Οικογένεια και Οικογενειακή Πολιτική»

Transcript

1 Οικογένεια και Οικογενειακή Πολιτική» ΚΥΚΛΟΣ ΠΡΩΤΟΣ: «Η Οικογένεια ως Θεσμός» Γιώργος Νικολαΐδης Ψυχίατρος, MD, MA, MSc, PhD Κέντρο για την Μελέτη και την Πρόληψη της Κακοποίησης Παραμέλησης των Παιδιών Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού

2 Η Οικογένεια ως έννοια

3 Διάκριση εννοιών (περιγραφικοί προσδιορισμοί): Οικογένεια vs. Οικιακή Μονάδα vs. Συγγένεια Οικογένεια: σύνολο ατόμων που εμπεριέχουν τουλάχιστον κάποιους που συνδέονται μεταξύ τους με σχέσεις συγγένειας (αγχιστείας ή αίματος) ή ανάλογες και σχετίζονται με ορισμένο τρόπο με τους λοιπούς κοινωνικούς θεσμούς Οικιακή Μονάδα: σύνολο ατόμων που διαβιούν από κοινού και μοιράζονται/ανταλλάσσουν οικιακές υπηρεσίες, εισοδήματα και κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών Συγγένεια: σύνολο ατόμων που συνδέονται μεταξύ τους με δεσμούς αίματος ή αγχιστείας, οριζόντια ή κάθετα

4 Λειτουργική διάκριση της έννοιας της οικογένειας αλλά και των λειτουργιών που κατά περιόδους επιτελεί Λειτουργία ηµογραφική Παραγωγική Βιολογική Ψυχολογική - Συναισθηµατική Νοµική Εκπαιδευτική Ψυχαγωγική Πολιτική Θρησκευτική Επιστήµες/πεδία λόγου (κατ εξοχήν) ηµογραφία, Στατιστική Οικονοµικά, Στατιστική Βιολογία, Ιατρική Ψυχολογία, Παιδαγωγική, Ιατρική, Κοινωνικές Επιστήµες Νοµική, Κοινωνικές Επιστήµες Παιδαγωγική, Ψυχολογία Κοινωνικές Επιστήµες Πολιτικές & Κοινωνικές Επιστήµες Θρησκειολογία, Κοινωνικές Επιστήµες

5 Οι μετασχηματισμοί της Οικογένειας στους τελευταίους αιώνες

6 Μετασχηματισμοί του οικογενειακού θεσμού τους τελευταίους 3 αιώνες στην Δ. Ευρώπη Οι οικογένειες των αγροτών ή τεχνιτών αντικαθίστανται από οικογένειες μισθωτών. Αυτό αποσυνδέει την οικογενειακή δομή από τις παραγωγικές της λειτουργίες που υπήρξαν μέχρι τότε ο κυρίαρχος υποκείμενός της συνεκτικός ιστός. Αυτές οι παραγωγικές λειτουργίες ολοένα και περισσότερο μετατίθενται πλέον (και τείνουν να μετατεθούν αποκλειστικά) στην δημόσια σφαίρα καθιστώντας την οικογένεια ένα κατ εξοχήν ιδιωτικόπεδίο της ζωής (Mitterauer& Sieder, 1977).

7 Μετασχηματισμοί του οικογενειακού θεσμού τους τελευταίους 3 αιώνες στην Δ. Ευρώπη Η ίδρυση των αυτοκρατοριών, η αστικοποίηση και η βαθμιαία αποσύνδεση από την γεωργική παραγωγή και την οργάνωση της κοινωνικής ζωής που επέφερε, δημιούργησαν τις υλικές προϋποθέσεις για την ανάδυση της Δημογραφίας αλλά και της έννοιας του Πληθυσμού: εκεί που ο αριθμός των γεννήσεων και των παιδιών καθορίζονταν από τις ανάγκες σε χέρια για την καλλιέργεια της γης για κάθε φαμελιά, πλέον καθίστανται αντικείμενο δημόσιου συμφέροντος και ενδιαφέροντος. (Foucault, 1966).

8 Μετασχηματισμοί του οικογενειακού θεσμού τους τελευταίους 3 αιώνες στην Δ. Ευρώπη Η βαθμιαία επέκταση του προσδόκιμου επιβίωσης και η «επιδημιολογική μετάβαση» (στο νοσολογικό φάσμα του σύγχρονου ανεπτυγμένου κόσμου) συμπεριλαμβανομένων και των σαφώς μειωμένων δεικτών περιγεννητικής, βρεφικής και παιδικής θνησιμότητας, δημιουργούν ένα πρωτοφανέρωτο φαινόμενο εντός των οικογενειών: το «χάσμα των γενεών»μεταξύ ενηλίκων και ανηλίκων, αλλά και τις συγκριτικά μικρότερες πλέον διαφορές ηλικίας ανάμεσα στα παιδιά που παρέμεναν στην οικογένεια χωρίς, ωστόσο, να συμμετέχουν σε κάποια παραγωγική της δραστηριότητα (Mitterauer, 1986).

9 Μετασχηματισμοί του οικογενειακού θεσμού τους τελευταίους 3 αιώνες στην Δ. Ευρώπη Οι ανάγκες για εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό και η βαθμιαία ανάπτυξη των εκπαιδευτικών θεσμών (και δη δημοσίου και καθολικού χαρακτήρα) αποστέρησε τον οικογενειακό θεσμό και από τις εκπαιδευτικές της λειτουργίες. Έτσι, η οικογένεια «ιδιωτικοποιήθηκε»ακόμα περισσότερο (Mitterauer& Sieder, 1977).

10 Μετασχηματισμοί του οικογενειακού θεσμού τους τελευταίους 3 αιώνες στην Δ. Ευρώπη Αυτές οι εξελίξεις αποτέλεσαν τη βάση για την βαθμιαία «συναισθηματικοποίηση»της οικογενειακής ζωής, αφού η οικογένεια δεν μπορούσε πλέον να εκτελεί καμία από τις παραδοσιακά θεμελιώδεις τους προηγούμενους αιώνες παραγωγικές ή εκπαιδευτικές της λειτουργίες. Ως αποτέλεσμα, η έννοια της σεξουαλικότητας(με την καθοριστική συμβολή του Φροϋδικού εγχειρήματος) αναμόρφωσε το πλαίσιο των οικογενειακών σχέσεων έτι περαιτέρω (Foucault, 1978).

11 Μετασχηματισμοί του οικογενειακού θεσμού τους τελευταίους 3 αιώνες στην Δ. Ευρώπη Η διέγερση και εν συνεχεία ο έλεγχος και περιορισμός της σεξουαλικότητας εντός της οικογενειακής δομής είχε μια σειρά απρόβλεπτες επιπτώσεις: μια από τις σημαντικότερες υπήρξε η αναγκαιότητα για την παν-κοινωνική σταυροφορία κατά τη διάρκεια του 18ου και 19ου αιώνα «για την εξάλειψη του αυνανισμού των παίδων» που γινόταν αντιληπτός ο θρυαλλίδα στα θεμέλια όχι μόνο των «υγιών» συναισθηματικών σχέσεων εντός της οικογένειας αλλά και της κεντρικής για τις νεοτερικές κοινωνίες έννοιας του Εαυτού(Laquer, 2003).

12 Η Οικογένεια και το Παιδί

13 Η «εφεύρεση» του Παιδιού Την ίδια περίπου εποχή ο Διαφωτισμός εφευρίσκει τονάνθρωπο, έναν διαχρονικό Υπερ-Υποκείμενο, ενώ, παράλληλα, η Φροντίδα-του-Εαυτού καθίσταται καθημερινή έγνοια και ενασχόληση ατόμων και οικογενειών (Foucault, 1984). Η «Παιδαγωγική» εφευρίσκεται με στόχο την κάλυψη αυτής της καινοφανούς αναγκαιότητας των οικογενειών ταυτόχρονα με την παν-κοινωνική σταυροφορία των νεοσύστατων εθνικών κρατών για το μητρικό θηλασμό και την προστασία των νεογέννητων και των βρεφών (Schiebinger, 1994).

14 Η «εφεύρεση» του Παιδιού Κι ακόμα, το νέο πνεύμα του Διαφωτισμού φέρνει την έννοια των Πολιτικών Δικαιωμάτων μαζί με το κρατικό μονοπώλιο της φυσικής βίας. Έτσι, η αναγκαιότητα για πρώιμη εξοικείωση των νεότερων μελών των κοινωνιών με την φυσική βία όχι μόνο εξαλείφεται, αλλά τουναντίον καθίσταται «ύποπτο» καθώς η καταφυγή στο Νόμο γίνεται η κυρίαρχη και τουλάχιστον η θεμιτή για το κράτος μέθοδος επίλυσης διαπροσωπικών διαφορών και συγκρούσεων.

15 Η «εφεύρεση» του Παιδιού Έτσι, δεν αποτελεί έκπληξη που την ίδια χρονική στιγμή που καταργείται το «Δικαίωμα της Ζωής του Πατέρα» (το νομικό δικαίωμα ο πατέρας να αφαιρεί τη ζωή ενός παιδιού χωρίς να διώκεται για αυτό) στην Γαλλία, στην Βιέννη ο Φρόυντ διατυπώνει τη θεωρία του για την παιδική σεξουαλικότητα και το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα τρόπον τινά ενδοβάλλοντας την επιθετικότητα και την αιμομικτική επιθυμία εσωτερικάεντός της ψυχικής πραγματικότητας καθενός ατομικού υποκειμένου (Foucault, 1966).

16 Η «εφεύρεση» του Παιδιού Κάτω από αυτές τις συνθήκες συμβαίνει και οι νομοθεσίες τροποποιούνται άρδην π.χ. καταργώντας την υποχρεωτική σωματική τιμωρία των παιδιών στις Σκανδιναβικές χώρες και ο G.B. Shaw διακηρύσσει πως «το λουρί και το ραβδί είναι τα εργαλεία του ηλιθίου» (Baron, 2005, Elliman& Lynch, 2000). Μια καινοφανής για τα μέχρι τότε δεδομένα έννοια ανατέλλει στο στερέωμα της δημόσιας ζωής: το Παιδί όχι τα παιδιά, ούτε το παιδί κάποιου ή κάποιας, αλλά το Παιδί ως υπερ-ιστορικό Υποκείμενο κατ αναλογία με εκείνο του Ανθρώπου Ήταν τότε μόνο ζήτημα χρόνου το νεογέννητο Παιδί να ανακτήσει βαθμιαία τα πολιτικά και κοινωνικά του δικαιώματα

17 Οικογένεια μορφή και τύποι της στον σύγχρονο κόσμο

18 Έτσι κάπως φτάνουμε στο σήμερα (του ανεπτυγμένου, δυτικού κόσμου, όμως...) «Η επίδραση των εκτεταμένων οικογενειών και των άλλων συγγενικών μονάδων μειώνεται. Υπάρχει μια τάση προς την ελεύθερη επιλογή συζύγων. Τα δικαιώματα των γυναικών αναγνωρίζονται ευρύτερα, τόσο όσον αφορά στο γάμο όσο και τις οικογενειακές αποφάσεις. Οι γάμοι μεταξύ συγγενών γίνονται όλο και πιο σπάνιοι. Υψηλότερα επίπεδα σεξουαλικής ελευθερίας αναπτύσσονται σε κοινωνίες που ήταν πολύ περιοριστικές. Υπάρχει μια γενική τάση επέκτασης των δικαιωμάτων του παιδιού». (Giddens, 2002)

19 Γάμοι και διαζύγια στην ΕΕ

20 Τύποι οικογένειας στην σύγχρονη Μ. Βρετανία (2013)

21 Τύποι οικογένειας στην σύγχρονη Φινλανδία (2009)

22 Τύποι οικογένειας στην σύγχρονη Φινλανδία (2015)

23 Νοικοκυριά και τύποι οικογένειας στην σύγχρονη Ελλάδα ( ) Νοικοκυριά Απογραφή 1991 Απογραφή 2001 Απογραφή 2011 Παντρεµένο ζευγάρι χωρίς παιδιά Παντρεµένο ζευγάρι µε παιδιά Συµβιούντες χωρίς παιδιά Συµβιούντες µε παιδιά Αριθµός(*) Ποσοστό(%) Αριθµός(*) Ποσοστό(%) Αριθµός(*) Ποσοστό(%) , , , , , ,3 57 1, ,6 11 0,3 Μητέρες µε παιδιά 155 4, , ,6 Πατέρες µε παιδιά 38 1,2 51 1,4 64 1,5 Πολυπηρηνικές οικογένειες Νοικονυριό χωρίς πυρηνική οικογένεια , ,3 91 2, ,2 (*) αριθµός σε χιλιάδες, Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ.

24 Σας ευχαριστώ πολύ! Στοιχεία επικοινωνίας: Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, ιεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας Φωκίδος 7, Αθήνα