-1- H αρχαία Kασσώπη. H θέση

Transcript

1 -1- H αρχαία Kασσώπη H θέση Η Κασσώπη υπήρξε το πολιτικό κέντρο των Κασσωπαίων, ενός από τα τέσσερα σηµαντικότερα φύλα της αρχαίας Ηπείρου µεταξύ των δεκατεσσάρων που αναφέρονται από τον Θεόποµπο, ιστορικό του 4 ου αι. π. Χ. (Στράβων, 7.7.5). Ως το τέλος του 5 ου µε αρχές του 4 ου αι. π. X. τα Hπειρωτικά φύλα κατοικούσαν "κατά κώµας" (Ψευδο-Σκύλαξ, 28). Έκτοτε αρχίζουν να συνοικίζονται σε περιτειχισµένες πόλεις. Η Kασσώπη ιδρύθηκε µε συνοικισµό κωµών κατά το πρώτο µισό του 4 ου αι. π. X. στο δυτικό τµήµα της αρχαίας Kασσωπαίας (σχέδ. 1). H έκταση της αρχαίας Kασσωπαίας συµπίπτει περίπου µε αυτή του σηµερινού νοµού Πρέβεζας. Tα γεωγραφικά της όρια αποτελούσαν στα βόρεια ο ποταµός Aχέρων, στα νότια ο Aµβρακικός κόλπος, στα ανατολικά ο ποταµός Λούρος και στα δυτικά το Iόνιο πέλαγος. Tα δύο Σχέδιο 1. Χάρτης της αρχαίας Κασσωπίας ποτάµια ήταν στην αρχαιότητα πλωτά και διευκόλυναν την επικοινωνία των Kασσωπαίων µε τις ακτές της Aδριατικής, την Iταλία, τα Eπτάνησα και τη νότια Eλλάδα, συµβάλλοντας έτσι στην ανάπτυξη του εµπορίου και της οικονοµίας. Tη γεωγραφικά ευνοηµένη και εύφορη χώρα των Kασσωπαίων ήλεγχαν αρχικά Hλείοι άποικοι, οι οποίοι στον 8ο και 7ο αι. π. X. ίδρυσαν στο κεντρικό τµήµα της, σε επίκαιρες θέσεις, τις αποικίες Bατίες και Eλάτρια, στο εσωτερικό, και Bουχέτιο και Πανδοσία, στις όχθες των ποταµών Λούρου και Aχέροντα αντίστοιχα (σχέδ. 1). Nότια της Πανδοσίας, κοντά στις εκβολές του Aχέροντα, είχε ιδρυθεί κατά τον 14 ο αι. π. X. από Mυκηναίους αποίκους η Eφύρα (σχέδ. 1). Oι Kασσωπαίοι κατοικούσαν στο νοτιοδυτικό τµήµα της αρχαίας Ηπείρου από τους προϊστορικούς χρόνους. Ως το τέλος του 5 ου αι. π. X. η Kασσωπαία αποτελούσε τµήµα της αρχαίας Θεσπρωτίας. Aργότερα όµως οι Kασσωπαίοι αποσπάστηκαν και αποτέλεσαν ανεξάρτητο φύλο-κράτος µε πρωτεύουσα την Kασσώπη. H Kασσώπη κτίστηκε σε ευρύχωρο οροπέδιο στις νότιες πλαγιές του Zαλόγγου (φωτ. 1), µε υψόµετρο µ. και µαγευτική θέα προς τη θάλασσα, σε θέση στρατηγική, η οποία δεσπόζει στην Φώτο 1. Άποψη της Κασσωπίας από ΒΑ πεδιάδα της Πρέβεζας και ελέγχει τις ακτές του Aµβρακικού κόλπου και του Iονίου πελάγους. Aνατολικά της αρχαίας Kασσώπης υψώνεται η µεγαλύτερη κορυφή του Zαλόγγου, µε την οµώνυµη ιστορική µονή, γνωστή από τον ηρωϊκό θάνατο των γυναικών του Σουλίου το εκέµβριο του Στο χείλος του βράχου υψώνεται σήµερα λίθινο σύµπλεγµα γυναικών που σέρνουν το χορό, όπως τις είχε φανταστεί η λαϊκή µούσα και τις παρέστησε ο γλύπτης Γ. Zογγολόπουλος το Nοτιοδυτικά της αρχαίας πόλης και του Zαλόγγου βρίσκεται το νεότερο χωριό Kαµαρίνα. Η ανασκαφική έρευνα Φυσικά και τεχνικά οχυρή, η Kασσώπη ήταν µια από τις µεγαλύτερες πόλεις της αρχαίας Hπείρου και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγµα ολοκληρωµένης αστικής πόλης των Ηπειρωτικών φύλων. Σήµερα είναι µια από τις καλύτερα σωζόµενες πόλεις της αρχαίας Hπείρου. Mακριά από νεότερους οικισµούς και την επέµβαση του ανθρώπου διατήρησε σε καλή κατάσταση τα ερείπιά της µε αποτέλεσµα να προσφέρει πρόσφορο έδαφος για συστηµατική έρευνα. Oι πρώτες συστηµατικές ανασκαφές στην Kασσώπη πραγµατοποιήθηκαν από τον καθηγητή Σ. άκαρη µεταξύ των ετών , µε δαπάνες της εν Αθήναις Aρχαιολογικής Eταιρείας. Έφεραν

2 -2- στο φως ένα µεγάλο οικοδόµηµα στο κέντρο της πόλης, το οποίο ταυτίστηκε από τον ίδιο µε το δηµόσιο ξενώνα (Καταγώγιο), καθώς και τµήµα της µετέπειτα Βόρειας Στοάς της Αγοράς (σχέδ. 2-3, φωτ. 8-10). Παράλληλα µε τις πρώτες ανασκαφές, αλλά και αργότερα ( ), διεξήχθησαν από τον άκαρη και επιφανειακές έρευνες, οι οποίες του έδωσαν τη δυνατότητα να συντάξει το σχέδιο της πόλης µε την συνεργασία του Aθηναϊκού Kέντρου Oικιστικής (K. οξιάδη). Υπό την αιγίδα της Aρχαιολογικής Eταιρείας, από το 1977 έως το 1983, ο άκαρης διεξήγαγε συστηµατικές ανασκαφές σε ευρύτερη κλίµακα µε τη σύµπραξη του Aρχαιολογικού Iνστιτούτου του Bερολίνου (µε τη συνεργασία των αρχιτεκτόνων W. Hoepfner και E. L. Schwandner) και του Πανεπιστηµίου Iωαννίνων (µε τη συνεργασία της K. Γραβάνη). Kατά τη δεύτερη αυτή ανασκαφική περίοδο ανασκάφτηκαν δέκα ιδιωτικά σπίτια, τα περισσότερα στο κέντρο της πόλης, τα δηµόσια οικοδοµήµατα στο βορειοδυτικό τµήµα της Aγοράς, δρόµοι και κοινόχρηστοι χώροι. Παράλληλα, συµπληρώθηκε το τοπογραφικό σχέδιο της πόλης, καθώς και το σχέδιο του αποχετευτικού δικτύου. Με βάση τα συµπεράσµατα που προέκυψαν από τις ανασκαφές Σχέδιο 3. Κάτοψη των δυο περιόδων και τις επιφανειακές έρευνες, η εικόνα της αρχαίας Κασσώπης δύναται να ανασυσταθεί ως ακολούθως. H οχύρωση H αρχαία πόλη καταλαµβάνει έκταση περίπου 400 στρεµµάτων (σχεδ. 2). Tην περικλείουν ισχυρά τείχη που έχουν περίµετρο γύρω στα µ. και πάχος µ. Tα τείχη εκµεταλλεύονται τις υψοµετρικές διαφορές του εδάφους και είναι κατασκευασµένα από πολυγωνικούς δόµους τοπικού ασβεστόλιθου (φωτ. 2). Oι δυο απόκρηµνες κορυφές του οροπεδίου που υψώνονται στα βόρεια, ανατολικά και δυτικά της πόλης, χρησίµευαν ως ακροπόλεις και γι αυτό ήταν καλά οχυρωµένες και εφοδιασµένες µε δεξαµενή νερού (σχέδ. 2). Aνάµεσά τους διασώζεται και τρίτη δεξαµενή, προστατευµένη από αναληµµατικό τοίχο, ενώ στο ύψος της κορυφογραµµής απαντούν και µεµονωµένα λείψανα αµυντικών πύργων. Στην προέκταση της µικρότερης ακρόπολης, στα βορειοανατολικά, ένα διατείχισµα έφραζε µια φυσική διάβαση του Zαλόγγου. Νοτιοδυτικά της πόλης, ένα προτείχισµα προστάτευε επίσης ένα αδύνατο σηµείο και πιθανώς µια πηγή νερού. O αρχικός περίβολος των τειχών είχε κατά διαστήµατα θλάσεις για Φώτο 3. Η πυλίδα του δυτικού τείχους Φώτο 2. Το τείχος της δυτικής ακρόπολης αµυντικούς σκοπούς. Aντίθετα, ο περίβολος που κατασκευάστηκε αργότερα στα νοτιοδυτικά, για να συµπεριλάβει την επέκταση της πόλης, προστατευόταν από ισχυρούς ορθογώνιους πύργους. O περίβολος των τειχών είχε δύο κύριες τοξωτές πύλες ανατολικά και δυτικά, στα άκρα της κεντρικής λεωφόρου που περνούσε βόρεια της Aγοράς. Nότια της Aγοράς, µικρή τοξωτή πύλη οδηγούσε σε πηγή νερού, ενώ δευτερεύουσες πύλες υπήρχαν επίσης στο προτείχισµα, στο δυτικό τείχος (φωτ. 3), καθώς και στο νότιο, προς την επέκταση της πόλης. Η επέκταση επικοινωνούσε µε τη χώρα µε µεγάλη πύλη στη νότια πλευρά του νεότερου περιβόλου και πιθανώς µε µια µικρότερη στην ανατολική. Tο πολεοδοµικό σχέδιο

3 -3- H Kασσώπη ανταποκρινόταν απόλυτα στις αντιλήψεις των αρχαίων Eλλήνων για την πόλη του 4 ου αι. π. X., όπως τις συνόψισε ο φιλόσοφος Aριστοτέλης (Πολιτικά 1330α). Επικοινωνούσε εύκολα µε όλη τη χώρα, ξηρά και θάλασσα, ήταν κτισµένη σε πλαγιά µε υγιεινό προσανατολισµό, η θέση της ήταν κατάλληλη για τις πολιτικές δραστηριότητες και τις πολεµικές ενέργειες, διέθετε φυσικές πηγές και δεξαµενές νερού και είχε σπίτια σε κανονική διάταξη, κτισµένα σε ευθείς δρόµους, κατά το σύγχρονο πολεοδοµικό σύστηµα, το "ιπποδάµειο". Tο σύστηµα αυτό έγινε γνωστό στην Ήπειρο στα τέλη του 7 ου αι. π. X. µε την ίδρυση της κορινθιακής αποικίας Aµβρακίας, η άρτια πολεοδοµική οργάνωση της οποίας φαίνεται ότι αποτέλεσε το υπόδειγµα για τη δηµιουργία της αστικής πόλης των Hπειρωτικών φύλων. H Kάσσωπη κτίστηκε εξαρχής κατά το γεωµετρικό σύστηµα της εσχάρας, το γνωστό ως "ιπποδάµειο", σύµφωνα µε το οποίο η έκταση χωρίζεται σε οικοδοµικά τετράγωνα µε τη χάραξη ευθύγραµµων δρόµων, κάθετων µεταξύ τους (σχέδ. 2-3). Είκοσι παράλληλοι δρόµοι, πλάτους 4,20 µ., οι "στενωποί" (φωτ. 4), διασχίζουν την πόλη µε άξονα από βορρά προς νότο και διασταυρώνονται κάθετα µε δυο φαρδύτερους δρόµους, πλάτους 6 µ., τις "πλατείες οδούς" ή "λεωφόρους", οι οποίοι τέµνουν την πόλη από ανατολάς προς δυσµάς (φωτ. 8-9). Με βάση το πυκνό αυτό οδικό δίκτυο σχηµατίζονται 60 στενόµακρες οικοδοµικές νησίδες, που έχουν πλάτος περίπου 30 µ., ενώ το µήκος τους ποικίλλει από µ. Στο πλάτος των οικοδοµικών νησίδων ήταν κτισµένα δυο σπίτια, τα οποία χωρίζονται µεταξύ τους από έναν αποχετευτικό διάδροµο, την "περίσταση", πλάτους 1,20 µ. (σχέδ. 2-3). H έκταση εντός των τειχών δεν ήταν οικοδοµηµένη στο σύνολό της. Yπολογίζεται ότι µέσα στον περίβολο ήταν κτισµένα γύρω στα 600 ιδιωτικά σπίτια, ενώ ένα µέρος του πληθυσµού θα διέµενε νοτιότερα, σε αγροκτήµατα εκτός πόλης. O επίπεδος χώρος νότια της κεντρικής οδού, στη νοτιοανατολική γωνία της πόλης, ήταν προορισµένος για δηµόσια χρήση (σχέδ. 2-3). Tη θέση αυτή καταλαµβάνει η πολιτική Aγορά, την οποία ορίζουν δύο κύρια οικοδοµήµατα, το Πρυτανείο, στη δυτική πλευρά, όπου διέµεναν οι άρχοντες της πόλης, και το Βουλευτήριο, στην ανατολική, όπου συνέρχονταν οι εκπρόσωποι του φύλου των Kασσωπαίων. Tις δυο µακρές πλευρές όριζαν δυο στοές µια προς βορράν, η οποία αναπτύχθηκε σε βάρος της κεντρικής λεωφόρου, και µια κατά µήκος του νότιου τείχους, της οποίας ελάχιστα τµήµατα σώζονται σήµερα µετά την κατακρήµνιση του νότιου τµήµατος της Aγοράς και του τείχους. Στον άξονα της Aγοράς, στη βορειοδυτική γωνία της πόλης, πάνω από την κατοικηµένη περιοχή, ήταν κτισµένο το Θέατρο (σχέδ. 2). Σε περίοπτη επίσης θέση, στα ανατολικά, κάτω από το διατείχισµα, ήταν κτισµένος ένας περίπτερος ναός. Ένα λατρευτικό οικοδόµηµα (ή γυµνάσιο;) υπήρχε πιθανώς στις νότιες συνοικίες της πόλης, δυτικά της Aγοράς. Στο νοτιοδυτικό άκρο της πόλης, µακριά από την κατοικηµένη περιοχή αλλά εντός των τειχών, ήταν ιδρυµένο ένα υπόγειο ταφικό µνηµείο(σχέδ.2). Tα νεκροταφεία εκτείνονταν εκτός των τειχών, στα ανατολικά, στα νοτιοδυτικά και στα νότια, κατά µήκος των δρόµων που οδηγούσαν στην πόλη. Πιθανότατα κατά τον 3ο αι. π.x., που είναι εποχή ακµής για την Kασσώπη, η αύξηση του πληθυσµού επέβαλε την επέκταση του πολεοδοµικού ιστού της εκτός των τειχών. Έτσι περιτειχίστηκε ένας χώρος 10 περίπου εκταρίων στα νοτιοδυτικά, χωρίς όµως η επέκταση αυτή να αλλοιώσει την αρχιτεκτονική της οργάνωση (σχέδ. 2). H πόλη είχε άρτιο αποχετευτικό σύστηµα, το οποίο διοχέτευε τα λήµµατα στο διαχωριστικό υπόνοµο των σπιτιών, την περίσταση, και από εκεί σε µεγαλύτερο δίκτυο υπονόµων, το οποίο τα αποµάκρυνε έξω από το νότιο και το δυτικό τείχος. Tα νερά της βροχής παρέσερναν τα απόβλητα στους γύρω αγρούς.

4 -4- Tα ιδιωτικά σπίτια Φώτο 4. Ο κάθετος δρόµος δυτικά του καταγωγίου από τα νότια Tα σπίτια της Kασσώπης ήταν κτισµένα σε ίση οικοπεδική έκταση, εµβαδού 226 µ2 (σχέδ.2-3). Eίχαν νότιο προσανατολισµό και επικοινωνούσαν µε τους κάθετους δρόµους, οι οποίοι ήταν λιθόστρωτοι στο ανατολικό µισό (φωτ. 4). H είσοδος των σπιτιών προστατευόταν από ένα υπόστυλο προστέγασµα. Bρισκόταν περίπου στον άξονα του σπιτιού και οδηγούσε στην αυλή, στο βάθος της οποίας ήταν ο οίκος, το καθηµερινό δωµάτιο της οικογένειας, όπου έκαιγε η εστία. Γύρω από την αυλή και τον οίκο ήταν συγκεντρωµένοι οι υπόλοιποι χώροι: ο ανδρώνας, το επίσηµο δωµάτιο του σπιτιού για τις συναναστροφές των ανδρών, το λουτρό µε το αποχωρητήριο, ο σταύλος, οι αποθήκες και άλλοι βοηθητικοί χώροι. Aπό άποψη διαρρύθµισης, η κατοικία παρουσιάζει κατά κανόνα µια τριµερή διαίρεση του εσωτερικού µε δυο παράλληλους και δυο εγκάρσιους τοίχους να τέµνονται, οι οποίοι, µε κεντρικό πυρήνα την αυλή και τον οίκο, σχηµατίζουν από έξι ως εννέα χώρους. Όλα τα σπίτα είχαν και δεύτερο όροφο, τουλάχιστον σε τµήµα της βόρειας πλευράς, στον οποίο βρίσκονταν τα υπνοδωµάτια. O ανδρωνίτης και ο γυναικωνίτης λαµβάνονταν πρόνοια να µην επικοινωνούν, "ό,τι µή δεί µήτε τεκνοποιώνται οι οικέται άνευ τής ηµετέρας γνώµης" (Ξεν. Oικ. 9, 2 κ.εξ.). Tα σπίτια της Kασσώπης, όπως και τα άλλα οικοδοµήµατα, είχαν το κατώτερο τµήµα λίθινο από δόµους ασβεστόλιθου, συνήθως πολυγωνικούς µε ισοδοµική επίστεψη (φωτ. 5), και το ανώτερο από ωµά, κυρίως, πλιθάρια και ξυλοδεσιές. H στέγη ήταν καλυµµένη µε κεραµίδια και οι τοίχοι ήταν επιχρισµένοι µε αµµοκονία. Συχνά τα σπίτια ήταν εξωραϊσµένα µε περίτεχνα αρχιτεκτονικά µέλη, π.χ. επίκρανα παραστάδων, και είχαν στα επίσηµα δωµάτια (ανδρώνες) τους τοίχους βαµµένους µε λευκό, ερυθρό, ωχρό και πράσινο χρώµα. Oρισµένα είχαν περίστυλες αυλές που κοσµούνταν µε ψηφιδωτά Φώτο 7. Τα σπίτι 5 από βόρεια λειτούργησε µεταλλουργείο και κεραµουργείο. H Aγορά µε τα δηµόσια οικοδοµήµατα Tο Πρυτανείο δάπεδα, όπως το σπίτι 3 (φωτ. 6), ενώ άλλα χρησίµευαν και ως επαγγελµατική στέγη, όπως το σπίτι 5 (φωτ. 7), στο οποίο κάποια περίοδο Φώτο 5. Τα σπίτια 1,2,3, 4,5 από δυτικά Φώτο 6. Τα σπίτια 1,2,3, 4,5 και το καταγώγιο από βόρεια Φώτο 8. Τα οικοδοµήµατα της Αγοράς, το καταφύγιο και τα σπίτια 1,2,3,4,5 από αέρος O αρχαιότερος και πιο επίσηµος χώρος της Aγοράς βρισκόταν στη δυτική πλευρά της, όπου εκτείνεται το Πρυτανείο και το Tέµενος (σχέδ. 2-3, φωτ. 8). Tο Πρυτανείο, στην εστία του οποίου έκαιγε το ''άσβεστον πύρ'' της πόλης, ήταν ο χώρος όπου σιτίζονταν οι πρυτάνεις και τα τιµώµενα πρόσωπα που διανυκτέρευαν εκεί. Πιθανόν το αρχαιότερο τµήµα του Πρυτανείου ήταν το ανεξάρτητο τετράγωνο και ευρύχωρο δωµάτιο της νότιας πλευράς. Tο νεότερο οικοδόµηµα, που χρονολογείται πιθανότατα στο β' µισό του 3 ου αι. π. X., είχε το σχήµα σπιτιού µε περίστυλη αυλή. Tο περιστύλιο είχε δωρικούς κίονες στις τρεις πλευρές σε σχήµα Π. Γύρω από την αυλή ήταν διατεταγµένοι διάφοροι χώροι. Μεταξύ αυτών το

5 -5- δωµάτιο της εστίας, ένας ανδρώνας, µια πρόστυλη αίθουσα µε ίχνη λατρευτικά και απέναντι µια αψιδωτή εξέδρα, ανοιχτή προς την Αγορά. Από αυτή, οι άρχοντες παρακολουθούσαν τις θυσίες και ιεροτελεστίες που τελούνταν στο Tέµενος κατά τις συνελεύσεις του Kοινού των Κασσωπαίων και τις εορταστικές εκδηλώσεις. Tο Tέµενος και η υτική Στοά Aνατολικά του Πρυτανείου πρέπει να εκτεινόταν αρχικά µόνο ένας υπαίθριος χώρος, προορισµένος για ιεροτελεστίες, το Tέµενος (σχέδ. 2-3, φωτ. 8). Aργότερα, µεταξύ του Πρυτανείου και του Tεµένους, κτίστηκε ένα στενόµακρο στωικό οικοδόµηµα µε 13 ιωνικούς κιόνες στην πρόσοψη και δυο κλειστούς χώρους στα άκρα (σχέδ. 3). Μπροστά από τη υτική Στοά, τµήµα του Tεµένους πλακοστρώθηκε και περικλείστηκε µε λίθινους ορθοστάτες. Στην πρόσοψη του ορθογώνιου αυτού περιβόλου σώζονται εννέα βάθρα κατά χώραν. Άλλα τρία, βόρεια από αυτά, έχουν τη µορφή θρανίου. Στο µέσον, µπροστά από τα βάθρα, µια µεγάλη µονολιθική βάση έφερε πιθανώς κάποιο σύµβολο της πόλης. Aνατολικότερα, προς το κέντρο της Aγοράς, ήρθαν στο φως τρεις συνεχόµενοι βωµοί. O µεγαλύτερος ήταν αφιερωµένος στο ία Σωτήρα, σύµφωνα µε επιγραφή του 4 ου -αρχών 3 ου αι. π. X. που διασώζει. Eίναι πιθανό, οι δύο άλλοι βωµοί να ανήκουν στη σύζυγο του ιός ιώνη και στην Aφροδίτη, παρέδρους θεότητες, τη λατρευτική σπουδαιότητα των οποίων µαρτυρούν νοµίσµατα των Kασσωπαίων του 4 ου και 3 ου αι. π. X. µε την προτοµή τους. H Βόρεια Στοά και τα βάθρα Στα τέλη του 3 ου Φώτο 9. Η Βόρεια Στοά και τα Βάθρα από ανατολικά αι. π. X., στη βόρεια πλευρά της Aγοράς κατασκευάστηκε ένα µεγάλο στωϊκό οικοδόµηµα διαστάσεων 63,02 X 11,63 µ., µε 13 ιωνικούς κιόνες στο εσωτερικό και 23 δωρικούς εξωτερικά (σχέδ. 2-3, φωτ. 8-9). H κιονοστοιχία της πρόσοψης δεν εκτείνεται ως τα άκρα, όπως και στη υτική Στοά του Πρυτανείου, ώστε να δηµιουργούνται και εδώ δυο κλειστοί χώροι πιθανότατα για γραφειοκρατικές ανάγκες. Στην πρόσοψη της Βόρειας Στοάς εκτείνονται στη σειρά είκοσι ένα λίθινα βάθρα µε επιγραφές του 3 ου και 2 ου αι. π. X., µερικά από τα οποία έχουν τη µορφή τοξοειδούς ή ηµικυκλικής εξέδρας. Aρκετά βάθρα έφεραν ψηφίσµατα των Kασσωπαίων, ενώ τα περισσότερα χρησίµευαν για τη στήριξη χάλκινων αδριάντων, όπως µαρτυρούν οι τόρµοι που διασώζουν στην άνω επιφάνεια. Kατά µήκος της ανατολικής πλευράς της Στοάς εκτείνονται άλλες έξι βάσεις χάλκινων αδριάντων, τους οποίους, σύµφωνα µε τις επιγραφές, αφιέρωσε "τοις θεοίς και τη πόλει" η ίδια οικογένεια. Όπως αποκάλυψαν οι ανασκαφές, η Βόρεια Στοά κτίστηκε στη θέση ενός αρχαιότερου στωικού οικοδοµήµατος µε ψηφιδωτό δάπεδο, το οποίο πιθανότατα χρονολογείται στα τέλη του 4 ου µε αρχές του 3 ου αι. π. X. Tο Bουλευτήριο Tη νοτιοανατολική γωνία της Aγοράς καταλαµβάνει ένα µικρό θέατρο, το οποίο πιθανότατα χρησίµευε ως Bουλευτήριο (σχέδ. 2-3, φωτ. 8). Tο κοίλο του έχει 22 σειρές λίθινων εδωλίων και χωρίζεται µε κλίµακες σε 4 κερκίδες. H σκηνή είναι ορθογώνια µε δυο ορθογώνια παρασκήνια στα δύο άκρα, τα οποία προβάλλουν στην ορχήστρα και πλαισιώνουν το προσκήνιο. Aνατολικά του κοίλου απαντά ένα στωικό οικοδόµηµα, που διασώζει ίχνη από δεκαπέντε οκτάπλευρους στύλους στο εσωτερικό και δεκατρείς στην πρόσοψη, τα άκρα του οποίου είναι

6 -6- κλειστά, όπως και στις άλλες στοές της Kασσώπης. H στοά αυτή χρησίµευε ως καταφύγιο σε περίπτωση κακοκαιρίας, δεδοµένου ότι το Bουλευτήριο δεν ήταν στεγασµένο. H χωρητικότητα του Bουλευτηρίου υπολογίζεται σε άτοµα. Πιθανότατα κατασκευάστηκε στον 3ο αι. π. X., στην εποχή που η Aγορά απέκτησε µνηµειακό αρχιτεκτονικό πλαίσιο. Tα άλλα δηµόσια οικοδοµήµατα Tο Kαταγώγιο Πίσω από τη βόρεια Στοά κατασκευάστηκε στα τέλη του 3 ου αι. π. X. ένα µεγάλο οικοδόµηµα, το οποίο κατέλαβε το πλάτος µιας οικοδοµικής νησίδας και το µήκος δυο σπιτιών (30 X µ.) (σχέδ. 2-3, φωτ. 8-10). Όπως όλα τα κτίρια της Kασσώπης, είχε ανωδοµία από ωµές, κυρίως, πλίθρες και ξυλοδεσιές πάνω σε λίθινη κρηπίδα, η οποία αποτελείται από µεγάλους, πολυγωνικούς δόµους ασβεστολίθου µε ισοδοµική επίστεψη. Tο κτίριο έχει τη µορφή οικίας σε µνηµειακό Φωτό 10.Το καταγώγιο από Β µέγεθος, µε αυλή στο κέντρο, η οποία περιβάλλεται από 26 οκτάπλευρους στύλους µε δωρικά επίκρανα. Στο βάθος υπάρχουν 18 δωµάτια που επικοινωνούν µε τις στοές του περιστυλίου. Όλοι οι χώροι είναι ορθογώνιοι µε εξαίρεση τους 8 γωνιακούς, που είναι τραπεζιόσχηµοι. Ένα από τα ορθογώνια δωµάτια της νότιας πλευράς έχει τη µορφή προπύλου και χρησίµευε ως είσοδος από την κύρια αρτηρία της πόλης. Tο κτίριο είχε και δεύτερο όροφο, στον οποίο ανέβαινε κανείς µε ξύλινη κλίµακα δυτικά της εισόδου, όπου σώζεται η λίθινη βάση της. Ένας ξύλινος εξώστης στις τέσσερις πλευρές του άνω ορόφου οδηγούσε σε ισάριθµα υπνοδωµάτια. Oι αντίστοιχοι χώροι στο ισόγειο ήταν βοηθητικοί (µαγειρείο, καπηλιά, αποθήκες, σταύλοι, αποχωρητήριο). Κατά τους W. Hoepfner και E. L. Schwandner, όλοι οι χώροι, άνω και κάτω, ήταν εµπορικά καταστήµατα. Tο Kαταγώγιο κτίστηκε στη θέση παλαιότερου οικοδοµήµατος, του τέλους του 4ου ή των αρχών του 3 ου αι. π. X., λείψανα του οποίου αποκάλυψαν οι ανασκαφές. Kατά την κατασκευή του νεότερου κτιρίου διανοίχθηκε µικρή λιθόστρωτη πάροδος, έξω από τη βόρεια πλευρά του, για την αποχέτευση των οµβρίων υδάτων της στέγης (φωτ. 5). Tο Θέατρο Tο Θέατρο της Kασσώπης παρουσιάζει ιδιορρυθµία ως προς την ορχήστρα, η οποία δε σχηµατίζει πλήρη κύκλο, αλλά τόξο µεγαλύτερο από το ηµικύκλιο, πιθανώς λόγω του περιορισµένου χώρου (σχέδ. 2). Tο κοίλο (διαµ. βάσης 19 µ., κορυφής 82 µ.) στηρίζεται στην πρόσοψη σε δυο πολυγωνικά αναλήµµατα, ενισχυµένα µε αντηρίδες. Xωρίζεται από ενδιάµεσο διάζωµα σε δυο τµήµατα µε 24 σειρές λίθινων εδωλίων κάτω και 12 επάνω, ενώ 11 κλίµακες το διαιρούν σε 10 κερκίδες, από τις οποίες οι δυο ακρινές έχουν το µισό πλάτος. Ένα κορυφαίο, πλατύτερο διάζωµα προστατεύεται εξωτερικά από ισχυρό πολυγωνικό τοίχο, ο οποίος φέρει θυρίδα που διευκόλυνε την έξοδο των θεατών από το πάνω µέρος του Θεάτρου. H σκηνή είναι ορθογώνια µε δυο στενόµακρα παρασκήνια στα άκρα, µεταξύ των οποίων αναπτύσσεται το προσκήνιο µε έξι κίονες στην πρόσοψη. Tο Θέατρο χρονολογείται στον 3 ο αι. π. X. και υπολογίζεται ότι είχε χωρητικότητα θεατές. O Ναός της Aφροδίτης

7 -7- O ναός αµέσως κάτω από το διατείχισµα κατασκευάστηκε πιθανώς στα χρόνια της ίδρυσης της πόλης, στη θέση παλαιότερου ιερού (σχέδ. 2). Ήταν κατά πάσα πιθανότητα αφιερωµένος στην Aφροδίτη, µια από τις κύριες θεότητες του φύλου και της πόλης, όπως φανερώνει η απεικόνισή της στα πρώτα νοµίσµατα της Kασσώπης και η επίκλησή της στις επιγραφές. Πρόκειται για περίπτερο, δωρικό ναό "εν παραστάσι", µε 6 X 10 κίονες, από τον οποίο σώζονται µόνο τα θεµέλια, διαστάσεων X µ. Έχει πρόναο και σηκό, στο βάθος του οποίου διακρίνονται ίχνη της βάσης του λατρευτικού αγάλµατος. Mερικοί από τους ορθοστάτες του ναού είναι σήµερα εντοιχισµένοι σε λίθινη τράπεζα νότια του καθολικού της γειτονικής χριστιανικής µονής Zαλόγγου. Tο Hρώο Tο ταφικό µνηµείο της Kασσώπης (σχέδ. 2) αποτελείται από έναν υπόγειο τετράγωνο θάλαµο διαστάσεων 3.02 X 2.97 µ., καλυµµένο µε καµάρα από πώρινες λιθοπλινθίδες, προς τον οποίο οδηγεί υπαίθρια κλίµακα, λαξευµένη στο βράχο, και καµαροσκέπαστος διάδροµος που ήταν ασφαλισµένος µε θύρα. Tο εσωτερικό των τοίχων του υπόγειου µνηµείου είναι επιχρισµένο µε ισχυρό κονίαµα που αποµιµείται ορθοµαρµάρωση ωχρού χρώµατος. Όταν ο Leake επισκέφθηκε την Kασσώπη το 1806, το µνηµείο ήταν συληµένο. H παραβίαση έγινε από τη στέγη του νεκρικού θαλάµου µε την αφαίρεση της κεντρικής πλίνθου. Tο δάπεδο του θαλάµου αναµοχλεύθηκε επανειληµµένα. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν λίγα όστρακα ελληνιστικών χρόνων. Tο µνηµείο, επειδή βρίσκεται εντός των τειχών, αποµονωµένο σαν σε τέµενος, θεωρείται ως ηρώο - κενοτάφειο κάποιου τοπικού ήρωα ή σε κάποιου προσώπου που είχε αφηρωισθεί, πιθανόν του ιδρυτή της πόλης. Kατά πάσα πιθανότητα χρονολογείται στην πρώιµη οικοδοµική περίοδο της Kασσώπης (4 ος - 3 ος αι. π. X.). Iστορικό περίγραµµα H Kασσώπη αναφέρεται για πρώτη φορά σε κατάλογο θεωροδόκων από την Eπίδαυρο, ο οποίος χρονολογείται στα π. X. και αποτελεί ασφαλές terminus ante quem για την ίδρυσή της. Πολύ σύντοµα κόβει τα πρώτα της νοµίσµατα µε την κεφαλή της Aφροδίτης στον εµπροσθότυπο (370/ /342 π. X.). Σηµαντικό γεγονός για την περαιτέρω ανάπτυξή της υπήρξε η υποταγή των αποικιών των Hλείων στην Kασσωπαία από το Φίλιππο B' της Mακεδονίας το 343/342 π. X. Mε την κατάργηση της αποικιοκρατίας και τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών από τους Kασσωπαίους, η Kασσώπη αναδεικνύεται στο µεγαλύτερο αστικό κέντρο της περιοχής. Eξάλλου, οι άριστες συνθήκες για την ανάπτυξη της γεωργίας, κτηνοτροφίας, αµπελουργίας και ελαιουργίας, της ναυτιλίας και του εµπορίου, της επέτρεψαν να διατηρεί εξέχουσα θέση και µεταξύ των άλλων Hπειρωτικών πόλεων. Όπως φανερώνουν τα εντυπωσιακά οικοδοµήµατα και τα πλούσια ευρήµατα των ανασκαφών, τόσο στην εποχή της Συµµαχίας των Hπειρωτών (343/ /233 π. X.), όσο και στην περίοδο του Kοινού των Hπειρωτών που ακολουθεί (234/ π. X.), η Kασσώπη γνωρίζει µεγάλη ακµή. Xαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στα τέλη του 3 ου µε αρχές του 2 ου αι. π. X. αποσπάται από το Kοινό των Hπειρωτών, εκδίδει αργυρό νόµισµα και διεξάγει εµπόριο µε την Iταλία µέσω των λιµανιών της στο Iόνιο πέλαγος και της νήσου Kέρκυρας. H ανάπτυξη του εµπορίου και της βιοτεχνίας µε την αγγειοπλαστική, την πηλοπλαστική, τη µεταλλουργία κ.ά., καθώς και της αργυρής νοµισµατοκοπίας και της αρχιτεκτονικής µαρτυρούν πληθυσµό εύπορο και πολιτισµικά προηγµένο, µε τάση για την πολυτέλεια. Στην εποχή της ακµής υπολογίζεται ότι είχε έως κατοίκους. Ιδιαίτερα σηµαντικές πτυχές της πολιτικής, οικονοµικής και κοινωνικής ιστορίας της Κασσώπης κατά τους ελληνιστικούς χρόνους φωτίζει η ανασύσταση της φυσιογνωµίας των τοπικών εργαστηρίων κεραµικής, η οποία παράλληλα συµβάλλει και στην ανίχνευση της πολιτιστικής ταυτότητας της

8 -8- πόλης ως κέντρου παραγωγής. Όπως διαπιστώθηκε από τη µελέτη των αγγείων, εκτός των άλλων, από τα τέλη του 3 ου έως τα τέλη του 2 ου αι. π.χ. λειτούργησαν στην Κασσώπη τρία εργαστήρια και τρεις εργαστηριακές οµάδες κατασκευής ανάγλυφων σκύφων. Από το δεύτερο τέταρτο του 2 ου έως τα µέσα του 1 ου αι. π.χ. κατασκευάστηκε από τοπικά εργαστήρια και ερυθροβαφής κεραµική, γνωστή ως Eastern Sigillata. Αποκαλυπτική επίσης για τις οικονοµικές και πολιτισµικές σχέσεις της Kασσώπης είναι η µαρτυρία των 1512 νοµισµάτων που βρέθηκαν στις νεότερες ανασκαφές, τα οποία αντιπροσωπεύουν 40 διαφορετικές πόλεις, 17 Kοινά ή φύλα και έθνη ελληνικά και βαρβαρικά ή είναι νοµίσµατα βασιλέων. Oι Kασσωπαίοι είχαν ανέκαθεν στενές πολιτικές σχέσεις µε τους Mολοσσούς, το ισχυρότερο φύλο της αρχαίας Hπείρου. Tο π. X., µε τη διάσπαση του Kοινού των Hπειρωτών, συντάσσονται µε τους Mακεδόνες και συµµαχούν µε τους Mολοσσούς εναντίον των Pωµαίων, εκδίδοντας κοινό νόµισµα µε τα εθνικά KAΣΣΩΠAIΩN-MOΛOΣΣΩN. Tο 167 π. X. γνωρίζουν τη σκληρότητα των Pωµαίων, οι οποίοι κατέστρεψαν 70 πόλεις στην Ήπειρο, τις περισσότερες µολοσσικές, και έσυραν στη δουλεία ανθρώπους (Στράβων 7.7.3). H Kασσώπη συγκαταλέγεται µεταξύ αυτών και έκτοτε παρακµάζει, παρόλο που ανοικοδοµείται, όπως φανερώνουν οι επισκευές στα περισσότερα δηµόσια κτίρια και στα ιδιωτικά σπίτια. Στην εικοσαετία π. X. η Kασσώπη παύει να είναι έδρα του Kοινού των Kασσωπαίων, το οποίο καταργείται από τους Pωµαίους. Oι Kασσωπαίοι συµµετέχουν στο "Kοινό των Πανδοσιέων", που λειτουργεί αρχικά µε έδρα την Πανδοσία και αργότερα τη ωδώνη υπό τους Hλείους αποίκους, στους οποίους οι Pωµαίοι είχαν παραχωρήσει προνόµια σε βάρος των Hπειρωτών. Tο 148 π. X. η Kασσωπαία υπάγεται στη Pωµαϊκή επαρχία της Mακεδονίας, όπως όλη η Ήπειρος και η Iλλυρία. Tότε ανασυστήνεται το Kοινό των Hπειρωτών, το οποίο λειτουργεί υπό τον έλεγχο των Pωµαίων έως τον 1 ο αι. π. X., και η Κασσώπη ανασυγκροτείται. Όπως µαρτυρεί επιγραφήαφιέρωµα στον Hρακλή Σωτήρα, που βρέθηκε στις νεότερες ανασκαφές, κατά την περίοδο αυτή, Κασσωπαίοι εκστρατεύουν υπό τους Pωµαίους στη M. Aσία, εναντίον των Aτταλιδών ( π. X.). Με το γεγονός αυτό πιθανώς συνδέονται και τα βάθρα της ανατολικής πλευράς της Βόρειας Στοάς, µε τις αναθηµατικές επιγραφές των απολεσθέντων νέων. Mε την ίδρυση της Nικόπολης το 31 π. Χ., η Kασσώπη εγκαταλείπεται από τους κατοίκους της, οι οποίοι εξαναγκάζονται από τον Aύγουστο να συνοικιστούν εκεί, µαζί µε τους κατοίκους των περισσότερων οικισµών της Hπείρου και της Aιτωλοακαρνανίας. Βιβλιογραφία Ανασκαφική και επιφανειακή έρευνα Σ. άκαρης, ΠΑΕ (1952) , ΠΑΕ (1953) , ΠΑΕ (1954) , ΠΑΕ (1955) S. Dakaris, Cassopaia and the Elean Colonies, Ancient Greek Cities 4 (1971). Σ. άκαρης, ΠΑΕ (1977) , ΠΑΕ (1978) , ΠΑΕ (1979) , ΠΑΕ (1980) 21-32, ΠΑΕ (1981) 72-77, ΠΑΕ (1982) 79-84, ΠΑΕ (1983) Σ. άκαρης, Kασσώπη, Nεότερες ανασκαφές (1984) και (1989 β έκδ.). W. Hoepfner - E. L. Schwandner - S. Dakaris - K. Gravani - A. Tsingas, "Kassope, Bericht über die Ausgrabungen einer spätklassischen Streifenstadt in Nordwestgriechenland", σε: W. Hoepfner - E. L. Schwandner (επιµ. εκδ.), Haus und Stadt im klassischen Griechenland, Wohnen in der klassischen Polis I (1986) και (1994 β έκδ.) W. Hoepfner - S. Dakaris - E. L. Schwandner - K. Gravani, Kassope, Eine spätklassische Streifenstadt in Nordwestgriechenland, W. Hoepfner (επιµ. εκδ.), Geschichte des Wohnens I: 5000 v. Chr n. Chr., Vorgeschichte Frühgeschichte- Antike (1999) Βιβλιογραφία γενική N. M. Leake, Travels in Northern Greece, I, IV (1835). N. G. L. Hammond, The colonies of Elis in Cassopaia, Αφιέρωµα εις την Ήπειρον, εις µνήµην Χρ. Σούλη (1956)

9 -9- Σ. άκαρης, «Συµβολή εις την τοπογραφίαν της Αρχαίας Ηπείρου», ΑΕ (1957) P. R. Franke, Die antiken Münzen von Epirus (1961). N. G. L. Hammond, Epirus, The geography, the ancient remains, the history and the topography of Epirus and adjacent areas (1967). S. Dakaris, Kassope, EAA, Suppl. (1970) P. Cabanes, L Épire de la mort de Pyrrhos à la conqête Romaine ( av. J.C.) (1976). S. Dakaris, Kassope, EAA, Suppl. ( ) III, Κ. Γραβάνη, «Η αρχαία Κασσώπη», Πρακτικά Επιµορφωτικών Σεµιναρίων Ξεναγών (1994) Βιβλιογραφία ειδική S. Dakaris, Von einer kleinen länlichen Ansiedlung des 8-4 Jhs. v. Chr. zu einer spätklassischen Stadt in Nordwest-Griechenland, Palast und Hütte, Symposium in Berlin 1979 (1982) E. L. Schwandner - G. Zimmer - U.Zwicker, Zum Problem der Öfen griechischer Bronzegiesser, AA (1983) Μ. Οικονοµίδου-Καραµεσίνη, «Χάλκινο νόµισµα των Ηπειρωτών από τις ανασκαφές της αρχαίας Κασσώπης», ΗπΧρον 26 (1984), E. L. Schwandner, Sull Architettura ed Urbanistica Epirotica nel IV secolo, Atti del XXIV Convegno di Studi sulla Magna Grecia, Taranto 1984 (1985) K. Gravani, «Die Keramik von Kassope, Eine vorläufiger Überblick», W. Hoepfner - E.L. Schwandner (εκδ.), Haus und Stadt im klassischen Griechenland, Wohnen in der klassischen Polis I (1986) και (1994 β έκδ.) M. Oikonomidou-Karamesini, "Die Münzen der Ausgrabung von Kassope", W. Hoepfner - E. L. Schwandner (επιµ. εκδ.), Haus und Stadt im klassischen Griechenland, Wöhnen in der klassischen Polis I (1986) και (1994 β έκδ.) J. Boessneck, Zoοarchaeologische Ergebnisse an den Tierknochen-und Molluskenfunden, W. Hoepfner - E.L. Schwandner (επιµ. εκδ.), Haus und Stadt im klassischen Griechenland, Wohnen in der klassischen Polis I (1986) και (1994 β έκδ.) Α. Βλαχοπούλου-Οικονόµου, Ηγεµόνες και κορυφαίες κέραµοι µε διακόσµηση από την Ήπειρο, Τύπος «άνθους λωτού-ελίκων» διδ. διατριβή (1986). S. Dakaris, "Organisation politique et urbanistique de la ville dans l' Épire antique", L' Illyrie méridionale et l' Épire dans l' Antiquité, Actes du Colloque International de Clermont- Ferrand 1984 (1987) Σ. άκαρης, "H ρωµαϊκή πολιτική στην Ήπειρο", Πρακτικά A' ιεθνούς Συµποσίου για τη Nικόπολη, Πρέβεζα 1984 (1987) W. Hoepfner, Nikopolis-Zur Stadtgründung des Augustus, Πρακτικά Α ιεθνούς Συµποσίου για τη Νικόπολη, Πρέβεζα 1984 (1987) E. L. Schwandner, Handwerkerviertel in Gründungsstäten des 5. und 4. Jahrhunderts, Πρακτικά ΧΙΙ ιεθνούς Συνεδρίου Κλασικής Αρχαιολογίας, Αθήνα 1983 (1988) K. Γραβάνη, «Kεραµεική των ελληνιστικών χρόνων από την Ήπειρο», HπXρον 29 (1988/89) Χρ. Τζουβάρα- Σούλη, «Από την τεχνική των αγνύθων», ωδώνη 11 (1992) Χρ. Τζουβάρα- Σούλη, «Λατρείες στην Κασώπη», Τιµητικός τόµος για τον καθηγητή Σ. άκαρη (1994) Chr. Tzouvara-Souli, Seal Impressions on Loomweitghts from Cassope (Epirus) I. The numismatic Types, BCH Suppl. 29 (1996) K. Γραβάνη, Ανάγλυφοι σκύφοι από την Κασσώπη, Συµβολή στη µελέτη της ελληνιστικής κεραµικής από την Ήπειρο και στην ανασκαφική στρωµατογραφία της Κασσώπης, διδ. διατριβή (1996).

10 -10- K. Γραβάνη, «Τοπογραφικά Κασσωπαίας», Αφιέρωµα στον N. G. L. Hammond (1997) K. Γραβάνη, «Ανάγλυφοι σκύφοι από την Κασσώπη, Τα τοπικά εργαστήρια», Ε ΕλλΚερ, Χανιά 1997 (2000) Ν. Kατσικούδης, «Το θέατρο στην αρχαία Ήπειρο», ωδώνη 29 (2000) E. L. Schwandner, Kassope, The City in whose Territory Nicopolis was Founded, J. Isager (επιµ. εκδ.), Foundation and Destruction, Nikopolis and Northwestern Greece, The archaeological evidence for the city destructions, the foundation of Nicopolis and the synoecism, Monographs of the Danish Institute at Athens, 3 (2001) K. Gravani, Archaeological Evidence from Cassope. The Local Workshops of Mouldmade bowls, J. Isager (επιµ. εκδ.), Foundation and Destruction, Nikopolis and Northwestern Greece, The archaeological evidence for the city destructions, the foundation of Nicopolis and the synoecism, Monographs of the Danish Institute at Athens, 3 (2001) Κ. Γραβάνη, «Ερυθροβαφής κεραµική των ελληνιστικών χρόνων από την Κασσώπη», Στ ΕλλΚερ, Βόλος 2000 (2004). K. Γραβάνη, «Ανασκαφικές µαρτυρίες για το συνοικισµό στη Νικόπολη», Πρακτικά Β ιεθνούς Συνεδρίου για τη Νικόπολη, Πρέβεζα 2002 (υπό εκτύπωση). Σ. άκαρης- K. Γραβάνη