Η διδασκαλία του πολιτισμού

Transcript

1 Η διδασκαλία του πολιτισμού Από τον σάσκαλο στον εμψυχωτn Γιάγκος Αν~ρεά~nς Καθnγnτής Δημιουργικής Γραφής, Π ολιτισμού και Θεάτρου στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Π ανεπιστημίου Αθnνών Όταν μιλάμ ε για οιοασκαλία του πολιτισμού πρέπει, ξεκινώντας, να κατανοήσουμε ότι αναφερόμαστε σε ούο όρους των οποίων το περιεχόμενο γνωρίζει στnν εποχή μας μια οραματική οιαφοροποίnσn, που μας φέρνει αντιμέτωπους με νέα θεωρnτικά και πρακτικά ζnτήματα: Τι συμβαίνει με τον οάσκαλο στις μέρες μας ; Ποια είναι n σχέσn του με τον μαθnτή ; Και, ακόμn, τι συμβαίνει με αυτό που πασ χ ίζουμε να συλλάβουμε και να καταστήσουμε περιε χ όμενο του μαθήματο ς, οnλαοή τον πολιτισμό ; Με αυτή, μάλιστα, τnν τεράστια ε πικράτεια με τnν αινιγματική υπόστασn και τα αδιευκρίνιστα σύνορα που το μάθnμα φιλοδοξεί να παρουσιάσει, να οριοθετήσει και να ερμnνεύσει ; Ποια είναι τέλος τα ειδικότερα προβλήματα που θέτει n σ ι σασκαλία του πολιτισμού και τnς διαχείρισής του σε διάφορες χώρες και ειοικά στnν Ελλάοα ; Το πρόβλnμα οεν ε ί ναι αποκλειστικά ελλnνικό. Δραματικές αλλαγές συμβαίνουν στον χώρο αυτό που ενωνόταν κάποτε στnν αρχαία Ελλάοα μέσα στον κεντρικό για τους Έλλnνες όρο παιδε(α. Και οι αλλαγές αυτές οιαοραματίζονται λίγο πολύ σε όλο τον κόσμο, στα πιο έγκυρα πανεπιστήμια του καπιταλιστικού κέντρου, από τις Η.Π. Α. μέ χ ρι τnν Μεγάλn Βρετανία και τnν nπειρωτική Ευρώπn, αλλά και σε χ ώρ ες του πρώnν Ανατολικού μπλοκ και σε άλλες τnς Ασίας, τnς Νότιας Αμερικής κ.λ.π. Σε όλα αυτά τα μέρn το Πανεπιστήμιο, n εκπαίοευσn γενικότερα, παύει όλο και πιο πολύ να είναι αυτό που ήταν. Αυτά που αλλάζουν είναι πάρα πολλά. Είναι οι ιοέες, οι ρόλοι κ αι οι σ χ έσεις στο εσωτερικό των θεσμών, είναι n σ χ έσn και οι ισορροπίες με το έξω, με τnν κοινωνία, είναι n κοινωνία n ίσια. Λέξει ς όπως παγκοσμιοποίnσn, ιοιωτικοποίnσn, κοινωνία τnς πλnροφορίας προβάλλονται ως απαντήσεις σε αυτό που παίρνει όλο και πιο πολύ τον χαρακτήρα μιας αοιαφιλονίκnτnς κρίσnς. Υπάρχει οπωσδήποτε μια μεγαλύτερn ή μικρότερn αλήθεια στις απόψεις αυτές, που όμως αναφέρονται σε φαινόμενα των οποίων n ερμnνεία είναι κάθε άλλο παρά αυτονόnτn. Αλλά n απάντnσn στα προβλήματα και τις προκλήσεις που παρουσιάζονται μπροστά μας οεν μπορούν να προέλθουν από μια σχεοόν τελετουργική προσφυγή σε αυτά ή σε άλλα στερεότυπα. Χρειάζεται να προσπαθήσουμε να σούμε τα προβλήματα από τnν αρ χ ή και από τα μέσα. Και, ακόμn, να αποπειραθούμε να μπολιάσουμε τις διάφορες αναλύσεις που συνεχώς απειλούν να εξοκείλουν προς το αφnρnμένο ή το αυτονόnτο με τις καταιγιστικές εμπειρίες που ούσκολα κατορθώνουμε Από τnν ερμnνεία στn σιοίκnσn 5

2 Γιάγκος Α νί1ρεάί1nς να υποτάξουμε πνευματικά και να τις μετατρέψουμε σε νόnμα. Η προσωπικn μου πείρα με έχει φέρει μπροστά σε τέτοιες ιλιγγιώοεις αλλαγές, όχι μόνον στnν πατρίοα μας και στnν υπόλοιπn Ευρώπn, αλλά και στnν ασιατικn nπειρο, στnν Ινοία, όπου εγκαινίασα μια έορα ελλnνικών σπουοών. Όπως και στnν πατρίοα μας, έτσι και εκεί, οnλαοn σε μια χώρα όπου οι παραοόσεις παρουσιάζουν μια εντυπωσιακn και σχεοόν μοναοικn στον κόσμο αντοχn, Βρέθnκα αντιμέτωπος με τις αλλαγές αυτές, που κάποτε πραγματοποιούνται κάτω από το προσωπείο τnς πιο αοιάσπαστnς συνέχειας και που non οιαφοροποιούν οραματικά μια υποnπειρο με περισσότερο από ένα οισεκατομμύριο κατοίκους, αλλά επίσnς αντανακλούν όσα συμβαίνουν. Βρισκόμαστε μπροστά στον επικείμενο n τετελεσμένο Θάνατο του δασκάλου, στnν οριστικn κατάργnσn τnς σχέσnς οοσκάλου - μαθnτn; Πορευόμαστε προς μια ριζικn οιαφοροποίnσn αυτού που ονομάζουμε, παιοεία, εκπαίοευσn, τέχνn, πολιτισμό ; Τα ερωτnματα αυτά είναι αλλnλένοετα και αυτό φαίνεται πρώτα από όλα μέσα από τnν σnμερινn αμφισnμία τnς λέξnς παιδε(α, στnν οποία non αναφερθnκαμε: Λέξn - κλειοί, n οποία, πολύ αποκαλυπτικά σnμαίνει εκπα(δευσn και πολιτισμό, κάτι που ίσως θα πει ότι ο πολιτισμός οιεκοικούσε οιαχρονικά μια θέσn στnν καροιά τnς εκπαίοευσnς, θέσn που ακριβώς αμφισβnτείται σnμερα με έντονο τρόπο. Οι σκέψεις αυτές οεν παρουσιάζονται εοώ με τnν έννοια τnς οιαπίστωσnς κάποιας αοnριτnς νομοτέλειας που οιέπει με το σιοερένιο τnς χέρι τα ανθρώπινα πράγματα. Κατά τnν γνώμn μου n ανθρώπινn Ιστορία, και πιο ειοικά n πορεία τnς εκπαίοευσnς και του πολιτισμού, οεν κυβερνώνται από κάποιον υπερβατικό χεγκελιανό Λόγο ούτε έχουν φτάσει σε κάποιο τέλος, μια μονοοιευθυνόμενn λεωφόρο όπου, κατά τnν επίπεοn αλλά εύγλωττn οιατύπωσn του κυρίου Fukuyama, κανείς οεν μπορεί παρά n να συνεχίσει είτε να παρκάρει οριστικά στο περιθώριό τnς. Η σύγχρονn μας ιστορία μας οιοάσκει με τον πιο άγριο τρόπο ότι τέτοιος λόγος και τέτοιο τέλος οεν πρόκειται να επιβλnθούν από αύριο το πρωί. Νομίζω ότι τα τραγικά γεγονότα που ζει n ανθρωπότnτα από τnν 11n του ΣεπτέμΒρn μέχρι και το εκρnκτικό αοιέξοοο του Ιράκ, καθώς επίσnς και το θολό ακόμn αλλά εκτεταμένο και επίμονο ρεύμα τnς αντι - παγκοσμιοποίnσnς πρέπει να μας κάνουν προσεκτικούς απέναντι στα λίγο Βιαστικά κnρύγματα περί του τέλους τnς ιστορίας, τnς ιοεολογίας, του Θεού, του ανθρώπου κ.λ.π. Δεν χωρεί ωστόσο αμφιβολία ότι ζούμε σε εποχn καταιγιστικών αλλαγών. Αυτό που ονομάζαμε ο Πολιτισμός, στον ενικό και με αρ χ ικό κεφαλαίο, εννοώντας τις ελλnνοχριστιανικές είτε ελλnνοϊουοαϊκές καταβολές τnς Δύσnς άλλαξε οραματικά. Έχει γίνει «οι πολιτισμοί» και μάλιστα με τον όρο αυτό οεν εννοούμε μόνο μια σειρά από άλλους μεγάλους, n αν προτιμάτε σύνθετους και πολυεπίπεοους πολιτισμούς όπως ο κινεζικός, ο ινοικός, ο μεσοαμερικανικός, ο αιγυπτιακός και ο μεσοποταμιακός είτε οι ευρωπαϊκοί, αλλά, στnν κυριολεξία κάθε πολιτισμό χωρίς κριτnριο εθνότnτας, εποχnς, περιοχnς, επιπέοου, οομnς n ποιότnτας. Η οιάκρισn ανάμεσα στον πολιτισμό και τnν ΒαρΒαρότnτα n τnν αγριότnτα - σχέσn που ΒέΒαια οεν nταν ποτέ απλn και αυτονόnτn - έχει εντελώς καταργnθεί είτε χρειάζεται ριζικn αναοιαπραγμάτευσn : Για παράοειγμα αυτό που 6 Πολιτιστικn Διαχείρισn

3 Η οιοασκαλία του πολιτ ι σμού. Από τον οάσκα λ ο στον εμψυχωτή καλούμαστε να ανιχνεύσουμε, στα χνάρια του Μπαλζάκ, του Μαρξ και του Φρόιντ, είναι όχι ο πολιτισμός και η ΒαρΒαρότητα είτε η αγριότητα ως στοιχεία σιάκρισης ανάμεσα σε εποχές και περιοχές, αλλά ως πλευρές που σχεσόν πάντοτε συνυπάρχουν στην ίσια εποχή και στην ίσια κοινωνία. Πώς όμως μπορούμε να αντλήσουμε πηγές έμπνευσης από όλους ασιακρίτως τους πολιτισμούς, εκτός ίσως από το να κατασκευάσουμε μια ακόμη πιθανότατα άχρωμη και άψυχη γενική θεωρία των πολιτισμών που σεν θα ενσιαφέρει ούτε εμάς τους ίσιους; Από τnν άλλn πλευρά η μακρά συζήτηση σχετικά με τον πολιτισμό και την κουλτούρα, πέρα από τnν οιάκριση των κατά χώρα και εποχή ορισμών έχει και αυτή συμβάλει στην κατάργηση ή τnν σύγ χ υση των ορίων του πολιτισμού, και έχει συνεπώς θέσει νέα προβλήματα σχετικά με το τι είναι και πώς σιαχειριζόμαστε αυτή την έννοια. Μπορούμε να σε χ τούμε ότι με την οιευρυμένη του έννοια ο πολιτισμός είναι τα πάντα. Από την τέχνη και τις ισέες, τις αξίες και τους νόμους μέχρι τον τρόπο της σεξουαλικής συνεύρεσης, το «ωμό και το ψημένο», τις ποινές, την σιαφήμιοη και τα μαχαιροπήρουνα. Αν όμως ο πολιτισμός είναι τα πάντα, τότε κάθε σισασκαλία και κάθε σράση που θέλει να καλύψει τα πάντα είναι απλώς ασύνατη. Και, επίσnς, αν τέχνη είναι τα πάντα από την Τζοκόντα του Ντα Βίντσι, μέχρι την Τζοκόντα του Ντυσάν και από αυτήν μέχρι κάθε κλασικό έργο στο οποίο ένας ηλίθιος μιμητής του ισιοφυούς Ντυσάν ζωγραφίζει σήμερα μουστάκια σε μια γκαλερί ή στο σπίτι του, τότε η σισασκαλία της τέχνης αφορά επίσης στα πάντα και τέτοια σισασκαλία θα ήταν μια φλυαρία χ ωρίς ειρμό και τέλος. Είμαστε λοιπόν κατασικασμένοι να τολμήσουμε επιλογές τόσο στο επίπεσο των τόπων και των εποχών όσο και στο επίπεσο των πεσίων, των έργων και των προσώπων. Ακόμη, μπορούμε μάλλον να σε χ τούμε την αξιωματική αλλά γόνιμη σιαπίστωση ότι n συζήτηση σχετικά με τον πολιτισμό και την κουλτούρα μπορεί να συνοψισθεί σαν ένας σιάλογος ανάμεσα στην σωματική και την πνευματική σιάστασn του πολιτισμού. Ακόμα όμως και η σιαπίστωση αυτή χρειάζεται, αν θέλουμε να Βγάλουμε κάτι το θετικό, μια συνεχή σιακρίβωση. Και τούτο για πολλούς λόγους: Πού αρχίζει και πού τελειώνει, αλήθεια το σώμα, στα κόκαλα, στους μύες, στο νευρικό σύστημα ή στον εγκέφαλο; Μnπως όμως τότε περιλαμβάνει και την αναπνοή, αλλά και την χ ειρονομία και αυτά που αποκαλούμε γλώσσα του σώματος, αλλά και τεχνικές του σώματος από το κολύμπι μέ χ ρι τον έλεγχο της αναπνοής και τη γιόγκα ; Και σε ποιο Βαθμό μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι n «άλλη» γλώσσα, η «κανονική», που σχηματίζεται στην στοματική μας κοιλότητα, οεν είναι σωματική, αλλά κάτι άλλο ; Μήπως, σε αντίλογο με τις φτηνές και πιασάσικες μόοες περί πνευματικότητας πρέπει να υποπτευθούμε ότι κάθε φορά το σωματικό μπορεί να υπάρχει είτε να λείπει μέσα στο πνευματικό, να κρύβεται ή να φανερώνεται μέσα σε αυτό είτε πάλι να εξαφανίζεται και να καταστρέφεται εκεί ακριβώς όπου φαίνεται να κυριαρ χ εί, ας πούμε μέσα στα ανούσια χάπενιγκς και τα τάχα μου εναλλακτικά θεατρικά σρώμενα, στην σιαφημιστική προβολn του καταναλωτικού αγαθού ή στον πολλαπλασιασμό των συνατοτήτων του που επαγγέλλεται το cyborg και πιο γενικά η σύγχρονη τεχνολογία; Η πραγματική πρόκληση σε σ χ έση με το στοιχείο της σωματικής και της πνευματικής σιάστασης του πολιτισμού σεν είναι να ναρκισσευόμαστε προωθώντας με ανεγκέφαλο και προκρούστεια τρόπο τον χωρισμό τους, κάτι που προωθεί ήση με καταιγ ι στικούς ρυθμούς Από τn ν ερμηνεία στn διοίκnσn 7

4 Γιάγκος Ανδρεάδης το κυρίαρχο καπιταλιστικό και καταναλωτικό ρεύμα. Το πραγματικό στοίχnμα για τnν παισεία και τnν σnμιουργία είναι να ανεβρεθούν νέοι τρόποι σύνθεσnς του σωματικού και του πνευματικού, να επιλεγούν οι σρόμοι μέσα από τους οποίους θα μπορέσει να χαραχτεί μια σιασρομή ανέλιξnς για άνθρωπο. Ρόλος όσων ασχολούνται με τnν παισεία, με τnν σισασκαλία του πολιτισμού και τnς σιαχείρισής του είναι n άσκnσn στnν επιλογή. Με τnν έννοια αυτή n φαινομεvολογική ετυμολογία του λόγου(ratίο, reason) από το λέγειν, επιλέγειv αποκτά μια νέα, επείγουσα επικαιρότnτα. Ωστόσο n άσκnσn τέτοιων επιλογών και ο ρόλος αυτού που θα τις προτείνει στα πλαίσια τnς σισασκαλίας του πολιτισμού είναι κάθε άλλο παρά απλός και αυτονόnτος. Η σχέσn μαθnτή - σασκάλου όπως τnν συνέλαβαν, ο Πλάτων, ο αναγεννnσιακός ουμανισμός, ο σιαφωτισμός και n γερμανικής καταγωγής άποψn περί του εθνοπλαστικού ρόλου τnς παισείας (Bildung), που Ότόχευε στnν σnμιουργία του κράτους - αλλά και μεγάλοι σάσκαλοι του Ισλάμ και των σιαφόρων πολιτισμών τnς Ασίας, μπορεί να τείνει να υποχωρήσει. Και επίσnς, σε σιάλογο με το παραπάνω φαινόμενο, ο πολιτισμός, ή μάλλον οι πολιτισμοί, n εκπαίσευσn, n τέχνn σεν σnμαίνουν σήμερα ό,τι σήμαιναν ακόμn και πριν από λίγες σεκαετίες. Ωστόσο πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι οι αλλαγές αυτές σεν είναι απλές και σεν ερμnνεύονται από όλους με τον ίσιο τρόπο. Νέοι όροι όπως n πολιτιστική παγκοσμιοποίnσn, n πολύ - πολιτισμικότnτα, ή σια-πολιτισμικότnτα, οι ταυτότnτες, τα φύλα, οι πολιτισμικές μειονότnτες, ο πολιτιστικός ή πολιτισμικός ιμπεριαλισμός έχουν προταθεί μεέμφασn που σεν κρύβει μόνον πολιτιστικές ανnσυχίες, για τnν ανάγνωσn των αλλαγών που παρακολουθούμε, αλλά ενσεχομένως και στρατnγικές με μια έμμεσn ή και εντελώς σαφή πολιτική σιάστασn. Οι όροι όμως αυτοί σεν αξιολογούνται και σεν ερμnνεύονται όλοι και από όλους με τον ίσιο τρόπο. Για τους αντιπάλους τnς παγκοσμιοποίnσnς ή του τρόπου με τον οποίο τnν καταλαβαίνει n Υπερσύναμn, οι όροι αυτοί προωθούν έμμεσα σικούς τnς στόχους, όπως n σιάλυσn των παρασοσιακών ταυτοτήτων και n σχετικοποίnσn, είτε και n κατάργnσn των εθνικών συνόρων μέσα από τον πόλεμο ή με άλλα μέσα. Μέσα σε αυτό το γενικότερο πλαίσιο των πολιτισμικών και των πολιτικών αλλαγών, ο ρόλος τnς παισείας σεν μπορεί να μnν έχει ριζικά επnρεαστεί. Αυτό έχει, όπως θα σούμε πιο κάτω να κάνει και με το ότι άλλοι φορείς, εκτός των παρασοσιακών εκπαισευτικών θεσμών, ασκούν τον ρόλο τnς παισείας. Πέρα όμως από αυτό, κάποιες σnμαντικές αλλαγές στnν κοινωνία και στnν σκέψn έχουν παίξει ένα σnμαντικό ρόλο : Οι εκλαϊκευμένες, από τα Μέσα, ισέες τnς μετανεωτερικότnτας και πολύ περισσότερο οι γενικότερες σιεθνείς πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες το κίνnμα αυτό αναπτύχθnκε, θέτουν ένα Βασικό πρόβλnμα για τnν εκπαίσευσn. Ο σάσκαλος σεν είναι πια κάποιος που κυριαρχεί στnν καρσιά τnς κοινωνίας με μια σχεσόν Βασιλική είτε nρωική αύρα. Τα πράγματα ήταν παλιότερα σιαφορετικά. Οι πρώτοι σάσκαλοι υψnλού επιπέσου στnν ιστορία του συτικού κόσμου, οι αοισοί και οι πρόσρομοι των στοχαστών τnς Ιονίας και τnς Κάτω Ιταλίας ήταν οι Δάσκαλοι τnς Αλήθειας. Μιας αλήθειας που Βασιζόταν στnν πολύμορφn αξιοποίnσn τnς μνήμnς και τnς απομνnμόνευσnς που καταπολεμά τnν λnσμονιά (α - λήθεια = μn-λήθn 8 Πολιτιστικn Διαχείριση

5 Η διδασκαλία του πολιτισμού. Από τον δάσκαλο στον εμψυχω τ ιi κατά τnν εκδοχή αυτή) και είχε να κάνει με μια γνώσn n οποία ταυτόχρονα προϋπέθετε τnν μύnσn, αλλά και μπορούσε να συλλάβει τnν αλήθεια - μια αλήθεια με σχεδόν θεϊκή αύρα για τnν φύσιν, οnλαοή τn φύσn τόσο του Ανθρώπου όσο και του Κόσμου. ο Εμπεδοκλής που οίοασκε ντυμένος με πορφύρα και Βασιλικά οιάσnμα είναι ίσως το πιο εύγλωττο παράδειγμα του κύρους που οιεκοικούσε για τον εαυτό του ένας τέτοιος λόγος. Σε περιοχές έξω από τnν Ευρώπn, για παράδειγμα στnν Ινοία και σε όσα μέρn ασκεί τnν μεγάλn γοnτεία του ο Ινδικός πολιτισμός, στnν αυθεντική του μορφή ή μέσα από τα υποπροϊόντα του, n απόλυτn πνευματική εξουσία του καθοοnγnτή - γκουρού πάνω στον μαθnτή του είναι το πιο εύγλωττο παράδειγμα ενός τέτοιου κύρους και ο ρόλος που αναγνώρισαν μια σειρά από πολιτικούς στον Γκάντι και στn συνέχεια στον Κρισναμούρτι, στον 200 αιώνα, είναι ένα καλό παράδειγμα αφομοίωσnς ανατολικών ιοεών περί πνευματικής καθοοήγnσnς από τον δυτικό κόσμο. Μια επίσnς αναντίρρnτn αλήθεια, στnριγμένn πια λιγότερο στnν μύnσn και περισσότερο πάνω στnν ισiα τnς οnμιουργίας του ιδανικού κράτους ήταν n ραχοκοκαλιά τnc ευρωπαϊκής παιδείας στnν Γερμανία και στn συνέχεια στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Με τnν μετανεωτερικότnτα ιδιαίτερα στις εκλαϊκευμένες εκδοχές τnς - και με τα άμεσα διδάγματα τnς ζωής μέσα στnν οποία το κίνnμα αυτό άνθισε - το αλnθές, το ωραίο, το δ ίκαιο, οnλαοή οι Βάσε ι ς τnς Bildung, έγιναν κάτι το σχετικό. Εκεί όμως όπου το σχετικό ισοπεδώνει, ακόμα και εντελώς ανιδιοτελώς, τα πάντα, αυτό που μένει για να κυριαρχήσει είναι n απόλυτn αλήθεια των κρατούντων. Ο σχετικισμός γίνεται με τnν έννοια αυτή ο υπnρέτnς του απόλυτου, το οποίο πλασάρει επιτακτικά και τυραννικά τnν μοναδική του «αλnθεια». Ακόμα και όποιος οεν ξέρει λέξn για τnν αποοόμnσn καταλαβαίνει ακούγοντας τον κύριο Μπους και τον κύριο Μπλαιρ ή τον κύριο Σόρος να μιλούν για τα Βαλκάνια n για το Ιράκ ότι n εξουσία, τα εκπαιδευτικά και τα ερευνnτικά ιδρύματα που αυτn σχεδιάζει, χ ρnματοσοτεί και ελέγχει, και n πλnροφόρnσn οεν έχουν υποχρεωτικά για στόχο τους τnν μύnσn στο ωραίο, το οίκαιο και το αλnθές. Αυτό που χρειάζονται είναι μόνον ένα δραστικό κακέκτυπό του. Και αυτό που είναι υποχρεωμένn να αναζnτnσει μια νέα παιδεία, αυτός ο αδιευκρίνιστος και κινουνεύων χώρος όπου σnμερα συνυπάρ χ ουν προβλnματικά n δnμιουργία, n εκπαίοευσn και τα υπολείμματα ή τα νέα σπέρματα του πολιτικού, είναι οι κινnτnριες αξίες που θα ζωογονnσουν ένα νέο Βnματισμό. Από τnν άλλn, το ίσιο το κράτος, με τους θεσμούς και τα σύνορά του τίθεται σε αμφισβήτnσn από τις Βασικές αρχές και κυρίως από τnν πρακτικn τnς παγκοσμιοποίnσnς, όπως τnν καταλαβαίνουν σnμερα οι Η.Π. Α. Από τnν πλευρά του μαθnτn, ένα είδος έξυπνου και αβαθούς συναισθnματικά νέου χ αίρεται να Βλέπει να κατεδαφίζονται παραδοσιακές αξίες. Όταν όμως Βρεθεί μπροστά σε κρίσεις ζωnς έρωτα και θανάτου αναζnτά οοnγό στον δάσκαλο και στις ιδέες. Εκείνn τnν ώρα ο πολιτισμός πρέπει να είναι μια θετικότnτα. Πέρα από αυτό, το Βασικό στοι χ είο που αλλάζει είναι n σχέσn με το χρnσιμο. Η παραοοσιακn εκπαίοευσn παραχωρούσε στον εαυτό τnc μια απόστασn από τnν ανάγκn, το χρήσιμο, τnν άμεσn εξυπnρέτnσn τnς οικονομίας, τnc τεχνολογίας και τnς πολιτικής. Ο Αριστοτέλnς των Πολιτικώv, του συγγράμματος όπου θεμελιώνεται n απόστασn τnς σκέψnς από το εργαλειακά χρnσιμο, άργnσε να νικnθεί Από τnν ερμηνεία στn σιοίκnσn 9

6 Γιάγκος Ανδρεάδης από τον ορκισμένο εχθρό της ελληνικής σκέψης, τον Bacoη, ο οποίος στην Νέα Ατλαντίδα κηρύσσει προφητικά αυτό που τείνει να κυριαρχήσει πλήρως στην παιδεία στις μέρες μας : Το ότι η γνώση πρέπει να είναι εργαλείο της τεχνικής, της οικονομίας και της εξουσίας. Αν σκεφτούμε μερικά απλά ελληνικά και ευρωπαϊκά φαινόμενα, την σταδιακή απαξίωση της Δημόσιας Εκπαίδευσης, την άλωσή της από τα κόμματα, την ισοπεδωτική εξίσωση Πανεπιστημίων και Τ. Ε.Ι., τον υποβιβασμό του κοινωνικού καθεστώτος του δασκάλου κάθε Βαθμίδας, την υποκατάσταση στα καθ ' ημάς του σχολείου από το φροντιστήριο, θα καταλάβουμε, ότι η παιδεία, όπως ήταν πριν από μερικές δεκαετίες έχει αλλάξει σε μεγάλο Βαθμό. Αυτό δεν σημαίνει τον θάνατο κάθε λογής εκπαιδευτικής λειτουργίας και σ χ έσης. Άλλες όμως μορφές, όχι υποχρεωτικά καλύτερες, ενδέχεται να καταλαμβάνουν ήδη ή να καταλάβουν στο μέλλον το κενό που εκείνη αφήνει. Το κυρίαρχο ρεύμα μοιάζει να οδηγεί σε μια αποπροσωποποιημένη και μεσολαβημένη μορφή παιδείας, όπου οι αξίες, τα πρότυπα, τα πρόσωπα θα παίζουν όλο και μικρότερο ρόλο. Η παιδεία από απόσταση με τεράστια εξάπλωση σε χώρες όπως η Βρετανία είναι ένα καλό παράδειγμα μιας τέτοιας εξέλιξης, μέσα στην οποία η κατοχή πανεπιστημιακού διπλώματος πληροί περισσότερο την λειτουργία ενός πιστοποιητικού ιθαγένειας, εκπλήρωσης στρατιωτικής θητείας, εμβολιασμού, παρά μια απόδειξη κατοχής γνώσης. Η εξέλιξη όμως αυτή δεν είναι μονόδρομος και αυτό μπορεί να καταδειχθεί εν πρώτοις αρνητικά. Η εξάπλωση των κάθε λογής μυητικών γνώσεων και νεόκοπων Θρησκειών στην καρδιά του καπιταλισμού, τις Η. Π. Α., και οι μεταμορφώσεις της παραδοσιακής μασονίας σε διάφορα σύγχρονα υποπρο ϊόντα, δείχνουν ότι η νοσταλγία για μια ουσιαστικότερη παιδευσιακή σχέση επιστρέφει σήμερα ως σύμπτωμα. Αν τώρα κοιτάξουμε έξω από τον δυτικό κόσμο, ακριβώς στον χώρο τον οποίο πρώτα καλλιέργησε και τώρα αποκαλεί «άξονα του κακού» θα δούμε σαφέστερα ότι η υποτίμηση των θετικών και αρνητικών δυνατοτήτων μιας παιδείας που διεκδικεί ένα κεντρικό ρόλο στnν ζωή, μπορεί να οδηγήσει και σε εξαιρετικά δυσάρεστες εκπλήξεις. Ας μην ξεχνάμε ότι η λέξη Ταλιμπάν σημαίνει φοιτητής και ότι το κίνημα αυτό παρήχθη σε μια πολύ πρόσφατη περίοδο μέσα σε ισλαμικά πανεπιστήμια - για την ακρίβεια ιεροδιδακτήρια - που οργανώθηκαν στην κεντρική Ασία με σαουδαραβικά αλλά και αμερικανικά χρήματα. Η υπόθεση της παιδείας με άλλα λόγια δεν ακολουθεί κάποιο σχεδόν μεταφυσικά προσδιορισμένο μονόδρομο. Είναι προϊόν πολιτικών, οικονομικών και τεχνολογικών επιλογών - εν πολλοίς πιστεύω σήμερα στερημένων οράματος, ποιότητας και θάρρους - που ωστόσο μπορεί στο μέλλον να ανατραπούν από άλλες καλύτερες ή χειρότερες. Δεν υπάρχει ωστόσο αμφιβολία ότι πολλά πράγματα έχουν αλλάξει με τρόπο που μοιάζει να είναι δίχως επιστροφή. Ο κοινωνικός ρόλος του δασκάλου κάθε Βαθμίδας έχει, στον δυτικό και όχι μόνο κόσμο, υποβαθμισθεί εντυπωσιακά. Πολλοί πανεπιστημιακοί δάσκαλοι αλληθωρίζουν προς άλλες πιο κερδοφόρες δραστηριότητες, που εμφανίζονται ως παράλληλες, αλλά στην ουσία είναι οι Βασικές. Τα αμφιθέατρα αδειάζουν. Ο δεσμός δασκάλου - μαθητή, κάποτε εγγύηση της συνέχειας και της συνοχής της κοινωνίας, 10 Πολιτιστικn Διαχείρισn

7 Η σισσσκσλία του πολιτισμού. Από τον σάσκαλο στον εμψυχωτn μετατρέπεται σε τυπική σχέση μεταφοράς τυποποιημένων γνώσεων. Τα Μήντια ασκούν την παισεία πολύ περισσότερο από τα σχολεία και τα πανεπιστήμια. Διαμορφώνουν γλώσσα, παρέχουν γνώσεις, πληροφορούν, παράγουν ήθος και πρότυπα ζωής. Πόσα μπορεί να κάνει n πιο συγκλονιστική σισασκαλία σε μια κλειστή τάξη μπροστά στην επίσραση αυτών οι οποίοι ΒομΒαροίζουν τον ακροατή μέσα από το κουτί της τηλεόρασης; Η ίσια η πληροφόρηση επιβάλλεται σαν αυτό που σεν είναι, οηλασή σαν γνώση και σαν ισεολογία, σε τομείς όπως n πολιτική, η οικονομία, η παισεία κ.λ.π. Η «επιστημονική» γνώση εξασφαλίζεται όχι τόσο από τις ειοικές εκπομπές ποιότητος, αλλά από την παρουσία «εισικών» στα τηλεπαράθυρα, που αποφαίνονται μέσα σε τρία λεπτά περί της αληθινής αλήθειας σχετικά με ένα έγκλημα, μια αυτοκτονία, μια σιαοήλωση ή μια ασθένεια και εναρμονίζονται καλύτερα με το σύνθημα περισσότερος εντυπωσιασμός - λιγότερη σκέψη. Η μορφολογία της γλώσσας αλλάζει καταιγιστικά μέσα από τα συνεχή λάθη των τηλεπαρουσιαστών, που την στιγμή που γίνονται εγκαθιορύουν αυτό που είναι το σωστό. Και αυτή η εξομολόγηση, την οποία σήμερα ζητούμε να φύγει από τα σχολεία, αλλά η οποία στην πραγματικότητα ήταν περισσότερο έργο - επικίνσυνο έργο - των σασκάλων, έχει αλλάξει φορείς. Για κάποιους εξομολογητής είναι ο ψυ χ αναλυτής είτε ο - μπεχαβιοριστής ή μη - ψυχολόγος. Αλλά για τους περισσότερους, για τις απαίσευτες μάζες, το ιερό όπου εξομολογούνται είναι το τηλεοπτικό στούντιο και ο μέγας εξομολογητής έχει το όνομα των γνωστών πρωθιερέων της τηλεόρασης. Σε ένα ευρύτερο επίπεσο, η τεχνολογία προσφέρει την ευκολία και την παγίσα της μεσολάβnσnς και n εξ αποστάσεως παιοεία ολοκληρώνει την από-προσωποποίηση της οιασικασίας μετάσοσης της γνώσης. Αυτό όμως επίσης που τείνει να αλλάξει είναι το περιεχόμενο και οι στόχοι της παισείας. Ας ανατρέξουμε για μια στιγμή στην γένεση της παισείας στον Δυτικό κόσμο, οnλασή στην Ελλάοα. Τα μεγάλα κείμενα με τα οποία τα παισιά μάθαιναν γράμματα από τους παισαγωγούς στην Αθήνα, το Άργος, την Αλεξάνσρεια, την Ρώμη - και ακόμη στην Κωνσταντινούπολη - ήταν ο Όμηρος και οι τραγικοί. Δεν ήταν κείμενα καθεστωτικά, αλλά αμφισβητησιακά. Μιλούσαν για την πόλιν, το κράτος, τον Ελληνισμό και συνεχώς έκριναν κ αι αμφισβητούσαν τις έννοιες αυτές. Το προοίμιο της Ιλιάσας οίνει μια φρικτή εικόνα του πολέμου. Οι Τρωάοες του Ευριπίση αποκαλούν τους Έλληνες που έκαψαν την Τροία- και άρα τους Αθηναίους που εξόντωσαν τους Μηλίους στον Πελοποννησιακό πόλεμο - ΒαρΒάρους. Το ζήτημα της ελληνικής ρίζας της Ευρώπης σεν έ χ ει να κάνει με κάποια φυλετική σιάσταση. Ε ί ναι ζήτημα μοντέλου σιοίκησης, απόφασης, ελευθερίας, αναγνώρισης της κριτικής και τnς αμφισβήτησης ως θεμελίων της γνώσης. Ήοη στις αρχές του 20ου αιώνα ο Τ. S. Eliot εί χ ε σιαγνώσει την έναρξη της υποχώρησης του ουμανισμού μέσα στην εκπαίοευση και τον πολ ιτισμό της Αγγλίας κα ι του Δυτικού κόσμου γενικότερα. Σήμερα είναι πολύ πιο φανερό ότι το περιεχόμενο της εκπαίσευσης έχει πάψει να είναι κατά κύριο λόγο ουμανιστικό και ο στό χ ος σεν είναι ένας ενεργός πολίτης με σημιουργικό πνεύμα, αλλά άνθρωποι γρανάζια ή στnν καλύτερη περίπτωση στην υπηρεσία του χρήσιμου, χρήσιμου σε αυτούς που κρατούν τα nνία της οικονομίας, της τεχνολογίας, της πολιτικής ή απλούστερα τα ηνία του κόσμου. Χωρίς αμφιβολία μια τέτοια μη-παισεία θέλει και τον κατάλληλο μη - σάσκαλο της. Από τnν ερμnνεία στn σιοίκnσn 11

8 Γιάγκος Ανδρεάδη<: Μπορεί και πρέπει π οιοασκαλία του πολιτισμού να κλειστεί μέσα στα καλούπια αυτά ; Με μία έννοια αναμφίβολα ναι, αν θεωρήσουμε τις πολιτισμικές σπουσές μια ακόμπ ειοίκευσπ στα πλαίσια του προσανατολισμού του κυριαρχπμένου από το χρήσιμο που περιγράψαμε μόλις πιο πάνω. Η πολιτιστική πολιτική και οιαχείρισπ ή πιο εύγλωττα το μάνατζμεντ, π μουσειολογία, π πολιτιστική οιπλωματία, ο πολιτισμός και π τεχνολογία ή οποιοσσήποτε άλλος τέτοιος κλάοος μπορεί να αποτελέσουν τεχνολογικές εξειοικεύσεις που να προσφέρουν απλώς κάποια τεχνογνωσία σε επιλογές που άλλοι, οι πολιτικά και οικονομικά κρατούντες έχουν κάνει, φτάνει ΒέΒαια αυτοί να είναι πρόθυμοι να οεχθούν ότι αγνοούν κάτι ελάχιστο από τον πολιτισμό και-να θέλουν να το μάθουν ή να το αξιοποιήσουν μέσω κάποιων τρίτων που το γνωρίζουν. Οι πολιτισμικές σπουοές με αυτή τπν έννοια μιας μπ κριτικnς και μπ σπμιουργικnς προσφοράς τεχνογνωσίας είναι κάτι το νόμιμο στπν καλύτερπ όμως περίπτωσπ, οπλαοn αυτή που παραμένει πραγματικά ουσέτερπ και σεν χρωματίζεται από αυτnν τπν ασιαφορία για το οpάμα τπς ζωnς, σεν μπορεί παρά να μείνουν κάτι το περιθωριακό και το οευτερεύον. Αν ωστόσο θέλουμε να κατανοnσουμε ποιες πρέπει να είναι οι πολιτιστικές σπουοές και οι οάσκαλοι που θα τις εμψύχωναν, οπλαοn κατά κυριολεξία θα τους έοιναν ψυχn, πρέπει να επανέλθουμε από μια άλλπ σκοπιά στο ερώτπμα του τι είναι πολιτισμός. Για μια υπαλλπλικn αντιμετώπισπ τπς ζωnς και τπς παιοείας, πολιτισμός είναι κάποια σεσομένπ στενότερπ είτε και ευρύτερπ περιοχn των ανθρώπινων πραγμάτων που υπάρχει, είτε αγκαλιάζει έναν ολόκλπρο κόσμο που λιμνάζει n ακινπτεί, είτε αρκείται σεμνά σε μια μικρότερπ περιοχn του, που τπν προσοιορίζουμε συνnθως με τον ταλαιπωρπμένο όρο «πολιτιστικά». Κατά μία άλλπ οιαμετρικά αντίθετπ άποψπ όμως, ο πολιτισμός είναι πάντοτε το αναπάντεχο που εισβάλλει στα πράγματα, για να καταργnσει τπν απάθεια, να ανατρέψει τπν κατεστπμένπ εικόνα του κόσμου, να επιβάλει τπν συνομιλία τπς Κόλασπς και του Παραοείσου που κρύβονται στπν ψυχn μας και στπν κοινωνία. Υπάρχει ένα έργο του ρώσου ζωγράφου του 19ου αιώνα, του Ρέπιν που μας οείχνει ένα πρώπν πολιτικό κρατούμενο των τσαρικών κατέργων τπς ΣιΒπρίας, που επιστρέφει σε ένα σπίτι, όπου όλοι ουσανασχετούν από τπν αοόκπτπ - και πιθανώς επικίνουνπ παρουσία του, εκτός από ένα παισάκι που σε μια γωνιά τον περιμένει με προσμονn και λαχτάρα. Αυτn π σκπνή μου φέρνει πάντοτε στο νου, όχι μόνο τον μεγάλο τρόφιμο του σπιτιού τωv πεθαμέvωv, τον Ντοστογιέφσκι, αλλά τον ίσιο τον πολιτισμό, καθώς αυτός επιστρέφει σnμερα σε ένα κόσμο που νόμιζε πως θα ζnσει ερnμπν του, Βασισμένος μόνον στπν οικονομία, τπν τεχνολογία και τπν συμβολικn και τπν φυσικn Βία και αντιμετωπίζει τπν επιστροφn αυτn του εξόριστου - οπλαοn του απωθπμένου και περιφρονπμένου πολιτισμού, ως απειλn. Αυτό ΒέΒαια σπμαίνει ότι κατανοούμε τον πολιτισμό σαν τπν σύνθεσπ των έργωvεκείνων που συλλαμβάνουν μέσα στπν αστραπn τπς σπμιουργίας εικόνες και νοnματα που μας αποκαλύπτουν πολύτιμες κρυμμένες αλnθειες, που θα έμεναν χωρίς αυτά άγνωστες και ανενεργές. Ακόμπ και οι θρπσκείες, είτε τους αποοίοουμε μεταφυσικn σιάστασπ είτε όχι, είναι από τπν άποψπ αυτή στπν ανθρώπινπ οιατύπωσn τους έργα πολιτισμού, που προτείνουν, ανατροπές, ρnξεις, συγκλίσεις και οράματα τα οποία καταργούν και επανασυστnνουν τον κόσμο. Η απώθπσπ όμως και π 12 Πολιτιστική Διαχείρισn

9 Η i\ιi\ασκαλία του πολιτισμού. Από τον i\άσκαλο στον εμψυχωτή περιθωριοποίηση του πολιτισμού τον κάνει σήμερα να επιστρέφει εν πολλοίς ως σύμπτωμα μια ς επικίνδυνης πολιτικής νόσου. Σήμερα, ο ι Δυτικές κοινωνίες Βλέπουν αποσβολωμένες τnν ε πιστροφή του ιερού, για του οποίου τις διαφορετικές μορφ έ ς σεν διαθέτουν καν τις κατάλληλες λέξεις, να διαμορφώνεται άλλοτε ως ελπίδα γεφύρωσης και οικουμενικού διαλ όγου, πολύ συχνά όμως με την διάσταση του μιαρού, ως θανάσιμη απειλή για την ίσια τnν ζωτl του πλανήτη, απειλή που παίρνει την μορφή του ισλαμικού, του δυτικού είτε του όποιου άλλου φονταμενταλισμού. Αν συλλαμβάνουμε τον πολιτισμό με αυτή την διάστασή του της ρωγμής, της ρήξης και της έκρηξης που ξαναδίνει ζωή στην κοινωνία αμφισβητώντας και ταυτοχρόνως αναθεμελιώνοντάς την, και αν ταυτοχρόνως συλλαμβάνουμε την επιστροφή του ιερού ως ε λ πίσα, αλλά και θανάσιμο κίνδυνο, τότε κατανοούμε ότι όεν αναφερόμαστε σε κάποια τυπι κή ή απλώς τε χ νική όιαόικασία, αλλά σε ένα ζήτημα ζωής και θανάτου για τον π λ αντlτη. Δεν μπορούμε να μιλάμε για σπουδές πολιτισμού, αν αυτές οεν ασ χ ολ ούνται με τους άξονες κριτικής και δημιουργικής σκέψης και σράσης, χωρίς τους οποίους καμία δ ι α χ είριση και καμία πολιτική του πολιτισμού οεν είναι κάτι το ουσιώδες. Και μάλιστα για σπουδές που εξοικειώνουν τους μαθητές με τα έργα του πολιτισμού και ιδιαίτερα τα μεγάλα, αυτά που μπορούν να λειτουργήσουν ως μέτρο και παράδειγμα και επ ί σης που τους ανοίγουν σρόμους έκφρασης, οηλαοή επιστημονικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας σε πρώτο πρόσωπο. Τέτοιες όμως σπουδές σεν μπορεί, ακόμη και αν οεν θα επεδίωκαν διόλου ~ προγραμματικά κάτι τέτοιο, παρά να κινούνται ενάντια στο ρεύμα, να είναι κριτικές προς τι ς τρέ χ ουσες αυτο vόnτες ιδέες και συμπεριφορές, προς τους κρατούντες θεσμούς, τις πολ ιτικές, οράσεις και διοργανώσεις. Για παράδειγμα σεν μπορεί παρά να εναντιώνονται στην μόοα του προκλητικά ανόητου και ασήμαντου στην τέχνη - που ΒέΒαια όχι μόνον σεν προκαλεί κανέναν, αλλά αφήνει την κατεστημένη εξουσία να συνεχίζει ανενό χ λητη τη δουλίτσα της. Τέτοιοι άξονες όμως οεν υπάρχουν κάπου έτοιμοι, ες αεί διατυπωμένοι, διαθέσιμοι για χ ρτlσηανά πάσα στιγμή. Είναι οι ίσιοι, όταν είναι αυθεντικοί, καρπός κριτικής καιοημιουργίας, απότοκος επιστημονικών υποθέσεων εργασίας και δημιουργικών στοιχημάτων. Και επειδή α κ ρ ι Βώς οεν αποτελούν έτοιμες και θεόπεμπτες αλήθειες, οφείλουν να επαληθεύονται μ έσα από τον διάλογο με την κοινωνική εμπειρία, την γενική αλλά και αυτή που σ χ ετίζεται με τον πολιτισμό, αλλά και μέσα από την εμπλοκή στην πολιτισμική δημιουργία και την δια χ είρισή της του ίσιου του οιοάσκοντος και των μαθητών που θα κατορθώσει να πείσει. Μα ς λένε ότι ο παραδοσιακός δάσκαλος «έχει τελειώσει». Αναφέρονται προφανώς σε γενιές ανθρώπων, καθ' όλα αξιόλογων και σεβαστών, οι οποίοι όμως μπορούσαν να αναφερθούν σε ένα λ ίγο πολύ σταθερό πολιτισμικό, πολιτικό, ιδεολογικό, και θρησκευτικό ακόμα πλαίσιο. Αν κρίνουμε από την εικόνα των τάξεων και των αμφιθεάτρων, μπορούμε να δε χ τούμε πως ένα τέτοιο τέλος είνα ι περισσότερο από πιθανό, όσο και αν σεν συμβαίνει μ ε τον μη χ ανιστικό τρόπο που νομίζουν πολλοί. ΒέΒαια, ο παραδοσιακός αυτός δάσκαλος, Α π ό π1ν ερμηνεία στn σιοίκησn 13

10 Γιάγκος Ανδρεάδης οσοοήποτε και αν είναι παρωχημένος είναι χίλιες φορές καλύτερος από τους ανερμάτιστους καρεκλοκένταυρους οι οποίοι σχεσιάζουν εσώ και σεκαετίες την ευρωπαϊκή και την ελληνική παιοεία, αναζητώντας λύσεις για μια κρίση της οποίας αποτελούν Βασικό αίτιο. Ο σάσκαλος τον οποίο χρειάζονται οι σπουσές ενός πολιτισμού που οεν θα είναι «σε εισαγωγικά» μένει να Βρεθεί. Θα πρέπει να έχει την πνευματική συγκρότηση, την αφοσίωση, το αίσθημα ευθύνης, του παλιού οασκάλου και οπωσσήποτε θα πρέπει να αποτελεί μια μορφή στην οποία να μπορεί ο μαθητής va επενδύσει, κάτι που σεν θα μπορέσει ποτέ να προσφέρει κάποια εξ αποστάσεως παιοεία σε σελοφάν. Η σχέση ανθρώπου με άνθρωπο, η σιανθρώπινη επικοινωνία με τα σύνθετα παίγνιά της και την ερωτική οραματική της πλευρά θα πρέπει να ξαναγίνει η Βάση. Όμως η νέα αυτή ανθρωπιστική παιοεία οεν θα μπορεί πια να στηρίζεται σε υπερβατικές ΒεΒαιότητες και στερεότυπα. Ίσως η ίσια η σιάκριση επιστήμης, τέχνης, τεχνολογίας και πολιτικής να μην έχει τον χαρακτήρα των στεγανών που της αποσίσουμε σήμερα. Ένας τέτοιος σάσκαλος που θα ψάχνει συνεχώς ανανεούμενες και αμφισβητούμενες αλήθειες σιακινουνεύοντας με προσωπικό κόστος μένει να οημιουργηθεί. Θα πρέπει να έχει ταυτοχρόνως τα χαρακτηριστικά του επιστήμονα, αλλά και του ψυχαναλυτή ή του εξομολόγου, του ανθρώπου που ζωντανεύει Βιωματικά και ποιητικά τη γνώση. Ίσως ο όρος εμψυχωτής, που παραπέμπει σε κάτι σαν την αγγλική λέξη performer, να είναι ο πλησιέστερος προς αυτό που ζητάμε. Η αναφορά όμως αυτή πρέπει να οιευκρινισθεί γιατί μπορεί να γεννήσει νέες παρεξηγήσεις. Το ζητούμενο σεν είναι να εγκαταλειφθεί η επιστήμη χάριν της τέχνης, ούτε η σκέψη χάριν του τυφλού συναισθήματος. Ο ναζισμός, ο φασισμός, ο σταλινισμός, οι οιάφορες εκοοχές του ιρρασιοναλισμού (αλογοκρατίας) και οι παραθρησκευτικές οργανώσεις μέχρι τις λατρείες των σατανιστών μας έσειξαν που μπορεί- ακόμα και καλοπροαίρετα να οσηγήσει το τυφλό συναίσθημα. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια σκέψη που να θεμελιώνεται στην αμεσότητα του συναισθήματος, αλλά που με την σειρά της να την ελέγχει, να την κρίνει και να την μεταμορφώνει. Αυτό με την σειρά του σημαίνει ότι με όλες τις αμφισβητήσεις το θεμέλιο για να ασκηθεί η κριτική αυτή, οηλαοή το αληθές, το ωραίο, το σίκαιο, παραμένει αν όχι εξασφαλισμένο, τουλάχιστον οραματικά αναγκαίο και ζητούμενο. Μπροστά στο όποιο γεγονός μας αγγίζει Βαθιά, μας συγκλονίζει ή μας απειλεί με εξόντωση, η αναφορά στις έννοιες αυτές - που όντως ασυνατούμε να φυλακίσουμε ικανοποιητικά σε κάποιο ορισμό - έρχονται στο στόμα μας. Οι έννοιες αυτές οεν μπορεί να είναι σεσομένα στερεότυπα σε τετριμμένες συνθήκες. Είναι στην ουσία έννοιες έκτακτης ανάγκης. Και ίσως ο Βασικός ρόλος μιας παιοείας του πολιτισμού είναι να ανακαλύπτει κάτω από το τετριμμένο και το στερεότυπο την έκτακτη ανάγκη που Βρίσκεται πάντοτε εκεί. 14 Πολιτιστική Διαχείρισn