ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ : ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΤΩΙΤΑΛΙΩΤΙΚΗ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ (5ος ΚΑΙ 4ος ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ : ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΤΩΙΤΑΛΙΩΤΙΚΗ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ (5ος ΚΑΙ 4ος ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.) Μεταπτυχιακή εργασία της Παπαϊωάννου Ελένης Επιβλέπων καθηγητής: Τιβέριος Μιχάλης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ : ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΤΩΙΤΑΛΙΩΤΙΚΗ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ (5ος ΚΑΙ 4ος ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ ΕΛΕΝΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΤΙΒΕΡΙΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΕΓΚΡΙΣΗΣ: 3/4/2012 Η έγκριση της μεταπτυχιακής εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα. 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ...5 Ι) ΑΤΤΙΚΗ.5 ΙΙ) ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΔΑ Ο ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ ΣΤΗ ΓΡΑΠΤΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ...11 Ι) Ο ΟΡΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ 11 ΙΙ) Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ Α) Ηρωϊκή εποχή Β) Ιστορικοί χρόνοι...17 i) Ο ρόλος του παιδαγωγού σε σχέση με το σχολείο ii) Η ευθύνη του παιδαγωγού στην ηθική περιφρούρηση των νέων Η ΣΚΗΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ 5ου ΑΙΩΝΑ Π.Χ.:Δραματική ποίηση-τραγωδία.23 Ι) Η παρουσία του παιδαγωγού στην τραγωδία Α) Ευριπίδου Μήδεια 25 Β) Σοφοκλέους Ηλέκτρα..27 Γ) Ευριπίδου Ηλέκτρα..29 Δ) Ευριπίδου Φοίνισσαι 31 Ε) Ευριπίδου Ίων...33 ΣΤ) Σοφοκλέους Τρωίλος...35 ΙΙ) Συμπεράσματα.36 4) Ο ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 5ου ΚΑΙ 4ου ΑΙΩΝΑ Π.Χ..39 Ι) ΑΤΤΙΚΗ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ ( 5ος αι.π.χ.)..39 α) Απεικονίσεις παιδαγωγών στις αρχές του 5ου αι.π.χ...40 β) Απεικονίσεις παιδαγωγών στο α μισό του 5ου αι.π.χ...42 γ) Απεικονίσεις παιδαγωγών στο γ τέταρτο του 5ου αι.π.χ..45 ΙΙ) ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 52 Α) ΑΠΟΥΛΙΑ...54 α) Απεικονίσεις παιδαγωγών στην αγγειογραφία του Απουλικού εργαστηρίου κατά το α μισό του 4ου αι.π.χ

4 β) Απεικονίσεις παιδαγωγών στην αγγειογραφία του Απουλικού εργαστηρίου κατά το β μισό του 4ου αι.π.χ 71 γ) Αγγεία με πιθανή απεικόνιση παιδαγωγού 113 Β) ΛΕΥΚΑΝΙΑ..115 α)απεικονίσεις παιδαγωγών στο Λευκανικό εργαστήριο ( π.χ.)..116 Γ) ΣΙΚΕΛΙΑ α) Απεικονίσεις παιδαγωγών στο Σικελικό εργαστήριο (330π.Χ) Δ) ΚΑΜΠΑΝΙΑ.124 α) Απεικονίσεις παιδαγωγών στο Καμπανικό εργαστήριο ) ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..127 ΠΙΝΑΚΕΣ..137 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην παρούσα εργασία εξετάζεται ο ρόλος του παιδαγωγού μέσα από τις φιλολογικές μαρτυρίες και την εικονογραφική του απεικόνιση στην τέχνη της αττικής και κατωιταλιωτικής αγγειογραφίας του 5 ου και 4 ου αι.π.χ. Η εργασία χωρίζεται σε πέντε κεφαλαία. Στο πρώτο κεφάλαιο, την εισαγωγή, και στην πρώτη ενότητα επισημαίνεται η παρουσία του στην αττική αγγειογραφία και στη δεύτερη ενότητα εξετάζεται η παρουσία του στην κατωιταλιωτική αγγειογραφία σε έργα που σχετίζονται με θεατρικές απεικονίσεις. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται ο ρόλος του παιδαγωγού μέσα από τις φιλολογικές πηγές. Συγκεκριμένα στην πρώτη ενότητα εξετάζεται ο όρος παιδαγωγός και στη δεύτερη ο ρόλος του στην καθημερινή ζωή. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται η σκηνική παρουσία του παιδαγωγού στη θεατρική παραγωγή μέσα από έργα των μεγάλων τραγικών και κυρίως του Ευριπίδη και στο τέλος του κεφαλαίου ακολουθούν συμπεράσματα. Στο τέταρτο κεφάλαιο δίνεται η εικονογραφία του παιδαγωγού στην αττική ερυθρόμορφη αγγειογραφία, στην πρώτη ενότητα, και στη δεύτερη η εικονογραφία του παιδαγωγού στην ερυθρόμορφη αγγειογραφία της Μεγάλης Ελλάδας. Στο πέμπτο κεφάλαιο δίνονται συγκεντρωτικά συμπεράσματα από την παρουσία του παιδαγωγού στην τέχνη της αττικής και κατωιταλιωτικής αγγειογραφίας και αναφέρονται τυχόν ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στο αττικό εργαστήριο και στα εργαστήρια της Μεγάλης Ελλάδας. Τέλος, επισημαίνεται η παρουσία του παιδαγωγού και σε άλλες μορφές τέχνης. 4

6 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Ι) ΑΤΤΙΚΗ Η εικονογραφική απεικόνιση του παιδαγωγού στην αττική αγγειογραφία συμφωνεί με όσα γνωρίζουμε από τις φιλολογικές μαρτυρίες για το ρόλο του στην καθημερινή ζωή της Αθήνας των κλασικών χρόνων. 1 Η μορφή του παιδαγωγού, αν εξαιρέσουμε τις απεικονίσεις των παιδαγωγών των μυθικών χρόνων, όπως του Φοίνικα, 2 απαντάται στην ερυθρόμορφη αττική αγγειογραφία περίπου από τα τέλη του 6 ου αι.π.χ. 3 Σύμφωνα με τις φιλολογικές πηγές, ο παιδαγωγός ήταν ένας οικιακός δούλος με βασική υποχρέωση να συνοδεύει το παιδί στο σχολείο με ασφάλεια και κατά τη διάρκεια των μαθημάτων να είναι παρών στο σχολείο μέχρι τη λήξη των μαθημάτων, ώστε να οδηγήσει το μικρό κύριό του πάλι στο σπίτι. 4 Σε αυτό το ρόλο θα τον συναντήσουμε και στην αττική ερυθρόμορφη αγγειογραφία, να είναι παρών κατά τη διάρκεια των μαθημάτων στο σχολείο και να συνοδεύει το νεαρό μαθητή στο σχολείο. 5 Η παρουσία του αυτή δεν είναι άσχετη με τη γενικότερη τάση για ρεαλισμό στην τέχνη του 5 ου αι.π.χ. και την απεικόνιση σκηνών που αφορούν στην καθημερινή πραγματικότητα των Αθηναίων. 6 Βέβαια, αυτές οι σκηνές της καθημερινής ζωής με το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού πολέμου φαίνεται πως εκλείπουν και παρατηρείται μια στροφή σε θέματα που σχετίζονται με το γυναικείο κόσμο και τη θεά του έρωτα. 7 1 Βλ. παρακάτω κεφ Βλ. παρακάτω σελ. 39, σημ Βλ. παρακάτω σελ. 39, σημ Βλ. σελ. 17 κ.ε. της παρούσης εργασίας. 5 Βλ. σελ. 40, αριθ.1α και σελ. 42, αριθ. 2 β. 6 Boardman 1985, σελ Boardman 1995, σελ , (μτφρ. Παπουτσάκη Σερμπέτη Ελ.). 7 Τιβέριος 1996, σελ. 41. Boardman 1995, σελ ,(μτφρ.Παπουτσάκη Σερμπέτη Ελ). 5

7 ΙΙ) ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΔΑ Στην αγγειογραφία της Μεγάλης Ελλάδας θα συναντήσουμε τον παιδαγωγό σε παραστάσεις αγγείων που σχετίζονται με το θέατρο και συγκεκριμένα την τραγωδία. 8 Αξιοσημείωτη είναι η συχνή του παρουσία στην ερυθρόμορφη αγγειογραφία της Μεγάλης Ελλάδας σε όλο σχεδόν το 4 ο αι.π.χ. Τα παλαιότερα παραδείγματα προέρχονται από το Λευκανικό εργαστήριο και χρονολογούνται περίπου στο 400 π.χ. και τα μεταγενέστερα παραδείγματα προέρχονται από το απουλικό εργαστήριο και χρονολογούνται στη τελευταία δεκαετία του 4 ου αι.π.χ. Από το απουλικό εργαστήριο προέρχεται και ο μεγαλύτερος αριθμός αγγείων 9 με παραστάσεις παιδαγωγού, τα περισσότερα από τα οποία χρονολογούνται από τα μέσα και το γ τέταρτο του 4 ου αι.π.χ. Η παρουσία του παιδαγωγού στην τέχνη της αγγειογραφίας της Μεγάλης Ελλάδας φαίνεται να σταματά μαζί με την παραγωγή ερυθρόμορφης κεραμικής στην Κάτω Ιταλία και Σικελία περί τα τέλη του 4 ου αι.π.χ. (γύρω στο 300 π.χ.). Η πολύχρωμη κεραμική και τα Κεντοριπικά αγγεία είναι αυτά που θα αντικαταστήσουν την ερυθρόμορφη κεραμική της Μεγάλης Ελλάδας. 10 Αυτή η συχνή παρουσία της μορφής του παιδαγωγού σε παραστάσεις ερυθρόμορφων αγγείων που απεικονίζουν σκηνές τραγωδίας δεν μπορεί να είναι άσχετη κατά κύριο λόγο με το ρόλο που παίζει το θέατρο και την αξία που αποκτά κατά τον 4 ο αι.π.χ. 11 στη Μεγάλη Ελλάδα και κατά δεύτερο λόγο με τον ίδιο το ρόλο του παιδαγωγού στην τραγωδία, που φαίνεται να κερδίζει 8 Την ταύτιση αυτών των σκηνών με το θέατρο υποστηρίζουν οι «φιλοδραματιστές», όπως Trendall A.D.-Webster T.B.L. Στον αντίποδα αυτής της άποψης βρίσκονται οι «εικονοκεντρικοί» που αρνούνται οποιαδήποτε σχέση ανάμεσα στην αγγειογραφία και το θέατρο. Για την αντιπαράθεση αυτή βλ. Lissarrague 2008, σελ Taplin 1993, σελ Για τα αγγεία με θεατρικές παραστάσεις που προέρχονται από διάφορες περιοχές της Μεγάλης Ελλάδας βλ. Τaplin 1993, σελ. 18. Για τα αγγεία που απεικονίζουν τη μορφή του παιδαγωγού βλ. Green 1999, σελ Mayo 1982, σελ Για το θέατρο στον 4 ο αι.π.χ. βλ. Green - Handley 1996, σελ

8 έδαφος έναντι των χορικών του έργου ήδη από την εποχή του Ευριπίδη, 12 ο οποίος μάλιστα έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο ορισμένων δούλων, όπως ήταν οι τροφοί και οι παιδαγωγοί, που διακρίνονται για την αφοσίωση στους κυρίους τους. 13 Στον 4 ο αι.π.χ. λοιπόν, το θέατρο παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή των Ελλήνων της Μεγάλης Ελλάδας, όπως μαρτυρούν τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα από την κατασκευή μεγάλων θεάτρων σε όλη σχεδόν τη γεωγραφική έκταση της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας, 14 η παραγωγή αγγείων που εικονίζουν, χωρίς καμία αμφιβολία, θεατρικές παραστάσεις 15 και η κατασκευή ενός μεγάλου αριθμού ειδωλίων που παριστάνουν ηθοποιούς. 16 Το θέατρο άλλωστε, σύμφωνα με τον Green J.R., δεν αποκλείεται να ήταν για τους Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδας εκείνο το στοιχείο του πολιτισμού τους που πιστοποιούσε την ελληνικότητά τους απέναντι στους ντόπιους πληθυσμούς. 17 Αξιοσημείωτο είναι πως η κυριαρχία του θεάτρου στη Μεγάλη Ελλάδα φαίνεται, όπως επισημάνθηκε ήδη, και από την παρουσία παραστάσεων στην αγγειογραφία με σκηνές μύθων που αποτελούσαν την υπόθεση μιας τραγωδίας. Το γεγονός ότι ένας σημαντικός αριθμός αυτών των αγγείων, που απεικόνιζαν θεατρικές παραστάσεις, 18 βρέθηκε σε τάφους δικαιολογεί την άποψη πως το θέατρο έπαιζε ξεχωριστό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων. 19 Ο 12 Ότι ο Ευριπίδης ήταν ο πιο δημοφιλής από τους τραγικούς για τους αγγειογράφους του 4 ου αι.π.χ. Βλ. Green - Handley 1996, σελ Μπάρμπας 1984, σελ Green 1999, σελ. 37, Taplin 1993, σελ. 14. Webster 1956Α, σελ Πρόκειται για τα αγγεία «φλύακες». Η κατηγορία αυτών των αγγείων δεν αποτελεί αντικείμενο εξέτασης της παρούσης εργασίας. Για τα αγγεία αυτά βλ. Trendall Boardman 2006, σελ Εκτός από τα αγγεία αυτά και τα αγγεία τύπου Gnathia, που διακοσμούνται πολλές φορές με προσωπεία-μάσκες υποκριτών, αποδεικνύουν πως το θέατρο ήταν δημοφιλές στον 4 ο αι.π.χ. στη Μεγάλη Ελλάδα. Για τα αγγεία τύπου Gnathia βλ. Μayo, 1982, σελ. 252 κ.ε. Webster 1956, σελ Εasterling 2002, σελ Green Handley 1996, σελ Green 1999, σελ Σε πολλά από αυτά τα αγγεία υπάρχει η παράσταση ναΐσκου, όπως στις σκηνές αγγείων που απεικονίζουν αφηρωισμένους νεκρούς. Βλ. Boardman 2006, σελ Green 1999, σελ Taplin 1993, σελ. 27. Taplin 2007, σελ Green 1994, σελ

9 Green J.R. μάλιστα υποστηρίζει πως το θέατρο ήταν ένα είδος παρηγορίας και πως οι άνθρωποι προσέφευγαν σε αυτό όπως σήμερα καταφεύγουν στη Βίβλο. 20 Η παρουσία του παιδαγωγού σε αυτές τις παραστάσεις, ακόμη και αν δεν αποτελεί έναν από τους χαρακτήρες του μύθου μιας τραγωδίας, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, βοηθά στην ταύτιση των σκηνών αυτών με την απεικόνιση κάποιου θεατρικού έργου και όχι στην αναγνώριση της απεικόνισης του ίδιου του μύθου. 21 Βέβαια, οι απεικονίσεις αυτές δεν αποτελούν πιστή αναπαράσταση κάποιου θεατρικού επεισοδίου, καθώς απουσιάζει οποιοδήποτε σκηνικό κατασκεύασμα, όπως και τα προσωπεία των υποκριτών και επιπλέον οι συνθέσεις είναι πολυπρόσωπες με παράλληλη παρουσία και των θεών, κάτι που δεν μπορούσε να συμβαίνει σε μια πραγματική θεατρική αναπαράσταση. 22 Εξαίρεση, που επιβεβαιώνει τον κανόνα, αποτελούν δύο αγγεία από τη Σικελία που παριστάνουν μια σκηνική κατασκευή και εικονίζουν μια συγκεκριμένη σκηνή από την ιστορία του μύθου. 23 Αυτό που βοηθά στην ταύτιση των σκηνών μιας κατωιταλιωτικής αγγειογραφίας με το θέατρο είναι η θεατρική «σκευή» των προσώπων και η παρουσία της μορφής του παιδαγωγού. Η παρουσία του παιδαγωγού είναι απαραίτητη καθώς οι ποιητές τον χρησιμοποιούσαν, για να αποδώσουν σκηνές από το μύθο, οι οποίες ήταν αδύνατο να εκτυλιχθούν μπροστά στα μάτια των θεατών. Ο παιδαγωγός λοιπόν ήταν το πρόσωπο που βρίσκεται κοντά στους ήρωες πρωταγωνιστές και θα αναλάβει να αναγγείλει επί σκηνής τα όσα διαδραματίστηκαν έξω από το χώρο της σκηνής και μακριά από το 20 Green 1999, σελ Green 1999, σελ. 49. Green, 1994, σελ. 57.Trendall 1996, σελ Taplin 1993, σελ Έχει διατυπωθεί η άποψη πως οι αγγειογραφίες αυτές θα μπορούσαν να είναι διαφημιστικές αφίσες των αντίστοιχων θεατρικών έργων. Βλ. Boardman 2006, σελ Trendall 1996, σελ Βλ. παρακάτω σελ. 121, αριθ. 1α και σελ. 122 αριθ. 2α. Ο Taplin O. εικάζει πως ο αγγειογράφος αυτών των αγγείων χρησιμοποίησε στοιχεία από την εικονογραφία των αγγείων «φλύακες». Βλ. Taplin 1993, σελ

10 βλέμμα του θεατή, εκτελώντας έτσι και χρέη αγγελιαφόρου. 24 Ο ρόλος αυτός του αγγελιαφόρου παιδαγωγού επισημαίνεται από τη θεατρική του «σκεύη» 25 καθώς απεικονίζεται συνήθως να φορά πέτασο και εμβάδες και να κρατά τη χαρακτηριστική του ράβδο. Οι Chamay-Cambitoglou θεωρούν ότι αυτός ο ρόλος του παιδαγωγού αγγελιαφόρου έχει τις ρίζες του τόσο στην επική παράδοση στο πρόσωπο του Ερμή, αγγελιαφόρου των θεών, και του Ταλθυβίου, παιδαγωγού των παιδιών του Αγαμέμνονος και γνωστού κήρυκα της ηρωϊκής εποχής, όσο και στα ιστορικά χρόνια στο πρόσωπο του Σικίννου, του παιδαγωγού των παιδιών του Θεμιστοκλή, ο οποίος πριν από την μάχη της Σαλαμίνας επωμίστηκε το ρόλο του αγγελιαφόρου μετά από εντολή του κυρίου του, για να μεταφέρει μια πληροφορία στο στρατόπεδο των Περσών. 26 Η μορφή του παιδαγωγού αποδίδεται συνήθως στο πλάι της κεντρικής σκηνής και συμμετέχει όχι ως κεντρικό δρών πρόσωπο αλλά περισσότερο ως μάρτυρας συμβάντων και εκφράζει την αγωνία του και την ανησυχία του για τα όσα συμβαίνουν συνήθως στο κέντρο της παράστασης χειρονομώντας. 27 Αξίζει να σημειωθεί πως για το θεατρικό κοινό και για τους πελάτες των κεραμέων η μορφή του παιδαγωγού ήταν ιδιαίτερα οικεία και είχε ξεχωριστή αξία, αν σκεφτούμε πως στην τέχνη της αγγειογραφίας υπάρχουν παραδείγματα που απεικονίζεται μόνος του, 28 και επιπλέον ο παιδαγωγός, μολονότι αποτελούσε έναν από τους ελάσσονες χαρακτήρες στο θέατρο, κέρδιζε τη συμπάθεια του κοινού και είχε ιδιαίτερη αξία, 29 αφού αποτελούσε, 24 Green 1999, σελ Green 1994, σελ Green 2002, σελ Chamay-Cambitoglou 1980, σελ Σύμφωνα με τον Greene Th. η ενδυμασία του αγγελιαφόρου και συγκεκριμένα του Ερμή, που απαντάται στον Όμηρο, έχει τις ρίζες της σε μια παράδοση προομηρική που σχετίζεται με τη διαδικασία της αναχώρησης και του ταξιδιού. Για το θέμα αυτό βλ. Greene 1975, σελ Green 1999, σελ. 44, 49. Green 1994, σελ Βλ.σελ. 71, αριθ. 1β και σελ. 98, αριθ. 26β. 29 Για την αξία που αποκτά ο τριταγωνιστής υποκριτής στον 4 ο αι.π.χ. βλ. Easterling 2002, σελ Green 1999, σελ Csapo -Slater 1995, σελ. 230, αριθ. 22, σελ. 231 αριθ

11 σύμφωνα με τον Green J.R., τον ενδιάμεσο κρίκο που έφερνε κοντά τον κόσμο των θεατών με αυτό των ηρώων της τραγωδίας Green 1999, σελ. 53. Green 1994, σελ

12 2. O ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ ΣΤΗ ΓΡΑΠΤΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Ι) Ο ΟΡΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ Ο όρος παιδαγωγός είναι σύνθετο ουσιαστικό που αποτελείται από τις λέξεις «παῖς» και «ἀγωγός» και σημαίνει το πρόσωπο που συνοδεύει το παιδί 31 στο σχολείο και γενικότερα το καθοδηγεί και το κατευθύνει, ώστε να συμπεριφέρεται σωστά. 32 Έτσι λοιπόν, η λέξη παιδαγωγός δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά τον άνθρωπο εκείνο που έχει ως στόχο την επιμέλεια, τη φροντίδα και ίσως τη γενικότερη ανατροφή του παιδιού. Αρκετές φιλολογικές πηγές αναφέρονται στη σημασία της ανατροφής, και της διαπαιδαγώγησης των νέων καθώς και στο ρόλο του παιδαγωγού καθ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας και κυρίως κατά τον 5 ο και 4 ο αι.π.χ., αιώνες που ενδιαφέρουν και την παρούσα εργασία. Ο Αριστοτέλης, 33 μάλιστα, τονίζει τη σημασία της διαπαιδαγώγησης των νέων και την ανάγκη επιβολής ενός εκπαιδευτικού συστήματος που θα έχει δημόσιο χαρακτήρα και θα υπόκειται στην ευθύνη της Πολιτείας. Ο όρος παιδαγωγός εμφανίζεται μέσα από τις φιλολογικές πηγές τόσο στον 5 ο όσο και στον 4 ο αι.π.χ. 34 Συγκεκριμένα, ο Ηρόδοτος 35 αναφέρει τον Σίκιννο που ήταν δούλος και παιδαγωγός των παιδιών του Θεμιστοκλή. Η πληροφορία αυτή μας μεταφέρει στον 5 ο αι.π.χ. και μας μαθαίνει ότι το ρόλο του παιδαγωγού στη συγκεκριμένη περίπτωση τον είχε αναλάβει κάποιος οικέτης, δούλος, και μάλιστα ξένος, τον οποίο, έπειτα από τα Περσικά, τον πολιτογράφησε ο Θεμιστοκλής κάτοικο των Θεσπιέων. 31 Ο παιδαγωγός σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες σχετίζεται με την ανατροφή των αγοριών, πράγμα που θα δούμε στη συνέχεια της παρούσης εργασίας. Μόνο στα ρωμαϊκά χρόνια υπάρχει αναφορά για το ρόλο του παιδαγωγού στην ηθική περιφρούρηση των κοριτσιών. Βλ. Valerius Maximus IV, 1,3. 32 RE XVIII, λ. paidagogos, σελ. 2375, (Schuppe E.). 33 Αριστοτέλης, Πολιτικά Η, 1337a-1337b. 34 Ο όρος παιδαγωγός για τον Φοίνικα δεν χρησιμοποιείται από τον Όμηρο, αλλά μεταγενέστερα από τον Πλάτωνα και τον Πλούταρχο. Βλ. παρακάτω σελ. 16, σημ. 60 και Ηρόδοτος VII,

13 τους. 37 Στην περίπτωση όμως της Σπάρτης, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, ο Ωστόσο, ο όρος παιδαγωγός δεν είναι ο μόνος που απαντάται στις φιλολογικές μαρτυρίες για να δηλώσει τον άνθρωπο που εποπτεύει την ανατροφή του παιδιού. Υπάρχουν και άλλοι όροι που αναφέρονται σε έναν ανάλογο ρόλο, όπως αυτόν του παιδαγωγού και εμφανίζονται σε πηγές που ανάγονται στα τέλη του 5 ου και κυρίως στον 4 ο αι.π.χ. Ο Ξενοφών 36 αναφερόμενος στην ανατροφή των παιδιών των Ελλήνων, πλην των Λακεδαιμονίων, κάνει λόγο για παιδαγωγούς θεράποντες (δούλους) που συνοδεύουν τα παιδιά στα σχολεία για να μάθουν γράμματα, μουσική και γυμναστική. Με τη χρήση ενός τέτοιου όρου, θεράπων, υποδηλώνεται και η κοινωνική τάξη των παιδαγωγών. Ο όρος θεράπων εμφανίζεται αρκετά συχνά στην τραγωδία για να δηλώσει τον έμπιστο οικιακό υπηρέτη των ηρώωνπρωταγωνιστών, που βρίσκεται στο πλάι τους και συνεπικουρεί στη δράση Λυκούργος όρισε τον παιδονόμο, 38 να διευθύνει τα παιδιά αντί των παιδαγωγών δούλων. Η πληροφορία αυτή του Ξενοφώντος, για την αγωγή των νέων στην αρχαία Σπάρτη, μαρτυρεί ότι ο παιδονόμος παίζει το ρόλο του παιδαγωγού στην κοινωνία των Λακεδαιμονίων και είναι υπεύθυνος να συναθροίζει τα παιδιά και να τα τιμωρεί, όταν αυτά είναι άτακτα. 39 Ο Πλούταρχος στο «Βίο του Αλεξάνδρου» κάνει λόγο για τροφείς και παιδαγωγούς και δασκάλους που φρόντιζαν για την ανατροφή του Αλεξάνδρου. 40 Όλους τους επέβλεπε ο Λεωνίδας, συγγενής της Ολυμπιάδος, άνδρας αυστηρός, που δεν αποποιείτο το όνομα του παιδαγωγού, γιατί ο παιδαγωγός προσφέρει έργο καλό και λαμπρό, αλλά που αποκαλείτο τροφεύς από τον περίγυρό του και καθηγητής λόγω του αξιώματος και της συγγένειάς του με την μητέρα του Αλεξάνδρου. Αυτός όμως που είχε τυπικά 36 Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία II, Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο θεράπων του Λάιου, στην τραγωδία «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλέους. 38 Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία II, Joyal -McDoudall- Yardley 2009, σελ Πλούταρχος, Βίος του Αλεξάνδρου, 5. 12

14 το ρόλο και το όνομα του παιδαγωγού ήταν ο Λυσίμαχος ο Ακαρνάνας που ονόμαζε εαυτόν Φοίνικα και κατείχε τη δεύτερη θέση στην διαπαιδαγώγηση του Αλεξάνδρου. Ο όρος τροφεύς, 41 με βάση τον Πλούταρχο, χρησιμοποιείται, για να δηλώσει το πρόσωπο που αναλαμβάνει τις ίδιες υποχρεώσεις με αυτές του παιδαγωγού. Είναι ο αντίστοιχος αρσενικός τύπος του ουσιαστικού η τροφός, όρος που στις φιλολογικές πηγές χρησιμοποιείται για να δηλώσει τη γυναίκα που αναλάμβανε την ανατροφή των παιδιών από τη βρεφική ηλικία μέχρι να τα αναλάβει ο παιδαγωγός. 42 Διαπιστώνεται, λοιπόν, πως ο όρος τροφεύς χρησιμοποιείται ως συνώνυμος μονολεκτικός όρος του όρου παιδαγωγός, όπως συνέβη στην περίπτωση των παιδαγωγών του Αλεξάνδρου. Άλλοτε πάλι χρησιμοποιείται προσθετικά στον όρο παιδαγωγός, για να δηλώσει το ίδιο πρόσωπο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για τη δεύτερη περίπτωση προέρχεται από την ελληνική μυθολογία. Συγκεκριμένα, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης 43 αναφέρει ότι τον Διόνυσο ακολουθούσε στις εκστρατείες του ο τροφεύς και παιδαγωγός του, ο Σειληνός, που ήταν σύμβουλος και δάσκαλός του στις «άριστες» ασχολίες του και συνέβαλε σημαντικά στην αρετή και τη δόξα του Διονύσου. Δεν αποκλείεται η χρήση του όρου τροφεύς παιδαγωγός να σημαίνει, πέρα από τα παρόμοια καθήκοντα που ταυτίζουν τους δύο ρόλους, ότι το ίδιο πρόσωπο αναλαμβάνει εξολοκλήρου την ανατροφή του παιδιού, από την πολύ μικρή ηλικία έως την ενηλικίωσή του, χωρίς την προηγούμενη μεσολάβηση κάποιας τροφού. Αξίζει να σημειωθεί η διαφορετική σημασία που εμφανίζει ο όρος τροφός σε σχέση με τον όρο παιδαγωγός. O όρος τροφός, όπως ειπώθηκε παραπάνω, αναφέρεται σε γυναίκα που αναλαμβάνει την ανατροφή του παιδιού σχεδόν από τη γέννησή του 44 και μέχρι περίπου την ηλικία των επτά 41 Συχνά αντί του τύπου «τροφεύς» συναντάται ο τύπος «τροφός» ως αρσενικό, τύπος που κυρίως χρησιμοποιείται ως θηλυκό. Βλ. Denniston 1973, σελ. 99. Ευριπίδης, «Ηλέκτρα», στ Πλούταρχος, «Περί παίδων αγωγής», 5C, 7A. 43 Διόδωρος ο Σικελιώτης, IV, 4,3. 44 Πλούταρχος, «Περί παίδων αγωγής», 5C. 13

15 ετών, ενώ αντίθετα ο όρος παιδαγωγός χρησιμοποιείται για να δηλώσει τον άντρα εκείνο που αναλαμβάνει την ευρύτερη διαπαιδαγώγηση του παιδιού από την ηλικία των επτά ετών 45 και έπειτα, όταν δηλαδή το παιδί αρχίζει να πηγαίνει στο σχολείο. Ο Αισχύνης κάνοντας λόγο για τις νομοθετικές ρυθμίσεις του Σόλωνος και του Δράκοντος που αναφέρονται στη διαγωγή και στην ανατροφή των παιδιών 46 χρησιμοποιεί τον όρο παιδαγωγό με τη σημασία του συνοδού, του ανθρώπου δηλαδή εκείνου που συνοδεύει το παιδί στο σχολείο. 47 Παράλληλα, στον Αισχύνη αναφέρεται και ο όρος επίτροπος 48 ως συνώνυμος του όρου παιδαγωγός. Ωστόσο, ο όρος επίτροπος, όπως χρησιμοποιείται από τον Αιχύνη, περικλείει κυρίως τη σημασία του έχοντος εξουσία 49 πάνω στο παιδί και μάλλον υπό την έννοια της κηδεμονίας. Ο Harten Τh. 50 υποστηρίζει πως και οι τρεις όροι- παιδαγωγός, τροφεύς και επίτροπος- ταυτίζονται και προσδιορίζουν το ίδιο λειτούργημα το οποίο σχετίζεται με τη συντροφικότητα, τη φροντίδα και το χαρακτήρα της εποπτείας ενός παιδιού. Στα ελληνιστικά χρόνια ο όρος παιδαγωγός εξακολουθεί να υφίσταται, όμως με τη σημασία όχι τόσο του συνοδού των παιδιών για το σχολείο όσο με τη σημερινή σημασία του όρου παιδαγωγός, που μπορεί να ασκήσει και κάποια καθήκοντα εκπαιδευτή-παιδαγωγού σε ένα πρώιμο στάδιο της σχολικής περιόδου. 51 Συγκεκριμένα ο παιδαγωγός στα ελληνιστικά χρόνια 45 Πλάτων, «Αξίοχος», 366 D-E. 46 Η νομοθεσία αυτή, αν και αμφισβητήθηκε ότι ανήκει στο Σόλωνα, αφορά στην ηθική αγωγή των νέων παρά στο πρακτικό κομμάτι της εκπαίδευσης. Βλ. Joyal- Mcdougall- Yardley 2009, σελ Αισχύνης, «Κατά Τιμάρχου», 10. Garland 1998, σελ Αισχύνης, «Κατά Τιμάρχου», 13, Ο εξουσιαστικός ρόλος του παιδαγωγού επισημαίνεται και στον Πλατωνικό διάλογο «Λύσις», Βλ. Πλάτων, «Λύσις», 208c. 50 Harten 1999, σελ Marrou 1961, σελ

16 εξακολουθεί να συνοδεύει το μικρό παιδί στο σχολείο αλλά παράλληλα βοηθά το παιδί να μελετήσει τα μαθήματα του σχολείου στο σπίτι, ώστε να είναι προετοιμασμένο και την επόμενη ημέρα στο σχολείο. Σε έναν τέτοιο ρόλο συναντούμε τον παιδαγωγό στην τέχνη των Ελληνιστικών χρόνων και συγκεκριμένα σε τερακότες, 52 που εικονίζουν τον παιδαγωγό είτε να συνοδεύει το παιδί στο σχολείο είτε να το τιμωρεί για κάποια αταξία ή να το βοηθά στα μαθήματά του. Επιπλέον, ο Πλαύτος στην κωμωδία «Βακχίδες» 53 παρουσιάζει τον παιδαγωγό σε έναν ανάλογο ρόλο. 54 Στα ρωμαϊκά χρόνια ο όρος παιδαγωγός 55 φαίνεται να χρησιμοποιείται όλο και πιο συχνά αμέσως μετά τον Γ Μακεδονικό πόλεμο (168 π.χ.), όταν χιλιάδες αιχμάλωτοι, που πέρασαν την Αδριατική και εγκαταστάθηκαν στη Ρώμη, στη συνέχεια απασχολήθηκαν ως παιδαγωγοί, οι οποίοι επωμίζονταν την ευθύνη να διδάξουν στα παιδιά των Ρωμαίων καλούς τρόπους συμπεριφοράς και την ελληνική γλώσσα. 56 Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση του ιστορικού Πολυβίου που ανέλαβε τη διαπαιδαγώγηση του Σκιπίωνος, γιου του Αιμιλίου Παύλου. 57 Βέβαια, ο όρος παιδαγωγός, όπως φαίνεται από τις γραπτές μαρτυρίες, ήταν γνωστός στη Ρώμη πολύ πριν τον Γ Μακεδονικό πόλεμο. Πιθανόν άρχισε να χρησιμοποιείται από τους Ρωμαίους κατά τον 3 ο αι.π.χ., όταν οι Ρωμαίοι στη διάρκεια του πολέμου εναντίον του Πύρρου γνώρισαν καλύτερα τις ελληνικές αποικίες της Ν. Ιταλίας. 58 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του στρατηγού Φαβίου Μαξίμου, ο οποίος χαρακτηρίστηκε «παιδαγωγός του Αννίβα» από τους σύγχρονούς του λόγω 52 Για απεικονίσεις παιδαγωγών σε τερακότες βλ. παρακάτω σελ.14, σημ Ο Πλαύτος στην κωμωδία «Βακχίδες» που παίχτηκε το 189π.Χ. έχει ως πρότυπο την κωμωδία «Δις Εξαπατών» του Μενάνδρου. Βλ. Bonner 1977, σελ. 39. Joyal- Mcdougall - Yardley 2009, σελ Πλαύτος, «Βακχίδες», στ. 420 κ.ε. 55 Οι Ρωμαίοι πριν τη χρήση του όρου παιδαγωγός χρησιμοποιούσαν το λατινικό όρο custos(=κηδεμόνας), όρος που αρχικά χρησιμοποιήθηκε εναλλάξ με τον αντίστοιχο όρο παιδαγωγός και στη συνέχεια εξέλειψε. Βλ. Bonner 1977, σελ Βarrow 2001, σελ. 77. Bonner 1977, σελ Bonner 1977, σελ Bonner 1977, σελ

17 της τάσης του να τον ακολουθεί συνεχώς κατά τον Α Καρχηδονιακό πόλεμο (217 π.χ). 59 ΙΙ) Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ Α) Ηρωϊκή εποχή Οι παλαιότερες πληροφορίες για το ρόλο του παιδαγωγού προέρχονται από τα Ομηρικά έπη χωρίς όμως να είναι αρκετά ξεκάθαρες, ώστε να μας οδηγούν σε ασφαλή συμπεράσματα. Στην Ιλιάδα ο Φοίνικας, παιδαγωγός του Αχιλλέως, όπως τον ονομάζει ο Πλούταρχος 60 και ο Πλάτων, 61 όταν παίρνει το λόγο, στην προσπάθειά του να πείσει τον Αχιλλέα να αφήσει πίσω του τη μάνητα και να βγει στη μάχη, του απευθύνεται με τρυφερότητα και τον συμβουλεύει με στοργή. Του υπενθυμίζει ότι τον φρόντιζε από μικρό και ότι ο ίδιος τον μεγάλωσε σαν παιδί του 62 και πως ο ρόλος του είναι να τον δασκαλεύει και να τον κάνει άριστο στην τέχνη του λόγου και στα έργα του πολέμου. 63 Διαπιστώνεται λοιπόν, πως η μεταξύ τους σχέση μοιάζει με σχέση δασκάλου και μαθητή ή ακόμα και με σχέση πατέρα γιου. 64 Στόχος του Φοίνικα ήταν να εκπαιδεύσει το νεαρό Αχιλλέα τόσο στο λόγο, στη ρητορική δεινότητα, ώστε να αναπτύξει την ικανότητα της πειθούς στη σύναξη των αρίστων, όσο και στα έργα, στις ενέργειες των πολιτικών και στρατιωτικών του επιλογών που προκύπτουν κατά την ώρα της μάχης. 59 Πλούταρχος, «Φάβιος Μάξιμος», V, 4, 177a. 60 Πλούταρχος, «Αλέξανδρος», 5, Πλάτων, «Πολιτεία», Γ, 390e. 62 Όμηρος, «Ιλιάδος», Ι, Όμηρος, «Ιλιάδος», Ι, Όμηρος, «Ιλιάδος», Ι,

18 Β) Ιστορικοί χρόνοι i) Ο ρόλος του παιδαγωγού σε σχέση με το σχολείο Οι περισσότερες πληροφορίες, που δίνονται από τις φιλολογικές πηγές για το ρόλο του παιδαγωγού, αφορούν κυρίως στην Αθήνα του 5 ου και 4 ου αιώνα π.χ., ενώ ελάχιστα γνωρίζουμε για το ρόλο του στις αντίστοιχες δωρικές πόλεις-κράτη, όπως η Σπάρτη. Ο Ξενοφών 65 αναφέρει πως, σε αντίθεση με τις άλλες ελληνικές πόλεις, όπου ο πατέρας μεριμνά και ορίζει έναν παιδαγωγό δούλο να συνοδεύει τους γιους του στο σχολείο, στην Σπάρτη ο Λυκούργος όρισε αντί του παιδαγωγού τον παιδονόμο, άνδρα ελεύθερο, ο οποίος τοποθετείται με ευθύνη της Πολιτείας για να διευθύνει, να επιβλέπει και να τιμωρεί τα άτακτα παιδιά κατά τη συνάθροιση στις αγέλες. Στις Ιωνικές πόλεις, όπως η Αθήνα, όταν το παιδί γινόταν επτά ετών 66 και ήταν ικανό να ανταπεξέλθει χωρίς τη φροντίδα της τροφού ή της μητέρας του, οι γονείς το εμπιστεύονταν στον παιδαγωγό 67 που το συνόδευε παντού, στο σχολείο, 68 στην παλαίστρα, στο γυμναστήριο 69 και γενικότερα στις δημόσιες τελετές. 70 Από και προς το σχολείο ο παιδαγωγός συνόδευε το μικρό παιδί ακολουθώντας το, καθώς αυτό πήγαινε μπροστά και ο παιδαγωγός ακολουθούσε 71 μια και ήταν υπεύθυνος για την προστασία του παιδιού, όταν αυτό βρισκόταν εκτός της οικίας, και όφειλε να το εποπτεύει για την ασφαλή μεταφορά του από το σπίτι προς το σχολείο και αντίστροφα. 72 Η εικόνα του 65 Ξενοφών, «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», ΙΙ, Πλάτων, «Αξίοχος», 366 d-e. 67 Πλάτων, «Νόμοι», Ζ, 808 d-e. Ξενοφών, «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», ΙΙ, 1. Αισχύνης, «Κατά Τιμάρχου», Πλάτων, «Λύσις», 208 c. 69 Ξενοφών, «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», ΙΙ, Αισχύνης, «Κατά Τιμάρχου», Πλούταρχος, «Πλατωνικά Ζητήματα», Θ, 2F. Λουκιανός, «Έρωτες», Πλάτων, «Νόμοι», Ζ, 808 d-e. 17

19 παιδαγωγού να μεταφέρει ο ίδιος τις πλάκες, τα βιβλία ή τη λύρα του παιδιού και γενικά ό,τι ήταν απαραίτητο για τα μαθήματά του, προέρχεται μάλλον από την τέχνη, όπως την αττική αγγειογραφία, για την οποία θα γίνει λόγος σε επόμενο κεφάλαιο, και κυρίως από τις τερακότες της Ελληνιστικής περιόδου, 73 παρά από τις φιλολογικές μαρτυρίες. Η πληροφορία που σώζεται για τα σχολικά είδη που χρησιμοποιούσαν οι μαθητές στο σχολείο προέρχεται από τον Ιούλιο Πολυδεύκη. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι το παιδί όφειλε να έχει μαζί του το γραφείον, την παραγραφίδα, την καλαμίδα και το πυξίον. 74 Ο Λουκιανός 75 αναφέρει για το συγκεκριμένο θέμα πως ο παιδαγωγός συνόδευε το παιδί στο σχολείο ακολουθώντας το, ενώ παράλληλα κουβαλούσε και τα απαραίτητα σχολικά είδη, τα βιβλία και τη λύρα για το μάθημα της μουσικής. 76 Όσο διαρκούσε η διδασκαλία των μαθημάτων ο παιδαγωγός δεν απομακρυνόταν από το σχολείο αλλά αντίθετα περίμενε το παιδί να ολοκληρώσει τα μαθήματά του. Ο Δημοσθένης 77 αναφέρει δυο χώρους που απαρτίζουν το σχολείο της κλασικής εποχής, το διδασκαλείον, πιθανόν πρόκειται για την αίθουσα διδασκαλίας, και το παιδαγωγείον, χώρος όπου μάλλον ανέμενε ο παιδαγωγός μέχρι να ολοκληρωθεί η διδασκαλία. 78 Αντίθετα η εικονογραφία της υστεροαρχαϊκής περιόδου 79 δεν παρουσιάζει τον παιδαγωγό να βρίσκεται σε ξεχωριστή αίθουσα από τους μαθητές αλλά τον βλέπουμε να παρακολουθεί και αυτός τα μαθήματα. Μάλιστα, η εικονογραφική παράδοση ενισχύεται από μια μεταγενέστερη πληροφορία του 73 Για την αγγειογραφία βλ. παρακάτω κεφ. 4. Για απεικονίσεις παιδαγωγών σε τερακότες, βλ. Richardson 1969, σελ Beck 1975, II, πίν. 12, και πίν. 15, Young 1990, σελ Harten 1999, σελ. 286 κ.ε. 74 Pollucis I., «Onomasticon», Χ, Λουκιανός, «Έρωτες», Flaceliere 1974, σελ Δημοσθένης, «Περί του Στεφάνου», Flaceliere 1974, σελ Χαρακτηριστική είναι η παράσταση της κύλικας του Δούριδος που βρίσκεται στο Antikenmuseum (αριθ. F2285) στο Βερολίνο ( π.χ.) και μας μεταφέρει σε ένα σχολείο της Αθήνας των ύστερων αρχαϊκών χρόνων. Βλ. παρακάτω πίν.1, εικ.α-β. 18

20 Σουητόνιου που αναφέρει ότι ο Remmius Palaemon από δούλος-παιδαγωγός εξελίχθηκε σε σημαντικό γραμματικό-διανοούμενο της Ρώμης, αφού έμαθε πολλά από τα μαθήματα που παρακολουθούσε στο σχολείο, όταν συνόδευε τον κύριό του, καθώς ήταν παρών κατά τη διάρκεια των μαθημάτων. 80 Τα μαθήματα άρχιζαν νωρίς το πρωί και ολοκληρώνονταν με τη δύση του ηλίου. 81 Στην Αθήνα, μάλιστα, ακόμη από την εποχή του Δράκοντος και του Σόλωνος είχαν θεσπιστεί νομοθετικά μέτρα που καθόριζαν την ανατροφή και τη διαγωγή των παιδιών στα σχολεία. Συγκεκριμένα, απαγορευόταν να ανοίγουν τα σχολεία πριν ανατείλει ο ήλιος και η διδασκαλία να κρατάει μέχρι τη νύχτα. 82 Η εγκύκλιος παιδεία περιελάμβανε κυρίως γράμματα (=ανάγνωση και γραφή), γυμναστική, μουσική 83 αλλά και ζωγραφική 84 και μαθηματικά. 85 Στόχος του εκπαιδευτικού συστήματος ήταν η καλλιέργεια του πνεύματος, του σώματος και της ψυχής των παιδιών, 86 ώστε να ανταπεξέλθουν μελλοντικά στην ιδιωτική τους ζωή και να ενταχθούν ομαλά στο δημόσιο βίο. 87 Το μάθημα της φυσικής αγωγής γινόταν κατά τις πρωινές ώρες στην παλαίστρα, ακολουθούσε ένα διάλειμμα 88 το μεσημέρι, προκειμένου να γευματίσουν τα 80 Σουητόνιος, «Περί Γραμματικών», ΧΧΙΙΙ. 81 Πλάτων, «Νόμοι», Η, 808 b-d. Θουκυδίδης, Η, 29, Αισχύνης, «Κατά Τιμάρχου», Αριστοτέλης, «Πολιτικά», Θ, 1337 b. Πλάτων, «Πρωταγόρας», 325 c-e, 326 a-c., «Κρίτων» 50D, «Νόμοι» Ζ, 804 c. 84 Αριστοτέλης, «Πολιτικά», Θ, 1337 b : ο Αριστοτέλης προσθέτει και τη γραφική (= ζωγραφική). 85 Το μάθημα των μαθηματικών, αριθμητική και γεωμετρία, μάλλον εισήχθη στο πρόγραμμα διδασκαλίας την εποχή του Σωκράτη. Σχετικά με το μάθημα των μαθηματικών και τη μέθοδο διδασκαλίας του, βλ. Πλάτων, «Νόμοι», Ζ, b-d, Πλάτων, «Ιππίας Μείζων», 285c. 86 Οι πληροφορίες αυτές αφορούν στην εκπαίδευση των αγοριών. Για την εκπαίδευση των κοριτσιών στην κλασική εποχή ενδεικτικά βλ. Beck 1975, σελ. 55 κ. ε. Garland 1998, σελ. 103 κ.ε. Βarrow 2001, σελ Πλάτων, «Πρωταγόρας», 325 c-e, 326 a-c. Αριστοτέλης, «Πολιτικά», Θ, 1337a. 88 Λουκιανός, «Περί Παρασίτου»,

21 παιδιά στα σπίτια τους, και εν συνεχεία ακολουθούσε η διδασκαλία των υπολοίπων μαθημάτων στο διδασκαλείον (=σχολείο). 89 ii) Η ευθύνη του παιδαγωγού στην ηθική περιφρούρηση των νέων Ο παιδαγωγός όφειλε να εποπτεύει την κοσμιότητα του παιδιού και να το προστατεύει, όταν αυτό βρισκόταν εκτός της οικίας, από τις κακές συναναστροφές 90 που συνήθως έβρισκαν γόνιμο έδαφος στα γυμναστήρια. 91 Από την εποχή του Σόλωνος και του Δράκοντος με νομοθετικές ρυθμίσεις απαγορευόταν οι ηλικιωμένοι να συχνάζουν στα γυμναστήρια και στα σχολεία, εκτός αν ήταν συγγενείς των παιδιών. 92 Βέβαια, οι νόμοι αυτοί που προστάτευαν την ηθική των νέων έπαψαν να έχουν ισχύ περίπου στα χρόνια του Σωκράτη και αργότερα, περί τα μέσα του 4 ου αι.π.χ., 93 πράγμα που το επέκριναν αρκετοί διανοούμενοι της εποχής, 94 και έτσι οι ηλικιωμένοι μπορούσαν να συχνάζουν στα γυμναστήρια, για να θαυμάσουν τα καλογυμνασμένα σώματα των νέων και να αναπτύξουν με αυτούς στενούς δεσμούς φιλίας. 95 Την ευθύνη για την ηθική προστασία των νέων πριν τον 5 ο αι.π.χ. φαίνεται πως είχε ο γυμνασίαρχος. 96 Από τον 4 ο αι.π.χ. και έπειτα αυτός που είχε επωμιστεί την ευθύνη για την προστασία των παιδιών από τις παρενοχλήσεις των μεγαλύτερων ανδρών ήταν ο παιδαγωγός. 97 Μάλιστα, η 89 Marrou 1961, σελ Πλάτων, «Συμπόσιον», 183 c. 91 Για τη σύνδεση παιδείας-αθλητισμού-έρωτα, βλ. Πλάτων, «Συμπόσιον». Αριστοτέλης, «Πολιτικά», 1313b. 92 Αισχύνης, «Κατά Τιμάρχου», Ξενοφών, «Συμπόσιον», II, 18. Πλάτων, «Πολιτεία», Ε, 425 b. 94 Πλάτων, «Νόμοι», Α,636 c. Ξενοφών, «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», ΙΙ, Harten 1999, σελ Για την παιδεραστία ως μέθοδο αγωγής γενικά βλ. Marrou 1961, σελ. 55 κ.ε., (μτφρ. Φωτεινοπούλου Θ.). 96 Αισχύνης, «Κατά Τιμάρχου», Πλάτων, «Συμπόσιον», 183 c. 20

22 παρουσία των παιδαγωγών σε αυτούς τους χώρους ήταν ιδιαιτέρως ενοχλητική για τους μεγαλύτερους άνδρες γιατί δεν επέτρεπαν στα παιδιά να συναναστρέφονται και να κουβεντιάζουν μαζί τους. 98 Αντίθετα, στις δωρικές πολιτείες, όπως η Σπάρτη, η Ήλιδα και η Βοιωτία, η ανάπτυξη σχέσεων, ακόμη και ερωτικών, μεταξύ των νέων και των μεγαλύτερων σε ηλικία αντρών, ήταν σύνηθες φαινόμενο και θεωρείτο σχεδόν φυσιολογικό. 99 iii) Ο ρόλος του παιδαγωγού σε δραστηριότητες εξωσχολικές Εκτός από τις καθημερινές ασχολίες του παιδιού που αφορούσαν στην παρακολούθηση της εγκυκλίου παιδείας, ο παιδαγωγός συνόδευε το παιδί και σε άλλες δραστηριότητες, όπως στο θέατρο 100 που αποτελούσε μια συνηθισμένη πρακτική για τους Αθηναίους από τον 5 ο αι.π.χ. και έπειτα. Η παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων από το σύνολο των Αθηναίων, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, 101 ήταν αποτέλεσμα της αντίληψης της εποχής πως το θέατρο ήταν χώρος διαπαιδαγώγησης και ψυχαγωγίας. Χαρακτηριστική και ίσως μοναδική είναι η περίπτωση του Δημοσθένη, ο οποίος, σύμφωνα με μια πληροφορία που μας μεταφέρει ο Πλούταρχος, 102 όταν ήταν μικρό παιδί ακόμη, τέτοιο πάθος είχε με τη ρητορική, ώστε ζήτησε από τον παιδαγωγό του να τον πάρει μαζί του στο δικαστήριο. Η παρουσία των μικρών παιδιών απαγορευόταν στα δικαστήρια αλλά ο Δημοσθένης με τη βοήθεια του παιδαγωγού του κατάφερε να παραστεί σε δίκη χωρίς να γίνει αντιληπτός από τους δικαστές. 98 Πλάτων, «Λύσις», 223 b. 99 Ξενοφών, «Συμπόσιον», VIII, 34, «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», ΙΙ, 12. Πλάτων, «Συμπόσιον», 182 b. Πλούταρχος, «Λυκούργος», ΧVII, Θεόφραστος, «Χαρακτήρες», IX, Για την παρουσία των παιδιών στο θέατρο βλ. Πλάτων, «Γοργίας», 502d, «Nόμοι», Β, 658d. Aριστοφάνης, «Βάτραχοι», στ Πλούταρχος, «Δημοσθένης», V,

23 Η πληροφορία αυτή που μας δίνει ο Πλούταρχος μας κάνει να υποθέσουμε πως ο παιδαγωγός βρισκόταν πλάι στο παιδί σε κάθε του δραστηριότητα που ελάμβανε χώρα έξω από το σπίτι είτε αυτή ήταν ενδοσχολική είτε εξωσχολική. Το παιδί βρισκόταν κάτω από τη διαρκή επιτήρηση του παιδαγωγού, ο οποίος χρησιμοποιούσε τη ράβδο του, για να το συνετίζει. 103 Στο δρόμο μάθαινε στο παιδί να περπατά με το κεφάλι σκυφτό και τα μάτια χαμηλωμένα. 104 Επίσης, έπρεπε να προσέχει πως κάθεται και να μην τοποθετεί το ένα πόδι πάνω στο άλλο. 105 Στα δείπνα δεν έπρεπε απρεπώς να αρπάζει το φαγητό ούτε να θορυβεί με τα γέλια του. 106 Ωστόσο, ο ρόλος του παιδαγωγού δεν εξαντλείτο μόνο στις εξωτερικές δραστηριότητες του παιδιού. Η παρουσία του ήταν επιβεβλημένη στη γενικότερη ανατροφή του παιδιού και όφειλε να το συμβουλεύει και να το καθοδηγεί και κατά τη διάρκεια που το παιδί βρισκόταν στο σπίτι. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Διογένη, του κυνικού, από τη Σινώπη, που ανέλαβε να γίνει παιδαγωγός των παιδιών του Ξενιάδη, ενός πλούσιου Κορίνθιου. Ο Διογένης εξασκούσε τα παιδιά του Ξενιάδη στην απομνημόνευση αποσπασμάτων από έργα ποιητών και άλλων συγγραφέων και με τον τρόπο αυτό προετοίμαζε κατ οίκον τα παιδιά για την επόμενη μέρα στο σχολείο. Επιπλέον, όταν τελείωναν τα μαθήματά τους τα δίδασκε ιππασία, τοξοβολία, ρίψη ακοντίου, σφενδόνα, και μάλιστα τα πήγαινε και για κυνήγι, βοηθώντας τα έτσι να ασκηθούν σε θέματα στρατιωτικής τεχνικής και να αποκτήσουν ένα υγιές σώμα. Τα δίδασκε πώς να αυτοεξυπηρετούνται στο σπίτι και τα ανέθρεψε με τις κατάλληλες οδηγίες σε θέματα διατροφής, ενδυμασίας και συμπεριφοράς, όταν θα βρίσκονταν έξω από τον οικογενειακό περίγυρο Κolobova-Ozereckaja 2005, σελ , (μτφρ. Ζωίδη Γ.). 104 Λουκιανός, «Έρωτες», Αριστοφάνης, «Νεφέλαι», στ. 965, Αριστοφάνης, «Νεφέλαι», στ Διογένους Λαερτίου, «Βίοι φιλοσόφων» VI,

24 3. Η ΣΚΗΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ 5ου ΑΙΩΝΑ Π.Χ. : Δραματική ποίηση-τραγωδία Ι) Η παρουσία του παιδαγωγού στην τραγωδία Συχνή είναι η παρουσία του παιδαγωγού στις τραγωδίες του 5 ου αιώνα π.χ. Δεν πρέπει να μας ξενίζει η παρουσία του, αν σκεφτούμε πως οι τραγικοί ποιητές αντλούσαν τις υποθέσεις των έργων τους από τον επικό κύκλο, 108 όπως το Θηβαϊκό, τον Αργοναυτικό και τον Τρωικό που παρουσιάζουν το δράμα σπουδαίων μυθικών οίκων. Το ερώτημα, γιατί οι τραγικοί ποιητές χρησιμοποιούν τον παιδαγωγό στις υποθέσεις των έργων τους, θα προσπαθήσουμε να το απαντήσουμε παρακάτω. Η παρουσία και ο ρόλος του σκιαγραφείται ήδη από τον Όμηρο στην Ιλιάδα, όπου διεξοδικά περιγράφονται τα καθήκοντα του Φοίνικα απέναντι στον Αχιλλέα. Αν υποθέσουμε, λοιπόν, πως όλοι οι ήρωες- πρωταγωνιστές των υποθέσεων της δραματικής ποίησης έχουν και έναν παιδαγωγό, κατά το παράδειγμα του Αχιλλέα, που συμβάλλει τα μέγιστα στην ανατροφή τους, τότε είναι προφανής και δικαιολογημένη η παρουσία του στο αρχαίο δράμα. Άλλωστε, ο παιδαγωγός, όπως διατυπώθηκε σε προηγούμενη ενότητα της παρούσης εργασίας, ήταν ένα πρόσωπο που βρισκόταν κοντά στην οικογένεια και γνώριζε πολλά για τα του οίκου της που αφορούσαν τα παιδιά ή τους αρχηγούς της. Πώς θα μπορούσε λοιπόν, να απουσιάζει από τις υποθέσεις των τραγωδιών, όταν αυτές πραγματεύονται το δράμα ολόκληρων οίκων; Ήδη παλαιότεροι ποιητές της εποχής της ανάπτυξης της δραματικής ποίησης που σημειώθηκε στον 5 ο αιώνα π.χ., 109 αντλούσαν υλικό από τους 108 Γεωργοπαπαδάκου 1955, σελ Shapiro 1994, σελ Εξαίρεση αποτελούν οι Πέρσαι του Αισχύλου και η Μιλήτου Άλωσις του Φρυνίχου που αναφέρονται σε σύγχρονα γεγονότα. 109 Το 534 π.χ. αποτελεί έτος επίσημης καθιέρωσης των αγώνων τραγωδίας στην Αθήνα, όπου ο Θέσπις παρουσίασε την πρώτη του σημαντική παράσταση. Βλ. Σούδα, λ. Θέσπις, σελ

25 μυθικούς κύκλους για τις υποθέσεις των ποιημάτων τους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Στησιχόρου 110 (6 ος αι.π.χ.) και του Πινδάρου 111 (τέλη 6 ου μέσα 5 ου αι.π.χ.), που χρησιμοποίησαν ένα τέτοιο υπηρετικό πρόσωπο, την τροφό, στα έργα τους. Αυτός, όμως, που εισήγαγε για πρώτη φορά τον παιδαγωγό στην τραγωδία, είναι ο τραγικός ποιητής Νεόφρων(5 ος αι.π.χ.) 112 από τη Σικυώνα. Στο σημείο αυτό, πριν παρουσιαστούν οι τραγωδίες, όπου συμμετέχει ο παιδαγωγός, καλό θα ήταν να γίνει ένας διαχωρισμός ανάμεσα στον παιδαγωγό και στην τροφό. Σε τραγωδίες που πραγματεύονται τον ίδιο μύθο άλλοτε συναντούμε τον παιδαγωγό και άλλοτε την τροφό. Στην περίπτωση της τριλογίας «Ορέστεια» και συγκεκριμένα στο δράμα «Χοηφόροι», ο Αισχύλος βάζει την τροφό Κίλισσα να διαδραματίζει βασικό ρόλο στα δρώμενα. Αντίθετα, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης που επεξεργάζονται τον ίδιο μύθο στην «Ηλέκτρα» βάζουν τον παιδαγωγό να παίζει το ρόλο της τροφού των «Χοηφόρων». Ο ίδιος μύθος υπάρχει στην «Ορέστεια» του Στησιχόρου και στον Πίνδαρο, 113 όπου και οι δύο επιλέγουν την τροφό. 114 Αυτή, λοιπόν, η επιλογή του Αισχύλου σε σχέση με την αντίστοιχη του Σοφοκλέους και του Ευριπίδη, αφήνει να εννοηθεί πως είναι στη βούληση του ποιητή να αποφασίσει, αν θα χρησιμοποιήσει ή όχι τον παιδαγωγό στην υπόθεση της τραγωδίας. Σε άλλες πάλι υποθέσεις τραγωδιών εμφανίζεται και ο παιδαγωγός και η τροφός να συμμετέχουν στα δρώμενα και μάλιστα οι ρόλοι τους αλληλοσυμπληρώνονται. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της τραγωδίας «Μήδεια» του Ευριπίδου PMG 1967, σελ Πίνδαρος, «Πυθιόνικος» ΧΙ, στ Σούδα, λ. Νεόφρων, σελ Ο Πίνδαρος αναφέρεται στην ιστορία του Ορέστη, ο οποίος σώζεται από την τροφό Αρσινόη. Βλ. «Πυθιόνικος» ΧΙ, στ Robbins 1986, σελ Ενδιαφέρουσα είναι και η σύγκριση που γίνεται ανάμεσα στον Αισχύλο, το Σοφοκλή και τον Πίνδαρο για τον τρόπο που επεξεργάζονται τον ίδιο μύθο. 115 Ευριπίδης, «Μήδεια», στ

26 Ο παιδαγωγός στα θεατρικά έργα είναι ένας από τους ελάσσονες χαρακτήρες, τους δευτεραγωνιστές. Ωστόσο, είναι ένα πρόσωπο που συμβάλλει τα μέγιστα στην εξέλιξη της υπόθεσης των τραγωδιών, όπως θα φανεί στη συνέχεια. Η ταυτότητα του παιδαγωγού δηλώνεται με τη χρήση των λέξεων παιδαγωγός 116 ή τροφεύς. 117 Τα ονόματα αυτά συνοδεύονται συχνά και από άλλα που χαρακτηρίζουν κυρίως την ηλικία του, όπως το γέρων, 118 ή μαρτυρούν το σεβασμό των προσώπων απέναντί του και στην περίπτωση αυτή συχνή είναι η χρήση του ονόματος πρέσβυς ή πρεσβύτης. 119 Στην παρούσα ενότητα θα εξεταστούν οι υποθέσεις εκείνων των τραγωδιών, 120 όπου η σκηνική παρουσία του παιδαγωγού είναι ιδιαίτερα σημαντική και βοηθά στην εξέλιξη της δραματικής πράξης. Α) Ευριπίδου «Μήδεια» 121 Η «Μήδεια» διδάχτηκε το 431 π.χ. 122 Η ηρωίδα προσπαθεί να εκδικηθεί τον Ιάσονα που πρόδωσε τον έρωτά της σκοτώνοντας τα παιδιά 116 Ενδεικτικά βλ. Ευριπίδης, «Ίων», στ Ενδεικτικά βλ. Ευριπίδης, «Ηλέκτρα», στ Ενδεικτικά βλ. Ευριπίδης, «Ηλέκτρα», στ. 503, 570, 577. «Φοίνισσαι», στ. 136, 141, 158, Ενδεικτικά βλ. Ευριπίδης, «Ίων», στ «Μήδεια», στ. 53, H σειρά παράθεσης των τραγωδιών στην παρούσα ενότητα γίνεται με βάση το πότε αυτές διδάχτηκαν στο Αθηναϊκό κοινό. 121 Σύμφωνα με το λεξικό Σούδα ο τραγικός ποιητής Νεόφρων από τη Σικυώνα έγραψε μια τραγωδία με τον τίτλο «Μήδεια». Βλ. Σούδα, λ. Νεόφρων, σελ Την ίδια πληροφορία μας δίνει και ο Διογένης ο Λαέρτιος, που αναφέρει ότι η «Μήδεια» είναι έργο του Ευριπίδου ή κατά άλλους του Νεόφρονος από τη Σικυώνα. Βλ. Διογένης Λαέρτιος ΙΙ, 134.O Page D. L., βασισμένος σε γλωσσικά και στυλιστικά χαρακτηριστικά πιστεύει πως η «Μήδεια» του Νεόφρονος έπεται της «Μήδειας» του Ευριπίδου. Για τον προβληματισμό του Page, βλ. Page 1971, σελ Αντίθετα ο Mstronarde D. J. θεωρεί περισσότερο πιθανό να υπήρχε κάποιος ποιητής Νεόφρων που συμμετείχε σε δραματικούς αγώνες τον 5 ο αι.π.χ. και η αποσπασματικά σωζόμενη «Μήδεια» παίχτηκε πριν το 431 π.χ. Για την άποψη του Mstronarde, βλ. Mstronarde 2002, σελ Για την αποσπασματικά σωζόμενη «Μήδεια», βλ. TrGF τομ.1, σελ

27 τους και τη νέα του σύζυγο, τη Γλαύκη. Για να σωθεί από την εκδίκηση του Ιάσονος καταφεύγει στον Αιγέα, στην Αθήνα. 123 Η «Μήδεια» είναι η μοναδική τραγωδία από τις σωζόμενες που παρουσιάζει τον παιδαγωγό να ασχολείται κυρίως με τα παιδαγωγικά του καθήκοντα. 124 Ίσως γιατί η παρουσία των παιδιών στην τραγωδία αυτή, έστω και ως βουβά πρόσωπα, 125 και η τραγικότητα του ρόλου τους στην υπόθεση του έργου, επιτρέπει στον παιδαγωγό να επωμιστεί τον κύριο ρόλο του, τον παιδαγωγικό. Ήδη από τον πρόλογο μαρτυρείται από την τροφό πως είναι ο παιδαγωγός των παιδιών του Ιάσονος 126 που τα συνοδεύει στο καθημερινό τους παιχνίδι 127 και είναι υπεύθυνος για την ανατροφή τους και μέσα στο σπίτι. 128 Ο Μπάρμπας Ι. θεωρεί πως ο ρόλος αυτός του παιδαγωγού αποτελεί στοιχείο της εποχής του ποιητή και πρόκειται για αναχρονισμό στη συγκεκριμένη τραγωδία. 129 Ο ρόλος του στην υπόθεση του μύθου δεν ολοκληρώνεται στα παιδαγωγικά του καθήκοντα αλλά αναλαμβάνει και χρέη αγγελιαφόρου, 130 για να μεταφέρει στη Μήδεια την πληροφορία πως, παρά την αρχική απόφαση του Κρέοντος, κυβερνήτη της Κορίνθου και πατέρα της Γλαύκης, να εξορίσει τη Μήδεια και τα παιδιά της, τελικά αυτά δεν θα χρειαστεί να ακολουθήσουν το δρόμο της εξορίας Webster 1967, σελ Γεωργοπαπαδάκου 1955, σελ Μπάρμπας 1984, σελ. 94. Harten 1999, σελ Για τα βουβά πρόσωπα στην τραγωδία βλ. Χουρμουζιάδης 1968, σελ. 262, σημ. 1. Stanley-Porter 1973, σελ Ευριπίδης, «Μήδεια», στ Ευριπίδης, «Μήδεια», στ Ευριπίδης, «Μήδεια», στ Μπάρμπας 1984, σελ. 91. Για τους αναχρονισμούς στην τραγωδία βλ. Εlliott 1969, σελ Χρέη αγγελιαφόρου αναλαμβάνει και ο παιδαγωγός στην «Ηλέκτρα» του Σοφοκλέους, βλ. στ και ο παιδαγωγός στην «Ηλέκτρα» του Ευριπίδου, βλ. στ Ευριπίδης, «Μήδεια», στ

28 Συμπερασματικά, θα λέγαμε πως ο παιδαγωγός στη «Μήδεια» είναι ένας ηλικιωμένος γέροντας, 132 όπου η άσπρη γενειάδα του μαρτυρεί και την ηλικία του. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως ο υποκριτής παιδαγωγός φορά και το ανάλογο προσωπείο, πράγμα που σκιαγραφεί παραστατικά την εξωτερική του εμφάνιση με τα λευκά χτενισμένα γένια και τα συνοφρυωμένα μάτια. 133 Είναι ταπεινής καταγωγής 134 και πέρα από παιδαγωγός είναι και ένα έμπιστο άτομο για την Μήδεια, 135 που συμπάσχει μαζί της και, σε αντίθεση με τον Ιάσονα, αυτός δε θα προδώσει ούτε αυτή ούτε τα παιδιά της. 136 Ο Μπάρμπας Ι. αναφέρει χαρακτηριστικά πως δεν αποκλείεται ο παιδαγωγός των παιδιών της Μήδειας να ήταν και δικός της παιδαγωγός, όταν αυτή βρισκόταν στην Κολχίδα. 137 B) Σοφοκλέους «Ηλέκτρα» 138 Η τραγωδία αυτή πιθανόν διδάχτηκε μεταξύ των ετών π.χ. Η τραγωδία πραγματεύεται την εκδίκηση του θανάτου του Αγαμέμνονος από τον Ορέστη. Ο Ορέστης επιστρέφει στις Μυκήνες μαζί με τον παιδαγωγό του και τον Πυλάδη. Εκεί ο παιδαγωγός ως αγγελιαφόρος αναγγέλλει στην Κλυταιμήστρα πως δήθεν ο Ορέστης σκοτώθηκε σε αρματοδρομία στα Πύθια. 132 Ευριπίδης, «Μήδεια», στ. 53, 63, Pollucis I., «Onomasticon» IV, 138. Webster 1956A, σελ. 46. Webster 1956B, σελ Ευριπίδης, «Μήδεια», στ Ευριπίδης, «Μήδεια», στ , Barrow 2001, σελ Μπάρμπας 1984, σελ Η Ηλέκτρα παίζει κεντρικό ρόλο στο μύθο τον 5 ο αι. π.χ. καθώς δεν εμφανίζεται στον Όμηρο. Αντί της Ηλέκτρας ο Όμηρος αναφέρει τη Λαοδίκη. Βλ. Robbins 1986, σελ. 7. Ο ποιητής Ξάνθος ( α μισό 6 ου αι.π.χ.) είναι ο πρώτος ποιητής που επεξεργάζεται το μύθο της Ηλέκτρας, Βλ. Brunel 1992, σελ , (μτφρ. Μιτσοτάκη Κλ.). 27

29 Ακολουθεί η αναγνώριση Ορέστη Ηλέκτρας και το σχέδιο της εκδίκησης μπαίνει σε εφαρμογή. 139 Ο παιδαγωγός εμφανίζεται στον πρόλογο και κάνει γνωστή την ιδιότητά του από την αυτοπαρουσίασή του. 140 Ο Σοφοκλής επιλέγει να χρησιμοποιήσει τον παιδαγωγό σε ρόλο ξεναγού, για να δώσει τις απαραίτητες σκηνογραφικές πληροφορίες μπροστά από τα ανάκτορα των Μυκηνών αλλά και να εξάρει το παλάτι των Μυκηνών, όπου θα διαδραματιστούν πολλά, μπροστά στα μάτια των θεατών. 141 Είναι ο πλέον κατάλληλος να το κάνει αυτό, 142 αφού ο Ορέστης αγνοεί την τοπογραφία της περιοχής καθώς μεγάλωσε στο παλάτι του Στροφίου στη Φωκίδα, μακριά από την Κλυταιμήστρα και τον Αίγισθο. 143 Η σχέση ανάμεσα στον παιδαγωγό και τον Ορέστη προβάλλει από τον τρόπο που ο ένας απευθύνεται στον άλλο. Η σχέση τους χαρακτηρίζεται από τον αμοιβαίο σεβασμό, την αγάπη και την τρυφερότητα. 144 Ο ήρωας αισθάνεται τον παιδαγωγό κοντά του, γι αυτόν είναι ένα από τα πιο έμπιστα άτομα. Ο παιδαγωγός, παρά την ηλικία του, 145 εξακολουθεί να βρίσκεται στο πλευρό του Ορέστη και τώρα που μεγάλωσε και να τον συμβουλεύει για την επιτυχία του σχεδίου της εκδίκησης, 146 που στηρίζεται στην απάτη και το δόλο. 147 Ο Whitman C.H., 148 μάλιστα, επισημαίνει πως ο παιδαγωγός αποτελεί σύμβολο παιδείας για τον Ορέστη, θέλοντας έτσι να τονίσει, πως το ήθος και την αγωγή του ο ήρωας τα οφείλει στον παιδαγωγό. 139 Γεωργοπαπαδάκου 1955, σελ Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ Χουρμουζιάδης 1984, σελ Μπάρμπας 1984, σελ Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ.11-12, 321, Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ. 1-2, 24-28, 79, 145 Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ 11-13, Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ Segal 1966, σελ Whitman 1951, σελ

30 Επιπλέον, ο παιδαγωγός επωμίζεται το ρόλο του αγγελιαφόρου, 149 για να μεταφέρει το μήνυμα του υποτιθέμενου θανάτου του Ορέστη 150 στην Κλυταιμήστρα. Η διήγηση αυτή, που επηρεάζει την πλοκή του έργου, χαροποιεί την Κλυταιμήστρα και λυπεί την Ηλέκτρα. 151 Εκτός από αγγελιαφόρος, ο παιδαγωγός είναι και φύλακας, 152 καθώς παραμονεύει στην κεντρική πύλη του παλατιού, μήπως και εμφανιστεί κάποιος από τους εχθρούς του Ορέστη τη στιγμή που συναντά την αδελφή του, Ηλέκτρα. 153 Η σχέση του παιδαγωγού με την Ηλέκτρα προβάλλει κατά τη μεταξύ τους αναγνώριση. 154 Η Ηλέκτρα τον αισθάνεται σωτήρα της οικογένειάς της και τον αποκαλεί «πατέρα». 155 Γ) Ευριπίδου «Ηλέκτρα» Η «Ηλέκτρα» του Ευριπίδου πιθανόν διδάχτηκε μεταξύ των ετών π.χ. 156 Η υπόθεση σχετίζεται με την εκδίκηση του θανάτου του Αγαμέμνονος. Η Ηλέκτρα ζει σ ένα φτωχικό καλύβι με τον χωρικό σύζυγό της, με τον οποίο την πάντρεψαν η Κλυταιμήστρα και ο Αίγισθος. Εκεί φθάνει ο Ορέστης με τον Πυλάδη και ακολουθεί η αναγνώριση των δύο αδελφών με τη μεσολάβηση του παιδαγωγού. Τότε καταστρώνεται και το σχέδιο εκδίκησης 149 Για το ρόλο του παιδαγωγού ως αγγελιαφόρου στην τραγωδία «Ηλέκτρα» του Σοφοκλέους, βλ. Μπάρμπας 1984, σελ Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ , Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ Για το ρόλο του παιδαγωγού ως φύλακα στην τραγωδία «Ηλέκτρα» του Σοφοκλέους, βλ. Μπάρμπας 1984, σελ Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», στ , Webster 1967, σελ. 4. Σχετικά με τη χρονολόγηση της «Ηλέκτρας» του Ευριπίδου, ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι είναι προγενέστερη της «Ηλέκτρας» του Σοφοκλέους, βλ. Theiler 1966, σελ

31 του Αγαμέμνονος. Ο Αίγισθος και η Κλυταιμήστρα θανατώνονται και η τραγωδία ολοκληρώνεται με την από μηχανής επέμβαση των Διοσκούρων, που παραγγέλλουν η Ηλέκτρα να πάρει για σύζυγο τον Πυλάδη και ο Ορέστης να δικαστεί στην Αθήνα από τον Άρειο Πάγο. 157 Η σχέση του γέροντα παιδαγωγού με την οικογένεια διαφαίνεται ήδη στον πρόλογο. 158 Ο γέροντας υπήρξε «τροφεύς» του Αγαμέμνονος και στη συνέχεια έσωσε τον Ορέστη από το θάνατο, αφού τον φυγάδευσε μακριά από τη μητέρα του και τον εραστή της. 159 Ο παιδαγωγός μετά το θάνατο του Αγαμέμνονος ζει μακριά από το παλάτι και ασχολείται με την κτηνοτροφία. 160 Ο γέροντας, λοιπόν, εγκατέλειψε το ρόλο του παιδαγωγού και έγινε βοσκός. 161 Η Ηλέκτρα έχει ξεχωριστή σχέση μαζί του, τον αισθάνεται κοντά της. 162 Αλλά και για τον παιδαγωγό η Ηλέκτρα δεν είναι μόνο η κυρά του. Πολύ περισσότερο, την νιώθει σαν παιδί του. 163 Δεν αποκλείεται, σύμφωνα με τον Μπάρμπα Ι., 164 ο παιδαγωγός του Αγαμέμνονος να ήταν και παιδαγωγός της Ηλέκτρας, πριν από το φόνο του πατέρα της. Η σχέση του παιδαγωγού με τα δύο αδέλφια 165 δικαιολογεί και τη συμμετοχή του στο σχέδιο της εκδίκησης για το φόνο του Αγαμέμνονος, 166 αφού ο παιδαγωγός είναι αυτός που προτείνει το σχέδιο εξόντωσης του Αιγίσθου και προτρέπει τον Ορέστη να δράσει έγκαιρα Γεωργοπαπαδάκου 1955, σελ Ευριπίδης, «Ηλέκτρα», στ Ευριπίδης, «Ηλέκτρα», στ. 487, 493, 533, 563, Ευριπίδης, «Ηλέκτρα», στ. 412, 446, Μπάρμπας 1984, σελ Ευριπίδης, «Ηλέκτρα», στ Ευριπίδης,«Ηλέκτρα», στ. 487, 493, 533, 563, Μπάρμπας 1984, σελ Ευριπίδης, «Ηλέκτρα», στ Brandt 1973, σελ Ευριπίδης, «Ηλέκτρα», στ

32 Σχετικά με το ρόλο του παιδαγωγού στη συγκεκριμένη τραγωδία και κατά πόσο είναι απαραίτητη η παρουσία του για την εξέλιξη του μύθου, οι απόψεις των μελετητών διίστανται. Ο Μπάρμπας Ι. 168 θεωρεί απαραίτητη την παρουσία του για την αναγνώριση των δύο αδελφών, ενώ ο Denniston J.D. 169 υποστηρίζει πως η αναγνώριση του Ορέστη και της Ηλέκτρας μπορούσε να γίνει και χωρίς την παρουσία του γέρου παιδαγωγού, εάν η Ηλέκτρα εντόπιζε τα «σημεία» 170 που φέρει ο Ορέστης. Ο Harbsmeier D.G. 171 χαρακτηρίζει την παρουσία του ξεχωριστή, γι αυτό και ο Ευριπίδης τον προβάλλει ιδιαίτερα. Με την άποψη του Harbsmeier ταυτίζεται και ο Stoessl Fr. 172 που τονίζει την σπουδαιότητα του ρόλου του για τη δραματική εξέλιξη καθώς ο παιδαγωγός είναι αυτός που προτείνει το σχέδιο για την εξόντωση του Αιγίσθου. Αντίθετα ο Αhlers H. 173 δεν θεωρεί το ρόλο του παιδαγωγού σημαντικό για την εξέλιξη της πλοκής. Δ) Ευριπίδου «Φοίνισσαι» Η τραγωδία αυτή πιθανόν διδάχτηκε μεταξύ των ετών π.χ. 174 και πήρε το όνομά της από το χορό που τον αποτελούσαν γυναίκες από τη Φοινίκη. Στην τραγωδία αυτή παρουσιάζονται μια σειρά από γεγονότα, όπως η πολιορκία των Θηβών, η θυσία του Μενοικέα για τη σωτηρία της Θήβας, η μονομαχία Ετεοκλή και Πολυνείκη, η αυτοκτονία της Ιοκάστης, η απαγόρευση 168 Μπάρμπας 1984, σελ Denninston 1973, σελ. 84, σχόλια για το στίχο Τα «σημεία» αναφέρονται τόσο στην «Ορέστεια» του Στησιχόρου, βλ. PMG 1967, σελ , όσο και στις «Χοηφόρους» του Αισχύλου, βλ. Αισχύλος, «Χοηφόροι», στ Αντίθετα, ο Σοφοκλής δεν χρησιμοποιεί αυτό το εύρημα στην επεξεργασία του ιδίου μύθου, βλ. παραπάνω σελ Ηarbsmeier 1968, σελ Stoessl 1956, σελ Αhlers 1911, σελ Webster 1967, σελ

33 της ταφής του Πολυνείκη από τον Κρέοντα και η ανυπακοή της Αντιγόνης, η εξορία της Αντιγόνης μαζί με τον τυφλό πατέρα της. Η παράθεση όλων αυτών των επεισοδίων και η έκταση του έργου ευθύνονται για τη χαλαρή σύνθεσή του και την έλλειψη ενότητας. 175 Ο παιδαγωγός εμφανίζεται στον πρόλογο να διαλέγεται με την Αντιγόνη. 176 Από ένα υπερυψωμένο σημείο του παλατιού των Θηβών παρατηρούν το στρατόπεδο των εχθρών. Η αυτοπαρουσίαση του παιδαγωγού 177 μας πληροφορεί για την κοινωνική του θέση και την ηλικία του. Είναι δούλος και γέροντας. Η ηλικία του μαρτυρείται και από τα λεγόμενα της Αντιγόνης. 178 Χαρακτηριστικός είναι ο σεβασμός που τρέφει η Αντιγόνη για το γέρο παιδαγωγό. 179 Για τον παιδαγωγό η Αντιγόνη δεν είναι μόνο η κυρά του. Είναι και η κόρη που ο ίδιος ανέθρεψε και μεγάλωσε. 180 Επιπλέον, νοιάζεται για την ηθική περιφρούρηση της νεαράς προστατευόμενής του μια και είναι εκτεθειμένη τώρα που βρίσκεται έξω από το δώμα της και μπορεί να αποτελέσει αφορμή για σχολιασμό από τους γύρω. 181 Το ενδιαφέρον αυτό του παιδαγωγού για την ηθική προστασία της Αντιγόνης θα λέγαμε ότι συνάδει με το ρόλο του στη δημόσια ζωή της κλασικής Αθήνας, όπου καλείτο να προστατεύσει τα νεαρά αγόρια από τις παρενοχλήσεις των μεγαλύτερων ανδρών στην παλαίστρα. 182 Η παρουσία του παιδαγωγού πλάι σε μια κόρη ξενίζει, αν λάβουμε υπόψη την πραγματικότητα της εποχής του ποιητή. Ο παιδαγωγός, όπως τονίστηκε σε προηγούμενη ενότητα της παρούσης εργασίας, σχετιζόταν με 175 Γεωργοπαπαδάκου 1955, σελ Ευριπίδης, «Φοίνισσαι», στ Ευριπίδης, «Φοίνισσαι», στ Ευριπίδης, «Φοίνισσαι», στ. 103, 136, 141, 171, Ευριπίδης, «Φοίνισσαι», στ Ευριπίδης, «Φοίνισσαι», στ.139, 154, 173, Ευριπίδης, «Φοίνισσαι», στ Βλ. παραπάνω σελ. 20 κ.ε. 32

34 την ανατροφή των αγοριών και όχι των κοριτσιών. 183 Το ερώτημα είναι γιατί ο Ευριπίδης επέλεξε να δώσει στον παιδαγωγό έναν ρόλο που θα ταίριαζε σε μια γερόντισσα ή μια τροφό. Η απάντηση φαντάζει εύκολη, αν σκεφτεί κανείς τους λόγους της οικονομίας του δράματος. Είναι περισσότερο λογικό ο παιδαγωγός να γνωρίζει τα στρατιωτικά πράγματα και ό,τι διαδραματίζεται σ ένα εχθρικό στρατόπεδο παρά μια γυναίκα. 184 Έτσι λοιπόν, με την παρουσία του φαίνεται δικαιολογημένη και η σκηνή της τειχοσκοπίας. Άλλωστε, για το Αθηναϊκό κοινό, οι θεατρικές συμβατικότητες, πράγμα που συμβαίνει ακόμη και σήμερα στις θεατρικές παραστάσεις, ήταν μια συνηθισμένη κατάσταση και δεν ενοχλούσε στην κατανόηση του μύθου. Σύμφωνα με τον Μπάρμπα Ι., ο παιδαγωγός στην τραγωδία «Φοίνισσαι», αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα παιδαγωγού, μετά τον παιδαγωγό στη «Μήδεια», που ασκεί παιδαγωγικά καθήκοντα. Η μεταξύ τους διαφορά είναι ότι ο παιδαγωγός στη «Μήδεια» ασκεί άμεσα τα παιδαγωγικά του καθήκοντα, ενώ στην τραγωδία «Φοίνισσαι» διδάσκει ευκαιριακά με το ήθος του και τις ιδέες του. 185 Ε) Ευριπίδου «Ίων» Η τραγωδία αυτή διδάχτηκε πιθανόν μεταξύ των ετών π.χ. 186 Η υπόθεση της τραγωδίας αυτής πραγματεύεται την αναγνώριση του Ίωνος από τη μητέρα του την Κρέουσα. Ο Ίων ήταν γιος της Κρέουσας, κόρης του Ερεχθέως και του Απόλλωνος. Η Κρέουσα άφησε έκθετο το βρέφος στην Ακρόπολη και ο Ερμής το έφερε στους Δελφούς. Εκεί, έπειτα από χρόνια φτάνει η Κρέουσα μαζί με το σύζυγό της τον Ξούθο, για να ρωτήσουν το Μαντείο σχετικά με την ατεκνία τους. Ακολουθεί η αναγνώριση της Κρέουσας με τον Ίωνα και ο Ίων γίνεται ο γενάρχης των Ιώνων Βλ. παραπάνω σελ. 11, σημ Brandt 1973, σελ Μπάρμπας 1984, σελ Webster 1967, σελ Γεωργοπαπαδάκου 1955, σελ

35 Ο παιδαγωγός στη συγκεκριμένη τραγωδία εμφανίζεται να συνοδεύει την Κρέουσα στο Μαντείο των Δελφών. 188 Η ιδιότητα του παιδαγωγού προβάλλεται από την Κρέουσα. Είναι ο παιδαγωγός του πατέρα της του Ερεχθέα που τον κληρονόμησε και η ίδια. 189 Η ηλικία του παιδαγωγού μαρτυρείται από την προσφώνηση της Κρέουσας. 190 Είναι γέροντας και γι αυτό η Κρέουσα είναι υπερπροστατευτική μαζί του 191 καθώς τον συμβουλεύει να στηρίζει το βάρος του στη βακτηρία. 192 Το ενδιαφέρον της για τον ηλικιωμένο παιδαγωγό είναι δικαιολογημένο λόγω της στενής σχέσης που έχει μαζί του, αφού ο συγκεκριμένος δούλος είναι χρόνια στο πλευρό της οικογένειάς της. Η μεταξύ τους σχέση προβάλλει και από τη στάση του παιδαγωγού. Την αποκαλεί «πολυαγαπημένο μου παιδί» 193 και είναι συναισθηματικά φορτισμένος για τη δυστυχία της κυράς του, καθώς συμπάσχει με το δράμα της και θρηνεί για τα δεινά της. 194 Η σκηνική παρουσία του παιδαγωγού είναι σημαντική, 195 αφού αναλαμβάνει την εφαρμογή ενός φονικού σχεδίου και παρακινεί την Κρέουσα να τιμωρήσει τον Ξούθο. 196 Ο Brandt H. υποστηρίζει πως η αφοσίωσή του στην Κρέουσα τον εξώθησε στην ιδέα ενός τέτοιου σχεδίου. Οι δούλοι, κατά τον Brandt, ακόμη και αν ισχυρίζονται πως έχουν ευγενικά αισθήματα δεν πασχίζουν για πράξεις υψηλές. 197 Αντίθετα, η Sinodinou K. υποστηρίζει πως 188 Ευριπίδης, «Ίων», στ. 725 κ.ε. 189 Ευριπίδης, «Ίων», στ Ευριπίδης, «Ίων», στ Ευριπίδης, «Ίων», στ. 727, 741, Ευριπίδης, «Ίων», στ Ευριπίδης, «Ίων», στ Ευριπίδης, «Ίων», στ Μπάρμπας 1984, σελ Ευριπίδης, «Ίων», στ Brandt 1973, σελ ,

36 υπάρχουν περιπτώσεις δούλων που αποδείχθηκαν ευγενέστεροι των ελεύθερων ανθρώπων. 198 Ε) Σοφοκλέους «Τρωίλος» Η τραγωδία «Τρωίλος» του Σοφοκλέους σώζεται αποσπασματικά. Ο Τρωίλος ήταν ο μικρότερος γιος του Πριάμου που θανατώθηκε από τον Αχιλλέα, καθώς ασκούσε τα άλογά του πλάι στο Θυμβραίο ποταμό. 199 Οι στίχοι θεωρείται ότι είναι τα λόγια του παιδαγωγού του Τρωίλου, 200 όπου αναφέρει στο στίχο 619 την απώλεια του κυρίου του σε νεαρή ηλικία και στο στίχο 620 τον ευνουχισμό του ιδίου του παιδαγωγού, από τους βασιλείς κυρίους του. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως ο παιδαγωγός ως ευνούχος δεν αποκλείεται να ήταν ένας σκλάβος από βαρβαρική χώρα. Στους στίχους ο παιδαγωγός αναφέρεται στο φριχτό θάνατο που βρήκε ο κύριός του από τους Έλληνες ήρωες, οι οποίοι τον ακρωτηρίασαν. 201 Ο παιδαγωγός θα μπορούσε να σχετίζεται με το σωματοφύλακα των αγοριών 202 ή τους ευνούχους 203 και τους βασιλικούς παιδαγωγούς που αναφέρει ο Πλάτων στο διάλογο «Αλκιβιάδης». 204 Ο παιδαγωγός στη συγκεκριμένη τραγωδία, αν λάβουμε υπόψη το στίχο 619, όπου αναγγέλλει ότι έχασε τον κύριό του, ενεργεί και ως αγγελιαφόρος. 205 Βέβαια, η αποσπασματικότητα του δράματος δεν βοηθά για την εξαγωγή περαιτέρω συμπερασμάτων Sinodinou 1977, σελ TrGF, 4, σελ RE VII, λ. Troilos, σελ (Lesky A.). 200 TrGF, 4, σελ TrGF, 4, σελ Ηρόδοτος, Α, 41, Harten 1999, σελ Πλάτων, «Αλκιβιάδης», 121 D-E, 122 A. 205 Harten 1999, σελ Για μια εικαστική απεικόνιση του ανατολίτη παιδαγωγού σε παράσταση που σχετίζεται με την τραγωδία «Τρωίλος» του Σοφοκλέους, βλ. Séchan 1967, σελ. 216, εικ

37 ΙΙ) Συμπεράσματα Η παρουσία του παιδαγωγού στην τραγωδία φαίνεται δικαιολογημένη, αν σκεφτούμε πως η τραγωδία αναπαριστά στη σκηνή στιγμές από την καθημερινή ζωή των ηρώων και στο πλευρό αυτών των ελεύθερων ηρώων ζουν και συμπάσχουν οι δούλοι. Η δουλεία τόσο για την εποχή των ηρώων όσο και για την εποχή των ποιητών (5 ος αι.π.χ.) ήταν ένας θεσμός κοινωνικός και αναπαρίσταται και στη δραματική ποίηση. Από τους τρεις μεγάλους τραγικούς ποιητές ο Ευριπίδης είναι αυτός που παρουσιάζει τους δούλους να προβάλλουν με μια ξεχωριστή ατομικότητα. Εισήγαγε περισσότερους δούλους στην τραγωδία απ ότι ο Σοφοκλής και ο Αισχύλος, ίσως λόγω της τάσης του για ρεαλισμό, 207 καθώς η δουλεία υπήρξε ένας οικείος κοινωνικός θεσμός για τον 5 ο αι.π.χ. 208 Ακόμη, μια τέτοια προτίμηση προς τους δούλους, ως ελάσσονες χαρακτήρες, πιθανόν να οφείλεται και στην ανθρωπιστική στάση του Ευριπίδη απέναντι στο θεσμό της δουλείας. 209 Ορισμένοι μελετητές θεωρούν πως ο Ευριπίδης παρουσιάζοντας τους κυρίους να έχουν ξεχωριστή σχέση με τους δούλους, στοχεύει σε μια παιδαγωγική πρακτική, να περάσει στο κοινό απόψεις που και ο ίδιος πίστευε σχετικά με το θεσμό της δουλείας. 210 Από το σύνολο των δούλων ο Ευριπίδης προβάλλει τους παιδαγωγούς και τις τροφούς να εμφανίζονται με μια ξεχωριστή ατομικότητα και να έχουν ξεχωριστό ρόλο στο δράμα. 211 Άλλωστε είναι αυτοί που επηρέαζαν τη δημόσια ζωή, αφού διέπλαθαν τους χαρακτήρες των νέων. Στη δραματική ποίηση είναι αυτοί που φροντίζουν για την ανατροφή των ηρώων και των ηρωίδων κατά την παιδική τους ηλικία και παραμένουν στο πλευρό τους και 207 Baldry, 1992, σελ , (μτφρ. Χριστοδούλου Γ.- Χατζηκώστα Λ.).Η εμφάνιση των υποκριτών με κουρέλια αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της ευριπίδειας τραγωδίας, βλ. Pickard-Cambridge 1968, σελ , Sargent 1924, σελ Sinodinou 1977, σελ Decharme 1909, σελ. 118, (μτφρ. Loeb J.). 211 Μπάρμπας 1984, σελ

38 μετά την ενηλικίωσή τους. 212 Έτσι γνωρίζουν πολλά για την οικογένεια των πρωταγωνιστών και εξυπηρετούν δραματικούς σκοπούς ενημερώνοντας το κοινό για θέματα που αφορούν στο παρελθόν της οικογένειας. 213 Ήταν ιδιαίτερα έμπιστα άτομα σε ό,τι αφορά τις προσωπικές υποθέσεις των κυρίων τους 214 και επεδείκνυαν ξεχωριστή αφοσίωση στις κυρίες τους λόγω της καθημερινής επαφής που είχαν μαζί τους. 215 Η βασικότερη υποχρέωση του παιδαγωγού ήταν να συνοδεύει τα παιδιά στο σχολείο και να επιτηρεί την ανατροφή τους εντός και εκτός σπιτιού. Μολαταύτα, στην τραγωδία εμφανίζεται μόνο μια φορά να ασκεί άμεσα τα παιδαγωγικά του καθήκοντα. Αυτό απαντάται στην τραγωδία «Μήδεια» του Ευριπίδου. Έμμεσα διδακτικό ρόλο διαδραματίζει στην τραγωδία «Φοίνισσαι». Ο παιδαγωγός αναλαμβάνει, για χάρη της δραματικής οικονομίας, και χρέη αγγελιαφόρου στις περισσότερες τραγωδίες. 216 Παίζοντας αυτόν το ρόλο ενημερώνει το Αθηναϊκό κοινό για όσα συμβαίνουν εκτός σκηνής και ορχήστρας και δεν μπορούν να παρασταθούν μπροστά στα μάτια των θεατών δίνοντας έτσι λύση στο ποιητικό αδιέξοδο του μύθου. 217 Με το ρόλο αυτόν, ο παιδαγωγός, και λόγω της κοινωνικής του θέσης 218 και λόγω του απλοϊκού ύφους της γλώσσας, που χρησιμοποιεί, και του συναισθηματικού ενθουσιασμού, που προκαλεί στο κοινό με τα λεγόμενά του, βρίσκεται κοντά 212 Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο παιδαγωγός του Ορέστη στην «Ηλέκτρα» του Σοφοκλέους, που παρέμεινε αφοσιωμένος στο πλευρό του νεαρού ήρωα, βλ. παραπάνω σελ Hall 1997, σελ Sinodinou 1977, σελ. 62. Αφοσιωμένοι παιδαγωγοί στις κυρίες τους απαντώνται στις τραγωδίες «Μήδεια» και «Ίων» του Ευριπίδου. Βλ. παραπάνω σελ και Sinodinou 1977, σελ Σε ορισμένες τραγωδίες οι υπηρέτες βοσκοί αναλαμβάνουν χρέη αγγελιαφόρου. Δεν αποκλείεται, κατά το παράδειγμα της «Ηλέκτρας»του Ευριπίδου, και οι βοσκοί αυτοί να ήταν στο παρελθόν παιδαγωγοί. Περιπτώσεις, όπου οι βοσκοί έπαιξαν το ρόλο του αγγελιαφόρου, αναφέρονται ενδεικτικά οι ακόλουθες : Σοφοκλέους «Οιδίπους Τύραννος», στ , Ευριπίδου «Βάκχαι», στ , Ευριπίδου «Ιφιγένεια η εν Ταύροις», στ Hall 1997, σελ De Jong 1991, σελ. 67,

39 στους θεατές, είναι κατανοητός και καταφέρνει να γίνει ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο κοινό και τους ήρωες Barret 2002, σελ , 20, Ο Sifakis G. M. υποστηρίζει πως συνήθως απουσίαζει το ήθος στο λόγο του αγγελιαφόρου και σε αντίθεση με τους πρωταγωνιστές παραμένει ανώνυμος. Βλ. Sifakis 2002, σελ

40 4) Ο ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 5ου ΚΑΙ 4ου ΑΙΩΝΑ Π.Χ. Ι) ΑΤΤΙΚΗ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ (5 ος αι. π.χ.) Στην αττική αγγειογραφία παραστάσεις, όπου απαντάται η μορφή του παιδαγωγού, 220 συναντούμε σε ερυθρόμορφα υστεροαρχαϊκά αγγεία που χρονολογούνται από τα τέλη του 6ου αι.π.χ. 221 έως και το α τέταρτο του 5ου αι.π.χ. και σε ερυθρόμορφα αγγεία της κλασικής περιόδου, από το β τέταρτο του 5ου αι.π.χ. έως και το τρίτο τέταρτο του 5ου αι.π.χ. περίπου. Οι παραστάσεις αυτές σχετίζονται με σκηνές ρεαλιστικές από την καθημερινή ζωή, οι οποίες ολοένα και περισσότερο κερδίζουν το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών της υστεροαρχαικής περιόδου 222 και επηρεάζουν και τις προτιμήσεις των αγγειογράφων έως το γ τέταρτο του 5 ου αι.π.χ. Όσο προχωρούμε προς το τέλος του 5 ου αι.π.χ. και κυρίως μετά τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου παρατηρείται μια στροφή των καλλιτεχνών του «πλούσιου ρυθμού» σε θέματα που σχετίζονται με τον κόσμο των γυναικών και στην θεματολογία της θεάς του έρωτα, Αφροδίτης, ως συνέπεια του καταστροφικού Πελοποννησιακού πολέμου που στέρησε τις χαρές της ζωής από τους Αθηναίους Οι απεικονίσεις επωνύμων παιδαγωγών της μυθικής και ηρωικής εποχής, όπως του Φοίνικα και του Χείρωνoς, στην αττική αγγειογραφία δεν αποτελούν αντικείμενο μελέτης της παρούσης εργασίας. Ενδεικτικές απεικονίσεις του Φοίνικα σε επεισόδια από την Ιλιάδα βλ. Schefold - Jung 1989, σελ , εικ. 188b. Richardson 1969, σελ Για τον Χείρωνα ως κουροτρόφο βλ. CVA Louvre, 2, III Ic, πίν LIMC I, λ. Achilleus, σελ. 110, αριθ. 453, ( A. Kossatz-Deissmann). LIMC III, λ. Cheiron, σελ. 241, αριθ , (M. Gisler- Huwiler). 221 Η πρώιμη περίοδος της αττικής ερυθρόμορφης αγγειογραφίας ( π.χ.) δεν αποτελεί αντικείμενο εξέτασης της παρούσης εργασίας. Για την υδρία του Φιντία στο Staatliche Antikensammlungen στο Μόναχο( αριθ. SH 2421 WAF) που χρονολογείται περίπου το 510 π.χ. και εικονίζει μάθημα μουσικής παρουσία του παιδαγωγού βλ. Τιβέριος 1996, σελ , πίν Για τις πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις της παράστασης βλ. Νeer 2002, σελ , εικ Boardman 1985, σελ , (μτφρ. Παπουτσάκη-Σερμπέτη Ελ.). Τιβέριος 1996, σελ Τιβέριος 1996, σελ

41 Μέρος της καθημερινής ζωής των Αθηναίων ήταν και ο παιδαγωγός, αφού ήταν υπεύθυνος για την ανατροφή των παιδιών και τη διάπλαση του χαρακτήρα τους. Δεν θα μπορούσε λοιπόν να απουσιάζει από τις παραστάσεις που σχετίζονται με την καθημερινή ζωή των Αθηναίων. α) Απεικονίσεις παιδαγωγών στις αρχές του 5 ου αι.π.χ. (υστεροαρχαϊκή ερυθρόμορφη αγγειογραφία) 1α) Σε μια αττική ερυθρόμορφη κύλικα τύπου Β που υπογράφεται από τον αγγειογράφο Δούρι (ΔΟΡΙΣΕΓΡΑΦΣΕΝ) και βρίσκεται στο Αntikenmuseum, Staatlich Museen Preuβischer Kulturbesitz στο Βερολίνο (αριθ. F2285), 224 (πίν. 1 Α-Β), απεικονίζονται και στις δύο όψεις της σκηνές από σχολείο της αρχαίας Αθήνας, 225 θέμα σπάνιο στην αττική αγγειογραφία. Η κύλικα χρονολογείται γύρω στο 485 π.χ. Στη μια πλευρά της κύλικας (πίν.1a) και στο μέσο της απεικονίζεται ο δάσκαλος της ανάγνωσης καθισμένος σε κλισμό. Στον κύλινδρο που ξετυλίγει διαβάζουμε απόσπασμα ίσως από ένα επικό ποίημα. 226 Μπροστά από το δάσκαλο βρίσκεται ένας μαθητής και πίσω ακριβώς από το μαθητή, στο δεξί άκρο της παράστασης, καθισμένος σε δίφρο βρίσκεται ο παιδαγωγός. Το πρόσωπο του παιδαγωγού δίνεται σε κατατομή ενώ το σώμα του αποτυπώνεται σχεδόν μετωπικά, σε μια στάση όχι και τόσο 224 Beazley ARV 2, σελ , αριθ. 48. Beazley Para. 1971, σελ Beazley Addenda 1989, σελ. 237, αριθ CVA, Berlin 2, σελ , πίν Τιβέριος 1996, σελ , πίν Pottier 1923, σελ , εικ.22. Bouitron Oliver 1995, σελ , πίν.58. Boardmann 1985, σελ , εικ.283. Robertson 2005, σελ , εικ.83. Υoung 1990, σελ. 83. Βeck 1975, ΙΙ σελ. 31, πίν.ιι, Pekridou-Gorecki 1989, σελ. 131, εικ.75. Schulze 1998, σελ.24, πίν.4.1. Webster 1969, σελ , εικ Στο μετάλλιο της κύλικας εικονίζεται ένας νεαρός αθλητής που προσπαθεί να λύσει τα σανδάλια του. Ο Beck υποστηρίζει ότι τόσο οι εξωτερικές όψεις της κύλικας όσο και η διακόσμηση του μεταλλίου στο εσωτερικό της απεικονίζουν τις τρεις βασικές κατευθύνσεις της ελληνικής εκπαίδευσης, οι οποίες ήταν οι ακόλουθες: α) ανάγνωση και γραφή, β) μουσική, γ) γυμναστική. Βλ. Beck 1975, σελ Pottier 1923, σελ

42 ευπρεπή, αφού έχει σταυρώσει τα πόδια του μπροστά. 227 Η στάση αυτή του σώματός του μαρτυρεί την ταπεινή ίσως και βαρβαρική καταγωγή του. 228 Φορά ιμάτιο και με το αριστερό του χέρι κρατά τη βακτηρία του. Είναι γενειοφόρος και τα μαλλιά του και τα γένια του είναι σχετικά πλούσια και μαύρου χρώματος. Στο αριστερό άκρο της σκηνής απεικονίζεται ένας δάσκαλος μουσικής την ώρα που μαθαίνει το μαθητή του να παίζει λύρα. Στην άλλη εξωτερική όψη του αγγείου (πίν. 1Β) απεικονίζεται στο κέντρο της παράστασης μάθημα γραφής με το δάσκαλο να διορθώνει με τη γραφίδα του όσα έγραψε ένας μαθητής στο «πυξίον» του. Πίσω από το μαθητή, στο δεξί άκρο της παράστασης απεικονίζεται ένας ιματιοφόρος και γενειοφόρος άντρας να κάθεται σε δίφρο και στο αριστερό του χέρι να κρατά τη κυρτή βακτηρία του. Πρόκειται για τον παιδαγωγό του νεαρού παιδιού, ο οποίος ενώ έχει τα νώτα του στραμμένα προς τη σκηνή της διδασκαλίας στρέφει το κεφάλι προς τα πίσω, μάλλον για να δει τι συμβαίνει με το νεαρό κύριό του, που δεν τα πήγε ίσως και τόσο καλά στο μάθημα της γραφής και πιθανόν δέχεται τις παρατηρήσεις του γραμματιστή. 229 Στο αριστερό τμήμα της παράστασης απεικονίζεται ένας αυλοδιδάσκαλος να μαθαίνει το μαθητή του να παίζει τον αυλό. Και στις δύο όψεις υπάρχει επιγραφή με την οποία υμνείται η ομορφιά κάποιου νέου με το όνομα Ιπποδάμας. Ο Pottier Ed. επισημαίνει τη σπουδαιότητα αυτής της παράστασης, σπάνιας στην αττική αγγειογραφία, καθώς απεικονίζει το σύνολο της εγκυκλίου παιδείας της Αθηναϊκής Πολιτείας, που ήταν γνωστή μόνο από τις γραμματειακές πηγές Η απρεπής αυτή στάση του σώματός του τον φέρνει αντιμέτωπο με όσα ο ίδιος διδάσκει στους κυρίους του. Βλ. Αριστοφάνης, «Νεφέλαι», στ. 965, Τιβέριος 1996, σελ Τιβέριος ό.π. 230 Pottier 1923, σελ

43 β) Απεικονίσεις παιδαγωγών στο α μισό του 5 ου αι.π.χ. 1β) Ανάλογη σκηνή με την προηγούμενη, όπου ο παιδαγωγός είναι παρών σε σκηνή σχολείου, συναντούμε στον ώμο μιας αττικής ερυθρόμορφης υδρίας που βρίσκεται στο Λονδίνο στο Βρετανικό Μουσείο (αριθ. E172) και αποδίδεται στο Ζωγράφο του Χοίρου (480 π.χ.), 231 (πίν.2α). Στο κέντρο της παράστασης απεικονίζεται ο δάσκαλος της μουσικής καθισμένος σε κλισμό να διδάσκει ένα μαθητή να παίζει λύρα. Πίσω από το μαθητή απεικονίζεται ένας νέος να αποχωρεί από το μάθημα κρατώντας μια αυλοθήκη και δεξιά ένας άλλος μαθητής καθισμένος επίσης σε κλισμό. Στο αριστερό τμήμα της παράστασης και πίσω από το μουσικοδιδάσκαλο απεικονίζεται ένας μαθητής με μια λύρα στο δεξί χέρι, ενώ πίσω του βρίσκεται ο παιδαγωγός του, ο οποίος με το αριστερό χέρι κρατά από το λουρί ένα μικρό αιλουροειδές και με το δεξί στηρίζεται σε έναν πεσσίσκο που φέρει την επιγραφή ΚΑΛΟΣ. Ο παιδαγωγός είναι ιματιοφόρος και γενειοφόρος, ενώ αξιοπερίεργο είναι ότι δεν βαστά τη χαρακτηριστική του ράβδο. Αντίθετα, τον βλέπουμε να κρατά ένα αιλουροειδές, μοναδικό παράδειγμα στην εικονογραφική απεικόνιση του παιδαγωγού στην ελληνική τέχνη β) Σε μια αττική ερυθρόμορφη λήκυθο που βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή στο Parke Bernet Galleries, στη Νέα Υόρκη, η οποία στιλιστικά σχετίζεται με τον Ζωγράφο του Λονδίνου Ε 342 και τον Ζωγράφο του Αιθίοπα και χρονολογείται στη δεκαετία π.χ., 233 (πίν. 2Β), απεικονίζεται σκηνή που συμφωνεί με τις φιλολογικές μαρτυρίες, όπου μας πληροφορούν ότι ο παιδαγωγός είναι αυτός που συνοδεύει το παιδί στο σχολείο κουβαλώντας ο ίδιος τα απαραίτητα σχολικά είδη. 234 Η σκηνή αυτή, αν και σπανίζει στην αττική 231 Beazley 1967, σελ. 120, αριθ.17. Βeazley 1956, σελ. 240, αριθ. 20. CVA London B.M. 5, σελ. 13, πίν. 75.4, Beck 1975, III, σελ.12, πίν.109. Boardman 1985, σελ Απεικονίσεις αιλουροειδών απαντώνται στην ερυθρόμορφη αγγειογραφία συνήθως σε διονυσιακές σκηνές. Για τις απεικονίσεις των αιλουροειδών στην αγγειογραφία βλ. Beck 1975, ΙΙΙ, πίν. 4, πίν.109, VI, πίν.272, VIII, πίν.310. Kock- Harnack 1983, σελ Beazley ARV 2, σελ. 671 αριθ. 9. Beazley Para., 1971, σελ. 404, αριθ. 9. Beazley Addenda, 1989, σελ. 278, αριθ Beck 1975, ΙΙ, σελ. 58, πίν. 68. Ηarten 1999, σελ.55, πίν. 2a. 234 Βλ. παραπάνω σελ. 18, σημ

44 αγγειογραφία, εντούτοις είναι πιο συχνή σε τερακότες της ελληνιστικής περιόδου. 235 Στη λήκυθο απεικονίζεται ο παιδαγωγός να συνοδεύει το νεαρό κύριό του και να κατευθύνονται από τα αριστερά προς τα δεξιά. Στο αριστερό τμήμα της παράστασης βρίσκεται ο παιδαγωγός, ο οποίος φορά ιμάτιο και με το δεξί προτεταμένο χέρι κρατά τη ράβδο του, ενώ με το αριστερό τη λύρα του παιδιού. Μπροστά του βρίσκεται ο νεαρός κύριός του, ο οποίος φορά ιμάτιο που καλύπτει όλο το σώμα και τα χέρια του. 3β) Ανάλογη παράσταση συναντούμε και σε έναν αττικό ερυθρόμορφο αμφορέα τύπου Νola που βρίσκεται στο Museo Civico στο Baranello, (αριθ. 85), 236 (πίν. 3Α), ο οποίος στιλιστικά βρίσκεται κοντά στο Ζωγράφο του Αλκίμαχου. Το αγγείο χρονολογείται και αυτό, όπως και το προηγούμενο, στη δεκαετία π.χ. Ο παιδαγωγός απεικονίζεται στο αριστερό τμήμα της παράστασης να κινείται με έντονη δρασκελιά προς τα δεξιά και να ακολουθεί το νεαρό κύριό του. Φορά κοντό ιμάτιο που φτάνει μέχρι το γόνατο και με το αριστερό χέρι κρατά τη λύρα για το μάθημα της μουσικής ενώ με το προτεταμένο δεξί του χέρι στηρίζεται στη βακτηρία του. Δεν μπορούμε με σιγουριά να πούμε ότι ο παιδαγωγός που απεικονίζεται είναι «εν χρω κεκαρμένος», αν και αυτό φαίνεται με μια πρώτη εξέταση, καθώς στο πάνω μέρος η ζωγραφική επιφάνεια του αγγείου έχει υποστεί φθορά. Μπροστά το παιδί φορά ιμάτιο που καλύπτει όλο το σώμα και τα χέρια του. 4β) Παρόμοια εικόνα απαντάται και σε μια αττική ερυθρόμορφη πελίκη στο Museum National στη Κοπεγχάγη (αριθ.viii 295), 237 (πίν. 3Β), η οποία χρονολογείται στη δεκαετία π.χ. Στο αγγείο εικονίζονται δυο αντρικές μορφές, ένας έφηβος στα δεξιά και ένας γενειοφόρος άντρας στα αριστερά, ο οποίος ακολουθεί τον έφηβο. Ο έφηβος φορά ιμάτιο το οποίο καλύπτει το 235 Για απεικονίσεις παιδαγωγών σε τερακότες Bλ. παραπάνω σελ.18, σημ Dareggi 1977, αριθ. 18, πίν., 8a-b. Ηarten 1999, σελ. 54, πίν. 2b. Schulze 1998, σελ.24, πίν CVA Copenhague, Musee National 3, σελ , πίν. ΙΙΙ Ι 131, 2a. Witte 1836, αριθ. 740, πίν.71. Ηarten 1999, σελ. 56, πίν. 2c. 43

45 σώμα του και τα χέρια του, αλλά και ένα μέρος από το κεφάλι. Ο γενειοφόρος άντρας φορά ιμάτιο, που αφήνει ακάλυπτο το δεξί βραχίονα, τον οποίο τεντώνει προς τα πίσω και κρατά με το δεξί του χέρι μια κυρτή ράβδο. Με το αριστερό του χέρι κρατά μια λύρα, προφανώς του εφήβου που προηγείται. Ο γενειοφόρος άντρας, ενώ κινείται προς τα δεξιά, έχει γυρίσει το κεφάλι του και κοιτάζει πίσω. 238 Ο Harten Th. με βάση τα δύο προηγούμενα παράλληλα παραδείγματα, που απεικονίζουν παιδαγωγό να συνοδεύει τον κύριό του στο σχολείο, εντάσσει και την παράσταση της συγκεκριμένης πελίκης στο ίδιο εικονογραφικό πλαίσιο, μολονότι η προηγούμενη έρευνα δεν ονοματίζει το γενειοφόρο άντρα ως παιδαγωγό. Ο ίδιος ερευνητής χαρακτηρίζει τη μορφή αυτή του παιδαγωγού ακόμη πιο εξεζητημένη καθώς όχι απλά συνοδεύει το παιδί στο σχολείο ή το σπίτι αλλά παράλληλα προσέχει κοιτάζοντας πίσω για την ασφαλή μεταφορά του, 239 κάτι που είναι γνωστό και από τις φιλολογικές πηγές β) Σε μια αττική ερυθρόμορφη κύλικα στη National Gallery of Victoria, στη Μελβούρνη (αριθ ), που χρονολογείται περίπου στα μέσα του 5 ου αι.π.χ. και αποδίδεται στο Ζωγράφο του Σπλαχνόπτη, 241 (πίν. 4Α-Β), απαντάνται σκηνή από σχολείο, 242 όπου απεικονίζεται η μορφή του παιδαγωγού δυο φορές και στις δύο όψεις του αγγείου. Στη μια όψη, (πίν.4 Α), στα αριστερά απεικονίζεται ένας ιματιοφόρος και γενειοφόρος παιδαγωγός. Το σώμα του δίνεται σε μετωπική στάση και το κεφάλι σε κατατομή καθώς είναι γυρισμένος προς τα πίσω και παρατηρεί 238 Στην πίσω όψη του αγγείου εικονίζονται δύο ιματιοφόροι έφηβοι να συνομιλούν, βλ. CVA Copenhague, Musee National 3, σελ.106, πίν. ΙΙΙ Ι 131, 2b. 239 Ηarten 1999, σελ Βλ. παραπάνω σελ Beazley ARV 2, σελ. 892, αριθ. 7. Trendall 1968, σελ , πίν. 8, 10. Trendall 1978, σελ.8, πίν. 6c.Webster 1972, σελ. 168, 892/7. Beck 1975, VI, σελ. 15, πίν Σε αντίθεση με τη τάση απεικόνισης του παιδαγωγού να συνοδεύει το μαθητή στο σχολείο, που εμφανίζεται κατά τη δεκαετία π.χ., όσο προχωρούμε προς τα μέσα του 5 ου αι.π.χ. παρατηρούμε μια επανάληψη ενός γνωστού μοτίβου από την υστεροαρχαϊκή ερυθρόμορφη αγγειογραφία, αυτού με την παράσταση σχολείου. 44

46 μάλλον τα όσα συμβαίνουν στην άλλη όψη του αγγείου. Με το αριστερό του χέρι κρατά τη βακτηρία του, ενώ με το δεξί χειρονομεί στρέφοντάς το προς το μέρος του. Στο κέντρο της παράστασης απεικονίζεται ένας μαθητής που κρατά λύρα στο δεξί του χέρι και πλαισιώνεται στα αριστερά από έναν άλλο μαθητή και στα αριστερά από έναν παιδαγωγό, οι οποίοι δίνουν την εντύπωση ότι συνομιλούν. Ο παιδαγωγός αποδίδεται, όπως και ο παιδαγωγός στα αριστερά, με ιμάτιο και βακτηρία, την οποία κρατά με το δεξί του χέρι, ενώ χειρονομεί με το κάθετα υψωμένο αριστερό του χέρι. Η παράσταση ολοκληρώνεται στα δεξιά με το μάθημα που παραδίδει ένας αυλοδιδάσκαλος σε έναν μαθητή. Στην άλλη όψη του αγγείου, (πίν. 4Β), στα αριστερά απεικονίζεται ένας παιδαγωγός ιματιοφόρος και γενειοφόρος να στηρίζεται στη βακτηρία του με το αριστερό του χέρι. Δίπλα του βρίσκεται ένας μαθητής, που κρατά με το δεξί χέρι τη λύρα του και χειρονομεί με το αριστερό, δίνοντας την εντύπωση πως συνομιλεί με έναν δεύτερο παιδαγωγό, που βρίσκεται μπροστά του. Ο παιδαγωγός αυτός κινείται προς τα αριστερά, φορά ιμάτιο και με το αριστερό χέρι κρατά τη βακτηρία του, ενώ με το δεξί χειρονομεί υψώνοντας το χέρι του κάθετα. Στο δεξί τμήμα της παράστασης απεικονίζεται μια Νίκη να στεφανώνει έναν μαθητή, ο οποίος μάλλον κέρδισε σε κάποιο διαγωνισμό μουσικής στο σχολείο, και την όλη σκηνή παρακολουθεί ο υπεύθυνος του σχολείου. 243 γ) Απεικονίσεις παιδαγωγών στο γ τέταρτο του 5 ου αι.π.χ. Από τα μέσα του 5 ου αιώνα και κατά το γ τέταρτο του 5 ου αι.π.χ. παρατηρείται μια αλλαγή στην εικονογραφική απόδοση του παιδαγωγού. Η μορφή του εγκαταλείπει τα φυσιογνωμικά πρότυπα της προηγούμενης εποχής και εμφανίζεται μια νέα τάση, όπου ο παιδαγωγός απεικονίζεται με φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του Σιληνού ή του Σωκράτη. 244 Αν και τα 243 Webster 1972, σελ. 168, αριθ. 892/ Είναι γνωστό πως ο Σωκράτης εξωτερικά δεν ήταν όμορφος καθώς έμοιαζε με Σιληνό ή τον σάτυρο Μαρσύα. Βλ. Γεωργοπαππαδάκου 1911, σελ

47 παραδείγματα από την κλασική ερυθρόμορφη αγγειογραφία είναι πολύ λίγα, αυτή η μορφή του Σωκράτη-Σιληνού παιδαγωγού 245 απαντάται σε πολλά παραδείγματα από τερακότες της Ελληνιστικής περιόδου. 246 Ο Young Ν.Η. υποστηρίζει ότι μια τέτοια απεικόνιση του παιδαγωγού στην τέχνη σχετίζεται τόσο με τη χαμηλή εκτίμηση που έτρεφαν για ορισμένους παιδαγωγούς οι ελεύθεροι Αθηναίοι πολίτες όσο και με το φόβο που προκαλούσε η όψη του παιδαγωγού στα μικρά παιδιά. 247 Πιο πιθανό, βέβαια, είναι η απεικόνιση του παιδαγωγού με τα χαρακτηριστικά του Σιληνού και του Σωκράτη να σχετίζεται με την εμφάνιση του Σωκράτη στη δημόσια ζωή της Αθήνας στα μέσα του 5 ου αι.π.χ 248 και του Παπποσιληνού στην τέχνη της αττικής αγγειογραφίας μετά τα μέσα του 5 ου αι.π.χ. 249 Ο Σιληνός, παιδαγωγός και τροφεύς του Διονύσου, 250 πιθανόν ενέπνευσε τους καλλιτέχνες για μια τέτοια απεικόνιση του παιδαγωγού. Και βέβαια, όλη αυτή η νέα τάση δεν είναι άσχετη από την συχνή παρουσία στα αγγεία, παραστάσεων που υπαινίσσονται σατυρικά έργα, όπου συμμετέχουν και σάτυροι ως μέλη χορού, από τα μέσα περίπου του 5 ου αι.π.χ. 251 Σε 245 Zanker 1996, σελ Βλ. παραπάνω σελ.18, σημ Young 1990, σελ Οι σύγχρονοι με το Σωκράτη αγγειογράφοι είναι αμφίβολο, αν επηρεάστηκαν από τη μορφή του Σωκράτη, καθώς τα πρώτα πορτρέτα του εμφανίζονται στην τέχνη 10 με 20 χρόνια μετά το θάνατό του. Βλ. Zanker 1996, σελ. 38. Είναι πιο πιθανόν να είχαν ως πρότυπο το Σιληνό κουροτρόφο για την απεικόνιση του παιδαγωγού. Η απεικόνιση του παιδαγωγού που μοιάζει με το Σωκράτη και κατ επέκταση και το Σιληνό φαίνεται να έχει παγιωθεί στην Ελληνιστική εποχή με τις τερακότες. 249 Τιβέριος 1996, σελ Διόδωρος ο Σικελιώτης, IV, 4, Boardmann 1995, σελ. 241, (μτφρ. ΠαπουτάκηΣερμπέτη Ελ.). Για το σατυρικό δράμα «Σφυροκόποι» ή «Πανδώρα» του Σοφοκλέους στην αττική αγγειογραφία, βλ. Τιβέριος 1996, σελ Για το σατυρικό δράμα «Διονυσίσκος» του Σοφοκλέους στην αττική αγγειογραφία, βλ. Τιβέριος 1996, σελ. 355, πίν

48 παραστάσεις σατυρικών έργων ένας συνηθισμένος ρόλος για τον Σιληνό ήταν αυτός του παιδαγωγού. 252 Τέτοιες απεικονίσεις παιδαγωγών στην αττική ερυθρόμορφη αγγειογραφία συναντούμε σε έναν αττικό ερυθρόμορφο σκύφο τύπου Α στο Museo Provinciale Archeologico στο Bari (αριθ. R150), (πίν. 5Α), ο οποίος στιλιστικά βρίσκεται κοντά στην τεχνοτροπία του Ζωγράφου του Lewis και χρονολογείται στα μέσα του 5 ου αι.π.χ. 253 και σε μια αττική ερυθρόμορφη κύλικα του Ζωγράφου του Κόδρου, (πίν. 5Β-Γ), που χρονολογείται στη δεκαετία π.χ. και βρίσκεται στο Fitzwilliam Museum στο Cambridge (αριθ. GR ) γ) Στο σκύφο, στη μια πλευρά, απεικονίζεται ένας Σάτυρος-παιδαγωγός να κινείται από τα αριστερά προς τα δεξιά κρατώντας με το αριστερό του χέρι σηκωμένη τη ράβδο του, έτοιμος να τιμωρήσει τον άτακτο νεαρό που τρέχει στην πίσω όψη του αγγείου. 255 Ο Σάτυρος-παιδαγωγός φορά ιμάτιο, το οποίο καλύπτει σχεδόν όλο του το σώμα, αφήνοντας ακάλυπτα μόνο τα πόδια του από το ύψος των αστραγάλων και κάτω και το αριστερό του χέρι, με το οποίο και κρατά τη ράβδο του. Το πρόσωπό του απεικονίζεται σε κατατομή. Έχει ευρύ και πλατύ μέτωπο, που φαίνεται ακόμη μεγαλύτερο, λόγω της έλλειψης τριχωτού στο πάνω μέρος της κεφαλής, πλακουτσωτή μύτη, βλοσυρό βλέμμα, μυτερά αυτιά, μακριά γενειάδα που φτάνει μέχρι το σημείο που ξεκινά ο λαιμός. Απεικονίζεται συνοφρυωμένος και με τον τρόπο αυτό ο καλλιτέχνης πετυχαίνει να αποδώσει το θυμό του για την αταξία του νεαρού κυρίου του. 252 Sutton 1980, σελ Ο Σοφοκλής κυρίως ασχολήθηκε στα σατυρικά του έργα με το μοτίβο των κουροτρόφων Σιληνών. Μερικά από τα πιο γνωστά σατυρικά δράματα με τέτοια υπόθεση είναι το «Αχιλλέως ερασταί» και «Διονυσίσκος». 253 Βeck 1975, VI, σελ.19, εικ. 276α. Young 1990, σελ.84. Green 1994, σελ Harten 1999, σελ. 57, πίν. 3a. 254 Burn, 1988, σελ , εικ Green, 1994, σελ. 42, εικ. 2.16a-b. Harten, 1999, σελ. 58, πίν. 3b. 255 Young 1990, σελ

49 Η απεικόνιση του παιδαγωγού στο συγκεκριμένο αγγείο συνάδει με όσα είναι γνωστά από τις φιλολογικές μαρτυρίες 256 για τη βασική παιδαγωγική μέθοδο που χρησιμοποιούσε ο παιδαγωγός προκειμένου να συνετίσει το άτακτο παιδί γ) Στην κύλικα, στη μια όψη, εικονίζεται ένας Σάτυρος-παιδαγωγός να συνοδεύει το νεαρό κύριό του στο σχολείο. Στο κέντρο της παράστασης απεικονίζεται ο νεαρός μαθητής, ιματιοφόρος και με ταινία στο κεφάλι, να κινείται από τα δεξιά προς τα αριστερά και πίσω του να τον ακολουθεί ο Σάτυρος-παιδαγωγός του κρατώντας με το δεξί χέρι τη βακτηρία του και με το αριστερό τη λύρα του παιδιού. Φορά χιτώνα, που αφήνει ακάλυπτο το δεξί βραχίονα, και σανδάλια στα πόδια. Έχει μεγάλο και πλατύ μέτωπο, πλακουτσωτή μύτη, μυτερά αυτιά και μακριά γενειάδα. Στα άκρα της παράστασης απεικονίζονται δύο ακόμη μορφές Σατύρων να παρακολουθούν τη κεντρική σκηνή. 258 Ο Σάτυρος στα αριστερά φορά κοντό χιτώνα και είναι ξυπόλυτος. Με το δεξί του χέρι στηρίζεται στη ράβδο του ενώ με το αριστερό χαϊδεύει τη γενειάδα του. Αντίθετα, ο Σάτυρος στα δεξιά, ο οποίος φορά και αυτός κοντό χιτώνα και αποδίδεται χωρίς υποδήματα, απεικονίζεται να εκτελεί μια κίνηση σχεδόν χορευτική, υψώνοντας το αριστερό σκέλος και το αντίστοιχο χέρι της. 259 Με το δεξί χέρι φαίνεται να κρατά έναν αρύβαλλο. 256 Πλάτων, «Πρωταγόρας», XV, 325d. Πλάτων, «Αξίοχος», 366e. Πλάτων, «Νόμοι», Ζ, 808 d-e. 257 Flaceliere 1974, σελ.121. Kolobova-Ozereckaja 2005, σελ. 124, (μτφρ. Ζωίδη Γ.). 258 Η Burn L. επισημαίνει διαφορές στην απεικόνιση του Σατύρου-παιδαγωγού από τις δύο αυτές μορφές ως προς την ενδυμασία και την όψη, καθώς ο Σάτυρος-παιδαγωγός φαίνεται να φορά μακρύ ιμάτιο, σανδάλια και να έχει πιο μαλακά χαρακτηριστικά. Υποστηρίζει πως αυτή η απεικόνισή του τον καθιστά ενδιάμεσο κρίκο μεταξύ του μαθητή του και των άλλων μορφών προσδίδοντάς του ένα ρόλο ανάλογο με αυτόν του Χείρωνα, το αρχέτυπο του παιδαγωγού, στο κοινωνικό status. Ο παιδαγωγός ζει με τους ελεύθερους Αθηναίους πολίτες αλλά κοινωνικά είναι κατώτερος και αυτό αποτυπώνεται και στα εξωτερικά του χαρακτηριστικά, καθώς δε μοιάζει ακριβώς με άνθρωπο. Βλ. Burn 1988, σελ Ανάλογη χορευτική φιγούρα συναντούμε στον επώνυμο ελικωτό κρατήρα του Προνόμου στο Museo Archeologico Nazionale (αριθ. 3240), στη Νεάπολη. Πρόκειται για τον αγαπητό χορό των Σατύρων, το σίκιννιν. Για την ετυμολογία του όρου σίκιννιν, βλ. Pickard- Cambridge 1968, σελ

50 Στην άλλη όψη της κύλικας η σκηνή φαίνεται πως συνεχίζεται. Απεικονίζονται τέσσερις Σάτυροι να κινούνται προς τα αριστερά κουβαλώντας διάφορα αντικείμενα, τα οποία πιθανόν ανήκουν στο νεαρό έφηβο. Ο Green J.R., εικάζει πως ο νεαρός ίσως αφήνει πίσω του όλα αυτά τα αντικείμενα, που σχετίζονται με την παιδική του ηλικία προκειμένου να ενηλικιωθεί, παρά τις προσπάθειες των αντρών να τον δελεάσουν και να τον αποτρέψουν από κάτι τέτοιο. 260 Σχετικά με την ερμηνεία αυτής της παράστασης ο Green J.R. εικάζει πως πρόκειται για την απεικόνιση σκηνής από κάποιο σατυρικό δράμα, 261 που σχετίζεται με το μοτίβο του κουροτρόφου λόγω της παρουσίας του Σατύρου-παιδαγωγού, αλλά είναι αδύνατο με σιγουριά να ταυτίσουμε την παράσταση με κάποιο συγκεκριμένο έργο. 262 Η Burn L. υποστηρίζει πως, αν και είναι πιθανό η παράσταση αυτή να σχετίζεται με το σατυρικό δράμα «Λίνος», εντούτοις δεν πρέπει να παραλείψουμε την πρόθεση του καλλιτέχνη να ψέξει τη σύγχρονή του εποχή, όπου σύνηθες φαινόμενο ήταν η παρενόχληση του παιδιού την ώρα που βρισκόταν στο δρόμο για να πάει στο σχολείο γ) Σε αντίθεση με τις δυο προηγούμενες απεικονίσεις, σε μια αττική ερυθρόμορφη πελίκη του Ζωγράφου του Ορφέως, (πίν.6 Α), που χρονολογείται στο 430 π.χ. και βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, (αριθ. CC1181), 264 ο παιδαγωγός αποδίδεται περισσότερο φυσιοκρατικός, αφού βλέπουμε να απουσιάζουν τα χαρακτηριστικά του Σιληνού από το πρόσωπό του. Στην αριστερή άκρη της παράστασης απεικονίζεται ο παιδαγωγός, να φορά ιμάτιο, που αφήνει ακάλυπτο το δεξί 260 Green 1994, σελ Στην περίπτωση αυτή θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως οι Σάτυροι-παιδαγωγοί αποτελούν το χορό του σατυρικού έργου. 262 Green 1994, σελ Burn 1988, σελ Beazley ARV 2, σελ. 1103, αριθ. 11. Couve - Collignon 1902, σελ , αριθ Beck 1975, ΙΙΙ σελ. 18, εικ CVA Athenes Musee National 2, σελ. 16, ΙΙΙ Ιd, πίν Young, 1990, σελ. 84. Harten 1999, σελ , πίν. 4a. Schulze 1998, σελ. 24, πίν. 4,3. 49

51 βραχίονα. Με το αριστερό του χέρι κρατά έναν φορμίσκο, ενώ με το δεξί τη ράβδο του, η οποία έχει σχήμα zick-zack. Το πρόσωπό του δίνεται σε κατατομή, από όπου και διαπιστώνεται καθαρά η μακριά και γαμψή μύτη του και το προεξέχον πηγούνι του. Τα μαλλιά του δεν είναι πλούσια, αφού στο πάνω μέρος αφήνουν ακάλυπτο το κεφάλι, το ίδιο και η γενειάδα του, που αφήνει ακάλυπτο το μεγαλύτερο μέρος της παρειάς του προσώπου. Αξίζει να προσέξει κανείς τον τρόπο που ο καλλιτέχνης αποδίδει το ορατό φρύδι του παιδαγωγού που σχηματίζει έντονη γωνία αλλά και το ανοιχτό του στόμα απ όπου ξεπροβάλλει η οδοντοστοιχία του. Απέναντί του, μπροστά από έναν κίονα δωρικού ρυθμού, ο οποίος υποδηλώνει πως η σκηνή εκτυλίσσεται είτε μπροστά από μια παλαίστρα 265 είτε στο προαύλιο ενός σχολικού κτιρίου, 266 βρίσκεται ο νεαρός έφηβος φορώντας ιμάτιο και μια ταινία στο κεφάλι. Με το αριστερό του χέρι κρατά τη λύρα του και φαίνεται συγκεντρωμένος σε αυτά που πιθανόν του υπαγορεύει ο παιδαγωγός του. 267 Ο παιδαγωγός στο συγκεκριμένο αγγείο μοιάζει περισσότερο με σκλάβο βαρβαρικής καταγωγής λόγω των φυσιογνωμικών του χαρακτηριστικών, όπως είναι η γαμψή του μύτη. 268 Σε αντίθεση με τις αντίστοιχες παραστάσεις του β τετάρτου του 5 ου αι.π.χ., εδώ δεν τον βλέπουμε να συνοδεύει το μαθητή στο σχολείο ακολουθώντας τον αλλά έχουμε μια κατά μέτωπο απεικόνιση των δυο μορφών. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε, αν δεχτούμε πως η σκηνή εκτυλίσσεται μπροστά από μια παλαίστρα, πως εδώ ο ρόλος του παιδαγωγού συμφωνεί με όσα ξέρουμε από τις γραμματειακές πηγές 269 σχετικά με την ηθική περιφρούρηση του νέου, τον οποίο όφειλε να 265 CVA Athenes Musee National 2, σελ Harten 1999, σελ Harten 1999, σελ Για την προσπάθεια του καλλιτέχνη να αποδώσει μια μορφή βαρβαρικής καταγωγής, βλ. Robertson 2005, σελ. 232, (μτφρ. Καραμπατέα Μ.- Κόμβου Μ.). 269 Βλ. παραπάνω σελ. 20 κ.ε. 50

52 προφυλάξει απ όσα μπορούσαν να συμβούν στην παλαίστρα, λόγω της παρενόχλησής του, από τους μεγαλύτερους που σύχναζαν εκεί. 51

53 ΙΙ) ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Από τα μέσα του 5 ου αιώνα π.χ. (περίπου το 440 π.χ.) παράγονται στην Κάτω Ιταλία και Σικελία αξιόλογα ερυθρόμορφα αγγεία περιορίζοντας έτσι την εισαγωγή αγγείων από τον Αττικό Κεραμεικό. 270 Τα αττικά αγγεία με το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού πολέμου αρχίζουν να ελαττώνονται στην Κάτω Ιταλία. 271 Τα πρωιμότερα ερυθρόμορφα κατωιταλιωτικά αγγεία παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες με τα αντίστοιχα σύγχρονά τους αττικά τόσο στο σχήμα όσο και στη διακόσμηση. 272 Ωστόσο, από τις αρχές του 4 ου αιώνα π.χ. η κατωιταλιωτική κεραμική αρχίζει να διαφοροποιείται από το αττικό στιλ και να ακολουθεί τη δική της πορεία. 273 Τα σημαντικότερα κέντρα παραγωγής ερυθρόμορφων κατωιταλιωτικών αγγείων αναπτύχθηκαν στην περιοχή της Απουλίας, της Λευκανίας, της Σικελίας, της Καμπανίας και στην πόλη της Ποσειδωνίας. Πλάι στα γνωστά σχήματα αγγείων από τον αττικό Κεραμεικό εμφανίζονται νέα, όπως η νεστορίδα και η trozzella και η θεματολογία της διακόσμησής τους πηγάζει από την καθημερινή ζωή, τον κόσμο των νεκρών ή από το μύθο. 274 Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν ορισμένα μυθολογικά θέματα, καθώς σπανίζουν στην αττική αγγειογραφία, και μάλιστα συνδέονται με την θεατρική παραγωγή της Μεγάλης Ελλάδας. Εκτός από τα αγγεία «φλύακες» 275 που σχετίζονται με το θέατρο, στην αγγειογραφία της Μεγάλης Ελλάδος συχνές είναι οι παραστάσεις που σχετίζονται με την αρχαία τραγωδία Trendall 1968, σελ Μαyo 1982, σελ Μαyo 1982, σελ Μαyo 1982, σελ. 16. Trendall 1978, σελ. 14.Τιβέριος 1996, σελ Mayo 1982, σελ Τιβέριος 1996, σελ Τα αγγεία «φλύακες» δεν αποτελούν αντικείμενο μελέτης της παρούσης εργασίας. Για τα αγγεία αυτά βλ. Trendall Trendall 1978, σελ. 26 κ.ε. Mayo 1982, σελ Την ταύτιση ορισμένων μυθολογικών σκηνών με την τραγωδία υποστηρίζουν οι «φιλοδραματιστές». Βλ. παραπάνω σελ.6, σημ

54 κοινό. 280 Η παρουσία του προσώπου αυτού στην κατωιταλιωτική αγγειογραφία, Από τις παραστάσεις αυτές οι περισσότερες ταυτίζονται με έργα του Ευριπίδου και λιγότερες με έργα του Αισχύλου και του Σοφοκλέους. Στις παραστάσεις των αγγείων που ταυτίζονται με τις τραγωδίες του Ευριπίδου συχνή είναι η παρουσία της μορφής του παιδαγωγού. Αυτό πιθανόν οφείλεται στο ξεχωριστό ρόλο που έδωσε ο Ευριπίδης στους ελάσσονες χαρακτήρες των έργων του, όπως είναι οι δούλοι, και συγκεκριμένα στον αγγελιαφόρο, που αφηγείται γεγονότα τα οποία διαδραματίστηκαν έξω από το σκηνικό χώρο και μακριά από το βλέμμα του θεατή. 277 Στο θέατρο, άλλωστε, δεν μπορούν, για πρακτικούς και φυσικούς λόγους, τα πάντα να εξελιχθούν πάνω στη σκηνή. Το κοινό όφειλε με τη φαντασία του να υφάνει τον καμβά των συμβάντων που έλαβαν χώρα έξω από το σκηνικό χώρο και για το λόγο αυτό, η έκθεση των γεγονότων από τον αγγελιαφόρο-υποκριτή έπρεπε να γίνει με τέτοιο παραστατικό τρόπο, ώστε να διεγείρει τα συναισθήματα και τη φαντασία των θεατών. Για το ρόλο του αγγελιαφόρου επελέγετο κάποιος οικιακός δούλος που θα μπορούσε με το λόγο του να είναι περισσότερο πειστικός. Αυτός έπρεπε να έχει στενή σχέση με τους πρωταγωνιστές-ήρωες και να γνωρίζει πολλά για αυτούς. Ένα τέτοιο πρόσωπο είναι ο παιδαγωγός που πολλές φορές παρουσιάζεται στην αγγειογραφία με διαφορετικά ονόματα ή ρόλους, όπως τροφός, βοτήρ(=βουκόλος), παιδαγωγός. 278 Η παρουσία του παιδαγωγού σε παραστάσεις μυθολογικές βοηθά στην ταύτιση της παράστασης με απεικόνιση σκηνής από το μύθο μιας τραγωδίας. 279 Σε αυτό το συμπέρασμα οδηγεί και το γεγονός ότι ο παιδαγωγός πιθανόν δεν αποτελούσε πρόσωπο του μύθου αλλά επελέγετο από τον ποιητή για να αναγγείλει επί σκηνής συμβάντα τα οποία δεν μπορούσαν να διαδραματιστούν μπροστά στο αμέσως μετά την εποχή που έδρασε ο Ευριπίδης, ίσως φανερώνει τον 277 Green 1999, σελ Green 1999, σελ Green 1999, σελ. 49.Trendall 1966, σελ Taplin 1993, σελ Green 1999, σελ. 37. Mayo 1982, σελ

55 ιδιαίτερο και ξεχωριστό ρόλο που διαδραμάτισε στο θέατρο της Μεγάλης Ελλάδας. Η απουσία γραπτών μαρτυριών οδηγεί αναπόφευκτα στην αγγειογραφία του 4 ου αιώνα π.χ. ως σημαντικής πηγής συμπερασμάτων για το πόσο σημαντικό ήταν το θέατρο την εποχή εκείνη στη Μεγάλη Ελλάδα και για το τι θα μπορούσε να φαντάζει ελκυστικό στα μάτια των θεατών. 281 Τα περισσότερα αγγεία με παραστάσεις που σχετίζονται με το θέατρο και απεικονίζουν τη μορφή του παιδαγωγού προέρχονται από την Απουλία, ενώ δεν απουσιάζουν και κάποια παραδείγματα από τη Λευκανία, τη Σικελία και την Καμπανία. Α) ΑΠΟΥΛΙΑ Το απουλικό εργαστήριο έχει ως κέντρο τον Τάραντα και αποτελεί το πιο παραγωγικό από τα υπόλοιπα της Μεγάλης Ελλάδας. Η παραγωγή ερυθρόμορφης κεραμικής από το απουλικό εργαστήριο φαίνεται να ξεκινά περίπου τη δεκαετία π.χ. 282 Σε αυτή τη φάση βρίσκεται πιο κοντά στα αττικά πρότυπα. Από τα τέλη όμως του 5 ου αι.π.χ. και κυρίως με τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου, που βρίσκει την Αθήνα ηττημένη, φαίνεται να διαφοροποιείται και να ακολουθεί τη δική του πορεία. 283 Επηρεάζει με την τεχνοτροπία του και τα υπόλοιπα κατωιταλιωτικά κέντρα παραγωγής από τα μέσα του 4 ου αιώνα π.χ. και έπειτα. Η θεματολογία πηγάζει κυρίως από τον κόσμο του μύθου και την τραγωδία. 284 Στα αγγεία που απεικονίζονται σκηνές από το δράμα δεν παριστάνεται το σκηνικό οικοδόμημα της σκηνής αλλά οι μορφές αποδίδονται να δρουν στο φυσικό χώρο και μάλιστα σε αρκετά παραδείγματα, όπως θα 281 Green 1999, σελ Μayo 1984, σελ.16. McDonald 1981, σελ Μayo 1984, σελ.16. McDonald 1981, σελ Μayo 1984, σελ

56 εξετάσουμε στη συνέχεια, στον εξωτερικό φυσικό χώρο. 285 Η απουσία του σκηνικού οικοδομήματος πιθανόν να σχετίζεται με την επιδίωξη του καλλιτέχνη να εξαλείψει το χάσμα ανάμεσα στους δύο κόσμους, αυτόν του μύθου και του θεάτρου αντίστοιχα. 286 Η παρουσία του παιδαγωγού, που θα αφηγηθεί τα γεγονότα αυτά με το ρόλο του αγγελιαφόρου επί σκηνής και άλλα παραπληρωματικά στοιχεία, όπως η πλούσια ενδυμασία των μορφών, που παραπέμπει στη θεατρική σκευή των υποκριτών, μαρτυρούν τη σύνδεση της παράστασης με το δράμα. Από τα πιο συνηθισμένα θέματα της Απουλικής αγγειογραφίας, όπου απεικονίζεται και η μορφή του παιδαγωγού, είναι αυτά που σχετίζονται με την αρπαγή ενός θνητού από κάποιον θεό. Οι παραστάσεις αυτές, από ορισμένους μελετητές συνδέονται με την ταφική χρήση του αγγείου και παραπέμπουν στην αντίληψη για τη ζωή μετά το θάνατο. 287 Τα περισσότερα παραδείγματα αγγείων που απεικονίζουν τη μορφή του παιδαγωγού στην απουλική αγγειογραφία ανήκουν στο Ζωγράφο του Δαρείου. Ακολουθεί ο Ζωγράφος του Κάτω Κόσμου και στη συνέχεια ο Ζωγράφος του Λυκούργου και ο Ζωγράφος της Βαλτιμόρης. Ο Ζωγράφος του Λυκούργου είναι ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του «διακοσμητικού στιλ» με έμφαση στην απόδοση της τρίτης διάστασης στα έργα του. Προτιμά τα μυθολογικά θέματα και τα έργα του χρονολογούνται μεταξύ του π.χ. Οι αγγειογράφοι του γ τετάρτου του 4 ου αι.π.χ., όπως ο Ζωγράφος του Δαρείου και ο Ζωγράφος του Κάτω Κόσμου, επηρεάστηκαν από το έργο του. Ένας από τους πιο παραγωγικούς και σημαντικούς αγγειογράφους αυτού του εργαστηρίου είναι ο Ζωγράφος του Δαρείου 288 που δρα κυρίως στο γ τέταρτο του 4 ου αι.π.χ. και επηρεάζει με το έργο του την κατωιταλιωτική 285 Εξαίρεση αποτελούν δύο αγγεία από τη Σικελία, βλ. παρακάτω σελ. 121, αριθ. 1α και σελ. 122, αριθ. 2α, όπου υποδηλώνεται το σκηνικό οικοδόμημα. Κάτι ανάλογο συναντούμε και στα αγγεία «φλύακες», που παρωδούν γνωστούς μύθους, και απεικονίζουν τις μορφές να δρουν πάνω στο σκηνικό οικοδόμημα. 286 Μayo 1984, σελ Μayo 1984, σελ. 26. Green 1999, σελ Trendall, RVAp II, σελ. 482 κ.ε.. 55

57 κεραμική παραγωγή του γ και δ τετάρτου του 4 ου αι.π.χ. Με το έργο του αντιπροσωπεύει την ύστερη φάση του «διακοσμητικού στιλ» και τα έργα του απεικονίζουν πολυπρόσωπες και πολύχρωμες συνθέσεις. Οι μορφές τοποθετούνται σε διαφορετικά επίπεδα-ζωφόρους και το λευκό επίθετο χρώμα κυριαρχεί στα έργα του. Οι μεγαλόσωμες μορφές του και η πλούσια πτυχολογία των περίτεχνα διακοσμημένων ενδυμάτων τους μαρτυρούν την επίδραση από το έργο του Ζωγράφου του Λυκούργου. Πολλές από τις μυθολογικές παραστάσεις των έργων του, όπου είναι έκδηλη η επιρροή από τις τραγωδίες του Ευριπίδη, είναι μοναδικές στην αρχαία ελληνική τέχνη και δεν φαίνεται να απαντώνται στην αττική αγγειογραφία. 289 Ο Ζωγράφος του Κάτω Κόσμου 290 υπήρξε μαθητής του Ζωγράφου του Δαρείου και τα έργα του χρονολογούνται κυρίως από το 330 π.χ. έως το 320 π.χ. Οι επιρροές από το έργο του Ζωγράφου του Δαρείου αποτυπώνονται στις πολυπρόσωπες συνθέσεις των έργων του, όπου οι μορφές διατάσσονται σε τρεις ζωφόρους, και στην πλούσια διακόσμηση και πτυχολογία των ενδυμάτων τους. Αντίθετα, οι μορφές των έργων του παρουσιάζονται λεπτότερες σε σχέση με τις μορφές του Ζωγράφου του Δαρείου, ενώ παράλληλα έκδηλη είναι η «μελαγχολική» έκφραση σε αρκετές από τις μορφές των έργων του. Τα μυθολογικά θέματα είναι αυτά που κυριαρχούν στα έργα του και πολλές φορές είναι εμφανής η επίδραση από το θέατρο. Επιδράσεις από το έργο του Ζωγράφου του Κάτω Κόσμου συναντούμε στο Ζωγράφο της Βαλτιμόρης, 291 έναν ακόμη εκπρόσωπο του «διακοσμητικού στιλ». H δράση του Ζωγράφου της Βαλτιμόρης καλύπτει τις τελευταίες δεκαετίες του 4 ου αι.π.χ. Αγαπά τα μυθολογικά θέματα και σε αρκετά απεικονίζει παραστάσεις εμπνευσμένες από τα Ομηρικά έπη. 289 Βλ. παρακάτω σελ. 98, αριθ. 33β. 290 Trendall, RVAp II, σελ. 531 κ.ε. 291 Trendall, RVAp II, σελ. 856 κ.ε. 56

58 α) Απεικονίσεις παιδαγωγών στην αγγειογραφία του απουλικού εργαστηρίου κατά το α μισό του 4 ου αι.π.χ. 1α) Μια από τις παλαιότερες απεικονίσεις παιδαγωγού απαντάται σε ένα θραύσμα από ώμο Υδρίας, που βρίσκεται στην ιδιωτική συλλογή Η. Α. Cahn στη Βασιλεία (αριθ. HC 226b) και στιλιστικά αποδίδεται στην αρχή του διακοσμητικού στιλ, στον κύκλο του Ζωγράφου του Σαρπηδόνα και του Ζωγράφου της Μαύρης Ερινύας, 292 (πίν.7α). Η Schmidt M. υποστηρίζει πως στο συγκεκριμένο θραύσμα αναπαρίσταται μια από τις πρώτες απεικονίσεις του παιδαγωγού, πολύ πριν διαμορφωθεί ο εικονογραφικός του τύπος στην απουλική αγγειογραφία, και το χρονολογεί γύρω στο 380π.Χ. 293 Η μορφή του παιδαγωγού φορά περίτεχνο χειριδωτό χιτώνα, διακοσμημένο με γεωμετρικά μοτίβα και ιμάτιο περασμένο στο αριστερό του χέρι. Με το ίδιο χέρι κρατά τη ράβδο του, πάνω στην οποία φαίνεται να στηρίζεται. Το δεξί χέρι δεν σώζεται ολόκληρο, αλλά φαίνεται να εκτείνεται μπροστά. Από τη μορφή απουσιάζει το κάτω μέρος του σώματος και δεν είναι δυνατό να γνωρίζουμε, αν ο χιτώνας είναι κοντός και αν φορά υποδήματα. Τα μαλλιά και τα γένια του είναι κοντά και το πρόσωπό του είναι ζαρωμένο, πράγμα που τον κάνει να φαίνεται μεγάλος σε ηλικία. Πρόκειται για μια πρώτη προσπάθεια απεικόνισης του παιδαγωγού πολύ πριν καθιερωθεί ο εικονογραφικός του τύπος στην απουλική αγγειογραφία. Πίσω από το κεφάλι του προβάλλει τμήμα από φύλλα ακάνθου. Η αποσπασματικότητα της παράστασης δεν βοηθά στη συσχέτισή της με την υπόθεση κάποιας τραγωδίας. 292 Haretn 1999, σελ. 75 κ.ε., πίν. 8a. Chamay - Cambitoglou 1997, σελ.206, αριθ. 88. Schmidt 1991, αριθ Schmidt 1991, αριθ. 85. Αντίθετη άποψη έχουν οι Cambitoglou - Chamay και χρονολογούν το θραύσμα στο π.χ. εντοπίζοντας ομοιότητες στην τεχνοτροπία με έργα των προδρόμων του Ζωγράφου του Δαρείου, όπως του Ζωγράφου της Λαοδάμειας και του Ζωγράφου του Λυκούργου. Επιπλέον, υποστηρίζουν πως η μορφή λόγω της ενδυμασίας μπορεί να παραπέμπει σε κάποιον βασιλιά. Βλ. Chamay - Cambitoglou 1997, σελ.206, αριθ

59 2α) Παράσταση που μάλλον σχετίζεται με το θάνατο του Ιππολύτου 294 και απεικονίζεται η μορφή του παιδαγωγού, σε ένα αρκετά πρώιμο στάδιο της τυπικής του εικονογραφίας, απαντάται σε έναν ελικωτό κρατήρα αποσπασματικά σωζόμενο στο Pergamonmuseum στο Βερολίνο (αριθ. F 3257), που χρονολογείται περίπου στο 380/370 π.χ., ενώ στιλιστικά αποδίδεται στο Ζωγράφο της πελίκης της Μόσχας, 295 (πίν. 7Β-8Α). Στο επάνω μέρος της παράστασης, στο κέντρο, απεικονίζεται η Αφροδίτη να συνομιλεί με την Πειθώ 296 και στα δεξιά η Άρτεμις με ένα σκυλί. Στα αριστερά βρίσκεται ένας Σάτυρος φανερά έκπληκτος με όσα συμβαίνουν στο κέντρο της παράστασης, το οποίο και δεν σώζεται. Δίπλα από τον Σάτυρο, στο αριστερό τμήμα της σκηνής, απεικονίζεται ο παιδαγωγός, ο οποίος φορά κοντό χιτώνα που ζώνεται στη μέση και σχηματίζει πλούσιο κόλπο. Η χλαμύδα του στερεώνεται στο στήθος και πέφτει πίσω στην πλάτη με αποτέλεσμα να αφήνει ακάλυπτα τα δυο γυμνά του χέρια προκειμένου να τα χειρίζεται ελεύθερα. Στο κεφάλι φορά έναν πίλο σε σχήμα κώνου, απ όπου ξεπροβάλλουν λιγοστά μαλλιά, που είναι κάτασπρα, όπως και τα γένια του. Στα πόδια φορά υποδήματα, τις ενδρομίδες. Στο δεξί του χέρι φαίνεται πως κρατά ένα στεφάνι, ενώ παράλληλα σκύβει ελαφρά μπροστά. Βέβαια, η αποσπασματικότητα της παράστασης δεν επιτρέπει να ερμηνεύσουμε αυτή την κίνηση. Κάτω από τον παιδαγωγό απεικονίζεται μάλλον ο Πάνας, 297 καθώς φαίνεται ένα τμήμα από την πλάτη και το πίσω μέρος της κεφαλής του. Στον αντίποδα, κάτω δεξιά, βρίσκεται ο Ποσειδών με την τρίαινά του να παρακολουθεί τα συμβάντα. Πάνω από τον Ποσειδώνα απεικονίζονται τα φτερά πιθανόν μια Νίκης που θα βρισκόταν στο κέντρο της παράστασης. 294 Σχετικά με την ταύτιση της παράστασης και για το αν απεικονίζεται σκηνή που σχετίζεται είτε με την ερωτική ιστορία του Ποσειδώνος και της Αμυμώνης είτε με το θάνατο του Ιππολύτου βλ. Séchan 1967, σελ Αντίθετα, ο Furtwängler A. είχε υποστηρίξει πως πρόκειται για παράσταση που σχετίζεται με την απαγωγή του Κεφάλου από την Ηώ. Βλ. Furtwängler 1885, σελ Trendall, RVAp I, σελ. 169, αριθ. 7/32. Furtwängler 1885, σελ. 909, αριθ Chamay- Cambitoglou 1980, σελ. 42, αριθ. 30. Séchan 1967, σελ , εικ Haretn 1999, σελ. 77 κ.ε., πίν. 8b. 296 Séchan 1967, σελ Séchan 1967, σελ

60 Στο συγκεκριμένο αγγείο έχουμε μια από τις παλαιότερες μορφές παιδαγωγών στην Απουλική αγγειογραφία, όταν ακόμη δεν είχε διαμορφωθεί ο τυπικός εικονογραφικός του τύπος. Εντούτοις, κάποια από τα χαρακτηριστικά της εικονογραφικής του απόδοσης, όπως τα λευκά μαλλιά και γένια του, ο πίλος, ο κοντός ζωσμένος χιτώνας και τα υποδήματα, θα διατηρηθούν και σε μεταγενέστερες απεικονίσεις του, όπως θα δούμε στη συνέχεια της παρούσης εργασίας. 3α) Σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου της Ιλίου Πέρσεως (360 π.χ.), που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο (αριθ. F 160) στο Λονδίνο 298 (πίν. 8Β- 9Α) και απεικονίζει σκηνή της Ιλίου Πέρσεως, απαντάται μια από τις πιο χαρακτηριστικές απεικονίσεις του παιδαγωγού, καθώς εικονίζεται να οδηγεί ένα μικρό παιδί. 299 Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται πάνω σε βωμό ένα Παλλάδιο το οποίο πλαισιώνουν οι: Αίας και Κασσάνδρα από τα αριστερά και οι: Ελένη και Μενέλαος από τα δεξιά. Κάτω δεξιά και πίσω από τον Μενέλαο εικονίζεται μια ηλικιωμένη γυναικεία μορφή που αποχωρεί από τα δεξιά της σκηνής. Επάνω αριστερά η θεά Αθηνά παρακολουθεί τη σκηνή, ενώ πάνω δεξιά απεικονίζεται ο παιδαγωγός με ελαφρώς κυρτό το σώμα του να βαδίζει προς τα δεξιά οδηγώντας ένα μικρό παιδί. 300 Ο παιδαγωγός φορά ιμάτιο που αφήνει ακάλυπτο το πάνω μέρος του σώματός του. Με το αριστερό του χέρι κρατά τη ράβδο του, ενώ με το δεξί κρατά από το χέρι το μικρό παιδί. 301 Τα λευκά του μαλλιά, στο πάνω μέρος της κεφαλής, δεν είναι ιδιαίτερα πλούσια σε αντίθεση με τα κατάλευκα γένια και τα φρύδια του. 298 Trendall, RVAp I, σελ.193, αριθ. 8/8. Moret 1975, σελ. 63 κ.ε., αριθ. 2, πίν. 8, 9. Schefold- Jung 1989, σελ. 290 κ.ε., εικ LIMC I, λ. Aias II, σελ. 343, αριθ. 59 (O. Touchefeu). LIMC I, λ. Anchises, σελ. 762, αριθ.3, (F. Canciani). Harten 1999, σελ. 85 κ.ε., πίν. 10 a-b. 299 Η απεικόνιση αυτή του παιδαγωγού συνάδει με όσα γνωρίζουμε από τις φιλολογικές πηγές για το ρόλο του ως συνοδός των μικρών παιδιών. Βλ. παραπάνω σελ. 17 κ.ε. 300 Ο Harten Th. απορρίπτει το ενδεχόμενο η εικονιζόμενη γεροντική μορφή να είναι ή ο Αγχίσης που συνοδεύει τον Ασκάνιο ή ο Πρίαμος με τον Αστυάνακτα αντίστοιχα. Βλ. Harten 1999, σελ. 86 κ.ε. 301 ΜcNiven 1982, σελ

61 4α) Παράσταση παιδαγωγού που εκτελεί οικεία καθήκοντα στο πλευρό των παιδιών υπάρχει σε έναν κωδωνόσχημο κρατήρα που βρίσκεται στο Museo Archeologico Nazionale στη Νεάπολη (αριθ.526), 302 (πίν.9β). Η παράσταση ταυτίζεται με σκηνή από τη Μήδεια. 303 Στο αγγείο παρακολουθούμε μια από τις παλαιότερες απεικονίσεις του παιδαγωγού, αφού το αγγείο χρονολογείται γύρω στο π.χ. 304 O Taplin O. υποστηρίζει πως αυτός ο τύπος του παιδαγωγού εικονογραφικά συνάδει περισσότερο με την επόμενη περίοδο της απουλικής αγγειογραφίας, αυτή του Ζωγράφου του Δαρείου, και ίσως θα πρέπει το αγγείο να χρονολογηθεί στο π.χ. 305 Στιλιστικά το αγγείο βρίσκεται κοντά στην τεχνοτροπία του Ζωγράφου της Ιλίου Πέρσεως και χρονολογείται γύρω στο 350 π.χ. 306 Στο κέντρο της παράστασης μπροστά από έναν θρόνο εικονίζεται μια νεαρή γυναικεία μορφή να ανασηκώνει το πέπλο της, ενώ είναι έτοιμη να καταρρεύσει. Η μορφή ταυτίζεται με τη Γλαύκη, την κόρη του Κρέοντος, που δέχτηκε τα «δώρα» της Μήδειας. Στο κεφάλι φορά διάδημα, απ όπου φαίνεται να προεξέχουν φλόγες 307 και πλάι της βρίσκεται πεσμένο ένα μισάνοιχτο κουτί, μια πυξίδα, όπου μάλλον φυλάσσονταν τα «δώρα» της Μήδειας. Από τα αριστερά πλησιάζει ένας βασιλιάς, ο Κρέων, με το σκήπτρο του, προφανώς για να προσφέρει βοήθεια 308 και στα δεξιά απεικονίζεται ο γέροντας παιδαγωγός που βιάζεται να απομακρύνει τα δύο παιδιά της Μήδειας και του Ιάσονος, από τα γεγονότα, ενώ στρέφει το κεφάλι του προς τα πίσω και βλέπει τα όσα διαδραματίζονται στην κεντρική σκηνή. Η σκηνή ολοκληρώνεται με την απεικόνιση μιας Ερινύας στο πάνω δεξί τμήμα της παράστασης και 302 Taplin 2007, σελ , εικ. 33. Séchan 1967, σελ , εικ Chamay - Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 10. Harten 1999, σελ. 79 κ.ε., πίν.9a-b. Richardson 1969, σελ. 42, σημ.101. LIMC VI, λ. Kreusa II, σελ.123, αριθ.16, (G.Βerger-Doer). 303 Ευριπίδης, «Μήδεια», στ LIMC VI, λ. Kreusa II, σελ.123, αριθ.16, (G.Βerger-Doer). 305 Taplin 2007, σελ. 280, σημ Το αγγείο δεν αποδίδεται από τον Trendall Α.D. σε κάποιον αγγειγράφο. Βλ. LIMC VI, λ. Kreusa II, σελ.123, αριθ.16, (G.Βerger-Doer). Taplin 2007, σελ LIMC VI, λ. Kreusa II, σελ.123, αριθ.16, (G.Βerger-Doer). Taplin 2007, σελ Ευριπίδης, «Μήδεια», στ

62 μιας γυναικείας μορφής στο αριστερό πάνω μέρος της παράστασης, η οποία ταυτίζεται με ακόλουθο της Γλαύκης. 309 Ο παιδαγωγός με το αριστερό χέρι κρατάει τη ράβδο του, ενώ με το δεξί ακουμπά προστατευτικά τα κεφάλια των μικρών παιδιών, ως μια απόδειξη της τρυφερότητάς του για τα παιδιά και της ευθύνης του για την ασφάλειά τους. Ο παιδαγωγός φορά ενδρομίδες, κοντό χιτώνα και είναι γενειοφόρος. Ο Harten Th. υποστηρίζει πως τόσο ο παιδαγωγός όσο και ο Κρέων είναι πιθανόν να φορούν στο κεφάλι μια ιδιόμορφη κουκούλα. 310 Χωρίς αμφιβολία είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές απεικονίσεις του παιδαγωγού, όπου τον βλέπουμε να εκτελεί τα καθαυτό παιδαγωγικά του καθήκοντα, ως υπεύθυνος για την προστασία των παιδιών, ενώ αξίζει να σημειωθεί η κίνηση του σώματός του και η χειρονομία του για να προφυλάξει τα παιδιά από το κακό που συμβαίνει μπροστά στα μάτια του. Η απεικόνιση αυτή, όπου στρέφει το κεφάλι προς τα πίσω για την προστασία των παιδιών, αποτελεί σπάνια περίπτωση στην εικονογραφική του απόδοση και θα τη συναντήσουμε σε ένα ακόμη μεταγενέστερο παράδειγμα α) Αρκετά δημοφιλής πρέπει να ήταν η ιστορία της αρπαγής του Γανυμήδη καθώς υπάρχουν έξι αγγεία από τον Τάραντα με αυτή την παράσταση, 312 τα οποία θα εξετάσουμε στη συνέχεια, και χρονολογούνται λίγο πρίν και λίγο μετά τα μέσα του 4 ου αι.π.χ. Ο κωμικός ποιητής Αντιφάνης, που έδρασε στον 4 ο αι.π.χ., έγραψε ένα έργο με τον τίτλο Γανυμήδης. 313 Βέβαια, στην περίπτωση των παραστάσεων που απεικονίζουν σκηνή με το Γανυμήδη και 309 Séchan 1967, σελ Harten 1999, σελ. 80. Σχετικά με τις πιθανές επεμβάσεις και τις επαναχαράξεις που σημειώθηκαν στην κύρια όψη του αγγείου που εξετάζουμε βλ. Harten 1999, σελ Βλ. παρακάτω, σελ. 109, αριθ. 39β. 312 Σε αντίθεση με το μύθο, όπου ο Γανυμήδης απάγεται από το Δία ή το Δία μεταμορφωμένο σε αετό, εδώ έχουμε μια παραλλαγή, όπου ο κύκνος, ιερό πουλί της Αφροδίτης, παίζει καθοριστικό ρόλο στην αρπαγή του. Για πιθανές επιρροές του μύθου από άλλους μύθους, όπου ο Δίας μεταμορφώνεται σε κύκνο βλ. Aellen Cambitoglou - Chamay 1986, σελ Κrauskopf 1980, σελ Edmonds 1959, σελ

63 τον παιδαγωγό, τις οποίες θα εξετάσουμε στη συνέχεια, δεν υπάρχουν εκείνα τα στοιχεία που θα επέτρεπαν μια σύνδεσή τους με την κωμωδία του Αντιφάνη. Η απεικόνιση των μορφών, τα πρόσωπά τους και η ενδυμασία τους, συνηγορούν, ώστε να ταυτιστούν οι παραστάσεις αυτές με κάποια δραματική αναπαράσταση της ιστορίας. 314 Σε όλες αυτές τις παραστάσεις απεικονίζεται η μορφή του παιδαγωγού, πράγμα που ενισχύει τη σχέση της σκηνής με την τραγωδία. Σε μια Situla στο Museum of Art στην Tampa, (αριθ ), 315 η οποία χρονολογείται στο π.χ και ανήκει στην Ομάδα V- A, (πίν.10α), απεικονίζεται ο Γανυμήδης να κινείται προς τα δεξιά καθώς τον ακολουθεί ένας κύκνος με ανασηκωμένα τα φτερά του, ενώ ο παιδαγωγός ακολουθεί από πίσω υψώνοντας το ραβδί του ίσως για να διώξει ή να χτυπήσει τον κύκνο. Τη σκηνή παρακολουθεί η Αφροδίτη με τον Έρωτα. Ο παιδαγωγός φορά χιτωνίσκο, χειριδωτό κατάσαρκο ένδυμα, χλαμύδα και εμβάδες και πλάι στα πόδια του εικονίζεται ένα φυτό, κάτι που μαρτυρεί ότι η σκηνή εκτυλίσσεται στην εξοχή. Σχετικά με την εικονογραφική απόδοση του παιδαγωγού, παρατηρούμε πως κάποια χαρακτηριστικά από την προηγούμενη εικονογραφική παράδοση διατηρούνται, όπως ο κοντός χιτώνας, η χλαμύδα και η ράβδος του. Ωστόσο όμως, αυτή τη φορά απεικονίζεται φορώντας εμβάδες και κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, που μαρτυρείται από τα λευκά μανίκια. 6α) Παράσταση με τον κύκνο να απάγει τον Γανυμήδη απεικονίζεται σε μια Situla του Ζωγράφου του Λυκούργου που βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή στο Sorengo (αριθ. 45) και χρονολογείται περίπου στο π.χ. 316 (πίν.10β). Στο κέντρο της παράστασης απεικονίζεται ο κύκνος με ανοιχτά τα φτερά του 314 Ενδιαφέρουσα η άποψη της Κrauskopf I. πως εδώ απεικονίζεται μια παρωδία του μύθου, μια ιλαροτραγωδία βλ. Κrauskopf 1980, σελ Trendall, RVAp I, σελ , αριθ. 15/51, πίν. 143, 4-6. Green 1999, σελ. 46, εικ. 15. LIMC II, λ. Αphrodite, σελ.142, αριθ. 1490, (Α. Delivorrias). LIMC IV, λ. Ganymedes, σελ. 159, αριθ. 85, (Η. Sichtermann). Mayo1982, σελ , αριθ. 58. Ηarten 1999, σελ. 88 κ.ε., πίν.11a. Schulze 1998, πίν Trendall, RVAp Suppl. II, σελ. 110, αριθ. 16/17b. Green 1999, σελ. 47. Ηarten 1999, σελ. 90 κ.ε., πίν. 11b. Schulze 1998, σελ. 70, πίν

64 να μεταφέρει τον Γανυμήδη, ενώ στα δεξιά βρίσκεται η Αφροδίτη κρατώντας φιάλη και παρακολουθεί τη σκηνή μαζί με τον Έρωτα. Ο παιδαγωγός απεικονίζεται στα αριστερά και φορά κοντό χιτώνα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα, κωνικό πίλο και ενδρομίδες. Με το δεξί χέρι κρατά τη ράβδο του και προτάσσει το δείκτη και το μεσαίο δάχτυλο, 317 ενώ με το αριστερό χειρονομεί εκφράζοντας ίσως την απορία του για το συμβάν. 318 Η παράσταση αυτή είναι ένα παράδειγμα της παρέμβασης των θεών στα ανθρώπινα, τα οποία και θα αναγγείλει ο παιδαγωγός επί σκηνής α) Σε έναν καλυκωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Λυκούργου που βρίσκεται στο Museo Civico στο Μιλάνο (αριθ. St.6873) και χρονολογείται στο π.Χ. 320 (πίν. 10Γ-Δ), συναντούμε μια σκηνή που πιθανόν σχετίζεται με την ιστορία του Παρθενόπαιου, γιου του Άρη και της Αταλάντης, ο οποίος συμμετείχε στην εκστρατεία των Επτά εναντίον της Θήβας. Τραγωδία με τον τίτλο Παρθενόπαιος αποδίδεται σε έναν ποιητή του 4 ου αι.π.χ., τον Αστυδάμαντα. 321 Ο παιδαγωγός απεικονίζεται στην κεντρική σκηνή στην κάτω ζώνη να συνομιλεί με τον κεντρικό ήρωα τον Παρθενόπαιο, που συνοδεύεται από επιγραφή. Πίσω από τον Παρθενόπαιο βρίσκεται η Αταλάντη και πίσω από τον παιδαγωγό μια αταύτιστη γυναικεία μορφή. Ο Παρθενόπαιος είναι καθισμένος σε μια πολυτελή κλίνη και τον επισκέπτεται ο παιδαγωγός του, μάλλον για να τον πείσει να μην πάρει μέρος στην εκστρατεία, όπως τουλάχιστον αποκαλύπτουν οι κινήσεις των χεριών 317 Η χειρονομία αυτή, που απαντάται αρχικά στα έργα του Ζωγράφου του Λυκούργου και θα την συναντήσουμε και σε μεταγενέστερους αγγειογράφους, αποτέλεσε βασικό χαρακτηριστικό στην απεικόνιση του παιδαγωγού υποδεικνύοντας πως ο παιδαγωγός αποτελεί μια ομιλούσα μορφή. Επιπλέον, η χειρονομία αυτή θα μπορούσε να σημαίνει αποτροπή του κακού και ευχή για καλή τύχη. Βλ. ΜcNiven 1985, σελ Νeumann 1965, σελ , εικ.2. ΜcNiven 1982, σελ Green 1999, σελ Τaplin 2007, σελ , εικ. 85, Trendall, RVAp I, σελ. 416, αριθ. 16/6, πίν. 148, 1-3.Trendall - Webster 1971, σελ. 166, πίν. ΙΙΙ, 4,1. Schulze 1998, πίν Ηarten 1999, σελ. 91 κ.ε., πίν. 12a. 321 Picard Cambridge 1968, σελ. 110 κ.ε. ΤrGF, τομ. I, σελ

65 του αλλά κυρίως η έκφραση του προσώπου του που είναι εμφανώς κατηφής, γεμάτη θλίψη. 322 Ο παιδαγωγός φορά χιτωνίσκο, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, περίτεχνη χλαμύδα που πορπώνεται στο δεξί ώμο. Στα πόδια φορά ενδρομίδες. Τα μαλλιά του και τα γένια του είναι κάτασπρα και πλούσια, ενώ ο πίλος που φορά δεν είναι κωνικός, σε αντίθεση με τον πίλο των παιδαγωγών της Situla, που βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή στο Sorengo, και του ελικωτού κρατήρα στο Pergamonmuseum (αριθ. F.3257). 323 Με το αριστερό χέρι κρατά τη ράβδο του και με το δεξί απλωμένο χέρι του χειρονομεί υποδηλώνοντας ότι διαλέγεται με την απέναντι μορφή, 324 η οποία και αυτή χειρονομεί με το δεξί χέρι. Η χειρονομία του Παρθενόπαιου, 325 που εκτείνει το δείκτη και το μεσαίο δάχτυλο, κρατώντας τον αντίχειρα σε οριζόντια θέση και τα δύο τελευταία δάχτυλα, ελαφρώς λυγισμένα, φαίνεται να εμφανίζεται αποκλειστικά στην απουλική αγγειογραφία και θα αποτελέσει ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά και στην εικονογραφική απεικόνιση του παιδαγωγού, 326 ο οποίος εικονίζεται σε αρκετές παραστάσεις απουλικών αγγείων, κυρίως από τα μέσα του 4 ου αι.π.χ. και έπειτα, όπως θα δούμε στη συνέχεια, να χειρονομεί με τον ίδιο τρόπο. Στην επάνω ζώνη απεικονίζονται οι θεοί. Στο κέντρο είναι ο Απόλλωνας που πλαισιώνεται στα αριστερά από τον Ερμή και στα δεξιά από τον Δία α) Σε ένα θραύσμα που βρίσκεται στο Museo Nazionale di Villa Giulia στη Ρώμη (αριθ ), το οποίο αποδίδεται στο Ζωγράφο του Λυκούργου και 322 Τaplin 2007, σελ Βλ. παραπάνω σελ. 58, αριθ. 2α και σελ. 62, αριθ. 6α. 324 Νeumann 1965, σελ , εικ Harten 1999, σελ Η χειρονομία αυτή απαντάται και σε άλλες μορφές της απουλικής αγγειογραφίας, όπως σε βασιλείς ή σε ηλικιωμένους. Βλ. Harten 1999, σελ. 93 και σημ Σύμφωνα με τον Harten Th. με τη συγκεκριμένη χειρονομία απεικονίζονται οι ομιλούσες μορφές μιας παράστασης, βλ. Harten 1999, σελ Ο Taplin υποθέτει ότι αυτή η μορφή θα μπορούσε να είναι και ο Άρης, που θεωρείτο πατέρας του Παρθενόπαιου. Βλ. Taplin 2007, σελ

66 χρονολογείται στο π.Χ., 328 (πίν.11α), απεικονίζεται το κεφάλι, το αριστερό χέρι και το πάνω μέρος του σώματος μιας μορφής που συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά του παιδαγωγού, τουλάχιστον σε ένα πρώιμο στάδιο της απουλικής αγγειογραφίας. Ο παιδαγωγός φορά χιτώνα, λευκό χειριδωτό κατάσαρκο ένδυμα και χλαμύδα που πορπώνεται στο δεξί ώμο. Με το αριστερό του χέρι πιάνει το γυμνό κεφάλι του, που κλίνει προς τα κάτω. Το πρόσωπό του αποδίδεται σε στάση τριών τετάρτων, πράγμα που μας βοηθά να γνωρίσουμε καλύτερα τα φυσιογνωμικά του χαρακτηριστικά. Ο καλλιτέχνης με τη χρήση λεπτών γραμμών καταφέρνει να αποδώσει την ηλικία και τη θλίψη που έχει καταβάλλει τη μορφή. Ο πόνος γίνεται αντιληπτός και από το συγκεντρωμένο γεμάτο ένταση βλέμμα του αλλά και από την κίνηση του αριστερού του χεριού, που πιάνει το κεφάλι. 329 Στο δεξί τμήμα του θραύσματος απεικονίζεται μέρος από κάποιο οικοδόμημα. Η μορφή του παιδαγωγού στο συγκεκριμένο θραύσμα εμφανίζει ομοιότητες στην απόδοση του προσώπου με τον παιδαγωγό του καλυκωτού κρατήρα στο Museo Civico του Μιλάνου (αριθ. ST 6873), αλλά διαφέρει στο ότι αποδίδεται χωρίς πίλο και χειρονομεί πιάνοντας το κεφάλι. Η χαρακτηριστική χειρονομία του παιδαγωγού, που εμφανίζεται εδώ για πρώτη φορά, θα αποτελέσει ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά στην απεικόνισή του σε μεταγενέστερα παραδείγματα της απουλικής αγγειογραφίας, που θα εξετάσουμε στη συνέχεια. 9α) Παράσταση από την ιστορία του Λυκούργου απαντάται σε έναν καλυκωτό κρατήρα στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο (αριθ. F271) του Ζωγράφου του Λυκούργου που χρονολογείται γύρω στο π.χ., 330 (πίν.11β-12α). Στον καλυκωτό κρατήρα, όπου η παράσταση του Λυκούργου ονοματοδότησε και τον καλλιτέχνη του αγγείου, στο κέντρο απεικονίζεται ο 328 Chamay -Cambitoglou 1980, αριθ. 29, σελ. 42, πίν. 14, 4. Ηarten 1999, σελ. 96 κ.ε., πίν. 12b. CVA Rome 3, σελ. 146, πίν. 1, Νeumann 1965, σελ. 136 κ.ε. ΜcNiven 1982, σελ. 64, 92 κ.ε. 330 Taplin 2007, σελ , εικ. 13. Green-Handley 1995, σελ. 42, εικ. 19. Τrendall, RVAp I, σελ. 415, αριθ. 16/5. Cook 1960, σελ. 197, πίν. 53. LIMC VI, λ. Lykourgos I, σελ.313, αριθ. 28 (Α. Farnoux). Harten 1999, σελ. 97 κ.ε., πίν. 13a-b. 65

67 Λυκούργος που ετοιμάζεται να σκοτώσει τη σύζυγό του, ενώ ο γιος του είναι ήδη νεκρός και μεταφέρεται από δυο υπηρέτες στα δεξιά. Στα αριστερά απεικονίζεται ένας νεαρός άντρας που προσπαθεί να κατευνάσει το Λυκούργο, ενώ πιο πίσω ακολουθεί η μορφή του γέροντα και γενειοφόρου παιδαγωγού, που φορά κοντό ζωσμένο χιτώνα και διακοσμημένο με χρωματιστή ταινία στην παρυφή, περίτεχνα διακοσμημένο χειριδωτό κατάσαρκο ένδυμα και χλαμύδα. Στα πόδια δε φορά ενδρομίδες, όπως στις προηγούμενες απεικονίσεις του, αλλά εμβάδες. Παρά την έντονη δράση στο κέντρο της σκηνής, ο παιδαγωγός φαίνεται ιδιαίτερα στατικός παρακολουθώντας σχεδόν αποσβολωμένος τα όσα συμβαίνουν στον οίκο των κυρίων του. Λόγω των γηρατειών αποδίδεται με κυρτή πλάτη υποβασταζόμενος στη βακτηρία του. Ενώ στηρίζεται με το δεξί του χέρι στη ράβδο του ταυτόχρονα με το ίδιο χέρι χειρονομεί, προτάσσοντας το δείκτη και το μεσαίο δάχτυλο. Ο Green J.R. 331 υποστηρίζει πως εδώ ίσως έχουμε την πρώτη απεικόνιση παιδαγωγού που χειρονομεί με το συγκεκριμένο τρόπο, κάτι που θα καθιερωθεί ως τυπικό μοτίβο στην εικονογραφική απόδοση του παιδαγωγού από τα μέσα του 4 ου αι.π.χ. και έπειτα. 332 Το αριστερό του χέρι είναι τυλιγμένο στο ιμάτιο ως ένδειξη ευγένειας. 333 Η παρουσία του ενισχύει τη συσχέτιση της παράστασης με το θέατρο. 334 Στην επάνω ζώνη απεικονίζονται οι θεοί να παρακολουθούν τα ανθρώπινα. Στο κέντρο βρίσκεται ο Απόλλων και στα δεξιά ο Ερμής, ενώ στα αριστερά μια «άλως» περιβάλλει τη Λύσσα, που πετά και ετοιμάζεται με το δεξί της χέρι να ρίξει τη βουκέντρα στο Λυκούργο που την κοιτά έκπληκτος. 335 Στο αριστερό άκρο της παράστασης απεικονίζονται ο Διόνυσος με την Αριάδνη. 331 Green 1994, σελ Στην παράσταση αυτή χειρονομούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και άλλες δύο μορφές. Πρόκειται για το νεαρό άντρα που βρίσκεται μπροστά από τον παιδαγωγό στο κέντρο της κάτω ζώνης και τον Ερμή στην επάνω ζώνη, βλ. Harten 1999, σελ Green 1999, σελ Taplin 2007, σελ. 40. Green 1999, σελ Τaplin 2007, σελ

68 10α) Σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Λυκούργου, που βρίσκεται στο Museo Jatta στο Ruvo (αριθ ), (πίν.12β), και χρονολογείται στα μέσα του 4 ου αιώνα π.χ., 336 πιθανόν αναπαρίσταται σκηνή που σχετίζεται με την τραγωδία Ίων του Ευριπίδου. Σύμφωνα με την Schmidt M. 337 αναπαρίσταται ένας συνδυασμός θεμάτων από την τραγωδία Ίων του Ευριπίδη. Αν ισχύει κάτι τέτοιο και δεν έχουμε απλώς μια σκηνή θυσίας στον Απόλλωνα, όπως υποστηρίζει ο Trendall Α.D., 338 τότε ίσως θα πρέπει να αναζητήσουμε και την μορφή του παιδαγωγού στη σύνθεση, καθώς στη συγκεκριμένη τραγωδία ο ρόλος του είναι ζωτικής σημασίας για την πλοκή, όπως επισημάνθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο της παρούσης εργασίας. Στο κέντρο της παράστασης απεικονίζεται το άγαλμα του Απόλλωνος μέσα στο ναό και ακριβώς από κάτω ο βωμός, που πλαισιώνεται από τον Ίωνα, ο οποίος κρατά κλαδιά δάφνης, και τον Ξούθο. Πίσω από τον Ξούθο, δυο υπηρέτες μεταφέρουν έναν ταύρο για να θυσιαστεί. Σύμφωνα με την τραγωδία του Ευριπίδου, ο Ξούθος όταν συνάντησε τον Ίωνα οργάνωσε μια μεγάλη γιορτή προς τιμή του και δεν αποκλείεται να απεικονίζεται εδώ αυτή η σκηνή. Πίσω από τον Ίωνα απεικονίζεται η Κρέουσα και δυο γυναίκες βοηθοί που μεταφέρουν προσφορές για το θεό. Επάνω αριστερά απεικονίζεται ο Ερμής και μια νύμφη του Παρνασσού, ενώ επάνω δεξιά η Αφροδίτη με τον Έρωτα και ακριβώς από κάτω πιθανόν ξανά μια νύμφη του Παρνασσού. Η καθιστή μορφή με ενδυμασία ανατολίτικη που είναι στο κέντρο της παράστασης και αριστερά από το ναό, σύμφωνα με τη Schmidt Μ., 339 είναι η προσωποποίηση της Ασίας, αφού ο Ίων θα γινόταν ο γεννάρχης των Ιώνων που θα αποικούσαν στη γη της Ασίας. 336 Trendall, RVAp σελ. 417, αριθ. 16. Τaplin 2007, σελ , εικ. 46. Schmidt 1979, σελ LIMC V, λ. Ιon, σελ. 704, αριθ.5, (Ε. Simon). LIMC II, λ. Apollon, σελ. 223, αριθ.326, (W. Lambrinudakis). Schulze 1998, σελ Schmidt 1979, σελ Trendall, RVAp, σελ Schmidt 1979, σελ

69 Στην άλλη πλευρά, στα δεξιά του ναού, απεικονίζεται μια αντρική γεροντική μορφή, η οποία σύμφωνα με τον Taplin O. 340 ίσως να σχετίζεται με τον παιδαγωγό, τον απόλυτα πιστό υπηρέτη της Κρέουσας. Βέβαια, αυτό που ξενίζει σε μια τέτοια ταύτιση είναι τόσο η θέση του μέσα στο όλο σύνολο, αφού λογικά θα τον περιμέναμε πλάι στην Κρέουσα, όσο και η εικονογραφική του απόδοση, καθώς δεν θυμίζει σε τίποτα την τυπική εικονογραφία του παιδαγωγού. Απουσιάζουν εκείνα τα εξωτερικά χαρακτηριστικά που θα βοηθούσαν σε μια ταύτιση με τον παιδαγωγό, όπως η τυπική του ενδυμασία, οι εμβάδες και η ράβδος του. Αντίθετα η γεροντική μορφή που απεικονίζεται στη συγκεκριμένη σκηνή, αν και γενειοφόρα, όπως και ο παιδαγωγός στις περισσότερες απεικονίσεις του, είναι όρθια και κοιτάζει προς το ναό φορώντας χιτώνα περίτεχνο και ιμάτιο, ενώ υψώνει ελαφρά τα χέρια του σε στάση δέησης ή ικεσίας. 341 Η Simon Ε. 342 υποστηρίζει ότι μάλλον απεικονίζεται ο Έλληνας, πατέρας του Ξούθου, κάτι το οποίο όμως δεν αναφέρεται στον Ευριπίδη. Aν ισχύει η υποψία του Taplin Ο., ότι, δηλαδή, ίσως να είναι ο παιδαγωγός, τότε έχουμε να κάνουμε με έναν διαφορετικό εικονογραφικό τύπο απεικόνισης του παιδαγωγού στην απουλική αγγειογραφία. 11α) Σε έναν καλυκωτό κρατήρα που ανήκει στιλιστικά στην Ομάδα του Γανυμήδη του Βερολίνου στο Staatliche Museen στο Βερολίνο (αριθ. F 3297), 343 (πίν.13α) και χρονολογείται στο 350 π.χ., απεικονίζεται παράσταση που σχετίζεται με το μύθο του Γανυμήδη. Εδώ ο κύκνος είναι έτοιμος να επιτεθεί στο Γανυμήδη καθώς υψώνει το λαιμό του και ανοίγει τα φτερά του, ενώ έκδηλος είναι και ο βηματισμός του ανασηκώνοντας το δεξί του πόδι. Ο Γανυμήδης κινείται από το κέντρο της παράστασης προς τον παιδαγωγό, που 340 Taplin 2007, σελ Νeumann 1965, σελ. 77 κ.ε., εικ.37. ΜcNiven 1982, σελ LIMC V, λ. Ιon, σελ. 704, αριθ. 5, (Ε. Simon ). 343 Trendall, RVAp I, σελ , αριθ. 16/49, πίν. 155, 2. Green 1999, σελ. 46, εικ. 16. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 40, αριθ. 3. LIMC II, λ. Αphrodite, σελ. 142, αριθ. 1490, (Α. Delivorrias). LIMC IV, λ. Ganymedes, σελ. 159, αριθ. 85, (Η. Sichtermann).Schulze 1998, πίν Harten 1999, σελ.99 κ.ε., πίν. 14a. 68

70 βρίσκεται στα αριστερά, για να προστατευθεί. Ο τρόπος που ο Γανυμήδης κρατά το ιμάτιο και η κόμμωσή του προσδίδουν μια θηλυπρέπεια. Ο παιδαγωγός φορά χιτωνίσκο, χλαμύδα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα και εμβάδες, ενώ υψώνει οριζόντια τη ράβδο του ίσως για να απωθήσει τον κύκνο. Η σκηνή εκτυλίσσεται στην εξοχή, όπως μαρτυρεί το οικοδόμημα πίσω από τον κύκνο (κρήνη ή ναΐσκος) και το φυτό πλάι στα πόδια του παιδαγωγού. Τη σκηνή παρακολουθεί η Αφροδίτη μαζί με τον Έρωτα και τον Ποσειδώνα. Εικονογραφικά ο παιδαγωγός στο συγκεκριμένο αγγείο φαίνεται να ακολουθεί το εικονογραφικό πρότυπο του παιδαγωγού της Situla του Museum of Art στηtampa (αριθ ). 12α) Μια τελείως διαφορετική από τις προηγούμενες απεικονίσεις παιδαγωγού συναντούμε σε έναν κιονωτό κρατήρα στο Μuseo Archeologico Jatta, στο Ruvo (αριθ ), που αποδίδεται στο Ζωγράφο της Βοστόνης , 344 (πίν.13β). Το αγγείο χρονολογείται στο 350 π.χ. και αναπαριστά σκηνή που σχετίζεται με την ιστορία του Λυκούργου, βασιλιά της Θράκης, που αρνήθηκε τη λατρεία του Διονύσου και τιμωρήθηκε με το να φονεύσει ο ίδιος το παιδί του και τη σύζυγό του. Την ιστορία του Λυκούργου επεξεργάστηκε ο Αισχύλος σε μια τετραλογία με τον τίτλο Λυκούργεια. Ο Τaplin O. υποστηρίζει πως η σκηνή που αναπαρίσταται τόσο στο συγκεκριμένο αγγείο όσο και σε δύο ακόμη αγγεία, δηλαδή στον καλυκωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Λυκούργου στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο (αριθ. F271), που εξετάσαμε παραπάνω, και σε μια οινοχόη του Ζωγράφου του Λευκού Σάκου,που βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή στην Ελβετία, που θα δούμε στη συνέχεια, 345 πιθανόν να σχετίζεται με την τραγωδία Ηδωνοί 346 της παραπάνω τετραλογίας Taplin 2007, σελ , εικ. 12. Séchan 1967, σελ. 70. εικ Βλ. σελ. 65 αριθ. 9α και σελ. 112, αριθ. 41β. 346 ΤrGF, τομ.3, σελ Taplin 2007, σελ

71 Στον κιονωτό κρατήρα στο κέντρο της παράστασης μπροστά από ένα ανακτορικό οικοδόμημα απεικονίζεται ο Λυκούργος με έναν διπλό πέλεκυ να ετοιμάζεται να χτυπήσει το γιο του, Δρύαντα, που τον ικετεύει. Πιο πίσω, στα δεξιά, μια γυναικεία μορφή έντρομη αντιδρά πετώντας μια λεκανίδα με προσφορές. Πάνω από το ανάκτορο βρίσκεται μια γυναικεία μορφή με ιμάτιο υπέρ την κεφαλή, πιθανόν η προσωποποίηση της Λύσσας. 348 Στα αριστερά απεικονίζεται μια θλιμμένη αντρική μορφή που συνοδεύεται από ένα σκυλί. Η μορφή φορά κοντό χιτώνα και ιμάτιο. Με το δεξί χέρι κρατά ένα δόρυ και με το αριστερό κρατά το πρόσωπό του, ένδειξη του πόνου και του θρήνου για το χαμό του μικρού παιδιού. 349 Το χρώμα των μαλλιών και της γενειάδας του αποδίδονται με σκούρο χρώμα, πράγμα που μαρτυρεί πως δεν είναι μεγάλης ηλικίας. Ο Taplin O. 350 υποστηρίζει πως η μορφή αυτή είναι πιο πιθανό να είναι ο παιδαγωγός του Δρύαντος, που θρηνεί για το θάνατο του νεαρού παιδιού, παρά κάποιος σύντροφός του στο κυνήγι. Την άποψή του αυτή τη στηρίζει στο γεγονός ότι και σε άλλα δυο αγγεία, 351 που αναφέρθηκαν παραπάνω, εικονίζεται η ίδια ιστορία, απεικονίζεται ο παιδαγωγός. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τότε ο παιδαγωγός αυτός, που εικονίζεται ως ένας γενειοφόρος άντρας μέσης ηλικίας, παρουσιάζει περισσότερες ομοιότητες με παραδείγματα παιδαγωγών από την εικονογραφία της Λευκανίας παρά με τα αντίστοιχα της Απουλίας, όπως θα δούμε στη συνέχεια της παρούσης εργασίας Taplin 2007, σελ Νeumann 1965, σελ. 136 κ.ε. ΜcNiven 1982, σελ. 64, 92 κ.ε. 350 Taplin 2007, σελ. 70. Τrendall Webster, 1971, σελ. 49, 52, πίν.ιιι, 1, 15. Séchan 1967, σελ. 71, εικ Βλ. παραπάνω σελ. 68, σημ Βλ. παρακάτω σελ. 116, αριθ. 1α, σελ. 117, αριθ. 2α, σελ. 119, αριθ. 3α. 70

72 β) Απεικονίσεις παιδαγωγών στην απουλική αγγειογραφία κατά το β μισό του 4 ου αι.π.χ. 1β) Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά αγγεία με παράσταση παιδαγωγού που ανήκει στην απουλική αγγειογραφία είναι ο καλυκωτός κρατήρας κατηγορίας Gnathia, (πίν. 14Α-Β), που βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή στη Νέα Υόρκη (παλαιότερα στο Freiburg, Galerie G. Puhze). 353 Το αγγείο κατασκευάστηκε στον Τάραντα και χρονολογείται περίπου στα μέσα του 4 ου αι.π.χ. O Green J.R. δεν το ταυτίζει με κάποιον συγκεκριμένο αγγειογράφο, αλλά επισημαίνει ότι αυτή η συνήθεια απεικόνισης της μορφής του παιδαγωγού με τη χαρακτηριστική χειρονομία των χεριών, όπου προτάσσει το δείκτη και το μεσαίο δάχτυλο του χεριού του κρατώντας τα άλλα τρία στραμμένα προς την παλάμη, ξεκινά στο απουλικό εργαστήρι από το π.χ. και απαντάται στο αγγείο που έδωσε το όνομα στο Ζωγράφο του Λυκούργου. 354 Ο παιδαγωγός απεικονίζεται μόνος. Έχει σηκώσει το δεξί του χέρι και δίνει την εντύπωση ότι μιλά, πιθανόν απευθύνεται στο κοινό ή το θεατή της παράστασης. 355 Η ενδυμασία του με τον πίλο στο κεφάλι είναι χαρακτηριστική του ταξιδιώτη αγγελιαφόρου που καταφθάνει στη σκηνή για να αναγγείλει συμβάντα άγνωστα στο κοινό. 356 Φορά εμβάδες, κοντό χιτώνα και χλαμύδα που πορπώνεται μπροστά, ενώ στηρίζεται σε μια ράβδο, λόγω των γηρατειών. Η ηλικία του μαρτυρείται και από το χρώμα των μαλλιών του αλλά και από την ελαφρώς κυρτή πλάτη του. 2β) Σε μια υδρία (αριθ ) του Ζωγράφου του Varesse που βρίσκεται στο Staatliche Mussen στο Βερολίνο (αριθ ) και χρονολογείται στο 353 Green, 1994, σελ. 59, εικ Green 1999, σελ. 39, εικ. 1. Easterling 2002, σελ , εικ. 57. Schulze 1998, σελ. 73, πίν. 31, 4. Harten 1999, σελ. 149 κ.ε., πίν.26b. 354 Green 1994, σελ Green 1994, σελ Ο Green J.R. παρομοιάζει το ρόλο του αγγελιαφόρου της τραγωδίας με τον αντίστοιχο του δούλου στη Νέα κωμωδία, που έρχεται λαχανιασμένος στη σκηνή, για να αναγγείλει τα γεγονότα. Βλ. Green 1994, σελ Green 1999, σελ

73 π.χ., 357 (πίν. 14Γ-Δ), εικονίζεται σκηνή που σχετίζεται με την ιστορία της Δήμητρας στην Ελευσίνα. 358 Στο κέντρο απεικονίζεται η Δήμητρα καθισμένη σε θρόνο ενώ δίπλα της έχει γονατίσει η Μετάνειρα. Πίσω από τη Δήμητρα, στα δεξιά της, βρίσκεται μια γεροντική μορφή στον τύπο του παιδαγωγού, η οποία συνομιλεί με έναν νεαρό, το Δημοφώντα, γιο της Μετάνειρας και του Κελεού, βασιλιά της Ελευσίνας. Ο παιδαγωγός αποδίδεται με κατάλευκη κόμη και γενειάδα. Φορά κοντό ζωσμένο χιτώνα με σκούρα διακοσμητική ταινία στο πλάι και χλαμύδα που αφήνει ακάλυπτο το δεξί του χέρι με το οποίο χειρονομεί, πράγμα που μαρτυρεί τη συνομιλία του με το Δημοφώντα. Το κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμά του είναι σκούρου χρώματος διακοσμημένο με λευκές στιγμές. Στα πόδια φορά τις χαρακτηριστικές εμβάδες. Στο αριστερό χέρι κρατά τη ράβδο του, στην οποία στηρίζεται, όπως δείχνει και η στάση του σώματός του. Ο τρόπος που χειρονομεί με το δεξί χέρι ακολουθεί το πρότυπο της χειρονομίας του παιδαγωγού του καλυκωτού κρατήρα που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο (F 271). 359 Αν και τα δύο αγγεία χρονολογικά απέχουν περίπου δέκα χρόνια, βλέπουμε πως η χαρακτηριστική χειρονομία παραμένει ως κοινό μοτίβο. 3β) Σε ένα θραύσμα από καλυκωτό κρατήρα της κατηγορίας Gnathia που βρίσκεται στο Museo Nazionale Archeologico στον Τάραντα (αριθ. ΙG ) και χρονολογείται στο π..Χ, 360 (πίν. 15Α), απαντάται απεικόνιση του παιδαγωγού με τη χαρακτηριστική χειρονομία που συναντήσαμε και στην υδρία του Ζωγράφου του Varesse που βρίσκεται στο Staatliche Mussen στο Βερολίνο (αριθ ). O παιδαγωγός φορά κοντό χιτώνα, εμβάδες και χλαμύδα που αφήνει ακάλυπτο το δεξί του χέρι, με το οποίο χειρονομεί 357 Τrendall, RVAp Suppl. II, σελ. 88, αριθ. 13/30d. Giuliani 1988, σελ , εικ Harten 1999, σελ. 103 κ.ε., πίν. 14b. Green 1999, σελ. 56, αριθ Ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα αναφέρεται στην ανατροφή του Δημοφώντος που ανέλαβε η θεά, κάτι που ίσως δικαιολογεί και την παρουσία του παιδαγωγού στη σκηνή. Για τον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα βλ. Humbert 1951, σελ Βλ. παραπάνω σελ. 65, αριθ. 9α. 360 Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 42, αριθ. 28, Green 1999, σελ. 59, αριθ. 46. Harten 1999, σελ. 106 κ.ε., πίν.15a. 72

74 έχοντας ανοικτά τα τέσσερα δάκτυλά του. Η χειρονομία αυτή πιθανόν μαρτυρεί πως συνομιλεί με τη γυναικεία μορφή που βρίσκεται απέναντί του καθισμένη σε ένα βωμό. Με το αριστερό του χέρι, το οποίο δεν αποκαλύπτεται, στηρίζεται στη βακτηρία του. Τα κάτασπρα μαλλιά του και τα γένια του είναι πυκνά και πλούσια. 4β) Ιδιαίτερα φροντισμένη ενδυμασία φαίνεται να φορά ο παιδαγωγός σε ένα θραύσμα κρατήρα της κατηγορίας Gnathia που βρίσκεται στο Harvard University Classics Depαrtment, και ανήκει στη Συλλογή Alice C. McDaniel, 361 (πίν.15b). To θραύσμα ανήκει στην Ομάδα του Κοννάκιδος 362 και χρονολογείται γύρω στο 350 π.χ. Ο παιδαγωγός βρίσκεται στα αριστερά και καταλαμβάνει όλη την παράσταση. Στο δεξί χέρι κρατά ράβδο και με τα δάχτυλά του χειρονομεί δίνοντας την εντύπωση πως συνομιλεί. Φορά ζωσμένο χιτώνα σε μωβ χρώμα και χλαμύδα που πορπώνεται με μια χρυσή πόρπη. Η παρυφή του ιματίου είναι σε μωβ χρώμα, όπως και ο χιτώνας. Η αποσπασματικότητα της παράστασης δεν επιτρέπει την ταύτιση της σκηνής με κάποιο επεισόδιο από τη θεατρική παραγωγή. 5β) Απεικόνιση παιδαγωγού σε παράσταση που σχετίζεται με την τραγωδία Ιππόλυτος του Ευριπίδη απαντάται σε έναν καλυκωτό κρατήρα του Ζωγράφου της Λαοδάμειας στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο (αριθ. F 272) (πίν.16α). 363 Το αγγείο χρονολογείται λίγο μετά τα μέσα του 4 ου αι.π.χ. Η επιφάνειά του διακοσμείται με δύο διαφορετικές ιστορίες και ο μόνος συνδετικός κρίκος ανάμεσά τους είναι ο ήρωας Θησεύς. Στην κάτω ζωφόρο 361 Mayo 1982, σελ , αριθ Webster 1960, σελ. 35, αριθ. 53. Webster 1968, σελ. 9. Harten 1999, σελ. 110 κ.ε., πίν. 15b. 362 Webster 1968, σελ Trendall, RVAp II, σελ. 481, αριθ. 18/14, πίν. 171, 1-3. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ.41, αριθ. 15. Taplin 2007, σελ , εικ. 39, Séchan 1967, σελ , εικ. 96. Harten 1999, σελ. 110 κ.ε., πίν. 16a-b. Geominy 1984, σελ. 515, σημ Green 1999, σελ. 57. Smith 1972, σελ. 187, 194, εικ

75 έχουμε σκηνή από το γάμο του Πειρίθου, 364 όπου οι Κένταυροι προσκεκλημένοι εκδηλώνουν μια απρεπή συμπεριφορά, ενώ στην πάνω ζωφόρο απεικονίζεται σκηνή από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδου. Εδώ, στο κέντρο της παράστασης, μπροστά από ένα ανάκλιντρο, εικονίζεται η Αφροδίτη με έντονα ερωτική διάθεση και στο πλάι της η Πειθώ. Στα αριστερά η γυναικεία καθισμένη μορφή που πιάνει τα γόνατά της είναι η Φαίδρα, που αγωνίζεται να αντισταθεί στην ερωτική της επιθυμία για τον Ιππόλυτο. Στο πλευρό της βρίσκεται η τροφός που την συμβουλεύει. Στο δεξί άκρο της παράστασης βρίσκεται ο παιδαγωγός που έχει γυρίσει την πλάτη σε ό,τι συμβαίνει πίσω του και συνομιλεί με μια γυναικεία μορφή. Ο παιδαγωγός φορά εμβάδες, κοντό ζωσμένο χιτώνα με σκούρα διακοσμητική ταινία στο πλάι και χλαμύδα που πορπώνεται πάνω από το δεξί ώμο, ενώ δεν φαίνεται να φορά το γνωστό κατάσαρκο ένδυμα με τις χειρίδες. Η κάτασπρη κόμη του είναι πλούσια, όπως και η γενειάδα του. Στο αριστερό χέρι βαστά τη ράβδο του και με το δεξί χειρονομεί χαρακτηριστικά επιβεβαιώνοντας το συμβουλευτικό του ρόλο στην υπόθεση της τραγωδίας, καθώς στο τέλος του προλόγου συμβουλεύει τον Ιππόλυτο να δείξει σεβασμό προς τους θεούς και κυρίως στη θεά του έρωτα, την Αφροδίτη. 365 Βέβαια, το αξιοπερίεργο είναι ότι αντί για τον Ιππόλυτο ο αγγειογράφος βάζει τον παιδαγωγό να συνομιλεί με μια γυναικεία μορφή, την οποία ο Taplin O. την ταυτίζει με τις γυναίκες του Χορού, που εμφανίζονται στην ορχήστρα μετά την σκηνή με τον παιδαγωγό και τον Ιππόλυτο. 366 Η επιλογή του αγγειογράφου να τοποθετήσει διαφορετικές σκηνές στην ίδια ζωφόρο φαίνεται δικαιολογημένη, αφού συχνά στη ζωγραφική επιφάνεια του αγγείου δεν αποδίδεται πιστά μια μόνο σκηνή από ένα έργο αλλά μπορεί διαφορετικές σκηνές από την ίδια ιστορία να συνυπάρχουν. 367 Οι μορφές λειτουργούν 364 Για την επιγραφή ΛΑΟΔΑΜΕΙΑ στην κάτω ζωφόρο αντί του ονόματος ΙΠΠΟΔΑΜΕΙΑ βλ. Trendall, RVAp II, σελ Ο Taplin Ο. θεωρεί ότι ο παιδαγωγός της παράστασης αντικαθιστά τον οικιακό δούλο της τραγωδίας «Ιππόλυτος». Βλ. Taplin 2007, σελ Taplin 2007, σελ Taplin 2007, σελ

76 περισσότερο σημειολογικά και υποδηλώνουν πράγματα που ο θεατής της παράστασης πιθανόν ήταν σε θέση να γνωρίζει. 6β) Μια περισσότερο οικεία εικόνα του παιδαγωγού συναντούμε σε μια λουτροφόρο στη Βασιλεία στο Antikenmuseum (αριθ. S21), (πίν.16β). 368 Ο Trendall A.D. θεωρεί πως το αγγείο φιλοτεχνήθηκε από κάποιον ζωγράφο που βρίσκεται στιλιστικά κοντά στο Ζωγράφο της Λαοδάμειας. 369 Το αγγείο χρονολογείται λίγο μετά τα μέσα του 4 ου αι.π.χ. Στο αγγείο αναπαρίσταται σκηνή από το έργο του Ευριπίδου Άλκηστις, με το οποίο ο ποιητής κέρδισε το δεύτερο βραβείο το 438 π.χ. 370 Πιο συγκεκριμένα απεικονίζεται η σκηνή λίγο πριν το θάνατο της Αλκήστεως. 371 Η Άλκηστις αποτέλεσε το πρότυπο της πιστής και αφοσιωμένης συζύγου που δέχτηκε να πεθάνει η ίδια προκειμένου να σώσει το σύζυγό της, τον Άδμητο. Στο κέντρο της παράστασης βρίσκεται η Άλκηστις καθισμένη στη νεκρική κλίνη στο εσωτερικό ενός στωϊκού οικοδομήματος. Αγκαλιάζει τα δυο παιδιά της και πάνω από τη μορφή της υπάρχει η επιγραφή ΑΛΚΗΣΤΙΣ. Στα αριστερά εικονίζεται πιθανόν ο Άδμητος και στα δεξιά δυο οικιακοί δούλοι, η τροφός και ο παιδαγωγός. Αξίζει να προσεχθεί η έκφραση των προσώπων των μορφών, η στάση του σώματος και οι χειρονομίες τους. Φανερώνουν τη θλίψη και τον πόνο για το θάνατο που 368 Trendall, RVAp II, σ. 482, αριθ. 18/16, πίν. 171, 4. Trendall, RVAp Suppl. II, σελ Trendall 1989, σελ. 87, εικ.196. Trendall Webster 1975, σελ. 75, πίν.ιιι, 3,5. Green 1994, σελ. 54, εικ Green 1999, σελ , εικ. 3. Geominy 1984, σελ. 307 κ.ε., εικ Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ.13. Harten 1999, σελ. 114 κ.ε., πίν. 17a. Taplin 2007, σελ. 111, εικ.31. LIMC I, λ. Alkestis, σελ. 535, αριθ. 5, (Μ. Schmidt). Schefold Jung 1989, σελ. 179, εικ Schulze 1998, σελ. 70, πίν Trendall, RVAp II, σελ Trendall Webster 1971, σελ Η λουτροφόρος είναι ένα ταφικό αγγείο. Η διακόσμησή του με σκηνή από την ιστορία της Αλκήστεως δικαιολογείται, καθώς η δραματική της ιστορία ενέπνευσε αρκετούς καλλιτέχνες και αποτέλεσε συνηθισμένο μοτίβο σε ταφικά μνημεία μέχρι και το 2 ο αι.μ.χ. Βλ. Green 1994, σελ. 54.Επιπλέον, ο Green J.R. υποστηρίζει πως η διακόσμηση ταφικών αγγείων με σκηνές που σχετίζονται με το θέατρο μας βοηθούν να εντοπίσουμε ποιοι μύθοι ήταν δημοφιλείς κατά τον 4 ο αι.π.χ. και παίζονταν στις θεατρικές παραστάσεις. Βλ. Green 1994, σελ

77 πλησιάζει. 372 Η παρουσία του παιδαγωγού δικαιολογείται, αφού ως έμπιστος δούλος βρίσκεται κοντά στην οικογένεια σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή. Ο παιδαγωγός φορά κοντό ζωσμένο χιτώνα με ερυθροκυανή παρυφή, που οριοθετείται από μια λευκή ταινία και χλαμύδα. Ο κοντός χιτώνας, αν και χρησιμοποιείται περιορισμένα στην κωμωδία από όσους παίζουν το ρόλο του υπηρέτη, στην τραγωδία χρησιμοποιείται αρκετά συχνά, αν σκεφτούμε πως τα πρόσωπα της δράσης χρειάζονται έναν κοντό χιτώνα για να μπορούν να κινούνται με άνεση στο χώρο. 373 Αξίζει να προσέξουμε το αριστερό του χέρι που είναι τυλιγμένο στο ιμάτιο, κάτι που φανερώνει την ευγένεια του ήθους του. 374 Οι χαρακτηριστικές εμβάδες δεν απουσιάζουν από την ενδυμασία του. Στη συγκεκριμένη σκηνή ο παιδαγωγός δεν φορά πίλο και αυτό δικαιολογείται, αφού παρίσταται σε μια σκηνή που συμβαίνει μέσα στο σπίτι των κυρίων του και ο ίδιος είναι ένας από τους υπηρέτες του σπιτιού αυτού. Το χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου παιδαγωγού είναι η πλούσια κατάλευκη κόμη του. Είναι ηλικιωμένος με ελαφρώς κυρτή πλάτη, ενώ με δυσκολία τον βαστούν τα πόδια του. Στην παράσταση αυτή εμφανίζεται ιδιαίτερα στατικός. Άλλωστε, αυτό απαιτεί και η στιγμή λίγο πριν το θάνατο της Αλκήστεως. Στηρίζεται στη βακτηρία του και λόγω των γηρατειών και λόγω του πόνου που νιώθει για το χαμό της κυράς του. Στο πρόσωπό του και στις ρυτίδες που σχηματίζονται στο μέτωπό του ζωγραφίζεται η θλίψη για όσα θα συμβούν. 7β) Με την ίδια υπόθεση και κυρίως με το τέλος της τραγωδίας Άλκηστις ταυτίζεται η σκηνή σε μια απουλική οινοχόη που βρίσκεται στη Φλωρεντία και ανήκει στην ιδιωτική συλλογή Costantini, 375 (πίν.17α-β). Το αγγείο χρονολογείται γύρω στο 340 π.χ. και τεχνοτροπικά πλησιάζει το έργο του Ζωγράφου του Chamay. Οι μορφές διατάσσονται στην κεντρική διακοσμητική 372 Trendall Webster 1971, σελ Green 1999, σελ Green 1999, σελ Trendall, RVAp I, σελ , αριθ. 16/68, πίν.158, 1-2. Taplin 2007 σελ , εικ. 32. Green 1999, σελ. 56, αριθ. 12, Camay Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 14. LIMC I, λ. Alkestis, σελ. 536, αριθ.18, (Μ. Schmidt). 76

78 επιφάνεια του αγγείου σε δύο ζωφόρους. Στην κάτω ζωφόρο, από τα αριστερά προς τα δεξιά, εικονίζεται ο Απόλλων να αποχαιρετά τον Άδμητο που κρατά κλαδί δάφνης. Στο κέντρο της σκηνής εικονίζεται ο Ηρακλής σε άνετη στάση και υποβασταζόμενος στο ρόπαλό του να συνομιλεί με την Άλκηστη που την έφερε πίσω στη ζωή. Εκατέρωθεν της Αλκήστεως βρίσκονται τα δύο παιδιά της και στα δεξιά της σκηνής υπάρχει η μορφή του παιδαγωγού. Ο παιδαγωγός φορά κοντό ζωσμένο χιτώνα, κατάσαρκο ένδυμα με λευκές χειρίδες και χλαμύδα που πορπώνεται στο στήθος. Στηρίζεται στο ραβδί του και χειρονομεί μιλώντας στα παιδιά της Αλκήστεως. Από το σύνολο της ενδυμασίας δεν απουσιάζουν οι χαρακτηριστικές εμβάδες του. Τα μαλλιά και τα γένια του είναι κάτασπρα, ενώ η κόμη του είναι αραιή στο πάνω μέρος της κεφαλής. Μολονότι ο παιδαγωγός στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη ανήκει στα βουβά πρόσωπα, στην παράσταση αυτή αποτελεί σημείο αναφοράς κάτι που επιτρέπει άλλωστε τη σύνδεσή της με την τραγωδία. 376 Ο Taplin O. 377 εικάζει ότι η πάνω ζωφόρος του αγγείου, όπου εικονίζεται στο κέντρο ένας βωμός, που περικλείεται από μια ταινία με βουκράνιο, συνάδει με το τέλος της τραγωδίας, 378 όπου ο Άδμητος αναγγέλλει την έναρξη μια νέας γιορτής στη Θεσσαλία που θα περιλαμβάνει χορούς και θυσίες. 8β) Σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου με το συμβατικό όνομα Strötgen που βρίσκεται στο Museo Nationale D.Ridola στη Μatera (πίν.18α) και χρονολογείται στο 340 π.χ. 379 ο παιδαγωγός απεικονίζεται στα αριστερά ενός ναΐσκου 380 κρατώντας ένα μουσικό όργανο. Φορά κοντό χιτώνα, κατάσαρκο 376 Ο Green J.R., υποστηρίζει πως η παρουσία του παιδαγωγού σε μια παράσταση μυθολογική συνηγορεί, ώστε να αναγνωρίσουμε στην παράσταση αυτή την υπόθεση κάποιας τραγωδίας. Βλ. Green 1999, σελ Taplin 2007, σελ Ευριπίδης, «Άλκηστις», στ Trendall, RVAp Suppl. II, σελ. 115, αριθ. 17/20, εικ. 26, 3-4. Green 1999, σελ. 43. Harten 1999, σελ. 118 κ.ε., πίν. 18b. 380 Αγγεία με απεικόνιση ναΐσκου στην πίσω όψη προορίζονταν συνήθως για ταφική χρήση. Βλ. Green 1999, σελ

79 ένδυμα με λευκές χειρίδες, χλαμύδα και εμβάδες. Με το αριστερό του χέρι κρατά μια κιθάρα, ενώ με το δεξί κρατά το κεφάλι του ως ένδειξη πόνου. 381 Στο εσωτερικό του ναΐσκου μια γυναικεία μορφή χορεύει φορώντας κατάλληλη ενδυμασία, ενώ στα δεξιά του ναΐσκου απεικονίζεται μια φανερά θλιμμένη γυναικεία μορφή. Ο Green J.R. 382 εικάζει πως ο ναΐσκος συμβολίζει τον τάφο της γυναίκας που χορεύει μέσα σε αυτόν, ενώ η κιθάρα πρέπει να σχετίζεται με την κατάσταση στην οποία η γυναίκα περιήλθε και συνεπώς ο παιδαγωγός έχει κάποια σχέση με το θάνατό της. Ωστόσο, πιο πιθανό είναι η παράσταση να παραπέμπει στην παιδική ηλικία της νεκρής, τότε που μάθαινε χορό και ο παιδαγωγός της κρατούσε την κιθάρα της. 9β) Παράσταση, όπου ο κύκνος απάγει το Γανυμήδη, συναντούμε και στο λαιμό ενός ελικωτού κρατήρα που βρίσκεται στο Museo Νationale D. Ridola στη Matera και ανήκει στιλιστικά στην Ομάδα της Κοπεγχάγης 4223, 383 (πίν.18β). Το αγγείο χρονολογείται γύρω στο π.χ. Στο κέντρο εικονίζεται ο κύκνος που απάγει τον Γανυμήδη. Στα δεξιά βρίσκεται κάποιος σύντροφός του έκπληκτος από το συμβάν, ενώ στα αριστερά εικονίζεται ο παιδαγωγός με την τυπική του ενδυμασία, φορώντας κοντό ζωσμένο χιτώνα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα και εμβάδες. Κοιτάζει με απόγνωση τη σκηνή της απαγωγής, ενώ με το δεξί χέρι κρατά τη ράβδο του και με το αριστερό το τόπι, με το οποίο έπαιζε ο Γανυμήδης και ο φίλος του. Ένα σκυλί πηδά προς το μέρος του παιδαγωγού, μάλλον για να πιάσει το τόπι ή επειδή τρόμαξε από τη σκηνή της απαγωγής. 10β) Σε έναν καλυκωτό κρατήρα στο Museum of Western and Oriental Art στο Κίεβο (αριθ. 120), ο οποίος στιλιστικά ανήκει στην Ομάδα της Περόνης και του 381 Νeumann 1965, σελ. 136 κ.ε. ΜcNiven 1982, σελ. 64, 92 κ.ε. 382 Green 1999, σελ Trendall, RVAp II, σελ , αριθ. 17/60a, πίν. 167, 5. Carratelli 1996, σελ. 451, αριθ Green 1999, σελ

80 Φρίξου και χρονολογείται στο π.χ., 384 (πίν. 19Α-Β), ο Γανυμήδης πλησιάζει τον κύκνο που βρίσκεται στο κέντρο της παράστασης και απλώνει τα χέρια του σαν να πρόκειται να πιάσει το κεφάλι του. Ο παιδαγωγός στη συγκεκριμένη παράσταση εμφανίζεται με έντονα κυρτή πλάτη. Φορά ενδρομίδες, κοντό ζωσμένο χιτώνα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα διακοσμημένο με μαύρες στιγμές και χλαμύδα που διακοσμείται με σκουρόχρωμη ταινία στην παρυφή. Η κόμη του, όπως και η γενειάδα του, είναι ιδιαίτερα πλούσια και κατάλευκη. Σε αντίθεση με προηγούμενες σχετικές παραστάσεις, 385 εδώ εικονίζεται στο δεξί τμήμα της παράστασης και δεν ανασηκώνει τη ράβδο, αλλά στηρίζεται ο ίδιος σε αυτή. Επίσης η μορφή του παιδαγωγού φαίνεται περισσότερο στατική και δεν συμμετέχει ενεργά στην προστασία του Γανυμήδη. 11β) Στο εσωτερικό μετάλλιο μιας λεκάνης, που βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή στην Ελβετία και αποδίδεται στην Ομάδα της Περόνης και του Φρίξου (335 π.χ.), 386 (πίν.19γ), απεικονίζεται η σκηνή της απαγωγής του Γανυμήδη από τον Δία μεταμορφωμένο σε κύκνο. Στα αριστερά απεικονίζεται ο Γανυμήδης να μεταφέρεται από τον κύκνο, ενώ ένας Έρωτας πετά από πίσω κρατώντας στα χέρια του μια ταινία. Στο δεξί τμήμα απεικονίζεται ο παιδαγωγός που παρακολουθεί τη σκηνή της απαγωγής. Φορά εμβάδες, κοντό χιτώνα ζωσμένο στη μέση, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα και χλαμύδα, που αφήνει ακάλυπτο το δεξί του χέρι, με το οποίο κρατά τη ράβδο του, ενώ καλύπτει το αριστερό, το οποίο στηρίζει στη μέση του. Ο παιδαγωγός είναι στραμμένος προς τα αριστερά και με ανασηκωμένο το κεφάλι του παρακολουθεί από χαμηλά τη σκηνή της απαγωγής. Δίπλα από τον παιδαγωγό, στο κέντρο της παράστασης, απεικονίζεται ένα ελικοειδές φυτικό κόσμημα και στο αριστερό κάτω τμήμα του μεταλλίου υπάρχει ένα ανθισμένο λουλούδι. Το έδαφος πάνω στο οποίο πατά ο παιδαγωγός αποδίδεται σχηματικά με πέντε σειρές από 384 Trendall, RVAp II, σελ. 526, αριθ. 18/243, πίν.191,3-4. Green 1999, σελ. 47. Chamay - Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 6. Ηarten 1999, σελ. 121 κ.ε., πίν. 19b. Schulze 1998, σελ. 70, πίν Βλ. σελ. 61, αριθ. 5α και σελ. 68, αριθ.11α. 386 Shauenburg 1999, σελ. 55 κ.ε., εικ

81 μαύρες κουκίδες τοποθετημένες εναλλάξ με τέσσερις σειρές από άσπρες κουκίδες. Η απεικόνιση του παιδαγωγού είναι μια τυπική απεικόνιση, με τη χαρακτηριστική ηλικία του γέροντα, που δηλώνεται από τα κάτασπρα μαλλιά και γένια, και την τυπική ενδυμασία. Αυτό που αξίζει να επισημανθεί στη συγκεκριμένη απεικόνιση είναι ότι ο παιδαγωγός απεικονίζεται στατικός, κάτι που φαίνεται απολύτως φυσικό τη στιγμή που ο Γανυμήδης και ο κύκνος πετούνε ήδη ψηλά. 12β) Σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Δαρείου που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο (αριθ. F 279) και χρονολογείται περίπου το 340π.Χ. (πίν. 20Α-Β), 387 εικονίζεται σκηνή από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδου. Η μορφή του παιδαγωγού στη συγκεκριμένη παράσταση, όπως θα δούμε, πλησιάζει περισσότερο τον παλιό έμπιστο υπηρέτη, ο οποίος στην τραγωδία αναλαμβάνει και χρέη αγγελιαφόρου γνωστοποιώντας στους θεατές γεγονότα, που διαδραματίστηκαν έξω από το χώρο της ορχήστρας. Στο συγκεκριμένο κρατήρα οι μορφές κατανέμονται στην επιφάνεια του αγγείου σε δύο ζωφόρους. Στην κάτω ζωφόρο παριστάνεται η σκηνή όπου τα άλογα του νεαρού Ιππολύτου τρομάζουν από τον ταύρο του Ποσειδώνος, που έστειλε ο θεός μετά από τη βοήθεια που ζήτησε ο Θησεύς, για να τιμωρήσει τον Ιππόλυτο, επειδή πίστεψε πως παρενόχλησε τη γυναίκα του, τη Φαίδρα. Ο ταύρος εικονίζεται στο κάτω μέρος της παράστασης, ξεπροβάλλοντας κάτω από τις μπροστινές οπλές των αλόγων. Ο Ιππόλυτος προσπαθεί να συγκρατήσει τα τρομαγμένα άλογα με τη βουκέντρα και τα ηνία, ενώ μπροστά από το τέθριππο παρίσταται μια Ερινύα ή η Λύσσα προσωποποιημένη Trendall, RVAp II, σελ. 487, αριθ. 18/17, πίν.173,1. Séchan 1967, σελ , εικ. 99. Taplin 2007, σελ , εικ. 42. Green 1999, σελ. 41, εικ Green - Handley 1995, σελ. 44 κ.ε., εικ. 21. Trendall Webster 1971, σελ , πίν. ΙΙΙ, 3,24. Richardson 1969, σελ. 113, σημ. 94. Harten 1999, σελ.126 κ.ε., πίν. 20a-b. Αellen 1994, σελ. 30, 32, 46, 51, 73, 85, 135, αριθ. 33, πίν Τaplin 2007, σελ

82 Πίσω από το άρμα εικονίζεται ο παιδαγωγός να κινείται έντονα σαν να θέλει να προλάβει το κακό, το θάνατο του κυρίου του. Ο παιδαγωγός 389 είναι αυτός που θα αναγγείλει τα συμβάντα στους θεατές 390 για ό,τι συνέβη στην εξοχή, αφού για πρακτικούς λόγους στη σκηνή δεν παρουσιάζονται όλα τα γεγονότα της ιστορίας. Ο αγγειογράφος, λοιπόν, επέλεξε να διακοσμήσει το συγκεκριμένο αγγείο με ένα γεγονός που διαδραματίζεται εκτός σκηνικού χώρου. Ο παιδαγωγός έχει υψώσει το αριστερό του χέρι, 391 σε αντίθεση με το τυπικό μοτίβο εικονογραφικής του απόδοσης, όπου το ένα χέρι, ως ένδειξη ευγενείας, δεν προβάλλεται αλλά καλύπτεται από τη χλαμύδα. Ίσως αυτό να οφείλεται στην έντονη συναισθηματική φόρτιση λόγω του περιστατικού που αντικρύζει. 392 Με το δεξί χέρι κρατά τη ράβδο του υψωμένη, σαν να θέλει να καταργήσει τη ράβδο και να στηριχτεί μόνο στη δύναμη των ποδιών του, προκειμένου να τρέξει και να αποφευχθεί το μοιραίο. Η ενδυμασία του είναι η τυπική ενδυμασία του παιδαγωγού. Φορά εμβάδες, κοντό ζωσμένο χιτώνα, κατάσαρκο ένδυμα με λευκές χειρίδες και χλαμύδα με ερυθροκύανη παρυφή, που πορπώνεται στο δεξί ώμο. Η ενδυμασία του φαίνεται ιδιαίτερα προσεγμένη μάλλον επειδή πρόκειται για θεατρικό κοστούμι. 393 Τα μαλλιά του και τα γένια του είναι ατημέλητα και όχι ιδιαίτερα πλούσια. Τα γένια του καλύπτουν τη περιοχή γύρω από το πηγούνι και οι κρόταφοί του είναι γυμνοί. Χαρακτηριστική είναι η έκφραση του προσώπου του που καθρεπτίζει τη θλίψη του, καθώς γίνεται μάρτυρας ενός τραγικού επεισοδίου, αλλά υποδηλώνει ίσως και την ανημποριά του να προλάβει το κακό. Σε αντίθεση με την κάτω ζωφόρο που χαρακτηρίζεται από έντονη κίνηση και δράση βρίσκεται η πάνω ζωφόρος όπου εικονίζονται, από αριστερά προς τα δεξιά, οι θεοί : Πάνας, 389 Με βάση τους στίχους από τον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδου θα περιμέναμε νεότερο τον παιδαγωγό ως προς την απεικόνισή του. Ωστόσο, στο συγκεκριμένο αγγείο ακολουθείται η τυπική εικονογράφηση του παιδαγωγού. Βλ. Taplin 2007, σελ Ευριπίδης, «Ιππόλυτος», στ ΜcNiven 1982, σελ Green 2002, σελ. 106, Green 1999, σελ Green 2002, σελ

83 Απόλλων, Αθηνά, Αφροδίτη με Έρωτα και τέλος ο Ποσειδών, οι οποίοι παρακολουθούν με ηρεμία τα διαδραματιζόμενα στην κάτω ζώνη. 13β) Σε παραστάσεις που σχετίζονται με την αναχώρηση του Αμφιαράου, του σοφού και διορατικού βασιλιά που πήρε μέρος στην εκστρατεία των Επτά επί Θήβαις, έπειτα από παρότρυνση της συζύγου του Εριφύλης, παρευρίσκεται και ένας παιδαγωγός. Εξαίρεση αποτελεί ο ελικωτός κρατήρας του Ζωγράφου του Δαρείου στο Cleveland Museum of Art (αριθ ), 394 όπου ο παιδαγωγός απουσιάζει και απεικονίζεται η τροφός. Αντίθετα, στον ελικωτό κρατήρα που βρίσκεται στην Αγ. Πετρούπολη στο Ερμιτάζ (αριθ. 1710) 395 έργο του Ζωγράφου του Δαρείου, που χρονολογείται στο π.χ.,(πίν.21α-β) ο παιδαγωγός είναι παρών. Στον ελικωτό κρατήρα στην Αγ. Πετρούπολη στο κέντρο της κάτω ζωφόρου απεικονίζεται ο Αμφιάραος επάνω σε τέθριππο, ενώ ετοιμάζεται να αναχωρήσει, και πίσω του παρευρίσκονται οι δυο γιοι του, τους οποίους όρκισε να εκδικηθούν τη μάνα τους, αφού η Εριφύλη δωροδοκήθηκε και τον έπεισε να πάρει μέρος σε αυτή την εκστρατεία. 396 Στην επάνω ζωφόρο οι θεοί με τον Απόλλωνα στο κέντρο παρακολουθούν τη στιγμή της αναχώρησης. Στο αριστερό άκρο βρίσκεται μια Ερινύα και πίσω από αυτή, λίγο πιο κάτω, απεικονίζεται ο παιδαγωγός φορώντας χιτωνίσκο ζωσμένο στη μέση με μια περίτεχνη ζώνη, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα και εμβάδες. Κρατά με το δεξί χέρι τη ράβδο του και με το αριστερό πιάνει το κεφάλι του, απόδειξη πως είναι τεθλιμμένος από αυτή την εξέλιξη. Πίσω στην πλάτη έχει ριγμένο τον πέτασο. 394 Trendall, RVAp II, σελ. 496, αριθ. 18/41, πίν Taplin 2007, σελ. 237, εικ Trendall, RVAp II, σελ. 490, αριθ. 18/21. Green 1999, σελ. 51, Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 21. Aellen 1994, σελ. 33,37,73,85, αριθ. 37, πίν LIMC I, λ. Amphiaraos, σελ.703, αριθ. 74 (Ι. Krauskopf). Harten 1999, σελ. 129 κ.ε., πίν. 21a-b. Geominy 1984, σελ Schauenburg 1974, σελ. 173, εικ. 43. Schulze 1998, σελ. 70, πίν Για την ύπαρξη τραγωδίας με τον τίτλο Εριφύλη βλ. TrGF, τομ. I, σελ

84 14β) Σκηνή από την ιστορία του Αμφιάραου εικάζεται ότι απεικονίζεται και σε ένα θραύσμα του Ζωγράφου του Δαρείου στο Μuseum of Fine Arts στη Βοστόνη (αριθ ) που χρονολογείται στο π.χ., 397 (πίν.21γ). Στο θραύσμα οι μορφές απεικονίζονται σε τρία επίπεδα. Στο κάτω απεικονίζεται μόνο το κεφάλι του Αμφιαράου, 398 σε τρία τέταρτα, και το αριστερό του χέρι που κρατά την ασπίδα του. Στα δεξιά μια αντρική μορφή, ένας πολεμιστής με ανατολικό κράνος, που κινείται προς τα δεξιά της παράστασης. Στη μεσαία ζώνη αριστερά από έναν ιωνικό κίονα, πάνω στον οποίο υπάρχει ένας τρίποδας, βρίσκεται ο παιδαγωγός. Η παρουσία του παιδαγωγού αποδεικνύεται μόνο από τη ράβδο του, κυρτή στο πάνω μέρος και κυματοειδής, και την άκρη των δακτύλων του που τη βαστά. Στην επάνω ζώνη απεικονίζεται το κάτω μέρος μιας γυναικείας μορφής. 15β) Παράσταση ναΐσκου στο κέντρο του αγγείου με την παράλληλη παρουσία παιδαγωγού έχουμε σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Δαρείου στο Μuseo Archeologico Nationale (αριθ [H 3255] ) στη Νεάπολη (πίν.22α-β, 23Α) που χρονολογείται στο 330π.Χ. 399 Η παράσταση του αγγείου, ταυτίζεται με την αποσπασματικά σωζόμενη τραγωδία του Ευριπίδυ Υψιπύλη. 400 Η Υψιπύλη υπήρξε πριγκίπισσα της Λήμνου και έφερε στον κόσμο τους δυο δίδυμους γιους του Ιάσονος, τον Θόαντα και τον Εύνεο. Η Υψιπύλη, εγγονή του Διονύσου, εγκαταλείπει τα παιδιά της και γίνεται τροφός του Οφέλτη, γιου του ιερέως του Δία στη Νεμέα και της Ευρυδίκης. 397 Trendall, RVAp II, σελ. 493, 503, αριθ. 18/74, πίν.181, 1. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ.41, σημ. 58, αριθ. 22. Clairmont 1953, σελ , πίν. 49. Harten 1999, σελ. 131 κ.ε., πίν. 22b. 398 Ο Clairmont Ch. ταυτίζει τη σκηνή του θραύσματος με παράσταση Ιλίου Πέρσεως. Στις σωζόμενες μορφές αναγνωρίζει τους: Αίαντα, Νεοπτόλεμο, Αθηνά ή Κασσάνδρα και τον παιδαγωγό. Βλ. Clairmont 1953, σελ Trendall, RVAp II, σελ.496, αριθ. 42. Trendall, RVAp Suppl. II, σελ.140, αριθ. 18/42. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 19. Green 1999, σελ. 43, εικ Taplin 2007, σελ , εικ. 79. Séchan 1967, σελ , εικ Trendall - Webster 1971, σελ. 91, πίν. III, 3,26. Aellen 1994, σελ. 95, 103,120, 139, 146, 148, αριθ. 86, πίν Richardson 1969, σελ Harten 1999, σελ. 134 κ.ε., πίν.23 a-b.smith 1972, σελ. 37, 79, 91, 175, 182, εικ.9. LIMC II, λ. Archemoros, σελ. 474, αριθ. 10, (W. Pulchorn). Schulze 1998, σελ. 70, πίν Schauenburg 1999, σελ , εικ TrGF, τομ. 5.2, σελ

85 Από τη Νεμέα περνούν οι Επτά, που ετοιμάζονται να επιτεθούν στη Θήβα. Η Υψιπύλη καθώς τους υποδεικνύει μια πηγή με νερό, ένα φίδι, που ελλοχεύει πλάι στην πηγή, επιτίθεται στο μικρό Οφέλτη και τον θανατώνει. Η Ευρυδίκη κατηγορεί την Υψιπύλη για το θάνατο του παιδιού αλλά ο Αμφιάραος τη συμβουλεύει να υποχωρήσει και να δεχτεί να θεμελιωθούν αγώνες στη Νεμέα προς τιμή του Οφέλτη που πρέπει να μετονομαστεί σε Αρχέμορος. Στους αγώνες αυτούς, τα Νέμεα, που θεμελιώθηκαν προς τιμή του Δία και του Αρχεμόρου συμμετέχουν οι δυο γιοι της Υψιπύλης και ακολουθεί η αναγνώρισή τους με τη μητέρα τους. Το αγγείο διακοσμείται από μια πολυπρόσωπη παράσταση και σχεδόν όλες οι μορφές ταυτίζονται με επιγραφές. 401 Στο κέντρο του αγγείου παριστάνεται ένας ναΐσκος και μέσα σε αυτόν υπάρχουν τρεις μορφές. Στο κέντρο του οικοδομήματος αυτού, που μοιάζει και με πρόσοψη στοάς, απεικονίζεται η Ευρυδίκη, στα αριστερά η Υψιπύλη υπερασπιζόμενη την αθωότητά της, όπως φανερώνει η στάση του σώματός της, οι κινήσεις των χεριών της και η έκφραση του προσώπου της. Στα δεξιά απεικονίζεται ο Αμφιάραος που μάλλον νουθετεί την Ευρυδίκη, όπως μαρτυρεί η χειρονομία του δεξιού του χεριού. Πίσω από την Υψιπύλη και έξω από το ναΐσκο παριστάνονται οι δυο γιοι της, ο Εύνεος και ο Θόας του οποίου φαίνεται μόνο το αριστερό χέρι. Από πάνω τους απεικονίζεται ο προ-παππούς τους ο Διόνυσος να κρατά άμπελο και κιθάρα. Πίσω από τον Αμφιάραο απεικονίζονται ο Παρθενόπαιος και ο Καπανέας, δύο από τους Επτά επί Θήβαις. Πάνω δεξιά ο Δίας και η προσωποποίηση της Νεμέας. Στην κάτω ζωφόρο η παράσταση σχετίζεται με την προετοιμασία της ταφής του Οφέλτη. Ο Οφέλτης, που επιγράφεται ΑΡΧΕΜΟΡΟΣ, κείτεται ξαπλωμένος στη νεκρική κλίνη και δύο γυναικείες μορφές τον περιποιούνται, η μία κρατώντας σκιάδιο και η άλλη στεφανώνοντάς τον. Στα δεξιά απεικονίζεται ο παιδαγωγός να κρατά τη λύρα του νεκρού παιδιού στο αριστερό του χέρι και να υψώνει το δεξί κρατώντας τη ράβδο του. Φορά κοντό ζωσμένο χιτώνα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα που πορπώνεται 401 Ο Trendall A.D. υποστηρίζει πως η παράσταση του αγγείου αυτού, όπου οι περισσότερες μορφές παρουσιάζονται με επιγραφές, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ώστε να σχηματίσουμε μια πλήρη εικόνα για την υπόθεση της ιστορίας αυτής. Βλ. Trendall, RVAp II, σελ

86 στο στήθος και εμβάδες. Τα κατάλευκα γένια του και τα μαλλιά του είναι πλούσια. Αξίζει να προσέξουμε την έκφραση του προσώπου του. Ο καλλιτέχνης κατάφερε να αποδώσει τον πόνο του παιδαγωγού για το θάνατο του μικρού παιδιού, απεικονίζοντας το πρόσωπό του σε στάση τριών τετάρτων, ώστε να διαφανούν καλύτερα τα σφιγμένα του χείλη και το εκφραστικό του βλέμμα, που ατενίζει απροσδιόριστα. Η παράσταση αυτή είναι η μοναδική απεικόνιση παιδαγωγού που συνοδεύεται από την επιγραφή ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ. Ο Taplin Ο. 402 θεωρεί πως πιθανόν να έχουμε να κάνουμε με μια παράσταση, όπου ο ρόλος του είναι βασικός, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την αναγγελία σημαντικών γεγονότων που διαδραματίστηκαν εκτός ορχήστρας, όπως ο θάνατος του Οφέλτη από το δάγκωμα του φιδιού και η είδηση για τους νικητές Θόαντα και Εύνεο στα Νέμεα. Ο Green J.R. υποστηρίζει πως η λύρα την οποία βαστά ο παιδαγωγός, θα πρέπει να είχε κάποια σχέση με το θάνατο του αγοριού, και γι αυτό απεικονίζεται στην παράσταση β) Παράσταση Μήδειας, απαντάται σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Δαρείου στο Princeton University Art Museum (αριθ ) και χρονολογείται στο 330 π.χ. 404 (πίν.23β, 24Α). Η σκηνή που απεικονίζεται είναι κάπως αινιγματική και κατ επέκταση αποκλείει την ταύτιση με την ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδου. Δύο επιγραφές που φέρει η ίδια η παράσταση οδηγούν στο συμπέρασμα πως μάλλον πρόκειται για μια παραλλαγή της ιστορίας της Μήδειας, που σχετίζεται με το Ελευσινιακό Ιερό. Η μια επιγραφή βρίσκεται στο επιστύλιο του ναΐσκου που διακοσμεί την κεντρική επιφάνεια του αγγείου και μαρτυρεί την τοποθεσία: ΕΛΕΥΣΙΣ ΤΟ ΙΕΡΟΝ. Η δεύτερη επιγραφή, ΜΗΔΕΙΑ, αποκαλύπτει ποια είναι η γυναικεία μορφή που βρίσκεται μέσα σε αυτό το ιερό. Εντός του ιερού, πλάι στη Μήδεια, απεικονίζεται και ο παιδαγωγός στηρίζοντας το βάρος του σώματός του στη 402 Taplin 2007, σελ Green 1999, σελ Τrendall RVAp Suppl. I, σελ. 74, αριθ. 18/41a, πίν. 12, 1. Τaplin 2007, σελ , εικ. 94. Τrendall 1991, σελ Schulze 1998, σελ. 70, πίν. 37, 3-4. Harten 1999, σελ. 137 κ.ε., πίν. 24a. 85

87 ράβδο που κρατά στα αριστερά. Οι δύο μορφές φαίνεται να συνομιλούν, όπως τουλάχιστον προδίδει η χειρονομία της Μήδειας. Ο παιδαγωγός μοιάζει απορροφημένος με τα λεγόμενά της. Φορά κοντό ζωσμένο χιτώνα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα και εμβάδες. Με το αριστερό του χέρι κρατά τον πίλο 405 και με το δεξί τη ράβδο του. Τα μαλλιά του και τα γένια του είναι κατάλευκα. Βέβαια, τα μαλλιά του δεν είναι ιδιαίτερα πλούσια, αφού είναι λιγοστά στο πάνω μέρος της κεφαλής. Κάτω από το ιερό βρίσκεται ένας βωμός, όπου κάθονται δυο παιδικές μορφές, τα παιδιά της Μήδειας. Στα δεξιά απεικονίζεται ο Ηρακλής και η Ίρις. Επάνω δεξιά απεικονίζεται η Δήμητρα με την Κόρη κρατώντας ελευσίνιες δάδες, ενώ, επάνω αριστερά, η Αθηνά που επιστέφεται από μια Νίκη. Κάτω από την Αθηνά, στο αριστερό άκρο της παράστασης, βρίσκονται δυο αντρικές μορφές με ελευσίνιες δάδες. Η σκηνή που απαντάται σε αυτό το αγγείο πιθανόν να σχετίζεται με κάποια παραλλαγή του μύθου της Μήδειας, αντίθετη με τον τρόπο που την επεξεργάστηκε ο Ευριπίδης. 406 Εδώ η Μήδεια, φαίνεται περισσότερο ήρεμη θέλοντας να προστατεύσει τα παιδιά της από την οργή των Κορίνθιων. 407 Έτσι τα εμπιστεύεται στον παιδαγωγό, πράγμα που δικαιολογεί και τον κεντρικό του ρόλο στην παράσταση. Η δράση εκτυλίσσεται στο Ελευσινιακό ιερό, ίσως γιατί οι Ελευσίνιες θέαινες και ο Ηρακλής εμπλέκονται στη σωτηρία των παιδιών της Μήδειας. 17β) Παράσταση με την ιστορία της Νιόβης, 408 όπου ο παιδαγωγός είναι μια εξέχουσα μορφή, απεικονίζεται σε μια λουτροφόρο του Ζωγράφου του Δαρείου στο University Art Museum (αριθ ) στο Princeton, Είναι ίσως η μοναδική απεικόνιση παιδαγωγού που τον πίλο δεν το φορά αλλά τον κρατά. 406 TrGF, τομ. I, σελ Ο ποιητής Καρκίνος τον 4 ο αι.π.χ. έγραψε τραγωδία με τον τίτλο Μήδεια, όπου παραλλάσσει το μύθο και βάζει τη Μήδεια να σκοτώνει τον Ιάσονα και όχι τα παιδιά της. 407 Τaplin 2007, σελ Τραγωδία με τον τίτλο Νιόβη έγραψε και ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής. Βλ. TrGF, τομ. 3, σελ και τομ. 4, σελ Trendall, RVAp, Suppl. II, σελ. 149, αριθ. 18/56b, πίν. 36, 2-3. Green 1999, σελ. 44, εικ.14. Aellen 1994, σελ. 104, 119, 127, 130, 139, 146, 150, 190, αριθ. 92, πίν

88 (πίν.24β). Το αγγείο χρονολογείται στο 330 π.χ. Στη λουτροφόρο βλέπουμε τη Νιόβη στο κέντρο ενός τετράστηλου ναΐσκου και στα αριστερά του ναΐσκου τη Μερόπη που γονατίζει ενώ παρακάτω βρίσκεται ο Πέλοπας. Κάτω δεξιά απεικονίζεται μια τροφός και η μορφή του παιδαγωγού. Ο Απόλλων και η Άρτεμις δεν απουσιάζουν από τη σκηνή και καταλαμβάνουν το πάνω αριστερό άκρο της παράστασης ενώ στα δεξιά βρίσκεται πιθανόν ο Πάνας με τον Σίπυλο. Κάτω από το ναΐσκο υπάρχει ένα μνημείο, πιθανόν βωμός ή τάφος, με την επιγραφή: ΑΜΦΙΟΝ. Ο παιδαγωγός απεικονίζεται σχεδόν χωρίς μαλλιά και γένια. Φορά χιτώνα ζωσμένο, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα και εμβάδες και με το δεξί του χέρι κρατά τη ράβδο του. Καθώς προτάσσει το δεξί του χέρι, η γυναικεία μορφή, που είναι δίπλα του, του πιάνει το χέρι ίσως για να τον βοηθήσει να περπατήσει, ενώ ταυτόχρονα δίνεται η εντύπωση πως συνομιλούν. Το πρόσωπο του παιδαγωγού αποδίδεται σε προφίλ ενώ το σώμα του σε τρία τέταρτα. 18β) Σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Δαρείου που βρίσκεται στο Museo Archeologico Nazionale (αριθ ) στη Νεάπολη, 410 (πίν.25α-β), αναπαρίσταται σκηνή με τον Πέρση βασιλιά Δαρείο. Ο Ζωγράφος του Δαρείου οφείλει το όνομά του στο συγκεκριμένο αγγείο, το οποίο χρονολογείται στο 330 π.χ. Η σύνθεση είναι πολυπρόσωπη και οι μορφές είναι διατεταγμένες σε τρία επίπεδα. Ο Μεγάλος Βασιλέας απεικονίζεται καθισμένος σε πολυτελή θρόνο στο κέντρο της μεσαίας ζώνης και συνοδεύεται από την επιγραφή ΔΑΡΕΙΟΣ. Μπροστά του, πάνω σε διβαθμιδωτό βάθρο που φέρει την επιγραφή ΠΕΡΣΑΙ, αναπαρίσταται μια αντρική μορφή με τη χαρακτηριστική ενδυμασία του παιδαγωγού. Φορά χιτώνα και ιμάτιο, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, Harten 1999, σελ. 141 κ.ε., πίν. 24b, 25a. LIMC VI, λ. Niobe, σελ. 912, αριθ. 20, (Μ. Schmidt). Schulze 1998, σελ. 70, πίν. 43, Trendall, RVAp II, σελ. 495, αριθ. 18/38, πίν. 176, 1. Trendall, RVAp Suppl. II, σελ Schmidt 1960, σελ. 18 κ.ε., εικ Τaplin 2007, σελ , εικ. 92. Τιβέριος 1996, σελ , πίν Green 1999, σελ. 49. Αellen 1994, σελ. 21, 30, 32, 55, 58, 71, 73, 86, 99, 109, 116, 119, 128, 139, , αριθ. 4, πίν Smith 1972, σελ. 72, 80 κ.ε., εικ. 1c. Harten 1999, σελ. 155 κ.ε., πίν Moret 1975, σελ. 117 κ.ε., 158, 180, αριθ. 61, πίν

89 εμβάδες και το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο. Είναι γενειοφόρος και με το δεξί του χέρι κρατά τη ράβδο του. Αξίζει να προσέξουμε τη χαρακτηριστική χειρονομία που κάνει με το αριστερό χέρι, πράγμα που συναντάται και σε άλλες παραστάσεις, 411 όπως έχει επισημανθεί, και μαρτυρεί τη συνομιλία που διεξάγει με τον Πέρση βασιλιά. Πιθανόν του αναγγέλλει κάποιες ειδήσεις, αφού άλλωστε ο τυπικός ρόλος του παιδαγωγού στην τραγωδία είναι αυτός του αγγελιαφόρου. Πίσω από το Δαρείο απεικονίζεται ίσως ο σωματοφύλακάς του. Οι τρεις κεντρικές μορφές πλαισιώνονται από άλλες πέντε εκ των οποίων οι τέσσερις είναι καθιστές. Αξίζει να παρατηρήσουμε τη γεροντική μορφή στο δεξί άκρο της κεντρικής ζώνης που μοιάζει εξωτερικά τόσο λόγω της ενδυμασίας του, αφού φορά κατάσαρο ένδυμα με λευκές χειρίδες και κρατά ράβδο, όσο και λόγω της στάσης του και της χειρονομίας του με μορφή παιδαγωγού. Ίσως εδώ να πρόκειται για κάποιον συνοδό του αγγελιαφόρου. 412 Επιπλέον, η παρουσία αυτής της μορφής με τη συγκεκριμένη ενδυμασία, όπως και του αγγελιαφόρου, θα βοηθούσε ίσως στη συσχέτιση της παράστασης με το θέατρο. Στην επάνω ζώνη απεικονίζεται στο κέντρο η προσωποποιημένη μορφή της Ελλάδας που συνοδεύεται από επιγραφή και πλαισιώνεται από την Αθηνά και το Δία. Στα αριστερά η Άτρεμις και ο Απόλλων και στα δεξιά η προσωποποίηση της Απάτης, που στρέφεται προς την προσωποποίηση της Ασίας, η οποία είναι καθισμένη σε βωμό. Στην κάτω ζώνη απεικονίζεται μια σκηνή με οικονομικές συναλλαγές. Ένας άντρας με ελληνική ενδυμασία καθισμένος μπροστά από ένα τραπέζι δέχεται προσφορές από Ασιάτες. Έχει ειπωθεί πως η παράσταση αυτού του αγγείου πιθανόν να ταυτίζεται με κάποια τραγωδία με τον τίτλο Πέρσαι. Ομότιτλο έργο έγραψε ο Αισχύλος και ο Φρύνιχος. Ο Taplin Ο. 413 υποστηρίζει πως η κεντρική σκηνή αυτού του αγγείου δε ταυτίζεται με το έργο του Αισχύλου, αφού εκεί εμφανίζεται το φάντασμα του Δαρείου. Μόνο η πάνω ζωφόρος θα μπορούσε 411 Ενδεικτικά βλ. σελ. 65, αριθ. 9α και σελ. 71, αριθ. 1β. 412 Τιβέριος 1996, σελ Taplin 2007, σελ

90 να παραπέμψει στο έργο του Αισχύλου, όπου απεικονίζονται οι θεοί με τις προσωποποιήσεις της Ελλάδας και της Ασίας. Η κεντρική σκηνή, όπου ο Δαρείος και ο αγγελιαφόρος περιστοιχίζονται από τέσσερις καθιστές μορφές, τρεις με ενδυμασία ανατολίτη και μια με Ελληνική ενδυμασία, θα μπορούσε να παραπέμπει σε τραγωδία του Φρυνίχου, 414 όπου κάνει λόγω για το συμβούλιο Περσών αξιωματούχων που αποτελούν το χορό, αν και δεν απεικονίζονται ομοιόμορφα αλλά σε διαφορετικές στάσεις. Την πιθανότητα να σχετίζεται η παράσταση με τα ιστορικά γεγονότα των αρχών του 5 ου αι.π.χ., που αφορούν στους Περσικούς Πολέμους ( π.χ.) ή την Ιωνική Επανάσταση (494 π.χ.) η Αellen C. 415 αν και την εξετάζει, δεν την αποδέχεται. Ο Trendall A.D. 416 θεωρεί πολύ πιθανό η παράσταση να παραπέμπει σε σύγχρονα με την κατασκευή του αγγείου ιστορικά γεγονότα, δηλαδή την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Τιβέριος Μ. 417 υποστηρίζει ότι, αν η παράσταση απεικονίζει τα σύγχρονα με το Μ.Αλέξανδρο γεγονότα, τότε ο Πέρσης μονάρχης που απεικονίζεται στην κεντρική ζωφόρο ταυτίζεται με το Δαρείο Γ και πιθανόν ο πιλοφόρος άντρας δεν είναι τίποτα άλλο παρά ο αγγελιαφόρος που του αναγγέλλει τα όσα συνέβησαν στο Γρανικό ποταμό. Πρέπει, λοιπόν, ο Δαρείος Γ να συσκεφθεί με τους αξιωματούχους του και να αποφασίσει για την επόμενη κίνηση προκειμένου να αντιμετωπίσει τον Αλέξανδρο. Με μια τέτοια υπόθεση συνάδει και η κάτω ζωφόρος, όπου απεικονίζεται ένας άντρας με ελληνική ενδυμασία να κάθεται πίσω από ένα τραπέζι, όπου ανατολίτες ικετευτικά του προσφέρουν χρήματα και δώρα. Άλλωστε, ο Αλέξανδρος μετά τη μάχη στο Γρανικό ποταμό, όπου χρησιμοποίησε δόλο και νίκησε το Δαρείο Γ, κατάφερε να αποσπάσει μεγάλο μέρος από το περσικό «θησαυροφυλάκειο». Το συγκεκριμένο αγγείο, εκτός από την παρουσία του παιδαγωγού αγγελιαφόρου και πιθανόν ορισμένα θεατρικά κοστούμια, όπως του 414 Πρόκειται για την τραγωδία Φοίνισσαι που αναφέρεται στην ήττα των Περσών μετά την δεύτερη εκστρατεία τους στην Ελλάδα το 480 π.χ. 415 Αellen 1994, σελ Trendall, RVAp II, σελ Τιβέριος 1996, σελ

91 αγγελιαφόρου και του συνοδού του, δεν προσφέρει περισσότερες ενδείξεις για μια σύνδεση με το θέατρο. Βέβαια, το αγγείο βρέθηκε σε έναν τάφο στη Canosa το 1851 μαζί με άλλα τέσσερα, 418 τα οποία σύμφωνα με τον Green J.R 419 σχετίζονται όλα με το θέατρο. 19β) Παράσταση αρπαγής μίας θνητής από θεό απεικονίζεται σε έναν αμφορέα του Ζωγράφου του Δαρείου που βρίσκεται στο Museo Archeologico Nazionale (αριθ [H 3218]) στη Νεάπολη (πίν.26α-β) και χρονολογείται το 330 π.χ. 420 Στο αγγείο αναπαρίσταται η αρπαγή της Ευρώπης από το Δία μεταμορφωμένο σε ταύρο. Το θέμα της αρπαγής της Ευρώπης είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στο γ τέταρτο του 4 ου αιώνα π.χ. Στο συγκεκριμένο αμφορέα, σε αντίθεση με άλλες παραστάσεις με το ίδιο θέμα, 421 απεικονίζεται και ο παιδαγωγός κάτι που βοηθά στην ταύτιση της παράστασης με κάποιο θεατρικό έργο. Τραγωδία με τίτλο Ευρώπη ή Κάρες έγραψε ο Αισχύλος, 422 η οποία συγκαταλέγεται ανάμεσα στα χαμένα έργα του ποιητή. Άλλωστε ο μύθος της Ευρώπης αποτέλεσε αγαπητό θέμα ποιητών που έζησαν πριν τον Αισχύλο, όπως του Στησιχόρου, του Σιμωνίδη, του Βακχυλίδη, αλλά και μεταγενέστερων ποιητών, όπως του Μόσχου που έγραψε ποίημα με τίτλο Ευρώπη (μέσα του 2 ου αι.π.χ). 423 Η διακόσμηση του αμφορέα της Νεάπολης αναπτύσσεται σε δυο ζώνες-ζωφόρους που οριοθετούνται μεταξύ τους με μια ζώνη από φυτικά μοτίβα. Στην επάνω ζωφόρο απεικονίζεται η σκηνή της αρπαγής της 418 Βλ. αυτόθι σελ. 90, αριθ. 19β και σελ. 91 σημ Green 1999, σελ Trendall, RVAp II, σελ. 497, αριθ. 46. Green 1999, σελ , εικ. 18. Chamay - Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 7. Geominy 1984, σελ. 516, σημ Richardson 1969, σελ.112. LIMC IV, λ. Europe I, σελ. 77, αριθ. 7, (Μ. Robertson). Harten 1999, σελ. 164 κ.ε., πίν. 31a-b. Smith 1972, σελ. 128, 132, 139, 142, 204, 216, εικ.16. Schulze 1998, σελ. 70, πίν. 32, Ενδεικτικά ο ποσειδωνιακός ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας ( π.Χ.) άλλοτε στο J.Paul Getty Museum στο Malibu και σήμερα στη Villa Giulia στη Ρώμη. Βλ. Νostoi 2008, σελ. 142, αριθ TrGF, τομ. 3, σελ Hopkinson 1988, σελ

92 Ευρώπης από το Δία μεταμορφωμένο σε ταύρο, ενώ δεξιά και αριστερά βρίσκονται οι φίλες της Ευρώπης έντρομες και ανήσυχες από αυτό που συνέβη στη νεαρή πριγκίπισσα της Λιβύης. Η σκηνή διαδραματίζεται στην εξοχή, εκεί όπου η Ευρώπη έπαιζε αμέριμνη με τις φίλες της τη στιγμή που εμφανίστηκε ο λαμπερός άσπρος ταύρος και της κέντρισε την προσοχή. Στο αριστερό άκρο της παράστασης ο παιδαγωγός παρακολουθεί σχεδόν απαθής όσα συμβαίνουν και θα τα αναγγείλει στην οικογένειά της. Με τα δύο του χέρια στηρίζεται στη ράβδο του και μοιάζει ακίνητος και στατικός. Ο παιδαγωγός φορά χιτώνα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα και εμβάδες. Επιπλέον, αξίζει να προσέξουμε πως δεν φορά πίλο αλλά πέτασο, το καπέλο του ταξιδιώτη, που κρέμεται στην πλάτη του. Το αγγείο αυτό βρέθηκε το 1851 μαζί με άλλα τέσσερα 424 σε έναν τάφο στην Canosa. Όλα τους εικονογραφούνται με σκηνές που σχετίζονται με το θέατρο. O Green J.R. 425 θεωρεί πολύ πιθανόν όλα μαζί να εισήχθησαν έπειτα από παραγγελία κάποιου αγοραστή. 20β) Απεικόνιση παρόμοιας ιστορίας με την προηγούμενη, δηλαδή απαγωγή ενός θνητού από ένα θεό παρουσία του παιδαγωγού, συναντούμε και σε έναν καλυκωτό κρατήρα, αποσπασματικά σωζόμενο, του Ζωγράφου του Δαρείου, που βρίσκεται στο Musée d art et d histoire (αριθ ) στη Γενεύη 426 (πίν.26γ, 27Α-Β-Γ). Στο αγγείο αυτό απεικονίζεται η ιστορία της αρπαγής του νεαρού κυνηγού Κέφαλου από την Ηώ. Οι μορφές διατάσσονται σε δυο ζώνες. Στην επάνω ζώνη απεικονίζεται η Ηώ μαζί με τον Κέφαλο πάνω σε τέθριππο, ενώ τους περιβάλλει μια «άλως». Στην κάτω ζώνη, ακριβώς κάτω από τις οπλές των αλόγων, βρίσκεται ο παιδαγωγός και πλάι του 424 Πρόκειται για: α) τον αμφορέα στο Museo Archeologico Nazionale (αριθ ) στη Νεάπολη με παράσταση «Μήδειας», β) τη λουτροφόρο στο Museo Archeologico Nazionale(αριθ ) στη Νεάπολη με παράσταση «Ανδρομέδας» γ) τον ελικωτό κρατήρα στο Museo Archeologico Nazionale (αριθ ) στη Νεάπολη με παράσταση Φοίνικα και Νέστορα στον τάφο του Πατρόκλου δ) τον ελικωτό κρατήρα στο Museo Archeologico Nazionale (αριθ ) στη Νεάπολη με την παράσταση «Πέρσαι», που είδαμε παραπάνω σελ 82 κ.ε. αριθ. 18β. Για τα αγγεία αυτά βλ. Green 1999, σελ. 62, σημ. 27, όπου δίνεται βιβλιογραφία. 425 Green 1999, σελ Green 1999, σελ. 49, εικ

93 απεικονίζεται ένας κυνηγός από τη συντοφιά του Κεφάλου. Από τη μορφή του παιδαγωγού σώζεται μόνο το πάνω μέρος του σώματός του. Φορά χιτώνα, κατάσαρκο ένδυμα με χειρίδες σε σκούρο χρώμα και χλαμύδα που αφήνει ακάλυπτο το δεξί του χέρι με το οποίο ακουμπά το κατάλευκο κεφάλι του ως ένδειξη λύπης και απόγνωσης για ό,τι συμβαίνει μπροστά στα μάτια του. 427 Με το δεξί χέρι κρατά την κυρτή στο πάνω μέρος ράβδο του. Η παρουσία του παιδαγωγού στη συγκεκριμένη παράσταση φαίνεται απολύτως δικαιολογημένη καθώς ο Κέφαλος απεικονίζεται σχεδόν σαν να είναι παιδί. 21β) Σε έναν αμφορέα του Ζωγράφου του Δαρείου που βρίσκεται στο Museo Archeologico (αριθ. 872) στο Bari 428 (πίν.27δ-ε) και χρονολογείται το 330 π.χ., στην επάνω ζωφόρο απεικονίζεται σκηνή από την ιστορία του Μελέαγρου και της Αταλάντης. Εδώ ο παιδαγωγός αποδίδεται σε στάση άνετη και πολύ νεότερος σε ηλικία, σε σχέση με τα παραδείγματα που παρουσιάστηκαν μέχρι τώρα. Είναι αμφίβολο κατά πόσο η διακόσμηση αυτού του αγγείου μπορεί να σχετισθεί με την τραγωδία Μελέαγρος του Ευριπίδη. 429 Στο κέντρο της σκηνής βρίσκεται ο Μελέαγρος που επιδεικνύει το τομάρι του Καλυδωνίου κάπρου στην καθιστή Αταλάντη, ενώ ένας Έρωτας πετά από πάνω. Πίσω από τον Μελέαγρο βρίσκονται κάποιοι κυνηγοί, ενώ πίσω από την Αταλάντη η Αφροδίτη, ο παιδαγωγός και μια Ερινύα με δάδα. Ο αγγειογράφος θέλοντας να αποδώσει τον παιδαγωγό σε μια άνετη στάση τον βάζει να στηρίζεται με τα δυο του χέρια στη ράβδο του και να σταυρώνει τα πόδια του λυγίζοντας ελαφρά το αριστερό μπροστά από το δεξί. Τα γένια του και η κόμη του είναι σκούρου χρώματος με άσπρες κηλίδες, μια προσπάθεια 427 Νeumann 1965, σελ. 136 κ.ε. ΜcNiven 1982, σελ. 64, 92 κ.ε. 428 Trendall, RVAp II, σελ. 497, αριθ. 18/44. Trendall, RVAp II, Suppl. II, σελ. 140, αριθ. 18/44. Séchan 1967, σελ , εικ Trendall Webster 1971, III, 3, 39, Chamay - Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 18. Aellen 1994, σελ. 33, 53, 73, 77-78, 161,167, 174, αριθ. 43, πίν. 53. Taplin 2007, σελ Harten 1999, σελ. 161 κ.ε., πίν. 30 a-b. LIMC II, λ. Atalante, σελ. 942, αριθ. 27, (J. Boardmann). 429 ΤrGF, τομ. 5.2, σελ

94 του καλλιτέχνη να αποδώσει το γκριζάρισμα του τριχωτού της κεφαλής. Φορά χιτωνίσκο, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα, εμβάδες και πέτασο β) Σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Δαρείου που βρίσκεται στο Staatliche Museen (αριθ ) στο Βερολίνο 431 (πίν.28α-β) και χρονολογείται στο 330π.Χ. εικονίζεται σκηνή από την ιστορία του Φρίξου. Είναι πολύ πιθανό η παράσταση του αγγείου αυτού να σχετίζεται με το θέατρο τόσο λόγω της παρουσίας του παιδαγωγού όσο και λόγω της θεατρικής σκευής των πρωταγωνιστών, όπως του βασιλιά Αθάμαντος. Η ιστορία του Φρίξου αποτέλεσε αντικείμενο της τραγωδίας Φρίξος του Ευριπίδου, που την επεξεργάστηκε σε δύο εκδοχές. 432 Η σκηνή που απεικονίζεται σε αυτό το αγγείο ανήκει στην πρώτη εκδοχή καθώς στη δεύτερη συμμετέχει και ο Διόνυσος, ο οποίος απουσιάζει από τη σκηνή. 433 Ο Φρίξος και η Έλλη ήταν παιδιά του βασιλιά Αθάμαντος και της Νεφέλης. Όταν η μητέρα τους αποθεώθηκε, ο πατέρας τους παντρεύτηκε την Ινώ, τροφό του Διονύσου και κόρη του Κάδμου. Η Ινώ θέλοντας να βλάψει τα παιδιά του συζύγου της παρακινημένη από ζήλια, παραποίησε ένα Δελφικό χρησμό και είπε πως ο Φρίξος έπρεπε να θυσιαστεί από τον πατέρα του. Τα δυο αδέλφια σώθηκαν με την επέμβαση της μητέρας τους και πέταξαν μακριά με τη βοήθεια ενός χρυσόμαλλου κριαριού, που είχε δώσει ο Ερμής στη Νεφέλη. Το αγγείο διακοσμείται με μια πολυπρόσωπη παράσταση και οι περισσότερες μορφές συνοδεύονται από επιγραφές. Στην επάνω ζωφόρο του αγγείου απεικονίζονται οι θεοί ήρεμοι να παρακολουθούν χωρίς τη δέουσα 430 Ο πέτασος αποτελεί μέρος της αμφίεσης του Ερμή. Αυτό είναι γνωστό τόσο από τον Όμηρο όσο και από την σχετική εικονογραφία της ελληνικής τέχνης. Ο συνειρμός είναι αναπόφευκτος: ο Ερμής είναι ο αγγελιαφόρος των θεών και ο παιδαγωγός των ηρώων ενός θεατρικού έργου. 431 Trendall, RVAp II, σ. 147, πίν. 35, 4. Taplin 2007, σελ , εικ.81. Taplin 1993, σελ. 25, αριθ.110, πίν. 5,110. Green 1999, σελ. 51, εικ Αellen 1994, σελ. 15, 21, 165, 177, αριθ. 112, πίν LIMC VII, λ. Phrixos, σελ. 399, αριθ. 1, (Brunean Ph.). Βrandes- Druba 1994, σελ. 105, 202, πίν. 15b. Harten 1999, σελ. 126 κ.ε., πίν.25b-26a. Schulze 1998, σελ. 70, 73, πίν. 31, 1-2.Giuliani 1988, σελ. 6-10, εικ.1, (λεπτ. στο εξώφυλλο). 432 TrGF, τομ. 5.2, σελ TrGF, τομ. 5.2, σελ

95 προσοχή τα όσα συμβαίνουν στους θνητούς ήρωες που βρίσκονται στην κάτω ζωφόρο. Στο κέντρο βρίσκεται η Αθηνά που πλαισιώνεται από το Δία και τον Απόλλωνα. Επάνω αριστερά η Άρτεμις συνομιλεί με τον Πάνα, ενώ δεξιά ο Ερμής με τη Νεφέλη. Στην κάτω ζωφόρο αναπαρίσταται η σκηνή λίγο πριν τη θυσία. Στο κέντρο απεικονίζεται ο Φρίξος, πίσω από το βωμό της θυσίας, να κρατά ένα κριάρι από τα κέρατα και πλάι του είναι ο Αθάμας υψώνοντας το ξίφος του. Αριστερά και πίσω από το Φρίξο απεικονίζεται η Ινώ και δυο άλλες γυναικείες μορφές, πιθανόν οικιακές βοηθοί. Στα δεξιά και πίσω από τον Αθάμαντα, με γυρισμένη πλάτη προς τη βασική σκηνή της θυσίας, απεικονίζεται ο παιδαγωγός που επιγράφεται ΤΡΟΦΕΥΣ. Απέναντι από τον παιδαγωγό απεικονίζεται η Έλλη και πίσω από την Έλλη απεικονίζεται μια γυναικεία μορφή που επιγράφεται με το όνομα ΕΥΦΗΜΙΑ. Ο παιδαγωγός φορά κοντό χιτώνα ζωσμένο στη μέση με πλούσια πτυχολογία. Κατάσαρκο ένδυμα του οποίου οι χειρίδες αποδίδονται με λευκό χρώμα, εμβάδες και χλαμύδα που κυματίζει σχεδόν σχηματικά πίσω από την πλάτη του. Το αριστερό του χέρι είναι τυλιγμένο με τη χλαμύδα και με αυτό στηρίζεται στη βακτηρία του καθώς απεικονίζεται με κυρτή πλάτη. Με το δεξί χέρι χειρονομεί προβάλλοντας το δείκτη και το μεσαίο δάκτυλο, πράγμα που μαρτυρεί πως συνομιλεί με την Έλλη. 434 Πιθανόν να συμβουλεύει την Έλλη, αφού ως τροφεύς εξακολουθούσε να βρίσκεται στο πλευρό των κυρίων του ακόμη και όταν αυτοί μεγάλωναν. 435 Τα κάτασπρα μαλλιά του και τα γένια του είναι πλούσια και κατσαρά και αποδίδονται με κυματοειδείς πινελιές. Δεν γνωρίζουμε κατά πόσο ο παιδαγωγός είχε ρόλο ομιλούντος υποκριτού στη συγκεκριμένη τραγωδία ή ήταν ένα βουβό πρόσωπο. 436 Το σίγουρο είναι πως ο αγγειογράφος του έδωσε έναν αρκετά παραστατικό ρόλο. 23β) Παράσταση αρπαγής νέου με την παράλληλη παρουσία του παιδαγωγού συναντούμε και σε έναν κωδωνόσχημο κρατήρα του Ζωγράφου του Δαρείου 434 ΜcNiven 1982, σελ Βλ. παραπάνω, σελ. 37, σημ Taplin 2007, σελ

96 στο Staatliche Museen (αριθ ) στο Βερολίνο, 437 (πίν.29α-β). Το αγγείο χρονολογείται το 330 π.χ. και απεικονίζει σκηνή με την αρπαγή του Χρυσίππου από το Λάιο. Η σκηνή λόγω της παρουσίας του παιδαγωγού είναι πιθανόν να σχετίζεται με το θέατρο και την τραγωδία Χρύσιππος του Ευριπίδου. 438 Βέβαια, η παρουσία του παιδαγωγού δεν μαρτυρεί μόνο τη σύνδεση του αγγείου με το θέατρο αλλά προβάλλει και τα αμιγώς παιδαγωγικά καθήκοντα του παιδαγωγού, που ήταν η ασφάλεια του νεαρού παιδιού και ήταν χρέος του να σταματήσει αυτό που συμβαίνει, την απαγωγή. 439 Οι παραστάσεις απαγωγής νέων και νεανίδων, όπως του Γανυμήδη, του Κέφαλου, της Ευρώπης και του Χρυσίππου, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στον 4 ο αι.π.χ. και ως θέμα που κοσμούσε ταφικά αγγεία τα οποία προορίζονταν για τον τάφο νέων ανθρώπων. Πέρα λοιπόν από τη θεατρική σχέση που μπορεί να έχουν αυτές οι παραστάσεις, φανερώνουν και το ρόλο που έπαιζε το θέατρο για τους ανθρώπους εκείνης της εποχής, οι οποίοι, σύμφωνα με τον Green J.R., έβρισκαν παρηγοριά στο θέατρο, όπως αργότερα οι άνθρωποι στη Βίβλο. 440 Σύμφωνα με την τραγωδία του Ευριπίδου, ο Λάιος ερωτεύεται το νεαρό Χρύσιππο, γιο του Πέλοπος και της Ιπποδάμειας, και τον απάγει κατά τη διάρκεια αρματοδρομίας στους Ολυμπιακούς αγώνες. Ο Χρύσιππος αυτοκτονεί από ντροπή και ο Πέλοπας καταριέται τον Λάιο, που βρίσκει μελλοντικά το θάνατο από το γιο του τον Οιδίποδα. Στον κωδωνόσχημο κρατήρα στην κάτω ζωφόρο απεικονίζεται ο Λάιος πάνω σε τέθριππο να απάγει το Χρύσιππο και πίσω ακολουθεί ο Πέλοπας προσπαθώντας να αποσπάσει το μικρό γιο του από το Λάιο. Στην επάνω 437 Trendall, RVAp II, σελ. 501, αριθ. 18/66, πίν. 180,1, Trendall Webster 1971, σελ. 83, πίν. ΙΙΙ, 3,16, Aellen 1994, σελ. 106,135,140, 146,148, αριθ. 82, πίν. 98. Creen 1999, σελ. 51, εικ. 26. Taplin 2007, σελ , εικ. 82. Séchan 1967, σελ. 315, εικ. 91. Richardson 1969, σελ LIMC III, 1986, λ. Chrysippos I, σελ 287, αριθ. 2, (Κ. Schefold). Harten 1999, σελ. 168 κ.ε., πίν. 32c-33a. Moret 1975, σελ.257, 260. Schulze 1998, σελ. 70, πίν. 52, 2. Chamay - Cambitoglou 1980, σελ. 40, αριθ.1, εικ.14, ΤrGF, τομ. 5.2, σελ Τaplin 2007, σελ Green 1999, σελ

97 ζωφόρο οι θεοί παρακολουθούν τα ανθρώπινα, ενώ εντύπωση προκαλεί η απεικόνιση του παιδαγωγού στο δεξί πάνω άκρο της παράστασης πλάι στους θεούς. Φορά χιτώνα ζωσμένο, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα, εμβάδες και πέτασο ριγμένο στην πλάτη. Τα γένια του και τα μαλλιά του είναι σχετικά πλούσια και κάτασπρα. Με το αριστερό χέρι κρατά τη ράβδο του γυρισμένη ανάποδα και με το δεξί κρατά το κεφάλι του ως ένδειξη λύπης και απόγνωσης για ό,τι συμβαίνει στο νεαρό προστατευόμενό του. 441 Σύμφωνα με τον Taplin O. 442 η παρουσία του παιδαγωγού πλάι στους θεούς θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα ότι η παράσταση πολύ λίγο μπορεί να σχετίζεται με το θέατρο ή ότι, ακόμη και αν σχετίζεται, ο καλλιτέχνης λόγω έλλειψης χώρου στην κάτω ζωφόρο τοποθέτησε τον παιδαγωγό στην επάνω, πράγμα σχεδόν αδύνατο για έναν καλλιτέχνη, όπως ο Ζ. του Δαρείου. Ίσως εδώ να αντικατοπτρίζεται καλύτερα η άποψη του Green J. R. ότι ο παιδαγωγός είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ θεών και ανθρώπων. 443 Από την άλλη, δεν αποκλείεται η παρουσία του παιδαγωγού πλάι στους θεούς να μαρτυρεί κάποιο επεισόδιο από την υπόθεση του θεατρικού έργου, πράγμα που θα ενίσχυε την άποψη ότι η παράσταση αυτή σχετίζεται με το θέατρο. 24β) Ανάλογη παράσταση με την αρπαγή του Χρυσίππου απαντάται και σε έναν αμφορέα του Ζωγράφου του Δαρείου που βρίσκεται στο Museo Archeologico Nazionale (αριθ. [Η 1769] 81942) στη Νεάπολη, 444 (πίν.30α), που χρονολογείται στο 330 π.χ. Και σε αυτό το αγγείο, όπως και στο προηγούμενο, στο κέντρο απεικονίζεται η αρπαγή του Χρυσίππου από το Λάιο, που οδηγεί ένα τέθριππο, και στο δεξί άκρο της παράστασης, πίσω από τη θεά Αφροδίτη, βρίσκεται ο παιδαγωγός. Η σκηνή εκτυλίσσεται στην εξοχή. 441 Νeumann 1965, σελ. 136 κ.ε. ΜcNiven 1982, σελ. 64, 92 κ.ε. 442 Taplin 2007, σελ Green 1999, σελ Trendall, RVAp II, σελ.498, αριθ. 18/48. Séchan 1967, σελ. 317, εικ. 92. Schmidt 1960, σελ. 49, εικ.14α-15α. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 40, αριθ. 2. Trendall - Webster 1971, σελ , πίν. ΙΙΙ, 3,17. Séchan 1967, σελ , εικ. 92. LIMC III, λ. Chrysippos I, σελ. 287, αριθ. 1, (Κ. Schefold). Harten 1999, σελ. 167 κ.ε., πίν. 32a-b. 96

98 Η θεά Αφροδίτη εικονίζεται καθισμένη πλάι σε μια ερμαϊκή στήλη και είναι γυρισμένη προς τα πίσω αντικρίζοντας τον παιδαγωγό. Χειρονομεί υποδηλώνοντας ότι συνομιλεί μαζί του. Με ηρεμία πιθανόν του αναγγέλλει το συμβάν και προσπαθεί να τον καθησυχάσει 445 και ίσως θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως θέλει να τον εμποδίσει να καταστρέψει το ερωτικό της σχέδιο. Ο παιδαγωγός είναι ντυμένος με χιτώνα, κατάσαρκο ένδυμα με χειρίδες, χλαμύδα και εμβάδες. Πίσω στην πλάτη του έχει τον πέτασο, ενώ κρατά με το δεξί του χέρι το κεφάλι, ως ένδειξη απόγνωσης και λύπης, 446 και με το αριστερό του χέρι τη ράβδο. Και σ αυτό το αγγείο, όπως και στον κωδωνόσχημο κρατήρα στο Staatliche Mussen ( αριθ ) στο Βερολίνο, ο παιδαγωγός εικονίζεται να συναναστρέφεται τον κόσμο των θεών. Θα ήταν λοιπόν πιθανό, αφού και τα δύο αγγεία απεικονίζουν τον ίδιο μύθο, η παρουσία αυτή του παιδαγωγού πλάι στους θεούς να αποτελεί μέρος της υπόθεσης του θεατρικού έργου και όχι απλώς μια πρακτική επιλογή του αγγειογράφου. 25β) Απεικόνιση παιδαγωγού απαντάται σε ένα θραύσμα καλυκωτού κρατήρα του Ζωγράφου του Δαρείου, που βρίσκεται στην ιδιωτική συλλογή J. Chamay, στη Γενεύη και χρονολογείται στο 330 π.χ, 447 (πίν.30β). Στο θραύσμα οι μορφές διατάσσονται σε δύο ζώνες. 448 Στην κάτω ζώνη απεικονίζεται το κεφάλι του βασιλιά Αθάμαντος και στα αριστερά του σώζεται μέρος μόνο από τη μορφή του παιδαγωγού. Από το πρόσωπό του, που δίνεται σε κατατομή, διακρίνεται η κοντή λευκή του γενειάδα, η μύτη και ένα μέρος από το δεξί του μάτι. Από το σώμα του σώζεται μόνο το επάνω μέρος, απ όπου 445 Séchan 1967, σελ Trendall Webster 1971, σελ Νeumann 1965, σελ. 136 κ.ε. ΜcNiven 1982, σελ. 64, 92 κ.ε. 447 Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 35 κ.ε., πίν , 1. Τrendall, RVAp II, σελ.504, αριθ. 18/85. Αellen - Cambitoglou - Chamay 1986, σελ.168 κ.ε., εικ. σελ Harten 1999, σελ. 171 κ.ε., πίν. 33b. LIMC II, Athamas, σελ. 951, αριθ. 5, ( Ch. Schwanzar). 448 Το θραύσμα συνανήκει με ένα δεύτερο, όπου απεικονίζεται ο Ποσειδών. Η παρουσία και του Ποσειδώνος βοηθά περισσότερο στην ταύτιση της σκηνής, η οποία σχετίζεται με την τρέλα του Αθάμαντος, από την οποία γλίτωσε η σύζυγός του Ινώ και ο γιος της Μελικέρτης χάρη στην επέμβαση του Ποσειδώνος και της Αμφιτρύτης. Βλ.Chamay -Cambitoglou 1980, σελ

99 διαπιστώνεται μέρος της ενδυμασίας του. Φορά κατάσαρκο ένδυμα με λευκές χειρίδες και χλαμύδα. Το δεξί του χέρι το απλώνει προς το μέρος του Αθάμαντος. Στην επάνω ζώνη απεικονίζεται η Αμφιτρίτη, η ουρά ενός κήτους, και το σώμα από ένα ελάφι. Η παρουσία του παιδαγωγού προσδίδει στη σκηνή μια σύνδεση με το θέατρο. 449 Άλλωστε, η ιστορία του βασιλιά Αθάμαντος ήταν ιδιαίτερα αγαπητή στο κοινό της Κ.Ιταλίας β) Σε έναν ερυθρόμορφο κάνθαρο στο Μuseo Archeologico Jatta (αριθ.1394), στο Ruvo, 451 (πίν.31α), ο παιδαγωγός απεικονίζεται στην παράσταση μόνος, να βρίσκεται σε ένα ιερό που το υποδηλώνουν βουκράνια και ένα θυμιατήρι. Το αγγείο χρονολογείται γύρω στο π.χ. και στιλιστικά ανήκει στην Ομάδα του Παιδαγωγού, που εντάσσεται στο εργαστήριο του Ζωγράφου του Δαρείου. 452 Ο παιδαγωγός φορά χιτώνα με ερυθροκυανή παρυφή, κατάσαρκο ένδυμα με χειρίδες, εμβάδες και πίλο κρεμασμένο στην πλάτη του. Οι λευκές κουκίδες στα μαλλιά και τα γένια μαρτυρούν την ηλικία του. Οι παραστάσεις αυτές, όπου ο παιδαγωγός εμφανίζεται μόνος, πέρα από το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν για τη μελέτη της μορφής του με βάση την ενδυμασία του, τη στάση του και τη χαρακτηριστική χειρονομία του, αποτελούν για ορισμένους μελετητές τη μεγαλύτερη απόδειξη ότι ο ρόλος του στο θέατρο του 4 ου αι.π.χ. υπήρξε σημαντικός. Ο Green J.R. 453 θεωρεί πως ο παιδαγωγός αποτελούσε το «κλειδί», τον μεσάζοντα για να περάσει ο θεατής από το δικό του κόσμο, αυτό των θνητών, στο κόσμο των ηρώων που πρωταγωνιστούσαν στο θέατρο. Η εικόνα του παιδαγωγού πρέπει να ήταν ιδιαίτερα οικεία και ο οποιοσδήποτε αγοραστής των αγγείων αυτών θα μπορούσε να κατανοήσει τους υπαινιγμούς αυτών των παραστάσεων. 449 Τραγωδία με τον τίτλο Αθάμας έγραψε ο Σοφοκλής, βλ. ΤrGF, τομ. 4, σελ Chamay -Cambitoglou 1980, σελ Green 1999, σελ. 39, εικ.2. Τrendall, RVAp II, σελ. 610, αριθ. 21/48, πίν. 2, 3. Pickard- Cambridge 1968, εικ. 47. Ηarten 1999, σελ. 175 κ.ε., πίν. 34a. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 42, αριθ Τrendall, RVAp II, σελ Green 1999, σελ

100 27β) Σε ένα θραύσμα από καλυκωτό κρατήρα που βρίσκεται στην ιδιωτική συλλογή J. Chamay στη Γενεύη (πίν.31β) και αποδίδεται στιλιστικά στον κύκλο του Ζωγράφου του Δαρείου (330 π.χ.), 454 πιθανόν απεικονίζεται σκηνή από την ιστορία του Γανυμήδη και του κύκνου. Ο παιδαγωγός απεικονίζεται στο αριστερό μέρος του θραύσματος να προτάσσει τα χέρια του κρατώντας με το δεξί τη ράβδο του, ενώ μπροστά του, στο δεξί μέρος του θραύσματος, απεικονίζεται ένα μέρος από το στέρνο ενός κύκνου. Το ένδυμα της κεντρικής μορφής, που βρίσκεται ανάμεσα στον παιδαγωγό και στον κύκνο, φαίνεται γυναικείο, κάτι που συνάδει με τη θηλυπρεπή μορφή του Γανυμήδη, σύμφωνα με τα αγγεία που ήδη εξετάσαμε και απεικονίζουν την ίδια ιστορία β) Απεικόνιση παιδαγωγού απαντάται και σε ένα θραύσμα από αμφορέα στο Allard Pierson Museum (αριθ. 2633) στο Άμστερνταμ, το οποίο στιλιστικά αποδίδεται στον κύκλο του Ζωγράφου του Δαρείου και χρονολογείται στο 330π.Χ., 456 (πίν.31γ). Στο πάνω μέρος απεικονίζεται μέρος από έναν πάνθηρα και τον Διόνυσο. Στην κάτω ζώνη, στο δεξί τμήμα, απεικονίζεται μέρος από τη μορφή του παιδαγωγού, ο οποίος βρίσκεται ακριβώς πίσω από μια γυναικεία μορφή που είναι στραμμένη προς τ αριστερά. Από τον παιδαγωγό σώζεται τμήμα από το δεξί του χέρι και το πάνω μέρος του σώματός του καθώς και τα τρία τέταρτα από το κεφάλι. Το πρόσωπό του δίνεται σε κατατομή. Έχει πυκνά λευκά γένια και πλατύ μέτωπο. Το δεξί του χέρι είναι στραμμένο προς το μέρος του, ίσως γιατί ετοιμάζεται να πιάσει το κεφάλι του. Φορά κατάσαρκο ένδυμα με χειρίδες λευκού χρώματος, χιτώνα και χλαμύδα. 29β) Σε ένα θραύσμα από ελικωτό κρατήρα στο The J.Paul Getty Museum, στο Malibu (αριθ. 86.ΑΕ.408.1), το οποίο στιλιστικά βρίσκεται κοντά στο 454 Trendall, RVAp I, σελ Green 1999, σελ. 47, εικ. 17. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 5, πίν.14, 3. Αellen - Cambitoglou Chamay 1986, σελ. 177, εικ. σελ Ηarten 1999, σελ. 176 κ.ε., πίν. 34b. 455 Βλ. παραπάνω σελ. 61, αριθ 5α, σελ.62, αριθ 6α, σελ. 68, αριθ.11α, σελ. 78, αριθ. 9β και αριθ. 10β και σελ. 79, αριθ. 11β. 456 Chamay Cambitoglou 1980, σελ. 42, αριθ. 24. CVA Amsterdam, Musee Scheurleer, 2, πίν.2, 3. Harten 1999, σελ. 177 κ.ε., πίν. 35a. 99

101 Ζωγράφο του Δαρείου και χρονολογείται γύρω στο 330π.Χ., 457 (πίν.32α), απαντάται απεικόνιση παιδαγωγού. Από το σώμα λείπει το κάτω μέρος και κυρίως τα πόδια από το ύψος των γονάτων. Ο παιδαγωγός απεικονίζεται στο κάτω δεξί τμήμα του θραύσματος και ακριβώς από επάνω στα δεξιά, σε μια δεύτερη ζώνη, απεικονίζεται ο Ερμής. Ο παιδαγωγός φορά χιτώνα με σκούρα διακοσμητική ταινία στο πλάι, κατάσαρκο ένδυμα με λευκές χειρίδες, χλαμύδα, η οποία δένει μπροστά στο στήθος και καλύπτει το δεξί χέρι, ενώ αφήνει ελεύθερο το αριστερό του χέρι, με το οποίο κρατά την κυρτή ράβδο του. Το πρόσωπό του δίνεται σε κατατομή. Τα μαλλιά του είναι κατάλευκα και καλύπτουν το πίσω μισό μέρος της κεφαλής, ενώ η γενειάδα του φαίνεται πιο πλούσια. Ο παιδαγωγός στιλιστικά βρίσκεται κοντά στον παιδαγωγό του θραύσματος της ιδιωτικής συλλογής J. Chamay, στη Γενεύη, που αναπαριστά σκηνή από την ιστορία του κύκνου και του Γανυμήδη β) Παρόμοια απεικόνιση παιδαγωγού με αυτήν που συναντήσαμε στον ελικωτό κρατήρα του Βρετανικού Μουσείου (αριθ. F279) 459 απαντάται σε έναν καλυκωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Κάτω Κόσμου που βρίσκεται στην ιδιωτική συλλογή Geddes (αριθ. A 5:4) στη Μελβούρνη, 460 (πίν.32b-33a). Το αγγείο χρονολογείται στο π.χ και η παράστασή του σχετίζεται με την Αντιόπη, ένα από τα αποσπασματικά σωζόμενα έργα του Ευριπίδου. 461 Ο καλλιτέχνης αναπαριστά τη σκηνή με τη σκληρή τιμωρία της Δίρκης, όπως αυτή την αφηγήθηκε ο αγγελιαφόρος πάνω στην σκηνή. Στο κέντρο της κάτω 457 CVA Malibu, The J.Paul Getty Museum, 5, σελ.31-32, πίν. IV, 2. Harten 1999, σελ. 200 κ.ε., πίν. 40c. 458 Βλ. παραπάνω σελ. 99, αριθ. 27β. 459 Βλ. παραπάνω σελ. 80, αριθ. 12β. 460 Trendall RVAp Suppl. II, σελ.163, αριθ. 18/318a. Trendall 1989, σελ. 91, 261, εικ Trendall 1986, σελ.164. Taplin 2007, σελ , εικ. 66. Green 1999, σελ. 41, εικ. 6. Green 1994, σελ. 57, εικ.3.4a-b. Aellen 1994, σελ. 30, 33, 41, 46-47, 73, 85, 129, 135, αριθ. 53, πίν Schulze 1998, σελ. 70, 74, πίν. 32, 4. Harten 1999, σελ.187 κ.ε., πίν. 37a-b. LIMC III, λ. Dirke, σελ. 636, αριθ. 6, (F.Heger). LIMC VI, λ. Lykos Ι, σελ. 303, αριθ. 2, (G. Berger-Doer). 461 TrGF, τομ. 5. 1, σελ Webster 1967, σελ ,

102 ζωφόρου εικονίζεται η Δίρκη πεσμένη στο έδαφος κάτω από τον μαινόμενο ταύρο. Πλάι της υπάρχει ένα τύμπανο και ο θύρσος, που μαρτυρούν ότι ήταν ακόλουθος του Διονύσου, κάτι που την οδήγησε και στο θάνατό της. Μπροστά από τον ταύρο απεικονίζεται μια Ερινύα και από πίσω ο Οίστρος, η προσωποποίηση της τρέλας, 462 που προσπαθούν να ενθαρρύνουν το ζώο. Στο αριστερό άκρο της σκηνής εικονίζεται μια νεαρή γυναικεία μορφή, ίσως μαινάδα, 463 που τρέχει να σωθεί από τη μανία του ταύρου. Στο δεξί άκρο της σκηνής απεικονίζεται ο παιδαγωγός συνοδευόμενος από ένα σκυλί, να παρακολουθεί τα συμβάντα, συμμετέχοντας ενεργά στη δράση των ηρώων, όπως φαίνεται από το δεξί σηκωμένο του χέρι. Είναι αυτός που θα αναγγείλει τα γεγονότα στη σκηνή ως αγγελιαφόρος. Ο παιδαγωγός φορά χιτωνίσκο ζωσμένο στη μέση, κατάσαρκο ένδυμα του οποίου οι χειρίδες φέρουν διακόσμηση με σκούρες στιγμές, χλαμύδα, εμβάδες και πέτασο. Ο αγγελιαφόρος αυτός θυμίζει τον αγγελιαφόρο του ελικωτού κρατήρα του Βρετανικού Μουσείου (αριθ. F 279) με τη διαφορά ότι αυτός του καλυκωτού κρατήρα στη Μελβούνη έχει έναν πέτασο που κρέμεται πίσω στην πλάτη του, βρίσκεται στο κάτω δεξί άκρο της παράστασης και κινείται προς τα δεξιά. Επιπλέον, συνοδεύεται από το σκυλί του, πράγμα που τον κάνει να μοιάζει περισσότερο με βοσκό που βρίσκεται στους αγρούς και γίνεται μάρτυρας του επεισοδίου που αφορά στην τιμωρία της Δίρκης. 464 Στην επάνω ζωφόρο του αγγείου στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται ο Λύκος, ο σύζυγος της Δίρκης, καθισμένος πάνω σε βωμό, τον οποίο προσπαθεί να σώσει ο Ερμής από την τιμωρία που του επιφυλάσσουν οι δίδυμοι γιοι της Αντιόπης, Αμφίων και Ζήθος. Τη σκηνή παρακολουθούν από τα αριστερά ο Πάνας και δύο ακόμη γυναικείες μορφές, ίσως η Ήρα και κάποια βοηθός της 465 και από τα δεξιά η Αφροδίτη μαζί με την Πειθώ. 466 Η 462 Green 1999, σελ Trendall 1986, σελ. 162, Taplin 2007, σελ LIMC VI, λ. Lykos Ι, σελ. 303, αριθ. 2, (G. Berger-Doer). 466 Trendall 1986, σελ

103 φυσική αυτή συνύπαρξη του θεϊκού με το ανθρώπινο στοιχείο, είναι κάτι σπάνιο στην ύστερη απουλική αγγειογραφία β) Αρπαγή ενός γοητευτικού νέου από έναν θεό πραγματεύεται και ο μύθος της αρπαγής του νεαρού κυνηγού Κέφαλου από την Ηώ. Σε τέσσερις παραστάσεις 468 που απεικονίζουν αυτή την ιστορία παρευρίσκεται και ο παιδαγωγός, πράγμα που ενισχύει την πιθανότητα οι αγγειογραφίες αυτές να σχετίζονται με το θέατρο. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση απεικόνισης αυτού του μύθου απαντάται σε μια λήκυθο μεγάλων διαστάσεων, (ύψους ενός μέτρου περίπου), που βρίσκεται στο Virginia Museum of Fine Arts ( αριθ ) στο Richmond και αποδίδεται στο Ζωγράφο του Κάτω Κόσμου, 469 (πίν.33b-γ). Πρόκειται για ένα πρώιμο έργο του και χρονολογείται κοντά στο 330 π.χ. Στην επάνω ζωφόρο εικονίζεται ο Κέφαλος μαζί με την Ηώ επάνω σε τέθριππο τη στιγμή που κατευθύνονται προς τον ουρανό και περιβάλλονται από μια «άλω». Τη σκηνή παρακολουθεί η Αφροδίτη από τα αριστερά με τον Ερμή και ο Απόλλων από τα δεξιά. Πάνω από τους δύο κεντρικούς ήρωες φτερουγίζει ο Έρωτας. Στην κάτω ζωφόρο έκπληκτοι παρακολουθούν το συμβάν νεαροί κυνηγοί μαζί με τα σκυλιά τους και ο παιδαγωγός που κινείται έντονα προς τα αριστερά και υψώνει το δεξί του χέρι αποτυπώνοντας έτσι την έκπληξη και την απορία του για την απαγωγή του Κεφάλου. 470 Είναι αυτός, άλλωστε, που θα αφηγηθεί στο κοινό τα όσα διαδραματίστηκαν στην εξοχή. Φορά χιτωνίσκο, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα, εμβάδες και πέτασο που κρέμεται στην πλάτη του. Με το αριστερό χέρι κρατά τη ράβδο του, ενώ με το δεξί χειρονομεί, απόρροια του ξαφνικού και απρόσμενου συμβάντος. 467 Taplin 2007, σελ Για τις άλλες τρείς, Bλ. παραπάνω σελ 91, αριθ. 20β, και παρακάτω σελ. 103, αριθ. 32β και σελ. 108, αριθ. 38β. 469 Trendall RVAp Suppl. I, σελ. 83, αριθ. 18/281b. Green 1999, σελ. 49, εικ. 20. Mayo 1982, σελ. 133 κ.ε., αριθ 51. Ηarten 1999, σελ. 185 κ.ε., πίν. 36b. LIMC III, λ. Eos, σελ. 775, αριθ. 284, (C. Weiss). 470 ΜcNiven 1982, σελ

104 32β) Παρόμοια παράσταση έχουμε και σε μια λουτροφόρο του Ζωγράφου του Λούβρου ΜΝΒ 1148 στο Archaologisches Institut der Universitat (αριθ. B787) στο Κίελο, 471 (πίν.34α-β). Tο αγγείο χρονολογείται στο 330 π.χ. και, όπως και στο προηγούμενο, στην επάνω ζωφόρο απεικονίζεται πάνω σε τέθριππο η Ηώς και ο Κέφαλος, ενώ στην κάτω ζωφόρο έκπληκτοι παρακολουθούν οι νεαροί κυνηγοί και ο παιδαγωγός, που βρίσκεται στα δεξιά. Ο παιδαγωγός φορά κοντό χιτώνα με πλούσιες πτυχώσεις, χλαμύδα με σκούρα παρυφή, που αφήνει ακάλυπτο το δεξί χέρι, κατάσαρκο ένδυμα με λευκές χειρίδες και εμβάδες. Υψώνει το δεξί του χέρι κρατώντας την κυρτή, στο πάνω μέρος, ράβδο του. Τα κατάλευκα μαλλιά και τα γένια του είναι ιδιαίτερα πλούσια. Χαρακτηριστική είναι η έκπληξη και η απορία που νιώθει από αυτά που βλέπει να διαδραματίζονται μπροστά του. Η ένταση των ματιών του δίνεται με τα ανασηκωμένα πλούσια λευκά φρύδια του και τις διεσταλμένες κόρες των ματιών του. 33β) Ενώ ο παιδαγωγός στις προηγούμενες απεικονίσεις, που αντανακλούν και τον κανόνα στην απουλική εικονογραφία, παρουσιάζεται περισσότερο ως παρατηρητής και μάρτυρας σημαντικών γεγονότων που θα τα αφηγηθεί πάνω στη σκηνή ως αγγελιαφόρος, αντίθετα στον ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Κάτω Κόσμου που βρίσκεται στο Μuseum Michael C. Carlos, στο Emory University (αριθ ) της Ατλάντα, 472 (πίν.34γ,35α), ο παιδαγωγός βρίσκεται στο κέντρο της παράστασης, κάτι που μαρτυρεί τον κεντρικό του ρόλο στην ιστορία της Μελανίππης, υπόθεση από δύο χαμένα έργα του Ευριπίδου, Μελανίππη η Σοφή και Μελανίππη η Δεσμώτις. 473 Το αγγείο χρονολογείται στο π.χ. και είναι ξεχωριστό καθώς αναπαριστά την μοναδική απεικόνιση που έχουμε για τις χαμένες αυτές τραγωδίες του 471 Trendall RVAp Suppl. IΙ, σελ. 181, αριθ. 20/ Green 1999, σελ. 49, εικ. 21. LIMC VI, λ. Kephalos, σελ. 3, αριθ. 23, (Ε. Simantoni-Bournia). Harten 1999, σελ.179 κ.ε., πίν. 35b-36a. 472 Trendall, RVAp Suppl. II, σελ. 162, αριθ. 18/283d. Trendall, 1989, σελ.91, 263, εικ Green 1994, σελ , εικ Green 1999, σελ. 42, εικ Taplin 2007, σελ , εικ., 68. Taplin 1993, σελ.25, αριθ. 109, πίν. 5,109. Τιβέριος 1996, αριθ. 201, σελ , πίν.201. Ηarten 1999, σελ. 191 κ.ε., πίν. 38a-b. Schulze 1998, σελ. 74, πίν. 29, 4. Aellen- Cambitoglou - Chamay 1986, σελ , εικ.σελ TrGF, τομ. 5.1, σελ

105 Ευριπίδου. Η Μελανίππη γέννησε δύο δίδυμους γιούς, παιδιά του Ποσειδώνος, κρυφά από τον πατέρα της τον Αίολο και τους έκρυψε στους βασιλικούς στάβλους, όπου τους βρήκε ένας βουκόλος. Οι μορφές της παράστασης αναπτύσσονται σε δύο ζώνες. Στην επάνω ζώνη απεικονίζονται οι θεοί να παρακολουθούν τα όσα συμβαίνουν στην κάτω ζώνη. Στο κέντρο είναι η Αθηνά πάνοπλη και πλαισιώνεται αριστερά από την Άρτεμη και τον Απόλλωνα και δεξιά από την Αφροδίτη και τον Ποσειδώνα. Όλες οι μορφές στην κάτω ζώνη ταυτίζονται με επιγραφές. Ο Taplin O. πιστεύει πως οι επιγραφές που συνοδεύουν τους ανώνυμους χαρακτήρες αποτελούν μια επιπλέον ένδειξη της σχέσης που έχει η παράσταση με την τραγωδία. 474 Ο βουκόλος, που επιγράφεται ΒΟΤΗΡ, απεικονίζεται στο κέντρο της κάτω ζώνης να παραδίδει τους δύο γιούς της Μελαννίπης, Αίολο το Νεότερο και Βοιωτό, στον προπάππου τους τον Έλληνα, πατέρα του Αιόλου. Στα αριστερά, πίσω από τον βοσκό, παριστάνεται ο Αίολος και ο γιος του Κρηθέας με τη μητέρα του Ωκυρρόη, μεταμορφωμένη σε φοράδα με το όνομα Ιππώ. Στα δεξιά, πίσω από τον Έλληνα παρακολουθεί τη σκηνή η Μελανίππη συνοδευόμενη από την τροφό. O Green J. R. 475 πιστεύει ότι η παράσταση αυτή αναπαριστά μια μεταγενέστερη εκδοχή της Μελανίππης, αφού οι δυό γιοί της δεν απεικονίζονται τερατόμορφοι 476 αλλά απολύτως φυσιολογικοί. Ο ΒΟΤΗΡ απεικονίζεται ως τυπική μορφή παιδαγωγού. 477 Η ενδυμασία του είναι περισσότερο περίτεχνη από τη συνηθισμένη, όπως και οι εμβάδες του, και αντανακλά τη θεατρική σκευή. Φορά χιτώνα και χλαμύδα κιτρινωπή, που η κάτω παρυφή της είναι ερυθροκυανή. Η χλαμύδα πορπώνεται στο δεξί του ώμο, ενώ οι χειρίδες του κατάσαρκου ενδύματός του είναι επίσης ερυθροκυανές. Η κόμη του και τα γένια του είναι πλούσια και κάτασπρα. Έκδηλη είναι στην έκφραση του προσώπου του η ανησυχία για την τύχη των έκθετων βρεφών. Αυτό αποδεικνύεται από το έντονο και προσηλωμένο 474 Taplin 2007, σελ. 285, σημ Green 1999, σελ TrGF, τομ. 5.1, σελ. 526, στ Ο Schulze υποστηρίζει πως εδώ ο παιδαγωγός μοιάζει περισσότερο με βοσκό παρά με αγγελιαφόρο. Βλ. Schulze 1998, σελ

106 βλέμμα του προς το σάκο με τα δύο βρέφη, τον οποίο έχει κρεμάσει στη ράβδο του και τη βαστά με τα δύο του χέρια προσεκτικά. 34β) Παράσταση παιδαγωγού σε σκηνή Μήδειας συναντούμε και σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Κάτω Κόσμου στο Staatliche Antikensammlungen (αριθ. 3296) στο Μόναχο, (πίν.36α), που χρονολογείται στο 320π.Χ. 478 Η παράσταση είναι πολυπρόσωπη και οι μορφές διατάσσονται σε δυο ζώνες. Ορισμένες από τις μορφές συνοδεύονται με επιγραφή, 479 πράγμα που διευκολύνει την ταύτισή τους. Στο κέντρο του αγγείου απεικονίζεται ένα στωικό οικοδόμημα με μια γυναικεία μορφή που έχει χάσει τις αισθήσεις της. Πρόκειται για τη Γλαύκη, που δέχτηκε τα φονικά δώρα της Μήδειας. Δίπλα της εμφανώς ταραγμένος βρίσκεται ο πατέρας της, ο Κρέων, ενώ έντρομη προχωρά προς το οικοδόμημα η μητέρα της, η Μερόπη. Ο αδελφός της, ο Ιππότης, προσπαθεί να της αφαιρέσει το διάδημα, το οποίο μάλλον ευθύνεται για την κατάστασή της. Επάνω αριστερά απεικονίζεται η Αθηνά και ο Ηρακλής ενώ επάνω δεξιά οι Διόσκουροι. Στη μεσαία ζωφόρο και πίσω από τη Μερόπη απεικονίζεται ο παιδαγωγός να κατευθύνεται προς το οικοδόμημα, όπου συμβαίνουν τα τραγικά γεγονότα. Φορά χιτώνα, κατάσαρκο ένδυμα με χειρίδες, χλαμύδα και εμβάδες και με το δεξί χέρι κρατά τη ράβδο του, ενώ το αριστερό δεν φαίνεται καθώς είναι τυλιγμένο στη χλαμύδα του. 480 Έχει πυκνά κάτασπρα μαλλιά και γένια. Κινείται προς τα δεξιά και παρακολουθεί τα όσα διαδραματίζονται μέσα 478 Τrendall, RVAp II, σελ , αριθ. 18/283, πίν Τaplin 2007, σελ , εικ Green 1999, σελ. 51, εικ. 23. Séchan 1967, σελ , εικ. σελ Τrendall - Webster 1971, σελ. 110, πίν. ΙΙΙ, 5,4. Schmidt 1960, σελ. 58, εικ. 21. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 8. Aellen 1994, σελ.32, 39, 58, 125, αριθ. 76, πίν. 90. Στεφανίδου- Τιβερίου 1991, σελ. 305, πίν. 88, 2. Richardson 1969, σελ. 42, σημ. 101, σελ.113. Μoret 1975, σελ.117, 180, 207, 258, αριθ. 63, πίν. 66, 93.3.Harten 1999, σελ. 197 κ.ε., πίν. 40a-b. Schulze 1998, σελ. 70, πίν. 37, 2. Shapiro 1994, σελ.181 κ.ε., εικ Πέντε μορφές συνοδεύονται από επιγραφή : ΜΗΔΕΙΑ, ΜΕΡΟΠΗ, ΙΠΠΟΤΗΣ, KΡΕΟΝΤΕΙΑ, ΟΙΣΤΡΟΣ, ΕΙΔΩΛΟΝ ΑΗΤΟΥ. 480 Green 1999, σελ

107 στο παλάτι-πρόκειται για το στωικό οικοδόμημα της παράστασης- και θα τα διηγηθεί στη σκηνή, ως αγγελιαφόρος, στους θεατές. 481 Η παράσταση αυτή πιθανόν να σχετίζεται με κάποια παραλλαγή της Μήδειας του Ευριπίδη ή πιο πιθανόν με μια Μήδεια κάποιου άλλου δημιουργού. 482 Αυτό μας υποδεικνύει η κάτω ζωφόρος, 483 όπου ένα από τα παιδιά της Μήδειας φαίνεται πως γλυτώνει από την εκδίκησή της με τη βοήθεια ενός νεαρού άντρα που κρατά δόρυ. Αντίθετα το άλλο παιδί φαίνεται να οδηγείται στο θάνατο, καθώς η Μήδεια το έχει αρπάξει από τα μαλλιά και ετοιμάζεται να το θανατώσει με ένα ξίφος που κρατά στο δεξί της χέρι. Στο κέντρο απεικονίζεται ο Οίστρος επάνω στο άρμα της Μήδειας, που πλαισιώνεται από φίδια. Στα δεξιά είναι ο Ιάσονας και πιο πίσω με ανατολίτικη ενδυμασία ο πατέρας της Μήδειας, που συνοδεύεται από την επιγραφή ΕΙΔΩΛΟΝ ΑΗΤΟΥ. Πιθανόν να επεμβαίνει στο τέλος της ιστορίας ως από μηχανής θεός β) Σε ένα θραύσμα από ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου του Κάτω Κόσμου, που βρίσκεται στο Museo Nazionale Archeologico στον Τάραντα, και χρονολογείται στο π.Χ., 485 (πίν. 35Β), απεικονίζεται το πάνω μέρος του σώματος μιας μορφής που φέρει τα τυπικά χαρακτηριστικά του παιδαγωγού. 486 Φορά χιτώνα και χλαμύδα που πορπώνεται μπροστά στο στήθος. Με το δεξί του χέρι κρατά τη ράβδο του σε οριζόντια θέση. Το κεφάλι αποδίδεται σε στάση τριών τετάρτων και εμφανίζει ομοιότητες στην έκφραση 481 Σχετικά με το ρόλο του παιδαγωγού στην παράσταση αυτή, καθώς φαίνεται να απέχει από τα παιδαγωγικά του καθήκοντα, βλ. Séchan 1967, σελ , σημ Green 1999, σελ Τaplin 2007, σελ Τaplin 2007, σελ Trendall, RVAp II, σελ. 535, αριθ. 18/295. Harten 1999, σελ. 194 κ.ε., πίν. 39a-c. 486 To θραύσμα συνανήκει με ένα άλλο, όπου απεικονίζεται ο Πάνας να κρατά έναν πάνθηρα στο δεξί του χέρι. Βλ. Harten 1999, πίν. 39a. 106

108 του προσώπου και στην κόμη του με αυτή του παιδαγωγού του ελικωτού κρατήρα στο Emory University (αριθ ) της Ατλάντα β) Σε έναν καλυκωτό κρατήρα (αριθ. F270) του Ζωγράφου του Κάτω Κόσμου στο Bρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο, που χρονολογείται στο 320π.Χ., 488 (πίν.37α), απεικονίζεται η μορφή του παιδαγωγού σε μια σκηνή που σχετίζεται με τον κόσμο των νεκρών. 489 Στο κέντρο της παράστασης βρίσκεται μια ερμαϊκή στήλη και εκατέρωθέν της απεικονίζονται, στα δεξιά ο Ορφέας κρατώντας μια λύρα και τον Κέρβερο και πίσω του η Ευρυδίκη, ενώ στα αριστερά βρίσκεται ένας νέος που βαστά δυο δόρατα με το αριστερό του χέρι έχοντας δίπλα του πιθανόν τον παιδαγωγό του. Ο παιδαγωγός φορά ενδρομίδες, κοντό χιτώνα ζωσμένο και κατάσαρκο ένδυμα με λευκές χειρίδες. Η χλαμύδα του πορπώνεται πάνω στο δεξί του ώμο και είναι διακοσμημένη με σκούρα ταινία στην παρυφή. Το πρόσωπό του αποδίδεται σε κατατομή. Τα λευκά του μαλλιά και τα γένια του φαίνονται πλούσια. Με το δεξί του χέρι κρατά τη ράβδο του, ενώ με το αριστερό χειρονομεί κρατώντας το σχεδόν ανοικτό και απλωμένο. 37β) Παράσταση που σχετίζεται με την ιστορία της Νιόβης παρόντος ενός παιδαγωγού απαντάται σε μια υδρία του Ζωγράφου του Γανυμήδη ( π.χ.) που βρίσκεται στο Archaologische Sammlung (αριθ. 4007) του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης, 490 (πίν.37β). Στην υδρία, στο κέντρο της παράστασης, απεικονίζεται ένας ναΐσκος. Μέσα σε αυτόν βρίσκεται η Νιόβη, η οποία έχει απολιθωθεί από τα γόνατα και κάτω και δίπλα της απεικονίζεται μια μικρή γυναικεία μορφή που κρατά στο 487 Βλ. παραπάνω σελ. 98, αριθ. 33β. 488 Trendall, RVAp II, σελ. 538, αριθ. 18/318, πίν. 202,1. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 12. Smith 1972, σελ.194. Schmidt 1960, σελ. 58 κ.ε., πίν. 23. Harten 1999, σελ. 201 κ.ε, πίν. 41a. 489 Σύμφωνα με τον Harten Th. ο παιδαγωγός στη συγκεκριμένη παράσταση αποτελεί τον αντίστοιχο ομόλογο του Ορφέως στον επάνω κόσμο, βλ. Harten 1999, σελ Trendall, RVAp, Suppl. I, σελ. 70, αριθ. 18/11a, πίν. 9, 1. Trendall 1989, σελ. 26, εικ Green 1999, σελ. 44, εικ.13. Aellen Cambitoglou Chamay 1986, σελ Harten 1999, σελ. 205 κ.ε, πίν. 42a. LIMC VI, λ. Niobe, σελ. 912, αριθ. 19, (Μ. Schmidt). 107

109 αριστερό της χέρι αλάβαστρο. Η μορφή αυτή αποδίδεται με λευκό επίθετο χρώμα δημιουργώντας έτσι την εικόνα ότι πρόκειται για άγαλμα. Στα αριστερά απεικονίζεται ο Πέλοψ να κρατά φιάλη και πίσω του ακολουθεί η Ιπποδάμεια, ενώ στα δεξιά είναι ο παιδαγωγός, που φορά ζωσμένο χιτώνα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα,χλαμύδα και εμβάδες. Με το αριστερό του χέρι κρατά τη ράβδο του και με το δεξί κρατά το κεφάλι του ως ένδειξη λύπης για ό,τι συμβαίνει στη Νιόβη. Πίσω από τον παιδαγωγό βρίσκεται η τροφός. Στο αγγείο αυτό απεικονίζεται μια σκηνή η οποία δεν μπορούσε να διαδραματιστεί μπροστά στα μάτια των θεατών, όμως η παρουσία του παιδαγωγού μαρτυρεί πως όλα αυτά θα τα αφηγηθεί ο ίδιος στους θεατές. Ορισμένοι μελετητές δεν ταυτίζουν τη μορφή του γέροντα με τον παιδαγωγό αλλά με τον Τάνταλο. 491 Ο Green J. R. 492 υποστηρίζει ότι η παρουσία του παιδαγωγού στις παραστάσεις με την ιστορία της Νιόβης είναι μια ένδειξη ότι πρόκειται για αγγειογραφίες που σχετίζονται εικονογραφικά με το θέατρο και δεν απεικονίζουν απλώς το μύθο, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της λουτροφόρου του Ζωγράφου του Varesse, που βρίσκεται στο Museo Archeologico Nazionale (αριθ. 3246) στη Νεάπολη, 493 όπου υπάρχει σκηνή από το μύθο της Νιόβης, ο παιδαγωγός όμως απουσιάζει σ αυτήν. 38β) Σε μια αποσπασματικά σωζόμενη υδρία που βρίσκεται στο Museo Archeologico Nazionale του Τάραντα, 494 (πίν.38α-β), απεικονίζεται σκηνή από την ιστορία της Ηούς και του Κεφάλου. Το αγγείο τεχνοτροπικά βρίσκεται κοντά στο στιλ του Ζωγράφου της Βαλτιμόρης και της Patera και χρονολογείται στο π.χ. Η μορφή του παιδαγωγού δεν σώζεται ολόκληρη. Φαίνονται οι εμβάδες που φορά και το κάτω μέρος του χιτώνα του. Από το κεφάλι διακρίνονται τα κάτασπρα γένια του, τα λιγοστά μαλλιά του και τα δύο τρίτα του προσώπου του. Το κεφάλι του είναι ανυψωμένο και 491 Trendall, RVAp, Suppl. I, σελ Green 1999, σελ Trendall 1985, σελ , πίν Trendall, RVAp II, σελ. 794, αριθ. 23/297. Green 1999, σελ. 51. LIMC III, λ. Εos, σελ. 775, αριθ. 285, (C. Weiss). Harten 1999, σελ. 211 κ.ε., πίν. 43a-b. 108

110 παρακολουθεί γεμάτος έκπληξη τα συμβάντα, ενώ διακρίνεται ένα μέρος από το αριστερό του χέρι που το υψώνει με απόγνωση. Αξίζει να προσέξουμε το νεαρό κυνηγό στο κάτω αριστερό άκρο της παράστασης, ο οποίος είναι ντυμένος με τυπική ενδυμασία παιδαγωγού. Φορά δηλαδή, εμβάδες, κοντό ζωσμένο χιτώνα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα που σκεπάζει το αριστερό του χέρι, ενώ με το δεξί κρατά λαγοβόλο. Το λαγοβόλο είναι ένα στοιχείο που επιτρέπει στην ταύτιση της μορφής με κυνηγό και αποκλείει την περίπτωση να έχουμε έναν ακόμη παιδαγωγό στην ίδια σκηνή. Επιπλέον, από το κεφάλι του κυνηγού σώζεται μόνο το πίσω μέρος, απ όπου φαίνεται πως πρόκειται για μια μορφή σε νεαρή ηλικία, λόγω του σκούρου χρώματος των μαλλιών της. Η σύνθεση αυτή, όπου κάποια άλλη μορφή με την ίδια ενδυμασία συνυπάρχει μαζί με τον παιδαγωγό, είναι σπάνια. 495 Ίσως η ομοιότητα αυτή της ενδυμασίας του νεαρού κυνηγού με τον παιδαγωγό να ενισχύει τη συσχέτιση της παράστασης με το θέατρο, αφού μάλλον πρόκειται για ένα θεατρικό κοστούμι. 39β) Σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου της Βαλτιμόρης που χρονολογείται στο 320 π.χ. και βρίσκεται στο Museo Archeologico Jatta (αριθ. 424) στο Ruvo, 496 (πίν.39α), παριστάνεται σκηνή από την ιστορία της Νιόβης. Ο παιδαγωγός στην παράσταση αυτή δεν είναι απλώς θεατής των συμβάντων αλλά συμμετέχει ενεργά στη δράση. 497 Προσπαθεί ανεπιτυχώς να σώσει έναν από τους γιους της Νιόβης από τα βέλη της Αρτέμιδος και του Απόλλωνος καθώς ένα απ αυτά έχει ήδη τρυπήσει το στήθος του. Ο παιδαγωγός φορά κοντό ζωσμένο χιτώνα, λευκή χλαμύδα, που πορπώνεται στο στήθος και πέφτει πίσω προσδίδοντάς του ελευθερία στην κίνηση των χεριών. Το κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα αποδίδεται με λευκό χρώμα και στα πόδια φορά τις χαρακτηριστικές εμβάδες. Πίσω στην πλάτη του διακρίνεται κρεμασμένος ο 495 Harten 1999, σελ Trendall, RVAp II, σελ. 865, αριθ. 27/24, πίν. 324, 2. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 20. Geominny 1984, σελ. 501 κ.ε, εικ Green 1999, σελ. 43, εικ Schulze 1998, πίν. 43, 1-2. Harten 1999, σελ. 219 κ.ε., πίν. 44b-45a. 497 Green 1999, σελ

111 κωνικός λευκός του πίλος. 498 Από το σύνολο της σκευής απουσιάζει η ράβδος του, η οποία μάλλον είναι περιττή στη συγκεκριμένη σκηνή. Η κόμη του δεν είναι πλούσια, αφού κατά το ήμιση της κεφαλής του είναι φαλακρός. Ο παιδαγωγός κινείται έντονα προς τα δεξιά κρατώντας το νέο που έχει πληγωθεί από τα βέλη των θεών. Είναι εκπληκτικός ο τρόπος που ο αγγειογράφος αποδίδει την έντονη κίνηση του παιδαγωγού. Αυτό το πετυχαίνει δίνοντας κίνηση στο χιτώνα και στη χλαμύδα του. Η απεγνωσμένη προσπάθεια να σώσει το νέο αποτυπώνεται στον τρόπο που απλώνει τα χέρια του και στρέφει το κεφάλι προς τα πίσω ανησυχώντας μήπως τους ακολουθούν οι τιμωροί θεοί. 499 Στη συγκεκριμένη παράσταση ο παιδαγωγός απεικονίζεται να εκτελεί ένα από τα βασικά του παιδαγωγικά καθήκοντα που γνωρίζουμε από τις γραπτές μαρτυρίες, σχετικά με την προστασία των παιδιών από εξωτερικούς κινδύνους και απειλές. 40β) Σε έναν ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου της Βαλτιμόρης που βρίσκεται στην ιδιωτική συλλογή P. Sciclounoff στη Γενεύη και χρονολογείται στο 320π.Χ. 500 (πίν.39β-40α) απεικονίζεται ο Φοίνικας, ο παιδαγωγός του Αχιλλέως, στον τυπικό εικονογραφικό τύπο του αγγελιαφόρου παιδαγωγού, όπως διαμορφώθηκε στην απουλική αγγειογραφία περί τα μέσα του 4ου αι.π.χ. Ο Ζωγράφος της Βαλτιμόρης μας έδωσε αρκετά παραδείγματα απεικόνισης του Φοίνικα στην τυπική μορφή του παιδαγωγού σε παραστάσεις που παραπέμπουν σε επεισόδια από την Ιλιάδα Ο κωνικός πίλος είναι ένα από τα αγαπημένα μοτίβα του Ζωγράφου της Βαλτιμόρης. Βλ. Trendall, RVAp II, σελ Η ανησυχία του παιδαγωγού να προστατεύσει τα παιδιά που ανέθρεψε μπροστά σε έναν άμεσο κίνδυνο κοιτάζοντας προς τα πίσω και συνάμα κρατώντας τα, αποτυπώνεται και στον κωδωνόσχημο κρατήρα στο Museo Archeologico Nazionale (αριθ.526) της Νεάπολης, βλ. παραπάνω σελ. 60, αριθ. 4α. 500 Trendall, RVAp Suppl. II, σελ.275, αριθ. 27/23e. Aellen Cambitoglou - Chamay 1986, σελ. 205 κ.ε., εικ.σελ Harten 1999, σελ. 222 κ.ε., πίν. 45b. 501 Αγγεία του Ζωγράφου της Βαλτιμόρης, όπου απαντώνται ανάλογες απεικονίσεις του Φοίνικα, είναι: α) ένας αμφορέας που βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή στην Ελβετία, βλ. «Bilder der Hoffnung» 1995, αριθ. 2. Trendall, RVAp Suppl. II, σελ.522, αριθ. 27/40i. Green 1999, σελ. 60, αριθ. 53. Harten 1999, σελ. 227 κ.ε., πίν.46c-d. β) ένας ελικωτός κρατήρας που βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή στην Ελβετία, βλ. «Bilder der Hoffnung» 1995, αριθ. 3. Green 1999, σελ. 60, αριθ. 52. Harten 1999, σελ. 224 κ.ε., πίν.46 a-b. γ) ένας αποσπασματικά σωζόμενος ελικωτός κρατήρας που βρίσκεται στο Museo Civico (αριθ ) στη Foggia, 110

112 Η παράσταση του αγγείου, που εξετάζουμε, πιθανόν σχετίζεται με ένα επεισόδιο από την Ιλιάδα, που αφορά στην παράδοση της ηφαιστειότευκτης πανοπλίας στον Αχιλλέα από τη μητέρα του τη Θέτιδα. 502 Η παράσταση διευθετείται σε δύο ζωφόρους. Στην επάνω ζωφόρο απεικονίζεται στο κέντρο ο Αχιλλέας καθισμένος σε κλισμό και στα δεξιά βρίσκεται η Θέτιδα που συνοδεύεται από δυο Νηρηίδες. 503 Στα αριστερά του Αχιλλέως απεικονίζεται η Βρισηίδα καθισμένη σε θρόνο και πίσω της κάποια ακόλουθος που κρατά σκιάδιο. Ανάμεσα στη Βρισηίδα και τον Αχιλλέα απεικονίζεται ο Φοίνικας με την τυπική ενδυμασία του παιδαγωγού. Το κεφάλι δίνεται σε κατατομή, ενώ το σώμα αποδίδεται σχεδόν μετωπικά. Απεικονίζεται σε μια αρκετά άνετη στάση, όπως δείχνει η στάση των ποδιών του και η θέση των χεριών του. Φορά κοντό ζωσμένο χιτώνα, χλαμύδα που αφήνει ακάλυπτα τα δυο του χέρια και πέτασο που κρέμεται πίσω στην πλάτη του. Με το αριστερό χέρι στηρίζεται στη ράβδο του και με το δεξί ακουμπά τη μέση του. Στα πόδια φορά τις χαρακτηριστικές εμβάδες. Σε αντίθεση με την τυπική εικόνα του παιδαγωγού της απουλικής αγγειογραφίας, που αποδίδεται με κάτασπρα μαλλιά και γένια, εδώ ο Φοίνικας αποδίδεται με σκούρα γενειάδα και κόμη. Επιπλέον, απουσιάζει από την ενδυμασία του το κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα. Στην κάτω ζωφόρο απεικονίζονται οι σύντροφοι του Αχιλλέως, οι Μυρμιδόνες. Δύο εξ αυτών, που βρίσκονται στο κέντρο, απεικονίζονται με τα άλογά τους. Οι αντρικές μορφές, στο δεξί και το αριστερό άκρο της παράστασης, απεικονίζονται με τα όπλα τους. Με το δεξί χέρι κρατούν το δόρυ τους και με το αριστερό την ασπίδα. Ο Μυρμιδόνας στα δεξιά φαίνεται πως συνομιλεί με μια γυναικεία μορφή, που βρίσκεται στο δεξί άκρο της παράστασης. Στην κάτω ζώνη έχουμε αντικείμενα πολεμικής σκευής διάσπαρτα στο χώρο, πιθανόν ένας υπαινιγμός στην πανοπλία του Αχιλλέως, που του έφερε η μητέρα του. βλ. Pouzadoux 2005, σελ. 195, εικ.8. Trendall, RVAp II, σελ.866, αριθ. 27/25. Harten 1999, σελ. 232 κ.ε., πίν.47 b. 502 Όμηρος, «Ιλιάδος», Τ, στ. 14 κ.ε. 503 Η παράσταση αυτή θα μπορούσε ίσως να συσχετισθεί με το αποσπασματικά σωζόμενο έργο του Αισχύλου Νηρηίδες. Για την υπόθεση του έργου αυτού βλ. Trendall-Webster 1971, σελ

113 41β) Σε ένα θραύσμα από αμφορέα του Ζωγράφου της Βαλτιμόρης στο Museo Arhceologico Nazionale (αριθ ) στη Νεάπολη, 504 (πίν.40β), που χρονολογείται στο 320π.Χ., απεικονίζεται ο παιδαγωγός σε παράσταση που πιθανόν σχετίζεται με την ιστορία του Αδώνιδος και της Αφροδίτης. Από τη μορφή του παιδαγωγού έχουμε ένα μόνο τμήμα της. Σώζεται το πάνω μέρος του σώματός της και από το κεφάλι το πρόσωπο. Ο παιδαγωγός φορά κοντό χιτώνα με διακοσμητική σκούρα ταινία στο πλάι, χλαμύδα, που δίνεται με λευκό επίθετο χρώμα και πορπώνεται μπροστά από το στήθος αφήνοντας ακάλυπτο το δεξί του χέρι που το έχει υψωμένο. Μπροστά του βρίσκεται ένας φτερωτός έρωτας και κάτω στο ύψος των ποδιών του απεικονίζεται ένα σκυλί. Πρόκειται για μια τυπική απεικόνιση παιδαγωγού, που συναντήσαμε και σε άλλα παραδείγματα απαγωγής νέων, όπου ο παιδαγωγός υψώνει το χέρι του, αντιδρώντας στη σκηνή της απαγωγής β) Παράσταση με θέμα από την τραγωδία Ηδωνοί του Αισχύλου απαντάται σε μία οινοχόη που βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή στην Ελβετία και αποδίδεται στο Ζωγράφο του Λευκού Σάκου, 506 (πίν.41α-β). Το αγγείο χρονολογείται γύρω στο π.χ. Η κεντρική μορφή, ο Λυκούργος, βρίσκεται μέσα σ ένα οικοδόμημα-παλάτι που γκρεμίζεται. Με το δεξί χέρι κρατά διπλό πέλεκυ που ετοιμάζεται να το καταφέρει στο μικρό παιδί, που βρίσκεται στα αριστερά του και ικετεύει, ενώ στα αριστερά της παράστασης μια γυναικεία μορφή προσπαθεί με τις ικετευτικές της κινήσεις να αποτρέψει το φονικό. Το ίδιο προσπαθεί να κάνει και ο παιδαγωγός, που φαίνεται να τρέχει από τα δεξιά και να απλώνει τα χέρια του σε μια ύστατη προσπάθεια συνετισμού του Λυκούργου. Φορά κοντό ζωσμένο χιτώνα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα και εμβάδες. Κρατά με το αριστερό του χέρι τη ράβδο του. Η κατάλευκη κόμη του και η γενειάδα του είναι ιδιαίτερα πλούσια. 504 Ηarten 1999, σελ. 214 κ.ε, πίν. 44a. Richardson 1969, σελ Βλ. σελ. 101, αριθ. 31β, σελ. 108, αριθ. 38β. 506 «Βilder der Hoffnung» 1995, αριθ. 14. Harten 1999, σελ. 235 κ.ε., πίν. 48a-b. 112

114 γ) Αγγεία με πιθανή απεικόνιση παιδαγωγού 1γ) Σε έναν αμφορέα στο Universität Archäologisches Museum (αριθ. 797) στο Münster του Ζωγράφου του Γανυμήδη που χρονολογείται γύρω στο π.Χ., 507 (πίν.42α), πιθανόν να έχουμε απεικόνιση παιδαγωγού. Στο κέντρο της παράστασης, μέσα σε ένα ναΐσκο- πιθανόν ταφικό μνημείο- εικονίζονται να συνομιλούν δύο αντρικές μορφές. Στα δεξιά βρίσκεται ένας νεαρός γυμνός άντρας, που με το δεξί του χέρι χειρονομεί, υπονοώντας έτσι ότι συνομιλεί με την απέναντι μορφή, ενώ με το αριστερό του κρατά τυλιγμένη τη χλαμύδα του και κρατά μια ράβδο. Στα αριστερά, εικονίζεται μια γενειοφόρος αντρική μορφή που φέρει την τυπική ενδυμασία του παιδαγωγού. Φορά κοντό ζωσμένο χιτώνα και χλαμύδα, που πορπώνεται μπροστά στο στήθος. Με το δεξί χέρι χειρονομεί, ενώ με το αριστερό, στο οποίο έχει κρεμάσει μια στλεγκίδα και έναν αρύβαλλο, κρατά τη ράβδο του. Ανάμεσα στις δύο μορφές απεικονίζεται μια λουτροφόρος. Εξωτερικά του ναΐσκου, στα αριστερά, εικονίζεται ένας νέος να κρατά κλαδί δάφνης με το αριστερό του χέρι και με το δεξί φιάλη, ενώ στα δεξιά εικονίζεται μια γυναικεία μορφή, η οποία κρατά κλαδί δάφνης στο δεξί χέρι και καθρέπτη στο αριστερό. O Stähler K. υποστηρίζει πως η γενειοφόρος αντρική μορφή είναι ο πατέρας του εκλιπόντος νέου. 508 Ωστόσο, ο Ηatren Th. θεωρεί πως στο πρόσωπο της γενειοφόρου μορφής πρέπει να αναγνωρίσουμε τον παιδαγωγό του νεκρού νέου και όχι τον πατέρα του. 509 Τα στοιχεία που βοηθούν σε μια τέτοια ταύτιση ίσως δεν είναι τόσο το νεαρό της ηλικίας του παιδαγωγού όσο η ενδυμασία του, 510 που μοιάζει με την τυπική ενδυμασία του παιδαγωγού, αλλά και τα αντικείμενα που φέρει, 511 τα οποία χρησιμοποιούσε ο νέος στην 507 Trendall, RVAp Suppl. I, σελ. 137, αριθ. 25/16a. Stähler 1981, σελ πίν. 21, 1-2, 22,2. Harten 1999, σελ. 208 κ.ε., πίν. 42 b. 508 Stähler 1981, σελ Harten 1999, σελ Από την ενδυμασία του συγκεκριμένου παιδαγωγού απουσιάζει το κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα και οι εμβάδες. 511 Ο παιδαγωγός απεικονίζεται και σε άλλα αγγεία να κουβαλά αντικείμενα που σχετίζονται με τα παιδιά. Βλ. σελ. 77, αριθ. 8β και σελ.83, αριθ. 15β. 113

115 προηγούμενή του ζωή. Τον αρύβαλλο και τη στλεγκίδα πιθανόν μετέφερε ο παιδαγωγός, όπως άλλωστε και τα υπόλοιπα σχολικά είδη, όταν ο νέος πήγαινε στην παλαίστρα για το μάθημα της γυμναστικής. Ένα ακόμη στοιχείο που βοηθά στην ταύτιση της μορφής με τον παιδαγωγό είναι και η χαρακτηριστική της χειρονομία, που απαντάται σε αρκετές παραστάσεις της απουλικής αγγειογραφίας, 512 η οποία δηλώνει πως απευθύνεται στην απέναντι μορφή. 2γ) Πιθανή απεικόνιση παιδαγωγού ίσως απαντάται και στην επάνω ζωφόρο ενός αμφορέα του Ζωγράφου των Άρπεων, που βρίσκεται στην ιδιωτική συλλογή Grimaldi ( αριθ. 371) στη Νεάπολη και χρονολογείται στο 310 π.χ. 513 (πίν.42 Β-Γ). Η σκηνή σχετίζεται με την αναχώρηση του Θησέως. Ο Ηarten Th. υποστηρίζει πως μάλλον πρόκειται για την αναχώρηση του Θησέως από την Τροιζήνα προκειμένου να συναντήσει τον πατέρα του τον Αιγέα. Έτσι είναι πιο λογικό να απουσιάζει από την παράσταση ο Αιγέας και η γεροντική μορφή στο δεξί άκρο της σκηνής να είναι ο παιδαγωγός του ήρωα. 514 Στην παράσταση εικονίζονται από τα αριστερά προς τα δεξιά η Αίθρα και ο Ποσειδών, ο αθάνατος πατέρας του ήρωα, ενώ ενδιάμεσά τους παρεμβάλλεται ένας Έρωτας. Πλάι στον Ποσειδώνα βρίσκεται ο Ερμής που οδηγεί το Θησέα κρατώντας τον από το χέρι. Στο δεξί άκρο της παράστασης πλάι σ έναν καθισμένο Έρωτα που θρηνεί, βρίσκεται ο παιδαγωγός του ήρωα. 515 Ο παιδαγωγός απεικονίζεται σε προφίλ, φορά μακρύ χιτώνα, ιμάτιο και ενδρομίδες. Με το δεξί απλωμένο χέρι του εκφράζει ίσως τη λύπη του για την αποχώρηση του ήρωα, ενώ με το αριστερό κρατά τη ράβδο του. Τα κατάλευκα μαλλιά του και τα γένια του είναι ιδιαίτερα πλούσια. Στην περίπτωση που ισχύει η άποψη του Harten Th., ότι δηλαδή η γεροντική μορφή στο δεξί άκρο της σκηνής είναι ο παιδαγωγός του ήρωα και 512 Ενδεικτικά, βλ. παραπάνω σελ. 65, αριθ. 9α και σελ. 71, αριθ. 1β. 513 Trendall, RVAp II, σελ. 924, αριθ. 28/88, πίν. 359, 1-6. Schauenburg 1987, σελ. 243 κ.ε., εικ. 13. Harten 1999, σελ , πίν. 48 c-d. 514 Harten 1999, σελ Η γραπτή παράδοση αναφέρει ως τροφέα του ήρωα τον Πιτθέα και ως παιδαγωγό τον Κοννίδα, βλ. Πλούταρχος, «Θησέας», VI. 114

116 όχι ο Αιγέας, τότε θα πρέπει να δεχθούμε ότι η εικόνα αυτή του παιδαγωγού, όπως φαίνεται να διαμορφώνεται στην τελευταία δεκαετία του 4 ου αι.π.χ., απέχει από την προηγούμενη τυπική εικονογράφησή του στην απουλική αγγειογραφία. 516 B) ΛΕΥΚΑΝΙΑ Τα παλαιότερα έργα ερυθρόμορφης κεραμικής της κατωιταλιωτικής αγγειογραφίας προέρχονται από το Λευκανικό εργαστήριο. Η δημιουργία ενός τοπικού εργαστηρίου παραγωγής ερυθρόμορφης κεραμικής συνδέθηκε από ορισμένους μελετητές με την ίδρυση της αποικίας των Θουρίων το 443 π.χ. από τους Αθηναίους. 517 Ο Ζωγράφος του Pisticci, από τους πρώτους εκπροσώπους του εργαστηρίου αυτού, ξεκινά τη δράση του γύρω στο 440 π.χ. και σταδιακά απομακρύνεται από την επιρροή των σύγχρονων αττικών αγγείων. 518 Από τα τέλη του 5 ου αι. π.χ. το Μεταπόντιο εξελίσσεται σε σημαντικό κέντρο παραγωγής Λευκανικών αγγείων με κυριότερο εκπρόσωπο το Ζωγράφο του Αμύκου. Από τα τέλη του 5 ου και έως περίπου το 375 π.χ. το Λευκανικό εργαστήριο φαίνεται να έχει στενές επαφές με το αντίστοιχο Απουλικό του Τάραντα. 519 Από εκεί και έπειτα το Λευκανικό εργαστήριο φαίνεται να ακολουθεί τη δική του πορεία. Από του σημαντικότερους εκπροσώπους του Λευκανικού εργαστηριού είναι Ζωγράφος του Pisticci, o Ζωγράφος του Αμύκου, ο Ζωγράφος του Δόλωνος και ο Ζωγράφος του Policoro. Ενδιαφέροντα λευκανικά αγγεία κατασκευάζονταν και στην αρχαία Ηράκλεια (Policoro), κάποια από τα οποία αποτελούν αντικείμενο μελέτης της παρούσης εργασίας. Ο τόπος, όπου 516 Η διαφοροποίηση κυρίως απαντάται ως προς την ενδυμασία, αφού στη συγκεκριμένη παράσταση απουσιάζει το κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, ο κοντός ζωσμένος χιτώνας και η χλαμύδα. 517 Μayo 1982, σελ. 16. Trendall 1978, σελ. 14. MacDonald 1981, σελ. 159, Μayo 1982, σελ. 52. Trendall 1978, σελ. 14. MacDonald 1981, σελ Μayo 1982, σελ

117 βρέθηκαν τα αγγεία αυτά, έδωσε και το όνομα στον καλλιτέχνη που τα φιλοτέχνησε και ονομάστηκε ο Ζωγράφος του Policoro. O Ζωγράφος του Policoro 520 αγαπά τα μυθολογικά θέματα και στο έργο του συναντούμε τις παλαιότερες απεικονίσεις του μύθου της Μήδειας και της Δίρκης στην κατωιταλιωτική αγγειογραφία. Στις παραστάσεις υπάρχουν επιρροές από το θέατρο, όπως φαίνεται από τη θεματολογία αλλά και από την απόδοση των μορφών με πλούσιες και περίτεχνες ενδυμασίες. Οι μορφές του συνήθως αποδίδονται μετωπικά ή σε τρία-τέταρτα και σπάνια σε προφίλ. Από το Λευκανικό εργαστήριο σώζονται τρία αγγεία, όπου απεικονίζεται η μορφή του παιδαγωγού. Και τα τρία χρονολογούνται στις αρχές του 4 ου αι. π.χ. και οι παραστάσεις σχετίζονται με το μύθο της Μήδειας. α) Απεικονίσεις παιδαγωγών στο Λευκανικό εργαστήριο ( π.χ.) 1α) Σε μια υδρία στο Policoro, στο Museo Nationale della Siritide (αριθ ), που αποδίδεται στο Ζωγράφο του Policoro και χρονολογείται περίπου στο 400 π.χ., 521 (πίν.43α), στο κέντρο της παράστασης απεικονίζεται η Μήδεια με ανατολίτικη ενδυμασία επάνω στο άρμα της που το οδηγούν δράκοντες. Η παράσταση αυτή έχει συσχετισθεί με το τέλος από τη Μήδεια του Ευριπίδου, μολονότι υπάρχουν λεπτομέρειες που κάπως τη διαφοροποιούν. 522 Η Μήδεια πλαισιώνεται επάνω αριστερά από την Αφροδίτη και δεξιά από τον Έρωτα. 523 Κάτω από το άρμα κείτονται τα νεκρά σώματα των δύο παιδιών της, που λίγο πριν τα σκότωσε με τα ίδια της τα χέρια, για να 520 Trendall LCS, σελ Trendall, LCS, σελ. 58, αριθ. 286, πίν. 26, 1-3, 27, 3. Trendall - Webster 1971, σελ. 96, III 3, 34. Τaplin 2007, σελ , εικ. 34. Τaplin 1993, σελ. 22 κ.ε., αριθ. 103, πίν Schefold - Jung 1989, σελ. 42, εικ. 26b. Harten 1999, σελ. 68 κ.ε., πίν. 6a-b, 7a. Green 1999, σελ. 50. Schulze 1998, σελ. 69, πίν. 34, Τα στοιχεία που διαφοροποιούνται από την ευριπίδεια διήγηση : α) τα νεκρά σώματα των παιδιών δεν βρίσκονται στο άρμα της Μήδειας, β) η παρουσία του παιδαγωγού στη συγκεκριμένη σκηνή, γ) το άρμα του Ήλιου που οδηγεί η Μήδεια το σέρνουν δράκοντες. Βλ. Τaplin 2007, σελ Τaplin 2007, σελ

118 εκδικηθεί τον Ιάσονα, ο οποίος απεικονίζεται πίσω από το άρμα της Μήδειας να υψώνει ένα σπαθί προκειμένου να την τιμωρήσει. Δίπλα από τα νεκρά σώματα των δύο παιδιών απεικονίζεται ένας γενειοφόρος άντρας που έχει γονατίσει και με το αριστερό χέρι κρατά το κεφάλι του, πράγμα που υποδεικνύει τον πόνο και τη θλίψη, 524 και απλώνει το δεξί του χέρι, για να χαϊδέψει τα πρόσωπά τους. Η αντρική αυτή μορφή πιθανόν να είναι ο παιδαγωγός τους. Ο παιδαγωγός απεικονίζεται σε σχετικά νεαρή ηλικία με σκούρα μαλλιά, μουστάκι και γένια μόνο γύρω από το πηγούνι. Φορά χιτώνα που αφήνει ακάλυπτο το δεξί χέρι και ένα μέρος από το στέρνο του. Αξίζει να προσέξουμε την έκφραση του προσώπου του με τις καλοσχηματισμένες ρυτίδες που μαρτυρούν τον πόνο του για τα δυο παιδιά. Ο εικονογραφικός αυτός τύπος του παιδαγωγού απέχει από τον αντίστοιχο της απουλικής αγγειογραφίας. Άλλωστε, ο εικονογραφικός τύπος του παιδαγωγού στην απουλική αγγειογραφία θα διαμορφωθεί, όπως είδαμε στην προηγούμενη ενότητα, στα μέσα του 4 ου αι. π.χ. Ο παιδαγωγός της υδρίας, που εξετάζουμε, δεν θυμίζει τον θεατρικό τύπο της απουλικής παράδοσης. Αντίθετα, αποδίδεται ρεαλιστικά, χωρίς θεατρική σκευή, καθώς φαίνεται να συνεχίζει την παράδοση του 5 ου αι. π.χ. στον τρόπο απόδοσης σκηνών που σχετίζονται με το θέατρο α) Σε έναν καλυκωτό κρατήρα στο Cleveland Museum of Art (αριθ. 91.1), ο οποίος στιλιστικά βρίσκεται κοντά στο Ζωγράφο του Policorο, 526 (πίν.43α-β), αναπαρίσταται σκηνή, όπως και στο προηγούμενο αγγείο, που σχετίζεται με το τέλος από τη Μήδεια του Ευριπίδου. Το αγγείο χρονολογείται στο 400 π.χ. Στο κέντρο της παράστασης, μέσα σε μια «άλω», απεικονίζεται η Μήδεια με πλούσια, ανατολικού τύπου, ενδυμασία να οδηγεί το άρμα της, που το σέρνουν δύο δράκοι. Δεξιά και αριστερά πλαισιώνεται από δυο φτερωτές 524 Νeumann 1965, σελ. 136 κ.ε. ΜcNiven 1982, σελ. 64, 92 κ.ε. 525 Green 1999, σελ Taplin 2007, σελ. 123, εικ. 35. Taplin 1993, σελ. 22 κ.ε., αριθ. 102, πίν.1, Στεφανίδου-Τιβερίου 1991, σελ. 302, σημ.76. Shapiro 1994, σελ. 179 κ.ε., εικ Carpenter 1991, σελ. 186, εικ Schulze 1998, σελ. 68, πίν. 34, 1-2. LIMC VI, λ. Medeia, σελ. 391, αριθ. 36, (Μ. Schmidt). Harten 1999, σελ. 64 κ.ε., πίν. 5a-b. 117

119 μορφές με άσχημα πρόσωπα, οι οποίες είναι μάλλον αρπακτικοί δαίμονες που προσωποποιούν την εκδίκηση και την οδύνη, παρά Ερινύες. 527 Κάτω αριστερά απεικονίζεται ο Ιάσων με μια ράβδο, αδύναμος μπροστά στη δυναμική παρουσία της Μήδειας. Κάτω δεξιά απεικονίζονται τα νεκρά σώματα των δυο παιδιών της Μήδειας να κείτονται επάνω σε βωμό τα οποία θρηνεί μια γερόντισσα, η τροφός. Πίσω από την τροφό βρίσκεται ένας ιματιοφόρος άντρας, ο παιδαγωγός. Με το αριστερό χέρι κρατά τη ράβδο του ενώ με το δεξί το κεφάλι του αποκαλύπτοντας το θρήνο και την οδύνη του. 528 Ο παιδαγωγός αποδίδεται ρεαλιστικά, καθώς είναι ενδεδυμένος με ιμάτιο και δεν μαρτυρεί θεατρική αμφίεση. Τα μόνα κοινά χαρακτηριστικά, που συνάδουν με την εικονογραφική του απεικόνιση στην απουλική αγγειογραφία, είναι η ράβδος του, ο καλυμμένος αριστερός βραχίονας με το ιμάτιο και η κίνηση απόγνωσης κρατώντας το κεφάλι του. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που ο καλλιτέχνης τον αποδίδει, συνοφρυωμένο με τα βλέφαρα κλειστά και με το κεφάλι γερμένο προς τα κάτω, επιτείνοντας έτσι την έκφραση του πόνου στο πρόσωπό του. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο παιδαγωγός σε αυτή την παράσταση δεν είναι γενειοφόρος. Τα μαλλιά του είναι σκούρου χρώματος, αραιά στην περιοχή των κροτάφων, πράγμα που αποκαλύπτει την ηλικία του. Μοιάζει με άντρα μέσης ηλικίας. Η ηλικία του μαρτυρείται ίσως και από την απόδοση των μυών στο στήθος και την κοιλιακή χώρα. Εικονογραφικά ο τύπος αυτός του παιδαγωγού, που μοιάζει με σκλάβο, αφού αποδίδεται με τόσο τραχιά και άσχημα χαρακτηριστικά, όπως η γαμψή του μύτη, φαίνεται μοναδικός στην κατωιταλιωτική αγγειογραφία. Αντίθετα, θα μπορούσαμε ίσως να τον ταυτίσουμε περισσότερο με τον παιδαγωγό της πελίκης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (αριθ. 1418) 529 της Αθήνας, έργο της αττικής αγγειογραφίας, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά στα φυσιογνωμικά του χαρακτηριστικά και στην αμφίεσή του. 527 Taplin 2007, σελ Νeumann 1965, σελ. 136 κ.ε. ΜcNiven 1982, σελ. 64, 92 κ.ε. 529 Βλ. παραπάνω σελ.49, αριθ. 3γ. 118

120 3α) Σε έναν κωδωνόσχημο κρατήρα στο Λούβρο (αριθ. CA 2193), στο Παρίσι, που χρονολογείται στο 380 π.χ. και αποδίδεται στο Ζωγράφο του Δόλωνος, 530 (πίν.44α-β), αναπαρίσταται σκηνή από το μύθο της Μήδειας. Από τα αριστερά προς τα δεξιά απεικονίζεται ο Κρέων να συνομιλεί με την κόρη του τη Γλαύκη και πίσω από τη Γλαύκη απεικονίζεται μια οικιακή βοηθός, πιθανόν της ίδιας της Γλαύκης, η οποία κρατά τα δώρα της Μήδειας. Πίσω από τη γυναικεία υπηρετική μορφή, στο δεξί άκρο της παράστασης, απεικονίζεται ο παιδαγωγός με κοντό χιτώνα, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα και υποδήματα. Με το αριστερό του χέρι κρατά τη ράβδο του ενώ με το δεξί πιάνει το πρόσωπό του, φανερά απορημένος. Η παράσταση έχει επηρεαστεί από τη Μήδεια του Ευριπίδου, αν δεχτούμε ότι ο παιδαγωγός υποδηλώνει την παρουσία των παιδιών της Μήδειας, καθώς στη σκηνή αυτή στο ευριπίδειο έργο παρευρίσκονται τα παιδιά της Μήδειας. 531 Ίσως η επιλογή του καλλιτέχνη να τοποθετήσει τον παιδαγωγό αντί των μικρών παιδιών να υπαγορεύτηκε από την ανάγκη της συμμετρίας και της ισορροπίας της παράστασης, όπου απεικονίζονται τέσσερις μορφές ενηλίκων. 532 Στιλιστικά και κυρίως ενδυματολογικά ο παιδαγωγός πλησιάζει τον αντίστοιχο της απουλικής αγγειογραφίας, όπου απεικονίζεται κρατώντας ράβδο και φορώντας κοντό χιτώνα ζωσμένο, κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, χλαμύδα και υποδήματα, που τις περισσότερες φορές είναι εμβάδες. Θα μπορούσαμε λοιπόν, να εικάσουμε πως το Λευκανικό εργαστήριο αρχικά επηρεάστηκε από το αττικό 533 και στη συνέχεια το ίδιο επηρέασε την απουλική αγγειογραφία Trendall, LCS, σελ. 101, αριθ Séchan 1967, σελ , πίν.vii. Schefold - Jung 1989, σελ.75, εικ.82. Harten 1999, σελ. 69 κ.ε., πίν.7b. 531 Eυριπίδης, «Μήδεια», στ Séchan 1967, σελ Βλ. παραπάνω σελ. 117, αριθ. 2α. 534 Βλ. στο τέλος τα Γενικά Συμπεράσματα. 119

121 Γ) ΣΙΚΕΛΙΑ Τα παλαιότερα ερυθρόμορφα αγγεία του Σικελικού εργαστηρίου χρονολογούνται περίπου στα τέλη του 5 ου αι. π.χ. και προέρχονται από την περιοχή των Συρακουσών. Στα αγγεία αυτά έκδηλη είναι η επιρροή από τα σύγχρονά τους αττικά. Μια δεύτερη ομάδα αγγείων παράγεται στο εργαστήριο της Ιμέρας και του Σελινούντα, η οποία φαίνεται να δέχτηκε επιρροές από τα παλαιότερα λευκανικά και απουλικά αγγεία. 535 Πιθανόν, στο β τέταρτο του 4 ου αιώνα κεραμείς από τη Σικελία για πολιτικούς λόγους εγκατέλειψαν το νησί και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Καμπανίας και στην πόλη τη Ποσειδωνίας δημιουργώντας νέα εργαστήρια στην περιοχή από όπου και παρήχθη η πρώιμη καμπανική και ποσειδωνιακή κεραμική. Γύρω στο 340 π.χ. και με την παρουσία του Κορίνθιου στρατηγού Τιμολέοντος επικρατούν ευνοϊκές πολιτικές και οικονομικές συνθήκες στην περιοχή της Σικελίας πράγμα που μάλλον οδήγησε στην επιστροφή των καλλιτεχνών από την Καμπανία δίνοντας έτσι ώθηση στην κεραμική παραγωγή της περιοχής. 536 Τα πιο αγαπητά θέματα αυτού του εργαστηρίου είναι οι διονυσιακές και οι θεατρικές σκηνές και κυρίως αυτές που σχετίζονται με το μύθο του Οιδίποδος. 537 Από τους σημαντικότερους αγγειογράφους του εργαστηρίου αυτού είναι ο Ζωγράφος του Ζατρικίου (αρχές 4 ου αιώνα) και ο Ζωγράφος του Capodarso (τελευταίο τρίτο του 4 ου αιώνα π.χ.). Από το Σικελικό εργαστήριο σώζονται δύο παραδείγματα απεικόνισης παιδαγωγών. Τα αγγεία χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του 4 ου αι. π.χ. Φαίνεται πως οι ευνοϊκές πολιτικές και οικονομικές συνθήκες που επικράτησαν στην περιοχή έδωσαν ώθηση και στη θεατρική παραγωγή. Οι παραστάσεις και των δύο αυτών αγγείων φαίνεται να σχετίζονται με το θέατρο λόγω της παρουσίας σκηνικού οικοδομήματος πάνω στο οποίο τοποθετούνται οι μορφές και λόγω των συναισθημάτων που διεγείρουν οι εικονιζόμενες μορφές στο θεατή με την απαράμιλλη και έντονη εκφραστικότητα τους. 535 Mayo 1982, σελ Mayo 1982, σελ. 17, Mayo 1982, σελ

122 α) Απεικονίσεις παιδαγωγών στο Σικελικό εργαστήριο ( 330 π.χ.) 1α) Σε έναν αποσπασματικά σωζόμενο καλυκωτό κρατήρα στο Museo Archeologico Regionale Paolo Orsi (αριθ ) στις Συρακούσες, που αποδίδεται στο Ζωγράφο του Capodarso και χρονολογείται στο 330π.Χ., 538 (πίν.45α), απαντάται σκηνή από τον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλέους. Απεικονίζεται ένα σημείο της πλοκής που χαρακτηρίζεται από έντονη τραγικότητα. 539 Τέσσερις μορφές παρατάσσονται επάνω σε ένα σκηνικό θεατρικό οικοδόμημα συμμετρικά και οριοθετούνται μεταξύ τους από τους κίονες που βρίσκονται στο δεύτερο επίπεδο. Την παράσταση συμπληρώνουν δυο μικρές γυναικείες μορφές εκατέρωθεν της δεύτερης μορφής από τα αριστερά. Η γεροντική μορφή που απεικονίζεται στα αριστερά είναι πιθανόν ο Κορίνθιος αγγελιαφόρος που έσωσε τον Οιδίποδα, όταν ένας βοσκός του Λάιου τον εγκατέλειψε στον Κιθαιρώνα, ύστερα από απαίτηση του κυρίου του. Ο Κορίνθιος βοσκός, που στην πλοκή αναλαμβάνει χρέη αγγελιαφόρου, 540 παρέδωσε τον Οιδίποδα, όταν ήταν βρέφος τριών ημερών, στο άτεκνο βασιλικό ζεύγος της Κορίνθου. Ο γέροντας αγγελιαφόρος πιστεύει ότι φέρνει ευχάριστα νέα στην οικογένεια, στην πραγματικότητα όμως τα λόγια του αποκαλύπτουν την τραγικότητα των ηρώων και την φρίκη στην οποία έχουν περιέλθει. Αυτή η στιγμή της έντονης τραγικότητας και της φρίκης αποτυπώνεται καλύτερα στη γυναικεία μορφή με το ιμάτιο υπέρ την κεφαλή, την Ιοκάστη, που έχει ήδη αναγνωρίσει την αλήθεια. 541 Ο Οιδίποδας που βρίσκεται στο κέντρο, μεταξύ του αγγελιαφόρου και της Ιοκάστης, γέρνει το κεφάλι του προς 538 Trendall, LCS, Suppl. I, σελ. 105, αριθ. 98a. Trendall, LCS, Suppl. III, σελ. 276, αριθ. 98a. Trendall - Webster 1971, ΙΙΙ 2, 8. Chamay -Cambitoglou σελ. 41, αριθ. 17. Trendall 1989, σελ. 262, εικ Taplin 2007, σελ , εικ. 22. Τaplin 1993, σελ. 28, αριθ. 112, πίν.6, 112. Green 1994, σελ. 60, εικ Green Handley 1995, σελ. 43, εικ. 20. Green 1999, σελ. 44. Harten 1999, σελ. 255 κ.ε., πίν. 51c-d. Schefold - Jung 1989, σελ. 67, εικ. 47. LIMC VII, λ. Oidipous, σελ. 9, αριθ. 83, (I. Krauskopf). 539 Σοφοκλέους, «Οιδίπους Τύραννος», στ Στα του δράματος πρόσωπα αναφέρεται ως θεράπων του Λάιου. Βλ. Pearson 1924, σελ Green - Handley 1995, σελ

123 τα κάτω και αριστερά, ενώ ακόμη δεν έχει αντιληφθεί την αλήθεια των γεγονότων. Οι δύο παιδικές μορφές είναι μάλλον η Ισμήνη και η Αντιγόνη. Πιθανόν η επιλογή αυτή του καλλιτέχνη, που προτίμησε να τις παρουσιάσει σε ηλικία μικρότερη από αυτή που μας δίνει ο Σοφοκλής, να σχετίζεται με το αισθητικό αποτέλεσμα που ήθελε να πετύχει καθώς έτσι εντείνεται περισσότερο η τραγικότητα των γονιών τους. 542 Πίσω από την Ιοκάστη μια γυναικεία μορφή, πιθανόν οικιακή βοηθός, απομακρύνεται από την σκηνή τρομαγμένη από αυτά που άκουσε. Αξίζει να παρατηρήσουμε πως ο Κορίνθιος βοσκός-αγγελιαφόρος αποδίδεται εικονογραφικά όπως ο παιδαγωγός, που γνωρίσαμε στην απουλική αγγειογραφία. Φορά κοντό χιτώνα που ζώνεται στη μέση, χλαμύδα που πορπώνεται μπροστά στο στήθος και κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα. Είναι ασπρομάλλης και γενειοφόρος και στα πόδια του φορά τις χαρακτηριστικές εμβάδες. Με το δεξί χέρι κρατά τη ράβδο του, ενώ με το αριστερό χειρονομεί καθώς αναγγέλλει τα συμβάντα. Ο παιδαγωγός απεικονίζεται μετωπικά και είναι η μοναδική περίπτωση που αποτυπώνεται καθαρά η έκφραση του προσώπου του. Κοιτάζει έντονα προς τα εμπρός, σαν να βρίσκεται εκείνη την ώρα πάνω στην ορχήστρα, και ενώ απευθύνεται στους υποκριτές, που βρίσκονται δίπλα του, έρχεται σε άμεση επαφή και με τους θεατές, που βρίσκονται μπροστά του. Η αμεσότητα με το κοινό επιτυγχάνεται τόσο με τη στάση του όσο και με την έντονα τραγική του έκφραση. 2α) Σε έναν ελικωτό κρατήρα στο Museo Civico στη Caltanisseta, που αποδίδεται στο Ζωγράφο του Capodarso και χρονολογείται περίπου στο 330 π.χ., 543 (πίν.45β), αναπαρίσταται σκηνή από θεατρική παράσταση. Η παράσταση που απεικονίζεται εδώ ταυτίζεται από τους Trendall A.D. και Webster T.B.L. 544 με σκηνή από την Υψιπύλη του Ευριπίδου. Οι δυο μορφές 542 Taplin 2007, σελ Trendall, LCS, σελ. 601, αριθ. 98, πίν. 235, 2-3. Trendall - Webster 1971, III 6, 1. Chamay - Cambitoglou 1980, σελ. 42, αριθ. 25. Τaplin 2007, σελ , εικ Τaplin 1993, σελ. 27, αριθ. 111, πίν. 6,111. Harten 1999, σελ. 253 κ.ε., πίν. 51a-b. Green 1999, σελ Trendall - Webster 1971, ΙΙΙ 6,

124 στα δεξιά ταυτίζονται με την Ευριδίκη και τον αγγελιαφόρο, που της αναφέρει το θάνατο του παιδιού της, του Οφέλτη, ενώ η γονατιστή μορφή πιθανόν να είναι η τροφός Υψιπύλη, που παρακαλεί να δείξουν οίκτο απέναντι της. Αντίθετα, o Τaplin O. 545 θεωρεί ότι μια τέτοια ερμηνεία δεν συνάδει με το σωζόμενο απόσπασμα από την χαμένη αυτή τραγωδία, το οποίο αναφέρει πως η ίδια η Υψιπύλη αναγγέλλει το θάνατο του παιδιού. 546 Στο αγγείο βλέπουμε πάνω σε ένα ξύλινο κατασκεύασμα, που υπονοεί προφανώς σκηνή, να απεικονίζονται τέσσερις μορφές. Τέτοιες σκηνικές κατασκευές απεικονίζονται στα αγγεία «φλύακες», που σχετίζονται με την εικονογραφική απόδοση μιας κωμικής παράστασης. 547 Το συγκεκριμένο αγγείο φαίνεται πιο πιθανό να εικονίζει μια τέτοια παράσταση και όχι μια σκηνή τραγωδίας. Και οι τέσσερις μορφές που απεικονίζονται δίνουν την εντύπωση ότι συμμετέχουν ενεργά σε κάποιο δρώμενο. Στα αριστερά απεικονίζεται μια γυναικεία μορφή με περίτεχνη ενδυμασία να έχει γυρίσει την πλάτη της προς την κύρια παράσταση. Δίπλα της μια άλλη γυναικεία μορφή με λιτή ενδυμασία έχει γονατίσει και απλώνει τα χέρια της ζητώντας βοήθεια. Πλάι της, προς τα δεξιά, μια ακόμη γυναικεία μορφή με περίτεχνη ενδυμασία είναι γυρισμένη προς τα δεξιά και συνομιλεί με έναν μικροκαμωμένο γέροντα. Στο δεξί άκρο της παράστασης ο γέροντας που απεικονίζεται φορά την τυπική ενδυμασία του παιδαγωγού και επιπλέον φορά και τον πίλο στο κεφάλι κάτι που μαρτυρεί πως έρχεται από έξω, για να αναγγείλει κάποια πράγματα. Έχει σηκώσει το δεξί του χέρι και χειρονομεί μιλώντας με τη γυναικεία μορφή που βρίσκεται μπροστά του. Ο Τaplin O. εικάζει ότι εδώ έχουμε μια σύνθεση διαφορετικών σκηνών και όχι μια μοναδική σκηνή, αφού στη σκηνή βρίσκονται την ίδια στιγμή περισσότεροι από τρεις υποκριτές Τaplin 2007, σελ TrGF, τομ. 5.2, σελ O Green J.R. βρίσκει ομοιότητες στον τρόπο απόδοσης της παράστασης, όπου οι μορφές δρουν πάνω σε ένα πρόχειρο κατασκεύασμα, με αντίστοιχες απεικονίσεις στα αγγεία «φλύακες». Ο Τaplin Ο. υποστηρίζει ότι το πρόσωπο του παιδαγωγού έχει χαρακτηριστικά καρικατούρας. Βλ. Green 1999, σελ. 44 και Τaplin 2007, σελ. 261 αντίστοιχα. 548 Τaplin 2007, σελ

125 4) ΚΑΜΠΑΝΙΑ Το καμπανικό εργαστήριο ιδρύθηκε μάλλον, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, από Σικελούς κεραμείς, όταν στο β τέταρτο του 4 ου αιώνα εγκατέλειψαν τη Σικελία πιθανόν για πολιτικούς λόγους. Η τοπική παραγωγή της ερυθρόμορφης κεραμικής στο συγκεκριμένο εργαστήριο φαίνεται να ξεκινά αμέσως μετά το 375 π.χ. 549 Σημαντικοί εκπρόσωποι του Καμπανικού εργαστηρίου είναι ο Ζωγράφος της Κασσάνδρας, που η δράση του τοποθετείται αμέσως μετά το 360 π.χ. και ο Ζωγράφος του Ιξίονα, του οποίου η δράση τοποθετείται στο τελευταίο τρίτο του 4 ου αιώνα με εμφανείς επιδράσεις στο έργο του από την κεραμική της Απουλίας. 550 Απεικονίσεις παιδαγωγών απαντώνται σε τρία καμπανικά αγγεία, τα οποία σχετίζονται με θεατρικές παραστάσεις. α) Απεικονίσεις παιδαγωγών στο Καμπανικό εργαστήριο ( π.χ.) 1α) Σε μια υδρία στο Museo Archeologico Nazionale (αριθ , [Η 766]), στη Νεάπολη, η οποία ανήκει στιλιστικά στην Ομάδα του Αιγίσθου και χρονολογείται περίπου στο 360π.Χ., 551 (πίν.46α), απεικονίζεται σκηνή που πιθανόν σχετίζεται με παράσταση από τραγωδία, λόγω της παρουσίας παιδαγωγού. Στα αριστερά απεικονίζεται μια γυναικεία μορφή να ακολουθεί έναν γενειοφόρo και ασπρομάλλη γέροντα, ο οποίος κινείται προς τα δεξιά και στρέφει το κεφάλι προς τα πίσω, δίνοντας την εντύπωση ότι συνομιλεί με τη νεαρή κοπέλα. Η γεροντική μορφή, που αποδίδεται σε στάση τριών τετάρτων, φορά την τυπική ενδυμασία του παιδαγωγού, όπως κοντό ζωσμένο χιτώνα, κατάσαρκο ένδυμα με χειρίδες, χλαμύδα και ενδρομίδες, ενώ με το ελαφρώς 549 MacDonald 1981, σελ Mayo 1982, σελ Trendall, LCS, σελ. 244, αριθ. 132, πίν. 97, 6. Richardson 1933, σελ Chamay- Cambitoglou 1980, σελ.42, αριθ. 26. Harten 1999, σελ. 244 κ.ε., πίν. 49a. 124

126 προτεταμένο δεξί του χέρι κρατά τη ράβδο του. Η απόδοση αυτή του παιδαγωγού με τη χαρακτηριστική ανάλαφρη και ήρεμη κίνηση αποτελεί μοναδικό παράδειγμα στην κατωιταλιωτική αγγειογραφία. 2α) Σε έναν αμφορέα με στρεπτές λαβές που βρίσκεται στο Bibliothèque Nationale (αριθ. BN 876) στο Παρίσι και χρονολογείται περίπου στο 330π.Χ., 552 (πίν.46β-γ), απεικονίζεται παράσταση από την ιστορία της Μήδειας. Το αγγείο αποδίδεται στον αγγειογράφο με το συμβατικό όνομα Ζωγράφος του B.M.F.223. Στο κέντρο απεικονίζεται η Μήδεια με ανατολίτικη ενδυμασία να κρατά με το δεξί της χέρι ένα σπαθί και να σκοτώνει τα παιδιά της. Ένα εξ αυτών κείτεται στα αριστερά της πάνω σε ένα βωμό και το άλλο απεικονίζεται στα δεξιά. Ο παιδαγωγός βρίσκεται στο πάνω δεξί τμήμα της σκηνής και παρακολουθεί τα συμβάντα. Η απεικόνιση του παιδαγωγού στο επάνω δεξί άκρο του αγγείου είναι μοναδική, αφού ο καλλιτέχνης προτίμησε να μην τον εντάξει στην κεντρική σκηνή αλλά να τον τοποθετήσει σε δεύτερο επίπεδο, ψηλότερα και σε μικρότερη κλίμακα, βάζοντάς τον να προβάλλει πίσω από ένα έξαρμα εδάφους. Ο Séchan L. υποστηρίζει πως ο καλλιτέχνης απέδωσε τον παιδαγωγό σε δεύτερο πλάνο, για να τονίσει πως δεν παρευρίσκεται στο φονικό επεισόδιο αλλά αντιδρά στις φωνές των παιδιών ως αφοσιωμένος υπηρέτης. 553 Άλλωστε, αυτός είναι που θα αναγγείλει το γεγονός του φόνου στη σκηνή, αφού μια τέτοια σκηνή δεν αναπαρίστατο μπροστά στα μάτια των θεατών. Ο παιδαγωγός είναι ασπρομάλλης και γενειοφόρος. Φορά χιτώνα και ιμάτιο και με το αριστερό χέρι κρατά τη ράβδο του, αρύβαλλο και στλεγκίδα, αντικείμενα που σχετίζονται με τα μικρά παιδιά και πιθανόν ανήκουν στα παιδιά της Μήδειας. Ο παιδαγωγός λοιπόν στο συγκεκριμένο αγγείο πλησιάζει τη σύγχρονη πραγματικότητα της εποχής του αγγειογράφου, αφού αποδίδεται να ασκεί τα παιδαγωγικά του καθήκοντα. Με το δεξί χειρονομεί πιάνοντας το 552 Trendall LCS, σελ. 325, αριθ Séchan 1967, σελ. 402, εικ Richardson 1933, σελ. 42 σημ. 101, 113. Moret 1975, αριθ. 114, σελ. 172, 174, 217, πίν. 92, 2. Chamay - Cambitoglou 1980, σελ. 41, αριθ. 9, πίν. 14, 5. Στεφανίδου-Τιβερίου 1991, σελ Shapiro 1994, σελ. 179 κ.ε., εικ Harten 1999, σελ. 245 κ.ε., πίν.49b. Schulze 1998, πίν. 35, 1. LIMC VI, λ. Medeia, σελ. 391, αριθ.31, (Μ. Schmidt). 553 Séchan 1967, σελ

127 κεφάλι του πιθανόν ως ένδειξη πόνου και απόγνωσης 554 για ό,τι συμβαίνει και για το κακό που βρήκε τους κυρίους του. 3α) Σε έναν αμφορέα με λαιμό που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, (αριθ. F338) στο Λονδίνο, και αποδίδεται στο Ζωγράφο του Ιξίονα, 555 (πίν.47α), απεικονίζεται παράσταση που πιθανόν σχετίζεται με σκηνή από την τραγωδία Φοίνισσαι του Ευριπίδου. 556 Το αγγείο χρονολογείται στο 320 π.χ. Συγκεκριμένα εικάζεται ότι εδώ έχουμε την Αντιγόνη με το γέροντα παιδαγωγό της κατά τη διάρκεια της «τειχοσκοπίας». 557 Στα δεξιά απεικονίζεται μια γυναικεία μορφή να χειρονομεί και να απευθύνεται στο γέροντα που προπορεύεται και έχει γυρίσει το κεφάλι του προς τα πίσω σαν να ανταποκρίνεται σε αυτά που του απευθύνει η νεαρή κοπέλα. Ο παιδαγωγός φορά κοντό χιτώνα διακοσμημένο με μαύρη ταινία στο πλάι και ζωσμένο με φαρδιά ζώνη στη μέση. Η χλαμύδα του, διακοσμημένη με σκούρα ταινία και στιγμές στην παρυφή, πορπώνεται πάνω στο δεξί ώμο και αφήνει ακάλυπτο το δεξί του χέρι απ όπου ξεπροβάλλει η χειρίδα από το διακοσμημένο κατάσαρκο ένδυμά του. Στα πόδια φορά περίτεχνα διακοσμημένες εμβάδες. Είναι μικροκαμωμένος λόγω των γηρατειών και το σώμα του δεν είναι ευθυτενές, καθώς η πλάτη του είναι έντονα κυρτή. Με το δεξί του χέρι κρατά τη ράβδο του, ενώ το αριστερό καλύπτεται από τη χλαμύδα του. Ενδυματολογικά ο παιδαγωγός του συγκεκριμένου αγγείου δεν διαφέρει από τον τύπο του παιδαγωγού της απουλικής αγγειογραφίας. Αξίζει να προσέξουμε το καθαρό προφίλ με το οποίο αποδίδεται το πρόσωπό του. Η μύτη του είναι γαμψή, έχει πολλές ρυτίδες στα μάγουλα, στα μάτια και στο μέτωπο, είναι συνοφρυωμένος ενώ τα κάτασπρα γένια του είναι ιδιαίτερα πλούσια. Η απεικόνιση του προσώπου του φαίνεται να εμφανίζει χαρακτηριστικά καρικατούρας. 554 Neumann 1965, σελ. 136 κ.ε. McNiven 1982, σελ. 64, 92 κ.ε. 555 Trendall, LCS, σελ. 339, αριθ CVA London, British Museum, 2, IV, πίν. 7, 6a-b. Chamay -Cambitoglou 1980, σελ. 42, αριθ. 27. Green -Handley 1995, σελ , εικ. 23. Harten 1999, σελ. 249 κ.ε, πίν. 50a-b. 556 Green - Handley 1995, σελ Ευριπίδης, «Φοίνισσαι», στ

128 5) ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι απεικονίσεις του παιδαγωγού στην αττική ερυθρόμορφη αγγειογραφία απαντώνται σε όλο σχεδόν τον 5 ο αι.π.χ. και σχεδόν στο σύνολό τους συμφωνούν με τα όσα αναφέρουν οι γραμματειακές πηγές για το ρόλο του. Όπως επισημάνθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο της παρούσης εργασίας, ο παιδαγωγός, σύμφωνα με τις φιλολογικές μαρτυρίες, συνόδευε το νεαρό κύριό του από το σπίτι στο σχολείο μεταφέροντας τα απαραίτητα σχολικά είδη για τη διδασκαλία και παρέμενε κατά τη διάρκεια των μαθημάτων εκεί. Ήταν υπεύθυνος για την ηθική περιφρούρηση του παιδιού και όφειλε να το συνετίζει χρησιμοποιώντας ως παιδαγωγική αγωγή την τιμωρία του νεαρού με τη ράβδο του. Τα παλαιότερα παραδείγματα απεικόνισης του παιδαγωγού εμφανίζονται σε έργα της υστεροαρχαϊκής ερυθρόμορφης αγγειογραφίας (τέλη 6 ου αι.π.χ.-αρχές 5 ου αι.π.χ.), όπου ο παιδαγωγός παρευρίσκεται στο σχολείο κατά την ώρα της διδασκαλίας. 558 Σε τέτοιες παραστάσεις η παρουσία του απαντάται μέχρι περίπου τα μέσα του 5 ου αι.π.χ. Η μορφή του αποδίδεται ρεαλιστικά, όπως και οι υπόλοιπες μορφές που παρευρίσκονται στις σκηνές αυτές. Είναι γενειοφόρος, φορά ένα απλό ιμάτιο και κρατά τη ράβδο του. Η ηλικία του μαρτυρείται από τη γενειάδα του, ενώ δεν υπάρχουν τα στοιχεία εκείνα που θα τον διαφοροποιούσαν από έναν οποιοδήποτε Αθηναίο πολίτη. Στο δεύτερο τέταρτο του 5 ου αι.π.χ. και κυρίως κατά τη δεκαετία π..Χ. πληθαίνουν τα παραδείγματα απεικόνισής του να συνοδεύει το νεαρό κύριό του στο σχολείο μεταφέροντας τη λύρα για το μάθημα της μουσικής. 559 Η απεικόνιση της μορφής του συνεχίζει την προηγούμενη παράδοση, ο παιδαγωγός απεικονίζεται γενειοφόρος και ιματιοφόρος με τη χαρακτηριστική του ράβδο. Όσο προχωρούμε στα μέσα του 5 ου αι.π.χ. οι απεικονίσεις του συνοδού παιδαγωγού λιγοστεύουν και από τα μέσα του 5 ου αι.π.χ. και έπειτα, κυρίως κατά το γ τέταρτο του 5 ου αι.π.χ., η αγγειογραφία φαίνεται να 558 Βλ. σελ 40, αριθ.1α. 559 Βλ.σελ. 42, αριθ.2β, σελ. 43, αριθ. 3β και 4β. 127

129 επηρεάζεται από την παράσταση κάποιου σατυρικού έργου, η υπόθεση του οποίου αφορά στο θέμα της κουροτροφίας. Ως εκ τούτου, στις παραστάσεις αυτών των αγγείων συναντούμε σατύρους-παιδαγωγούς, 560 οι οποίοι πιθανόν αποτελούσαν την εικαστική απεικόνιση του Χορού κάποιου σατυρικού δράματος. Αυτή η επιρροή από κάποιο σατυρικό έργο στην τέχνη της αγγειογραφίας φαίνεται να εκλείπει στο τελευταίο τρίτο του 5 ου αι.π.χ., ενώ παρατηρείται μια τάση απεικόνισης του παιδαγωγού σε σκηνές ρεαλιστικές, όπου η μορφή του απεικονίζεται με περισσότερο φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, προκειμένου να δοθεί έμφαση στην καταγωγή του, 561 αφού ο παιδαγωγός δεν ήταν Αθηναίος πολίτης, αλλά σκλάβος από κάποια βαρβαρική χώρα. Αντίθετα με την αττική αγγειογραφία, στην περίπτωση της Μεγάλης Ελλάδας η επίδραση του θεάτρου υπήρξε καταλυτική στην επιλογή του ρεπερτορίου των αγγειογράφων. Η απεικόνιση του παιδαγωγού στην κατωιταλιωτική αγγειογραφία απαντάται κυρίως σε αγγεία που σχετίζονται με θεατρικές παραστάσεις. Πρόκειται για πολυπρόσωπες σκηνές, όπου οι μορφές απεικονίζονται χωρίς προσωπείο. Η παρουσία του παιδαγωγού αλλά και η θεατρική «σκευή» τόσο του παιδαγωγού όσο και κάποιων άλλων μορφών αποτελούν σημαντικά στοιχεία για τη συσχέτιση των αγγειογραφιών αυτών με το θέατρο. Τα παλαιότερα παραδείγματα απεικόνισης της μορφής του παιδαγωγού στην αγγειογραφία της Μεγάλης Ελλάδας προέρχονται από τη Λευκανία και χρονολογούνται από τα τέλη του 5 ου και έως τις αρχές του 4 ου αι.π.χ. Ως προς την απόδοσή της η μορφή του παιδαγωγού φαίνεται πως παρουσιάζει ομοιότητες με την αντίστοιχη από το αττικό εργαστήριο, όπου ο παιδαγωγός αποδίδεται ρεαλιστικά και σε ορισμένες περιπτώσεις με φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, δηλωτικό ίσως της καταγωγής του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της επιρροής από το αττικό εργαστήριο αποτελεί ο παιδαγωγός του καλυκωτού κρατήρα στο Museum of Arts (αριθ. 560 Βλ. σελ. 47, αριθ. 1γ και σελ. 48, αριθ. 2γ. 561 Βλ.σελ.49, αριθ. 3γ. 128

130 91.1) στο Cleveland 562 ο οποίος θυμίζει τον παιδαγωγό της πελίκης στο Εθνικό αρχαιολογικό Μουσείο (αριθ. CC 1181) της Αθήνας. 563 Αξίζει να επισημανθεί πως κάποια χαρακτηριστικά, που θα αποτελέσουν βασικά στοιχεία στην εικονογραφική απεικόνιση του παιδαγωγού στο Απουλικό εργαστήριο, εμφανίζονται για πρώτη φορά στα Λευκανικά αγγεία. Αυτά είναι η θεατρική του «σκευή», όπως η ράβδος του, τα υποδήματά του, ο κοντός ζωσμένος χιτώνας του, το κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα και η χλαμύδα του. 564 Ένα ακόμη στοιχείο, που κάνει την εμφάνισή του στο Λευκανικό εργαστήριο και απαντάται και στο Απουλικό, είναι η χαρακτηριστική χειρονομία του παιδαγωγού που πιάνει το κεφάλι του, για να εκφράσει τη λύπη του και η κάλυψη του ενός χεριού του, 565 με το ιμάτιο στην περίπτωση των Λευκανικών αγγείων και με τη χλαμύδα στην περίπτωση των Απουλικών, ως ένδειξη χρηστού ήθους. Οι περισσότερες απεικονίσεις του παιδαγωγού προέρχονται από την ερυθρόμορφη κεραμική του Απουλικού εργαστηρίου. Η παλαιότερη απεικόνισή του από το εργαστήριο αυτό χρονολογείται γύρω στο 380 π.χ. 566 και η μορφή του σε αυτή τη φάση δεν έχει ακόμη διαμορφωθεί εικονογραφικά. Ωστόσο όμως, κάνουν την εμφάνισή τους κάποια στοιχεία τα οποία θα αποτελέσουν βασικά χαρακτηριστικά της μετέπειτα εικονογραφικής του απόδοσης. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ο ζωσμένος χιτώνας, οι μακριές χειρίδες, η χλαμύδα και η ράβδος του. Ο βασικός εικονογραφικός τύπος του παιδαγωγού φαίνεται να διαμορφώνεται στο Απουλικό εργαστήριο γύρω στα μέσα του 4 ου αι.π.χ. 567 Πρόκειται για έναν παιδαγωγό που συμφωνεί με τη μορφή του παιδαγωγού έτσι όπως αυτή προβάλλεται μέσα από τη λογοτεχνική παραγωγή της 562 Βλ. σελ. 117, αριθ. 2α. 563 Βλ. σελ. 49, αριθ. 3γ. 564 Βλ. σελ.119, αριθ. 3α. 565 Βλ. σελ. 117, αριθ. 2α. 566 Βλ. σελ. 57, αριθ. 1α. 567 Βλ. σελ. 71, αριθ. 1β. 129

131 δραματικής ποίησης. Ο παιδαγωγός στην απουλική αγγειογραφία είναι γέροντας και απεικονίζεται με θεατρική ενδυμασία. Η ηλικία του δηλώνεται από το λευκό χρώμα των μαλλιών του και της γενειάδας του. Τα μαλλιά του άλλοτε είναι πλούσια 568 και άλλοτε λιγοστά. 569 Η ηλικία του παιδαγωγού δηλώνεται και από τις παραστάσεις εκείνες που απεικονίζουν τον παιδαγωγού με κυρτή πλάτη. 570 Η θεατρική «σκευή» του παιδαγωγού αποτελείται από τον κοντό ζωσμένο χιτώνα, το κατάσαρκο χειριδωτό ένδυμα, τη χλαμύδα, η οποία άλλοτε πορπώνεται στον ώμο και αφήνει ακάλυπτο το ένα χέρι, 571 ενώ συνήθως σκεπάζει το άλλο και άλλοτε πορπώνεται μπροστά στο στήθος αφήνοντας ελεύθερα τα δύο χέρια. 572 Απαραίτητο συμπλήρωμα στην ενδυμασία του παιδαγωγού είναι οι εμβάδες, με τις οποίες απεικονίζεται στις περισσότερες παραστάσεις, αλλά και οι ενδρομίδες, 573 οι οποίες απαντώνται κυρίως σε παλαιότερες απεικονίσεις του παιδαγωγού. Απεικόνιση παιδαγωγού με εμβάδες συναντούμε για πρώτη φορά στα έργα του Ζωγράφου του Λυκούργου, 574 ενώ οι ενδρομίδες αν και εμφανίζονται σε παλαιότερα παραδείγματα τις ξανασυναντούμε σε ένα έργο του Ζωγράφου του Κάτω Κόσμου, στον καλυκωτό κρατήρα στο Βρετανικό Μουσείο (αριθ.f.270) στο Λονδίνο. 575 Η ενδυμασία του παιδαγωγού συμπληρώνεται με τον πίλο ή τον πέτασο. Ο πίλος απαντάται κυρίως σε παλαιότερες απεικονίσεις του παιδαγωγού 576 και λίγο μετά τα μέσα του 4 ου αι.π.χ. φαίνεται πως ο πέτασος κερδίζει έδαφος στην εικονογραφική του απόδοση. Συνήθως ο πέτασος 568 Ενδεικτικά βλ. σελ. 75, αριθ. 6β. 569 Ενδεικτικά βλ. σελ. 85, αριθ. 16β. 570 Ενδεικτικά βλ. σελ. 65, αριθ. 9α. 571 Ενδεικτικά βλ. σελ. 65, αριθ. 9α. 572 Ενδεικτικά βλ. σελ. 76, αριθ. 7β. 573 Ενδεικτικά βλ. σελ. 58, αριθ. 2α. 574 Ενδεικτικά βλ. σελ. 65, αριθ. 9α. 575 Βλ. σελ.107, αριθ. 36β. 576 Βλ. σελ. 58, αριθ. 2α. 130

132 κρέμεται πίσω στην πλάτη του παιδαγωγού 577 και σε μία μόνο περίπτωση εικονίζεται να τον φορά. 578 Αυτή η απεικόνιση του παιδαγωγού με τον πέτασο απαντάται μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 4 ου αι.π.χ. στα έργα του Ζωγράφου της Βαλτιμόρης. 579 Επιπλέον, η ράβδος του παιδαγωγού αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα στην απεικόνισή του και απαντάται στο σύνολο της απουλικής αγγειογραφίας. Εξαίρεση αποτελεί ο παιδαγωγός στον ελικωτό κρατήρα του Ζωγράφου της Βαλτιμόρης στο Μuseo Archeologico Jatta (αριθ. 424) στο Ruvo, 580 όπου απεικονίζεται χωρίς την χαρακτηριστική του ράβδο. Ίσως ο αγγειογράφος επέλεξε να παρουσιάσει τον παιδαγωγό χωρίς τη ράβδο του για να τονίσει περισσότερο την κίνηση των χεριών του και την απεγνωσμένη προσπάθειά του να σώσει τα παιδιά της Νιόβης, σχεδόν αγκαλιάζοντάς τα. Βασικό μοτίβο της εικονογραφικής απεικόνισης του παιδαγωγού είναι οι χειρονομίες. Πολλές φορές ο παιδαγωγός απεικονίζεται να κρατά το κεφάλι του πράγμα που φανερώνει την λύπη του ή την απόγνωση, πιθανόν για όσα βλέπει να διαδραματίζονται μπροστά του. Το παλαιότερο παράδειγμα αυτής της απεικόνισης του παιδαγωγού απαντάται σε έργα του Ζωγράφου του Λυκούργου ( π.Χ.) 581 και φαίνεται πως αυτή η απεικόνισή του συνεχίζει μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 4 ου αι.π.χ. Η πιο χαρακτηριστική όμως χειρονομία του παιδαγωγού, που τον υποδεικνύει ως ομιλούντα υποκριτή, είναι όταν προτάσσει το δείκτη και το μέσο δάκτυλο. Το παλαιότερο παράδειγμα της απεικόνισής του με τη συγκεκριμένη χειρονομία εμφανίζεται στα έργα του Ζωγράφου του Λυκούργου και η απεικόνιση αυτή συνεχίζεται μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 4 ου αι.π.χ. 582 Ο παιδαγωγός συνήθως απεικονίζεται στο αριστερό ή δεξί άκρο της παράστασης και σπάνια στο κέντρο πράγμα που φανερώνει πως ο ίδιος δε 577 Ενδεικτικά βλ. σελ. 94, αριθ. 23β. 578 Βλ. σελ. 92, αριθ. 21β. 579 Βλ. σελ. 110, αριθ. 40β. 580 Βλ. σελ. 109, αριθ. 39β. 581 Βλ. σελ. 64, αριθ. 8α. 582 Βλ. σελ. 65, αριθ. 9α. 131

133 λαμβάνει ενεργό ρόλο στα δρώμενα αλλά αποτελεί το πρόσωπο-μάρτυρα που θα αφηγηθεί τα όσα διαδραματίζονται στην παράσταση. Συνήθως κινείται έντονα και χειρονομεί προτάσσοντας το αριστερό ή το δεξί του χέρι εκφράζοντας την έκπληξή του για τα όσα συμβαίνουν στους κυρίους του, 583 στο πλευρό των οποίων βρίσκεται ακόμη και όταν αυτοί ενηλικιωθούν. Ενίοτε είναι ιδιαίτερα στατικός και απλώς παρακολουθεί τα συμβάντα. 584 Τέτοια παραδείγματα απεικόνισης του παιδαγωγού-αγγελιαφόρου απαντώνται σχεδόν σε όλη τη διάρκεια παραγωγής του Απουλικού εργαστηρίου. Αξιοσημείωτη είναι και η απεικόνιση του παιδαγωγού-αγγελιαφόρου στο ρόλο του βοσκού. Η απεικόνιση του παιδαγωγού ως βοσκός υποδεικνύεται κυρίως από την παράσταση, καθώς τα γεγονότα εκτυλίσσονται έξω στο ύπαιθρο, ίσως και από τη χλαμύδα του, που φαίνεται κάπως χοντροκομένη και ταιριάζει σε έναν βοσκό. Φαίνεται πως με τη χρήση του υποκίτρινου ή λευκού χρώματος ο αγγειογράφος κατάφερε να δώσει αυτή την ιδιότητα στη χλαμύδα. Τέτοιες απεικονίσεις παιδαγωγού συναντούμε κυρίως στα έργα του Ζωγράφου του Δαρείου 585 και του Ζωγράφου του Κάτω Κόσμου. 586 Άλλοτε πάλι η απεικόνιση του παιδαγωγού φαίνεται να απομακρύνεται από αυτή του βοσκού και να πλησιάζει αυτή του ταξιδιώτη αγγελιαφόρου με τον πίλο στο κεφάλι, ως ένδειξη του ταξιδιού που πραγματοποίησε, για να φτάσει στον προορισμό του και να αναγγείλει τα γεγονότα. 587 Σχεδόν στο σύνολο της απουλικής αγγειογραφίας ο παιδαγωγός απεικονίζεται σε παραστάσεις που σχετίζονται με την υπόθεση κάποιας τραγωδίας. Συνήθως ο παιδαγωγός απεικονίζεται στο πλευρό των θνητών ηρώων. Ωστόσο όμως, σε δύο περιπτώσεις 588 τον συναντούμε να συνυπάρχει με τους θεούς ή ακόμη και να συνομιλεί μαζί τους. Αυτή η παρουσία του στο 583 Ενδεικτικά βλ. σελ. 80, αριθ.12β. 584 Ενδεικτικά βλ. σελ. 90, αριθ.19β. 585 Ενδεικτικά βλ. σελ. 80, αριθ.12β. 586 Ενδεικτικά βλ. σελ. 103, αριθ.33β. 587 Ενδεικτικά βλ. σελ. 87, αριθ.18β. 588 Βλ. σελ. 94, αριθ. 23β και σελ. 96, αριθ. 24β. 132

134 πλευρό των θεών, πράγμα αδύνατο για έναν θνητό, ίσως να σχετίζεται με την υπόθεση του έργου και επομένως να ενισχύεται η ταύτιση των αγγείων αυτών με το θέατρο. Επιπλέον, θα μπορούσε έτσι να τονιστεί και η σπουδαιότητα του ρόλου του, ως ο ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ θεών και θνητών. Αξίζει να επισημανθεί πως τον παιδαγωγό δεν τον συναντούμε στην απουλική αγγειογραφία μόνο σε παραστάσεις που σχετίζονται με κάποιο θεατρικό έργο αλλά και σε αγγεία που απεικονίζουν αφηρωισμένους νεκρούς. 589 Η παρουσία του αυτή ίσως τονίζει το πολύ σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισε στη ζωή των νέων αυτών και τη πολύ στενή σχέση που είχε μαζί τους. Στο ίδιο ερμηνευτικό πλαίσιο θα μπορούσε να υπαχθεί και η ερμηνεία της παράστασης με σκηνή από τον Κάτω Κόσμο που απαντάται στον καλυκωτό κρατήρα του Βρετανικού Μουσείου (F 270) στο Λονδίνο. 590 Ανεξάρτητα από το αν εικονίζεται σκηνή από την υπόθεση κάποιας τραγωδίας ή όχι το σίγουρο είναι πως με την παρουσία του παιδαγωγού και σε αυτή τη σκηνή τονίζεται η σπουδαιότητα του ρόλου του στη ζωή του αποθανόντος. Η απεικόνιση του παιδαγωγού στο Καμπανικό εργαστήριο απαντάται σε τρία μόνο παραδείγματα αγγείων, όπου και στα τρία είναι έκδηλη η επιρροή από το Απουλικό εργαστήριο, καθώς ο παιδαγωγός απεικονίζεται με την τυπική του ενδυμασία. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το αγγείο με την παράσταση της Μήδειας που χρονολογείται στο 330 π.χ. 591 Ως προς την απόδοση του θέματος έκδηλη είναι η επιρροή κυρίως από το Λευκανικό εργαστήριο, ενώ ως προς την εικονογραφική απεικόνιση του παιδαγωγού μεγαλύτερη επιρροή φαίνεται πως δέχτηκε ο αγγειογράφος της Καμπανίας από το Απουλικό εργαστήριο. Το παλαιότερο παράδειγμα απεικόνισης παιδαγωγού από το Καμπανικό εργαστήριο χρονολογείται λίγο πριν τα μέσα του 4 ου αι.π.χ., και ο παιδαγωγός απεικονίζεται να ακολουθείται από μια νεαρή γυναίκα. 592 Ανάλογη απεικόνιση έχουμε και σ ένα μεταγενέστερο αγγείο αυτού του 589 Βλ. σελ. 77, αριθ.8β και σελ. 113, αριθ. 1γ. 590 Βλ. σελ. 107, αριθ. 36β. 591 Βλ. σελ. 125, αριθ.2α. 592 Βλ. σελ. 124, αριθ. 1α. 133

135 εργαστηρίου (320 π.χ.), με τη διαφορά ότι ο παιδαγωγός αποδίδεται στο πρόσωπο με χαρακτηριστικά καρικατούρας. 593 Από το Σικελικό εργαστήριο προέρχονται μόνο δύο αγγεία, έργα του ίδιου καλλιτέχνη, που φέρουν μορφή παιδαγωγού και χρονολογούνται στο 330 π.χ. Η επιρροή του Απουλικού εργαστηρίου είναι έκδηλη, όπως τουλάχιστον φαίνεται από την ενδυμασία του παιδαγωγού. Στο πρώτο αγγείο μάλιστα ο παιδαγωγός απεικονίζεται με τη μορφή του βοσκούαγγελιαφόρου, 594 όπως συμβαίνει και σε αρκετά παραδείγματα του Απουλικού εργαστηρίου. Ως προς τον τρόπο απόδοσης όμως διαφοροποιείται από όλους τους παιδαγωγούς της κατωιταλιωτικής κεραμικής καθώς αποδίδεται κατά μέτωπο, ενώ ο παιδαγωγός στο σύνολο της κατωιταλιωτικής αγγειογραφίας συνήθως αποδίδεται σε κατατομή ή σε στάση τριών τετάρτων. Ότι το Σικελικό εργαστήριο είχε επαφές και με το Καμπανικό φαίνεται και από την απεικόνιση του παιδαγωγού σ ένα σικελικό αγγείο, στο οποίο ο παιδαγωγός αποδίδεται με χαρακτηριστικά καρικατούρας, 595 κάτι που απαντάται, όπως είδαμε, και στο Καμπανικό εργαστήριο. Αυτό όμως που διαφοροποιεί το Σικελικό εργαστήριο στην απεικόνιση θεατρικών σκηνών από τα άλλα εργαστήρια, είναι η απεικόνιση σκηνικών κατασκευών, κατά το πρότυπο των αγγείων «φλύακες». Βασική ομοιότητα ανάμεσα στην κατωιταλιωτική αγγειογραφία και στο αττικό εργαστήριο αποτελεί η εικονογραφική απεικόνιση του παιδαγωγού με τη χαρακτηριστική του ράβδο. Ενίοτε, ο παιδαγωγός στην αγγειογραφία της Μεγάλης Ελλάδας απεικονίζεται να ασκεί παιδαγωγικά καθήκοντα, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση της αττικής αγγειογραφίας, με τη διαφορά ότι στην κατωιταλιωτική αγγειογραφία ο καθαυτό παιδαγωγικός του ρόλος είναι ενταγμένος στο πλαίσιο μιας θεατρικής πραγματικότητας. Η παρουσία του παιδαγωγού στο πλευρό των παιδιών, είτε όταν τα προστατεύει, 596 είτε όταν 593 Βλ. σελ. 126, αριθ.3α. 594 Βλ. σελ. 121, αριθ.1α. 595 Βλ. σελ. 122, αριθ. 2α. 596 Βλ. σελ. 60, αριθ. 4α και σελ. 109, αριθ. 39β. 134

136 απεικονίζεται να κρατά την κιθάρα, 597 τον αρύβαλο και τη στλεγγίδα, 598 παραπέμπουν στην απεικόνισή του από το αττικό εργαστήριο και σε όσα αναφέρουν οι φιλολογικές πηγές για τον καθημερινό του ρόλο σε σχέση με τα παιδιά. Η παρουσία του παιδαγωγού στις φιλολογικές πηγές και στην τέχνη της αγγειογραφίας του 5 ου και 4 ου αι.π.χ. επισημάνθηκε και εξετάστηκε στην παρούσα εργασία. Σε ό,τι αφορά στη λογοτεχνική παραγωγή του 5 ου αι.π.χ. αποτελεί έναν από τους ελάσσονες χαρακτήρες στην τραγωδία αναλαμβάνοντας το ρόλο του αγγελιαφόρου. Σε ό,τι αφορά στην εικαστική δημιουργία εξετάστηκε ο ρόλος του και η εικονογραφική του απεικόνιση στην τέχνη της αγγειογραφίας τόσο της αττικής του 5 ου αι.π.χ. όσο και της κατωιταλιωτικής του 4 ου αι.π.χ. Η μορφή του παιδαγωγού πέρα από την τέχνη της αγγειογραφίας απαντάνται και σε άλλες μορφές τέχνης. 599 Συχνή είναι η παρουσία του σε τερακότες κυρίως της Ελληνιστικής περιόδου, όπου ο παιδαγωγός απεικονίζεται να συνοδεύει το μικρό παιδί στο σχολείο. Δεν απουσιάζουν παραδείγματα απεικόνισης του παιδαγωγού και στην τέχνη της γλυπτικής. 600 Σε τοιχογραφίες της ρωμαικής περιόδου συναντούμε επίσης τη μορφή του παιδαγωγού σε παραστάσεις που σχετίζονται με την αναπαράσταση κάποιου μύθου τραγωδίας.tέτοιες παραστάσεις έχουν βρεθεί σε ταφικά μνημεία, τα οποία δεν αποκλείεται να δείχνουν κάποια σχέση της τραγωδίας με ταφικά έθιμα Βλ. σελ. 76, αριθ.7β και σελ. 83 αριθ. 15β. 598 Βλ. σελ. 113, αριθ.1γ και σελ. 125 αριθ. 2α. 599 Για την παρουσία της μορφής του παιδαγωγού στην τέχνη της αγγειογραφίας και σε άλλες μορφές τέχνης βλ. Schulze H., Ammen und Padagogen Sklavinnen und Sklaven als Erzieher in der antiken Kunst und Gesellschaft, Mainz, Harten Th., Paidagogos, Der Padagoge in der griechischen Kunst, Kiel, Richardson B.E., Old age among the Ancient Greeks, New York, Ενδιαφέρον το άρθρο του Paspala St. για την παρουσία του παιδαγωγού σε σαρκοφάγο των ρωμαϊκών χρόνων που εικονίζει το μύθο του Φαέθοντα. Βλ. Paspalas St., The Pedagogue and Cygnus at Phaethon s fall, Mediterranean Archaeology 17, 2004, σελ Bieber 1961, σελ

137 Η παρουσία του αυτή σε όλα σχεδόν τα είδη της τέχνης από τα κλασικά χρόνια έως και τη ρωμαϊκή περίοδο αποτελεί ίσως τη μεγαλύτερη απόδειξη της σπουδαιότητας του ρόλου του στο βίο των ανθρώπων. 136

138 ΠΙΝΑΚΕΣ 137

139 ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Εικ. Α-Β) Βερολίνο, Αntikenmuseum, Staatliche Museen Preuβischer Kulturbesitz αριθ. F

140 ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Εικ.Α) Λονδίνο, British Museum, αριθ.ε172. Εικ. Β) Νέα Υόρκη, Ιδιωτική Συλλογή, Parke Bernet Galleries 139

141 ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Εικ. Α) Baranello, Museo Civico, αριθ. 85. Εικ. Β)Κοπεγχάγη, Museum National, αριθ. VIII

142 ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Εικ.Α-Β) Μελβούρνη, Natinal Gallery Victoria, αριθ

143 ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Α)Bari, Museo Provinciale Archeologico, αριθ. R150. Β-Γ) Cambridge, Fitzwilliam Museum, αριθ. GR

144 ΠΙΝΑΚΑΣ 6 Εικ. Α) Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αριθ. CC

145 ΠΙΝΑΚΑΣ 7 Εικ.Α) Βασιλεία, Ιδιωτική Συλλογή, αριθ. HC 226b. Εικ.Β) Βερολίνο, Pergammonmuseum, αριθ.f

146 ΠΙΝΑΚΑΣ 8 Εικ.Α) Σχέδιο. Εικ.Β) Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, αριθ. F

147 ΠΙΝΑΚΑΣ 9 Εικ.Α) Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, αριθ. F160. Εικ.Β) Νεάπολη, Museo Archeologico Nazionale, αριθ

148 ΠΙΝΑΚΑΣ 10 ΕΙΚ.Α) Tampa, Museum of Art, Εικ. Β)Sorengo, Ιδιωτική Συλλογή, αριθ αριθ. 45. Εικ. Γ-Δ) Μιλάνο, Museo Civico, αριθ. ST

149 ΠΙΝΑΚΑΣ 11 Εικ.Α)Ρώμη, Museo Nazionale di Villa Giulia, αριθ Εικ.Β) Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, αριθ. F

150 ΠΙΝΑΚΑΣ 12 Eικ.Α) Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, αριθ. F271. Εικ.Β)Ruvo, Museo Jatta, αριθ

151 ΠΙΝΑΚΑΣ 13 Εικ. Α) Βερολίνο, Staatliche Museen, αριθ Εικ.Β) Ruvo, Museo Archeologico Jatta, αριθ

152 ΠΙΝΑΚΑΣ 14 Εικ.Α-Β)Νέα Υόρκη, Ιδιωτική Συλλογή (παλαιότερα, Galerie G. Puhze, Freiburg). Εικ. Γ-Δ) Βερολίνο, Staatliche Museen, αριθ

153 ΠΙΝΑΚΑΣ 15 Εικ.Α) Τάραντας, Museo Nazionale Archeologico, αριθ. IG ΕΙΚ.Β)Cambridge, Harvard University Classics Department, Συλλογή Alice C.McDaniel. 152

154 ΠΙΝΑΚΑΣ 16 Εικ.Α)Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, αριθ. F272. Eικ.Β)Βασιλεία, Antikenmuseum, αριθ. S

155 ΠΙΝΑΚΑΣ 17 Εικ. Α-Β) Φλωρεντία, Ιδιωτική Συλλογή Constantini. 154

156 ΠΙΝΑΚΑΣ 18 Εικ.Α) Matera, Museo Nazionale D. Ridola, (χωρίς αριθ.). Εικ.Β) Matera, Museo Nazionale D. Ridola, (χωρίς αριθ.). 155

157 ΠΙΝΑΚΑΣ 19 Εικ.Α-Β) Κίεβο, Museum of Western and Oriental Art, αριθ Εικ.Γ) Ελβετία, Ιδιωτική Συλλογή. 156

158 ΠΙΝΑΚΑΣ 20 Εικ.Α-Β) Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, αριθ. F

159 ΠΙΝΑΚΑΣ 21 Εικ.Α-Β) Αγία Πετρούπολη, Μουσείο Ερμιταζ, αριθ Εικ.Γ)Βοστόνη, Museum of Fine Arts, αριθ

160 ΠΙΝΑΚΑΣ 22 Εικ.Α-Β) Νεάπολη, Museo Archeologico Nazionale, αριθ , [Η 3255]. 159

161 ΠΙΝΑΚΑΣ 23 Εικ.Α)Σχέδιο. Εικ.Β)Princeton, University Art Museum, αριθ

162 ΠΙΝΑΚΑΣ 24 Εικ.Α) Princeton, University Art Museum, αριθ Εικ.Β) Princeton, University Art Museum, αριθ

163 ΠΙΝΑΚΑΣ 25 Εικ.Α-Β)Νεάπολη, Museo Archeologico, Nationale, αριθ

164 ΠΙΝΑΚΑΣ 26 Εικ.Α(σχέδιο) - Β) Νεάπολη, Museo Archeologico, Nationale, αριθ [Η 3218]. Εικ.Γ) Γενεύη, Μusée d art et d histoire, αριθ

165 ΠΙΝΑΚΑΣ 27 Εικ.Α-Β-Γ) Γενεύη, Musee d art et d histoire, αριθ Εικ.Δ(σχέδιο) - Γ) Bari, Museo Archeologico, αριθ

166 ΠΙΝΑΚΑΣ 28 Εικ.Α-Β)Βερολίνο, Staatliche Museen, αριθ

167 ΠΙΝΑΚΑΣ 29 Εικ.Α-Β) Βερολίνο, Staatliche Museen, αριθ

168 ΠΙΝΑΚΑΣ 30 Εικ.Α)Νεάπολη, Museo Archeologico Nazionale, αριθ ,[Η 1769]. Εικ.Β)Γενεύη, Ιδιωτική Συλλογή J. Chamay. 167

169 ΠΙΝΑΚΑΣ 31 Εικ.Α)Ruvo, Museo Archeologico Jatta, αριθ Εικ.Β)Γενεύη, Ιδιωτική Συλλογή J. Chamay. Eικ.Γ) Άμστερνταμ, Allard Pierson Museum, αριθ

170 ΠΙΝΑΚΑΣ 32 Εικ.Α)Malibu, The J. Paul Getty Museum, αριθ. 86.ΑΕ Εικ.Β) Μελβούρνη, Ιδιωτική Συλλογή Geddes, αριθ. Α 5:4. 169

171 ΠΙΝΑΚΑΣ 33 Εικ.Α) Μελβούρνη, Ιδιωτική Συλλογή Geddes, αριθ. Α 5:4. Eικ.Β-Γ) Richmond, Virginia Museum of Fine Arts, αριθ

172 ΠΙΝΑΚΑΣ 34 Εικ.Α-Β)Κίελο, Archäologisches Institut der Universität, αριθ. Β787. Εικ.Γ)Ατλάντα, Museum Michael C. Carlon, Emory University, αριθ

173 ΠΙΝΑΚΑΣ 35 Εικ.Α) Ατλάντα, Museum Michael C. Carlon, Emory University, αριθ Εικ.Β) Τάραντας, Museo Nazionale Archeologico, (χωρίς αριθ.). 172

174 ΠΙΝΑΚΑΣ 36 Εικ.Α) Μόναχο, Staatliche Antikensammlungen, αριθ

175 ΠΙΝΑΚΑΣ 37 Εικ.Α)Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, αριθ. F270. Εικ.Β)Ζυρίχη, Archäologische Sammlung Universität, αριθ

176 ΠΙΝΑΚΑΣ 38 Εικ.Α-Β)Τάραντας, Museo Archeologico Nazionale, (χωρίς αριθ.). 175

177 ΠΙΝΑΚΑΣ 39 Εικ.Α) Ruvo, Museo Archeologico Jatta, αριθ Εικ. Β) Γενεύη, Ιδιωτική Συλλογή P.Sciclounoff. 176

178 ΠΙΝΑΚΑΣ 40 Εικ. Α) Γενεύη, Ιδιωτική Συλλογή P.Sciclounoff. Εικ.Β) Νεάπολη, Museo, Archeologico Nazionale, αριθ

179 ΠΙΝΑΚΑΣ 41 Εικ.Α-Β) Ελβετία, Ιδιωτική Συλλογή. 178

180 ΠΙΝΑΚΑΣ 42 Εικ. Α) Münster, Universität Archäologisches Museum, αριθ Εικ. Β-Γ) Νεάπολη, Ιδιωτική Συλλογή Grimaldi, αριθ

181 ΠΙΝΑΚΑΣ 43 Εικ.Α) Policoro, Museo Nazionale della Siritide, αριθ Εικ. Β-Γ) Cleveland, Meseum of Arts, αριθ

182 ΠΙΝΑΚΑΣ 44 Εικ.Α-Β) Παρίσι, Λούβρο, αριθ. Α

183 ΠΙΝΑΚΑΣ 45 Εικ.Α) Συρακούσες, Museo Archeologico Regionale Paolo Orsi, αριθ Εικ. Β) Caltanisseta, Museo Civico, (χωρίς αριθ.) 182

184 ΠΙΝΑΚΑΣ 46 Εικ. Α) Νεάπολη, Museo Archeologico Nazionale, αριθ [Η 766]. Εικ. Β-Γ) Παρίσι, Bibliotheque Nationale, αριθ. ΒΝ

185 ΠΙΝΑΚΑΣ 47 Εικ. Α) Λονδίνο, Bρετανικό Μουσείο, αριθ. F