο συμπληρωματικές δυνάμεις, δυο διαφορετικούς τρόπους διαχείρισης της εξουσίας. 203 Οι Έλληνες επέλεξαν να χρησιμοποιήσουν το παραδοσιακό θρησκευτικό τους σύστημα ώστε να εξοικειωθούν με την νέα μορφή ηγεμονίας, που αντιπροσώπευε ο αυτοκράτορας. Η Ρώμη από τη δική της πλευρά αποδέχθηκε τις τιμές ως μέσο σταθεροποίησης και εδραίωσης της κυριαρχίας της. Ουσιαστικά η αυτοκρατορική λατρεία λειτούργησε ως ρυθμιστής της δύναμης, χαρακτηριστικό στοιχείο τόσο της πολιτικής όσο και της θρησκείας. 204 Στην κορυφή της πυραμίδας ήταν ο αυτοκράτορας, έκφραση της σχέσης του οποίου με τους υπηκόους του, ήταν η αυτοκρατορική λατρεία. Στην επόμενη βαθμίδα ήταν οι σχέσεις, που αναπτύσσονταν μέσα στις τοπικές κοινωνίες. Με αφορμή την απόδοση θεϊκών τιμών στο πρόσωπο του αυτοκράτορα οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις επιβλήθηκαν στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα και οι Έλληνες μπόρεσαν να αναδειχθούν έναντι των γηγενών πληθυσμών. Σε τελική ανάλυση η αυτοκρατορική λατρεία αποτέλεσε τον παράγοντα διαμόρφωσης της κοινωνίας και χάρισε στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία τη σταθερότητα που τόσο επιζητούσε. 203 Luther H. Martin, Kingship and the Hellenistic consolidation of religiopolitical power ό.π., σελ Βλ. S. R. F. Price, Rituals and power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, ό.π., σελ. 73

74 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ Α: Έλληνες Συγγραφείς Αθηναίος, Δειπνοσοφισταί, εκδ. Charles Burton Gulick, LOEB. Αππιανός, Ρωμαϊκή Ιστορία, εκδ. Horace White, LOEB. Αριστοτέλης, Ρητορική, εκδ. Ηλ. Ηλίου, Ι. Π. Ζαχαρόπουλος. Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη Ιστορική, εκδ. Russel M. Geer, LOEB. Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκαί Ιστορίαι, εκδ. Earnest Cary, LOEB. Ομηρικός Ύμνος Εις Δήμητρα, εκδ. Αμαλία Μεγαπάνου, LIBRO. Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι (Αντώνιος. Δημήτριος. Λύσανδρος. Σύλλας), εκδ. K. Ziegler, BT , Ηθικά. Περί Ίσιδος και Οσίριδος, εκδ. W. Nachstädt- W. Sieveking- J. Titcherber, BT. Πολύβιος, Ιστορίαι, εκδ. T. Böttner Worbst, BT. 74

75 Φίλων, Πρεσβεία προς Γάιον, εκδ. F. H. Colson, LOEB. Β: Λατίνοι Συγγραφείς Cicero, Actionis Verrem, εκδ. L. H. G. Greenwood, LOEB , Ad Quintum Tratrem, εκδ. D. R. Shackleton Bailey, LOEB , Epistulae ad Atticum, εκδ. E. O. Winstedt, LOEB , Philippicae, εκδ. Walter C. A. Ker, LOEB. Horatius, Epistulae, εκδ. H. Rushton Fairlough, LOEB. Plinius, Epistulae, εκδ. William Melmoth, LOEB. Quintilian, Institutio Oratoria, εκδ. H. E. Butler, LOEB. Seneca, Ad Licilium Epistulae Morales, εκδ. Richard Gummere, LOEB , Epistulae Morales, εκδ. John Basore, LOEB. Suetonius, De Vita Caesarum, Divus Augustus. Galba Domitianus, εκδ. J. C. Rolfe, LOEB. Tacitus, Annales, εκδ. John Jackson, LOEB. Vergilius, Aeneis, εκδ. H. Rushton Fairlough, LOEB. 75

76 Γ: Επιγραφές- Πάπυροι I.Pergamon. Altertümer von Pergamon, VIII, Berlin, IvE. Die Inschriften von Ephesos, Bonn, IvMag. Die Inschriften von Magnesia am Maeander, ed. O. Kern, Berlin, OGIS Orientis Graeci Inscriptiones Selectae. Supplementum Sylloges Inscriptionum Graecorum, ed. W. Dittenberger, vol. I-II, Leipzig, 1903, SEG Supplementum Epigraphicum Graecum, Leiden, SNGvA Sammlung von Aulock. Sylloge Nummorum Graecorum, vol. 1-18, Berlin,

77 ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Α. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Ando Clifford, Imperial ideology and provincial loyalty in the roman empire, Berkeley, Aldred Cyril, Οι Αιγύπτιοι (μετάφραση Έλλη Αστερίου), Αθήνα, Baldson J. P. V. D., Ρωμαίες γυναίκες (μετάφραση Νίκος Πετρόχειλος), Αθήνα, Beard, Μ. Price, S. - North J., Religions of Rome, τόμ. Ι: A History. τόμ. II: A Sourcebook, Cambridge, Bevan E. R., «The deification of kings in the Greek cities», The English Historical Review 16 (1906), Biguzzi G., «Ephesus, its Artemision, its temple to the Flavian Emperors and idolatry in Revelation», Novum Testamentum 40 (1998), Blanck H., Εισαγωγή στην ιδιωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων (μετάφραση Αλίκη Μουστάκα), Αθήνα, Bosworth A. B., «Augustus the Res Gestae and Hellenistic theories of apotheosis», JRS 89 (1999),

78 Bowersock G. W., Augustus and the Greek World, Oxford, Bradbury Scott, «Julian s pagan revival and the decline of blood sacrifice», Phoenix 49 (1995), Brent Allen, «Ignatius of Antioch and the imperial cult», Vigiliae Christiane 52 (1998), , «Luke-Acts and the imperial cult in Asia Minor», JThS 48 (1997) Briquel Dominique, «Canonical representative of the third function in Rome Quirinus», in L. H. Martin- P. Pachis (eds.), Theoretical Frameworks for the study of Graeco- Roman Religions ( Thessaloniki, 2003), Broughton T. R. S., «A Greek inscription from Tarsus», American Journal of Archaeology 42 (1938), , «Roman landholding in Asia Minor», TaPha 65 (1934), Brunt A. P., Roman Imperial Themes, Oxford, Burkert Walter, Μυστηριακές λατρείες της αρχαιότητας (μετάφραση Έφη Ματθαίου), Αθήνα, Buckler W. H. - Robinson M. D., «Greek Inscriptions from Sardes II: Honorific Inscriptions», American Journal of Archaeology ), Burton F. H., «The worship of the Roman emperors», Biblical world 40 (1912), Burrell Barbara, Neokoroi Greek cities and Roman Emperors, Leiden/Boston, Cary M. A., Ρωμαϊκή ιστορία (μετάφραση Αικατερίνη Σταθοπούλου), Αθήνα,

79 Caruso Teresa, «Monetary unification in ancient world» in Gudmunour Hálfdanarson- Ann Katherine Isaacs (eds.), Nations and Nationalities in historical perspective (Pisa, 2001), Clinton Kevin, «The sacred officials of the Eleusinian mysteries», TaPha 64 (1974), Cook J. M., The Greeks in Ionia and the East, London, Cumont Franz, Τα μυστήρια του Μίθρα (μετάφραση Ανδρέας Τσάκαλης), Αθήνα, Edwards R. D., «Defining the web of power in Asia Minor. The novelist Chariton and his city Aphrodisias», Journal of the American Academy of Religion 42 (1938), Ehrenberg, V. - Jones A. M., Documents illustrating the reigns of Augustus and Tiberius, Oxford/Clarendon, Fears J. R., The emperor s cult in M. Eliade (ed.), Encyclopedia of Religions vol. 5 (New York, 1987), Ferguson J., The religions of the roman empire, New York, Fikret K. Yegul, «A study in architectural iconography: Kaisarsaal and the imperial cult», The Art Bulletin 64 (1982), Fishwick Duncan, «Ovid and Divus Augustus», CPh 86 (1991), Franke R. P., Η Μικρά Aσία στους Ρωμαϊκούς χρόνους (μετάφραση Γιάννης Τουρατσόγλου), Αθήνα, Friesen J. S., Twice neokoros. Ephesus, Asia and the cult of Flavian Imperial family, New York, Garnsey, P.- Saller R., Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός (μετάφραση Β. Ι. Αναστασιάδης), Ηράκλειο,

80 Gehrke H. J., Ιστορία του Ελληνιστικού κόσμου (μετάφραση Άγγελος Χανιώτης), Αθήνα, Gilhus Sælid Ingvild, «Globalisation and religion in the Roman empire» in L. H. Martin- P. Pachis (eds.), Hellinisation, Empire and Globalisation: Lessons from antiquity (Thessaloniki, 2004), Goodenough Simon, Egyptian Mythology, London, Gradel Ittai, Emperor Worship and Roman Religion, Oxford, Green Peter, The Hellenistic Age. A short history, New York, Grether Gertrude, «Livia and the Roman Imperial cult», AJPh 67 (1946), Griffith B. Alison, «Cult and the ancient urban landscape. A case study of Mithraism and roman topography» in L. H. Martin- P. Pachis (eds.), Theoretical Frameworks for the study of Graeco- Roman Religions ( Thessaloniki, 2003), Grimal P., Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία (μετάφραση Δημήτρης Χοροσκελής), Αθήνα, Habicht C., «New evidence on the province of Asia», JRS 65 (1975), Hahm E. David, «Kings and constitutions: Hellenistic theories», in Christopher Rowe Malcolm Schofield, The Cambridge History of Greek and Roman political thought (Cambridge, 2000), Harland Ph., «Honors and worship Emperors cults and associations at Ephesus (1-3centuries a.d.)», Studies in Religion / Sciences religieuses 25 (1996), , «Imperial cult within local cultural life. Associations in Roman Asia», Ancient History Bulletin / Zeitschrift für Alte Geschichte 17 (2003),

81 Horsley G. H. R., «The mysteries of Artemis Ephesia in Pisidia. A new inscribed relief», Anatolian studies 42 (1992), Jones A. H. M., «The Greeks under the Roman Empire», Dumbarton Oaks Papers 17 (1963), Jones P. Christopher, «Joint sacrifice at Iasus and Side», JHS 118 (1998), , «The Olympeion and the Hadrianeion at Ephesos», JHS 113 (1993), Kearsley Rosalinde, «Asiarchs, Αρχιερείς και Αρχιέρειαι of Asia», GRBS 27 (1986), Kenan T. Erim, «A new relief showing Claudius and Britannia from Aphrodisias», Britannia 13 (1982), Kreitzer Larry, «Apotheosis of the Roman Emperor», The Biblical Archaeologist 53 (1990), Levick B., «The Table of Men», JHS 91 (1971), Lewis, N. - Reinhold M., Roman civilization, New York, Liebeschuetz J. H. W. G., The continuity and change in roman religion, Oxford, Macro A. D., «A confirmed Asiarch», AJPh 100 (1979), Magie D., Roman rule in Asia Minor to the end of the third century after Christ, τόμ. Ι ΙΙ, Princeton, Martin H. L., «Kingship and the Hellenistic consolidation of religiopolitical power», in Martin H L - P. Pachis (eds.), Theoretic frameworks for the study of Graeco-Roman Religions (Thessaloniki, 2003),

82 , Οι θρησκείες της ελληνιστικής εποχής (μετάφραση Δημήτρης Ξυγαλατάς), Θεσσαλονίκη, Mattingly H., Roman imperial civilization, London, Merriam A. C., «The Caesareum and the worship of Augustus at Alexandria», TaPha 14 (1883), Mikalson D. Jon, Religion in Hellenistic Athens, Berkeley/Los Angeles/London, Millar F., «The emperor, the senate and the provinces», JRS 56 (1966), , The Roman Empire and its neighbours, London, , «The Imperial Cult and the Persecutions» in Den Boer W. (ed.), Le culte des souverains dans l'empire Romain (Geneva, 1973), Mitchell S., «Imperial building in the eastern roman provinces», HSCP 91 (1987), , «Festivals, Games and civic life in Roman Asia Minor», JRS 80 (1990), , Anatolia. Land, men and gods in Asia Minor τόμ. Ι ΙΙ, Oxford, Momigliano A., «The imperial period», in M. Eliade (ed.), Encyclopedia of Religions vol. 12 (New York, 1987), Montet Pierre, Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Αίγυπτο (μετάφραση Έλλη Αγγέλου), Αθήνα, Mosse Claude, Aλέξανδρος. Το πεπρωμένο ενός μύθου (μετάφραση Σταύρος Βλοντάκης), Αθήνα, Muich Marie Rebecca, The worship of Roman Divae: The Julio- Claudians to the Antonines, Florida, Nilsson M. P., Greek Piety, Oxford,

83 Nock A. D., «Σύνναος Θεός», HSCP 41 (1930), , «Deification and Julian», JRS 47 (1957), , «Studies in the Graeco-Roman beliefs of the Empire», JRS 45 (1925), , «Notes on ruler cult I-IV», JHS 48 (1928), , «Religious Developments from the Close of the Republic to the Death of Nero», in S. A. Cook/F. E. Adcock/M. P. Charlesworth (eds.), The Cambridge Ancient History (Cambridge 1935), Nõrena E. Carlos, «The communication of the emperor s virtues», JRS 91 (2001), Parker R., Η θρησκεία στην αρχαία Αθήνα. Ιστορική ανασκόπηση (μετάφραση Γεωργία Τριανταφυλλίδη), Αθήνα, Perleweig Judith, «Lamps of the Roman period first to seventh century after Christ», The Athenian Agora 7 (1961), Pleket H. W., «An aspect of the emperor cult: Imperial mysteries», The Harvard Theological Review 58 (1965), Price S. R. F., «Gods and emperors. The Greek language of the roman imperial cult», JHS 104 (1984), , «Between man and god. Sacrifice in the roman imperial cult», JRS 70 (1980), , Rituals and power. The roman imperial cult in Asia Minor, Cambridge, Ramsay M. W., «The province of Asia», Classical Review 3 (1889), , The social basis of the roman power in Asia Minor, Amsterdam,

84 , «Studies in the Roman province of Galatia», JRS 12 (1922), , «Ephesus», The Biblical World 17 (1901), Ringwood Arnold I., «Festivals of Ephesus», American Journal of Archaeology 76 (1972), Rigsby K. J., «Provincia Asia», TaPha 118 (1998), Rostovtzeff M., Ρωμαϊκή ιστορία (μετάφραση Βασίλης Καλφόγλου), Αθήνα, Rotte, C. Howe, T. -Foss C., «An early imperial pseudodipteral temple at Sardis», American Journal of Archaeology 90 (1986), Roueche C., «Rome, Asia and Aphrodisias in the third century», JRS 26 (1981), Sanzi Ennio, «A few historical- religious frameworks for the study of the oriental cults in the Roman Empire» in L. H. Martin- P. Pachis (eds.), Theoretical Frameworks for the study of Graeco- Roman Religions ( Thessaloniki, 2003), Scott Kenneth, «The significance of statues in precious metals in emperor worship», TaPha 62 (1931), , «The Dioscuri and the Imperial Cult», CPh 25 (1930), , «Humor and expense of the ruler cult», CPh 27 (1932), Sherk R. K., Rome and the Greek east to the death of Augustus, Cambridge, Sherwin-White A. N., The Roman Citizenship, Oxford, Shotter David, «Gods, Emperors and Coins», Greece and Rome 26 (1979),

85 Smith R. R. R., «The imperial reliefs from the Sebasteion at Aphrodisias», JRS 77 (1987), Starr Chester, The Roman Empire, New York-Oxford, Ste Croix G. E. M. de, Ο Ταξικός αγώνας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο από την αρχαϊκή εποχή ως την αραβική κατάκτηση (μετάφραση Γιάννης Κρητικός), Αθήνα, Taylor E. John, «Pontius Pilate and the imperial cult in Roman Judaea», New Testament Studies 52 (2006), Taylor L. R., The divinity of the roman emperor, New York, Veyne Paul, Bread and Circuses: Historical Sociology and Political Pluralism, (μετάφραση Brian Pearce), London, Walbank Fr., Ο Ελληνιστικός κόσμος (μετάφραση Τάσος Δαρβέρης), Θεσσαλονίκη, Wallace H. B., «Emperor and the virtues», Historia 30 (1981), Wildung Dietrich, Egypt. From Prehistory to the Romans, Köln, Williams Gilmore Mary, «Studies in the lives of Roman Empresses», American Journal of Archaeology 6 (1902), Zanker P., Ο Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων (μετάφραση Μίλτος Πεχλιβάνος), Αθήνα, B. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Βακαλούδη Δ. Αναστασία, Η εξέλιξη της μαγείας από την αρχαιότητα έως τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, Αθήνα,

86 Ιστορία του Ελληνικού έθνους. Τόμος Δ. Μ. Αλέξανδρος - Ελληνιστικά χρόνια, Αθήνα, Κυρτάτας Δημήτρης, Κατακτώντας την αρχαιότητα. Ιστοριογραφικές διαδρομές, Αθήνα, Παχής Π., Δήμητρα Καρποφόρος. Θρησκεία και αγροτική οικονομία του αρχαιοελληνικού κόσμου, Θεσσαλονίκη, , Ίσις Καρποτόκος. Τόμος 1: Οικουμένη Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων, Θεσσαλονίκη, , «Η έννοια της περιπλάνησης κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων», ΕΕΘΣ 12 (2002), Τσαλαμπούνη Αικ., Η Μακεδονία στην εποχή της Κ. Διαθήκης, Θεσσαλονίκη,

87 Π Ι Ν Α Κ Α Σ Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν 87

88 Εικόνα 1: Η αποθέωση του αυτοκράτορα. 88

89 Εικόνα 2: Ο αυτοκρατορικός ναός στις Σάρδεις. Εικόνα 3: Ο αυτοκρατορικός ναός της Εφέσου. 89

90 Εικόνα 4: Σχεδιάγραμμα του λατρευτικού κέντρου της Εφέσου. Εικόνα 5 και 6: Τα νομίσματα από την Άλινδα και το Βιθύνιον - Κλαυδιόπολις. 90

91 Εικόνα 7: Ανδριάντας του Αδριανού στην Πέργαμο. Εικόνα 8: Ο αυτοκράτορας με πολιτική περιβολή. 91

92 Εικόνα 9: Η κεφαλή και το χέρι του κολοσσιαίου ανδριάντα του Τίτου από τον αυτοκρατορικό ναό της Εφέσου. Εικόνα 10: Άγαλμα ιερέα της αυτοκρατορικής λατρείας από την πόλη της Αφροδισιάδος. 92

93 Εικόνα 11: Βωμός της αυτοκρατορικής λατρείας από την πόλη των Σάρδεων. Εικόνα 12: Η Αυτοκράτειρα Λιβία τελεί θυσία. (Από τον αυτοκρατορικό ναό στην πόλη Αφροδισίας). 93

94 Εικόνα 13: Προτομή του αυτοκράτορα Αδριανού από τον 2 ο αιώνα μ.χ. Εικόνα 14: Λυχνία από τη Μ. Ασία. Εικόνα 15: Νόμισμα από την πόλη της Εφέσου, το οποίο αναγράφει στην πίσω όψη του ΕΦΕΣΙΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΑΣΙΑΣ. 94