ΙΒ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΙΒ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Ηˊ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΙΩΑΝΝΙΝΑ 5-9 Μαΐου 2009 ΠΡΑΚΤΙΚΑ Κείμενα ΑΘΗΝΑ 2014 ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

2

3 Γενική επιμέλεια ΕΛΕΝΗ ΚΩΤΣΟΥ Υπεύθυνη έκδοσης ΜΑΡΙΑ ΚΑΖΑΚΟΥ Καλλιτεχνική επιμέλεια ΡΟΥΛΑ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΚΗ Εκτύπωση ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Α.Ε ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ Πανεπιστημίου 57, Αθήνα ISBN ΤΟΜΟΣ Α: ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ Β: ΠΙΝΑΚΕΣ

4 Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ

5 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΑΡΓΥΡΟΥΛΑ ΔΟΥΛΓΕΡΗ-ΙΝΤΖΕΣΙΛΟΓΛΟΥ Αρχαιολόγος, ΙΓ ΕΠΚΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΑΧΟΣ Προϊστάμενος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΑΓΓΕΛΙΚΑ ΝΤΟΥΖΟΥΓΛΗ Διευθύντρια του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Ηπειρωτικών Σπουδών ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ Επίτιμος Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου Επίτιμος Διευθυντής Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΧΑΡΑ ΚΑΠΠΑ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΙΟΥΛΙΑ ΚΑΤΣΑΔΗΜΑ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΚΑΡΑΤΖΕΝΗ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΕΛΕΝΗ ΚΟΤΖΑΜΠΟΠΟΥΛΟΥ Αρχαιολόγος, ΑΙΗΣ ΘΑΛΕΙΑ ΚΥΡΚΟΥ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΛΙΑΚΟΥ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΥΠΑΤΙΑ ΦΑΚΛΑΡΗ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ

6 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΙΒ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟÏΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΙΩΆΝΝΙΝΑ 5-9 Μαΐου 2009 ΠΡΑΚΤΙΚΑ Κείμενα ΑΘΗΝΑ 2014 ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

7

8 ΜΝΗΜΗ ΗΟΥΣ ΖΕΡΒΟΥΔΑΚΗ Όταν κάποτε συζητούσαμε για το μέλλον αυτών των Συναντήσεων, εκεί στα Χανιά, και σκεφτόμασταν για τη μορφή που μπορούσαν να πάρουν, κυρίως τη νομική, γύρισε τότε και μου είπε: «γιατί, για να μαλώνουμε ποιος θα γίνει διευθυντής;». Η κουβέντα αυτή χαρακτηρίζει την Ηώ. Δούλεψε πολύ για την υπόθεση αυτή. Ήταν ο γραμματέας, ο βοηθός και ό,τι άλλο χρειαζόταν. Έβαζε σε τάξη πολλά πράγματα και τελείωνε πολλά. Συγχρόνως όμως κατέθετε συνεχώς την κριτική άποψή της για το θέμα, έτσι ώστε να μας κρατά σε μια σταθερή επιστημονική γραμμή, αλλά και ορθούς. Ποτέ δεν ζήτησε για τον εαυτό της ένα οποιοδήποτε πλεονέκτημα ίσως μόνο εκείνο της μη προβολής. Ποτέ δεν επέβαλε την άποψή της, όμως αυτή ήταν συνήθως η ορθή. Ρωτούσε, άκουγε και υιοθετούσε αυτό που υπηρετούσε την υπόθεσή μας. Ενδιαφερόταν για την τεχνολογία των πήλινων αγγείων και τη χρήση τους και χαιρόταν με τα μικρά πράγματα, τα παιχνίδια. Παρακολουθούσε με προσοχή το θέμα των εργαστηρίων και των τεχνιτών. Έτσι διαμορφώθηκε για το θέμα της ελληνιστικής κεραμικής μια επιστημονική, δημοκρατική και έγκυρη σκέψη. Αγαπούσε τους τεχνίτες και τους τεχνικούς. Ο στόχος της προστασίας και της ανάδειξης των πραγμάτων των μνημείων προέκυπτε από την πλούσια γνώση της επιστήμης. Ενεργούσε με γνώση αλλά και με απέραντη, όμως κρυμμένη, αγάπη για όλους και όλα. Είμαστε πλούσιοι που τη γνωρίσαμε και τη ζήσαμε, είμαστε φτωχότεροι που πια δεν είναι σήμερα εδώ μαζί μας να μας επιβραβεύσει με το μικρό χαμόγελο της ικανοποίησης για όσα προσπαθούμε. ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ 7

9 IN MEMORIAM I. ZERVOUDAKI Once in Chania, when we were discussing the future of these Meetings and debating what form presumably legal they might take, she turned to me and said: Why, so we can fight over who will be the Director?. That was typical of Io. She worked endlessly for this forum. She was secretary, aide, and anything else that was required. She sorted things out and polished things off, and was always ready with a quiet observation to keep us straight and on the right track. She never sought anything for herself except perhaps to remain in the background. She never imposed her opinions, although her view was usually the correct one. She asked and she listened, and adopted whatever best served the matter in hand. She was interested in the technology and use of pottery vessels, and delighted in toys and other small things. She paid close attention to matters relating to craftsmen and workshops and thus developed a sound, scientific and democratic knowledge of the field. She loved craftsmen and technicians. The aim of protecting and displaying monuments and things belonging to them emerged from the abundance of her scientific knowledge. She acted with awareness and understanding, and with a love for all and for everything that was as boundless as it was unobtrusive. We are the richer for having known her, and all the poorer that she is no longer here among us, to reward with us a quiet smile of satisfaction for our endeavours. STELLA DROUGOU 8

10 Θύμηση Ηούς. Ένα χρόνο μετά Aσφαλώς θα τη δυσαρεστούσε και θα αισθανόταν άβολα, η Ηώς η Ζερβουδάκη, στην περίπτωση που θα ήταν δυνατό να παρευρισκόταν στη σημερινή σύναξη. Την αφιερωμένη στη μνήμη της. Και θα αντιδρούσε έντονα σε κάθε από μέρους μας προσπάθεια αναφοράς στο ακέραιο του χαρακτήρα της. Υπογράμμισης της πρόθυμης αρωγής, με συμβουλές και βιβλιογραφικές πληροφορίες, προς όλους εκείνους που επεδίωκαν να γίνουν κοινωνοί της γνώσης και της ευαισθησίας της. Έξαρσης του αποδεδειγμένου ενδιαφέροντός της για τα τεκταινόμενα σε ακτίνα αντοχής του θάρρους και της ομοψυχίας. Πρωτοστάτις σε από κοινού με άλλους εγχειρήματα, ήδη από τη δεκαετία του 1980, οπότε εγκαινιάστηκε ο θεσμός της διοργάνωσης επιστημονικών συναντήσεων για την ελληνιστική κεραμική, δεν εφείσθη κόπων για την ευόδωσή τους. Με προσωπική, μάλιστα, εργασία, ακόμη και χειρωνακτική, ουδέποτε έπαψε να συνεισφέρει ενεργά, και με εκείνο το πρακτικό μυαλό που τη χαρακτήριζε, στα όσα ενίοτε απαιτούσε η ανάληψη ενεργειών και πέραν των προσωπικών της πεποιθήσεων, πολλές φορές. Θεράπαινα και μύστις του λάθε βιώσας, συμμετείχε εκθύμως σε κάθε είδους πρωτοβουλία που θα ανεδείκνυε την αρετή και τη μάθηση το μέτρο, εν ολίγοις ως τρόπο ζωής, και με εκείνη την περίεργη εκκωφαντική σιωπή της αποστόμωνε την αβελτηρία των αιθεροβαμόνων της ευκαιρίας. Και του επιστημονικού τυχοδιωκτισμού. Μακράν των οποιωνδήποτε επιστημοφανών προβολών στο γνωστό κοινό των ειδικών, έδωσε μέγεθος και ήθος στα μικρά και ταπεινά εμφυτεύοντας ζωή στον πηλό και το μέταλλο. Κυρίως των χρόνων που της ταίριαζαν των ελληνιστικών. Χαρακτηρισμοί, όπως «μεγάλη Κυρία της Κεραμικής» τόσον επιζητητοί από άλλες ήσσονος σημασίας ομοτέχνους της όχι μόνο την άφηναν αδιάφορη με ένα υπομειδίαμα ειρωνείας (αυτογνωσίας γνώρισμα), αλλά και την εκνεύριζαν ως εκφράσεις κενοδοξίας κατεξοχήν και κολακείας. Ως Πυθία μάντις, μάντις κακών εντούτοις, είχε προ ετών διερωτηθεί κατά πόσον η φυσική μοίρα των ανθρώπων θα της επέτρεπε να συμμετάσχει στη Συνάντηση των Ιωαννίνων. Η φυσική μοίρα των ανθρώπων, που δυστυχώς την παραμόνευε σε ενέδρα έξω από τον ίδιο εκείνο το χώρο, στον οποίο είχε αφιερώσει μεγάλο τμήμα της πνευματικής της ζωής. Θα μας λείψει η Ηώς η Ζερβουδάκη. Θα μας λείψει η σοφία της, η προστατευτική χειρονομία σε ένα νεανικό ώμο, το σπάνιο αλλά μεστό ομορφιάς γέλιο της το άφθονο και το παιδικό 9

11 μέχρι δακρύων. Η απλοχεριά της, δείγμα ανωτερότητας και πηγαίου ενδιαφέροντος προς τους ανερχόμενους. Θα μας λείψει. Η ζωντάνια και τα νιάτα της. Ναι τα νιάτα της... Κι ας είμαστε σχεδόν σίγουροι ότι είναι ακόμη και τώρα εδώ παρούσα ανάμεσά μας η μορφή της καθιστή στην πρώτη σειρά να σημειώνει σαν τακτική μαθήτρια τα όσα σημαντικά ακούσματα. Θα την περιμένουμε πάντα να προβάλει με σταθερό βήμα πίσω από τη γωνία της αδιαφορίας και της προχειρότητας, σταθερή στην ώρα της με τα χαρτιά της στη σάκα, τις μεθοδευμένες προτάσεις της, τον αντικρούοντα, κουδουνιστό της λόγο. Σε όλα τα μήκη της επιστημοσύνης, τους μεσημβρινούς της συναδελφικότητας, τον ισημερινό της φιλίας, μακρά από τα τετριμμένα, την αναμένουμε όλοι μας να αποτολμήσει την έκπληξη και να ξαναφανεί έφιππη σαν ασυμβίβαστη παραδοχή της μοίρας. Τώρα που οι καιροί κοιτάχθηκαν στα μάτια και αναγνώρισαν τη φτώχια τους, την καρτερούμε την Ηώ τη Ζερβουδάκη, σαν άλλο Βελλερεφόντη, την καρτερούμε στις προσδοκίες μας, να μας απελευθερώσει από το τέρας της πνευματικής νωχέλειας και της αβουλίας. ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ 10

12 HΩΣ ZEPBOYΔAKH H συνάδελφος, η δασκάλα, η συνεργάτις Για την προσωπικότητα και το έργο της Ηούς Ζερβουδάκη υπάρχουν πολλά που πρέπει να ειπωθούν και θα ειπωθούν σίγουρα στο μέλλον. Η δική μου μικρή συμβολή τη στιγμή αυτή ας περιοριστεί στην αναφορά μερικών βιωμάτων μου σχετικά με την Ηώ, όπως τη γνώρισα σαν συνάδελφο, δασκάλα και συνεργάτιδα. Στα πρώτα μου βήματα ως Επιμελήτριας των Αρχαιοτήτων στην Αρχαιολογική Υπηρεσία γνώρισα την Ηώ Ζερβουδάκη ως Πρόεδρο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, η οποία μάλιστα στις 24 Ιουνίου του 1980 υπέγραψε, μαζί με τη Λιάνα Παρλαμά ως Γραμματέα, το έγγραφο αποδοχής του αιτήματός μου να γίνω μέλος του Συλλόγου. Από την εποχή εκείνη η Ηώς ήταν για μένα μια μεγαλύτερη συνάδελφος, για την οποία έτρεφα απεριόριστη εκτίμηση και ιδιαίτερο σεβασμό, γνωρίζοντας το υπηρεσιακό και επιστημονικό της έργο, αλλά κυρίως το ήθος της. Η αφορμή για μια πιο ουσιαστική προσέγγιση μεταξύ μας σε επιστημονικό επίπεδο δόθηκε κατά τη διάρκεια του Διεθνούς Συνεδρίου για την Αρχαία Θεσσαλία, αφιερωμένου στη Μνήμη του Δ. Ρ. Θεοχάρη, το οποίο διοργανώθηκε από τη ΙΓ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στον Βόλο, το φθινόπωρο του Στο Συνέδριο αυτό παρουσίασα για πρώτη φορά τη σωστική ανασκαφική έρευνα που διενήργησα σε ένα εργαστήριο κεραμικής της ελληνιστικής εποχής στην αρχαία πόλη των Φερών, στη θέση του σημερινού Βελεστίνου, στο Νομό Μαγνησίας. Ανάμεσα στα ευρήματα της ανασκαφής συγκαταλέγονταν και πολλά τμήματα μητρών για την κατασκευή ανάγλυφων σκύφων, οι οποίες μήτρες γενικά αποτελούν αντικείμενα σπάνια σε ολόκληρη τη Θεσσαλία. Η Ηώς, που παρακολουθούσε το Συνέδριο, διακρίνοντας αμέσως τη σημασία των ευρημάτων, με παρότρυνε και με ενεθάρρυνε να τα παρουσιάσω σε ανακοίνωση στη Β Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, που ως γνωστόν πραγματοποιήθηκε στη Ρόδο το έτος 1989, και μου έδωσε έτσι την ευκαιρία να εμπλακώ ενεργά στον αναδυόμενο τότε θεσμό αυτών των Συναντήσεων, ο οποίος ήδη έχει υπερβεί χρονικά την εικοσαετία. Οι συμβουλές, οι επισημάνσεις και οι παρατηρήσεις της ήταν καθοριστικής σημασίας για την εκ μέρους μου προσέγγιση του συγκεκριμένου επιστημονικού αντικειμένου, ώστε να θεωρώ την Ηώ πραγματική δασκάλα μου σε θέματα ελληνιστικής κεραμικής. Η αδιάλειπτη συμμετοχή μου από τότε μέχρι σήμερα σε όλες τις Συναντήσεις εμπνέεται και από τη δική της πίστη και προσήλωση στους στόχους που θέτει κάθε φορά η Επιστημονική Επιτροπή μετά από συζήτηση με τους Συνέδρους. Η πιο σημαντική στιγμή της συμμετοχής μου στις Επιστημονικές Συναντήσεις για την Ελληνιστική Κεραμική ήταν η διοργάνωση της ΣΤ Συνάντησης στον Βόλο την άνοιξη του 2000, με κύριο θέμα την ελληνιστική κεραμική στη Θεσσαλία. Τότε, τα τρία βασικά μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής, η Ηώς Ζερβουδάκη, η Στέλλα Δρούγου και ο Γιάννης Τουράτσογλου, μου έκαναν τη μεγάλη τιμή να με προτείνουν ως τέταρτο μέλος της Επιτροπής. Έτσι μου δόθηκε 11

13 για πρώτη φορά η ευκαιρία για μια πιο στενή, πολύπλευρη και δημιουργική συνεργασία με την Ηώ και με τα άλλα δύο μέλη της Επιτροπής, η οποία θεωρώ ότι υπήρξε ανεπανάληπτη εμπειρία στη διαδρομή μου ως μέλους της Αρχαιολογικής Οικογένειας. Η μεθοδικότητα, η αποφασιστικότητα και η αυστηρότητα, σε ορισμένες περιπτώσεις, της Ηούς συνετέλεσαν στην επιτυχία και της ΣΤ Συνάντησης. Σήμερα, στην έναρξη των εργασιών της Η Επιστημονικής Συνάντησης για την Ελληνιστική Κεραμική, η Ηώς Ζερβουδάκη δεν είναι μαζί μας σαν φυσική παρουσία. Η απουσία της είναι οδυνηρά αισθητή, όμως το πνεύμα της βρίσκεται κοντά μας και εξακολουθεί να μας εμπνέει, ώστε να συνεχίσουμε το Έργο, στο οποίο εκείνη είχε αφιερώσει σημαντικό μέρος των δημιουργικών δραστηριοτήτων της. APΓYPOYΛA ΔOYΛΓEPH-INTZEΣIΛOΓΛOY 12

14 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Λ. ΖΑΧΟΣ - ΑΓΓΕΛΙΚΑ ΝΤΟΥΖΟΥΓΛΗ Η Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΚΑΤΕΡΙΝΗ ΛΙΑΜΠΗ Η οικονομία της βορειοδυτικής Ελλάδας κατά την ελληνιστική περίοδο: Ήπειρος, Ακαρνανία και Αιτωλία, νησιά του Ιονίου ΑΝΘΗ ΑΓΓΕΛΗ - ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΜΠΑ Κεραμική ελληνιστικών χρόνων από δημόσιο κτίριο της Αμβρακίας ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΗΓΙΝΟΣ - ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ Ταφικά σύνολα πρώιμης και μέσης ελληνιστικής περιόδου από το ανατολικό νεκροταφείο της αρχαίας Αμβρακίας 68 ΙΟΥΛΙΑ ΚΑΤΣΑΔΗΜΑ - ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΜΠΑ Ελληνιστική κεραμική από οικία της Αμβρακίας. Πινάκια και ανάγλυφοι σκύφοι ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΗΓΙΝΟΣ - ΑΝΘΗ ΑΓΓΕΛΗ Ελληνιστική κεραμική από τη νεκρόπολη του Ορράου 84 ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΛΙΑΚΟΥ Ελληνιστική κεραμική από δημόσιο κτίριο στην ακρόπολη «Μεγάλου Γαρδικίου», στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΗΓΙΝΟΣ Ελληνιστική κεραμική από τη δυτική στοά της αγοράς στον αρχαιολογικό χώρο της Ελέας Θεσπρωτίας 96 ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΠΡΕΚΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ Ελληνιστική κεραμική από τα Γίτανα ΓΑΡΥΦΑΛΙΑ ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΥ Ελληνιστική κεραμική από το ταφικό μνημείο στη Ρίζιανη 109 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΛΑΜΠΡΟΥ - ΔΗΜΗΤΡΑ ΔΡΟΣΟΥ Ελληνιστική κεραμική από την ανασκαφή τάφων στο νεκροταφείο και την ευρύτερη περιοχή της Ντόλιανης (αρχαία Φανοτή) 110 ANNA GAMBERINI Hellenistic Fine Ware Finds in Phoinike (Kaonia): Local Production and Imports DHIMITER CONDI Hellenistic Pottery from Butrint 116 ΜΑΡΙΑ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΓΑΤΣΗ Ερυθρόμορφες λήκυθοι υστεροκλασικών-πρώιμων ελληνιστικών χρόνων σε τάφους της Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτη παρουσίαση ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΕΡΜΠΕΤΗ - ΤΑΝΙΑ ΠΑΝΑΓΟΥ - ΑΛΕΞΗΣ ΕΥΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ Ελληνιστική κεραμική από το νεκροταφείο των Οινιαδών ELIZABETH A. BOLLEN The Hellenistic Pottery of Kalydon and Chalkis Aitolias ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΗΓΙΝΟΣ - ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ Ελληνιστική παιδική ταφή από τη βόρεια νεκρόπολη της αρχαίας Κέρκυρας 139 ΓΟΥΛΙΕΛΜΑ-ΚΥΡΙΑΚΗ ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ Δύο κλειστά ταφικά σύνολα από την Κέρκυρα και τους Παξούς 140 ΧΑΡΑ ΚΑΠΠΑ Ελληνιστική κεραμική «Δυτικής Κλιτύος» από το βόρειο νεκροταφείο της Λευκάδας MARIA DEOUDI ΕΥΧΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙ. Die spätklassischhellenistisches Tafel- und Essgeschirr aus der Höhle- Loizos aus Ithaka CATHERINE MORGAN Change and Continuity: The Nature of Roman Influence in the Hellenistic Ceramic Assemblages of Northern Ithaka 158 Α. ΣΩΤΗΡΙΟΥ Κ.Α. Ελληνιστική κεραμική από το βόρειο νεκροταφείο της Σάμης 159 Α. ΣΩΤΗΡΙΟΥ Κ.Α. Ελληνιστική κεραμική από το νότιο νεκροταφείο της Σάμης 160 ΡΩΞΑΝΗ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ - ΔΗΜΗΤΡΑ ΔΡΟΣΟΥ Εικονογραφικά μοτίβα στα αγγεία της ελληνιστικής περιόδου από τη ΒΔ Ελλάδα 161 ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Ελληνιστική κεραμική από την πόλη της Ζακύνθου 162 ANTONIA SERRITELLA Poseidonia-Paestum. La ceramica a vernice nera dall ekklesiasterion FABIO MOSCA - PAOLA PUPPO Dinamiche commerciali nel Mediterraneo Occidentale. La ceramica megarese a Malta STEPHAN G. SCHMID Imported Mould Made Bowls from Ensérune (France) and the Long Distance Trade in the Hellenistic Mediterranean KARL GERHARD HEMPEL Hellenistische Keramik in Apulien

15 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΡΑΙΚΟΣ Όροι και συνθήκες της μετάβασης στην κεραμική των ελληνιστικών χρόνων: Το παράδειγμα της Βέροιας 190 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΣΤΕΦΑΝΗ - ΝΙΚΟΛΑΟΣ Β. ΠΑΠΠΑΣ Εισαγόμενα προϊόντα και εγχώρια κεραμική παραγωγή από την κλασική και ελληνιστική Βέροια ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ ΜΠΑΧΛΑΣ - ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΣΥΡΟΣ Ελληνιστική κεραμική από δύο πηγάδια-αποθέτες του Πιερικού Ηρακλείου ΦΑΝΟΥΡΙΑ ΔΑΚΟΡΩΝΙΑ Λοκρική «terra sigillata» 234 ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΜΗΤΡΟΥ-ΜΕΝΤΕΣΙΔΗ Αιανή: Ταφές με νομίσματα στο Ανατολικό Νεκροταφείο ΕΛΕΝΗ ΣΑΡΡΗ Κλειστά σύνολα ελληνιστικής κεραμικής από το Άργος 244 HORST SEILHEIMER Die hellenistische Keramik aus Demetrias. Importe und lokale Produktion ΑΝΝΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ Ερμιτάζ - Οξφόρδη - Κάσσελ: Η σύγχρονη διασπορά των προϊόντων ενός βοιωτικού εργαστηρίου της κεραμικής της «Δυτικής Κλιτύος» ΧΡ. ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ - Γ. ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ - Β. ΝΤΑΪΑΚΗ Ύστερο ελληνιστικό-πρώιμο ρωμαϊκό νεκροταφείο στην οδό Αγ. Κωνσταντίνου και Γερανίου (Αθήνα) VERONIKA MITSOPOULOS-LEON Einige Haushaltgefäße aus den Häusern in Lousoi ANNETTE PEIGNARD-GIROS Vases à parois fines trouvés dans les fouilles de Délos : problèmes de typologie et de chronologie 284 A. ΤΣΑΡΑΒΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΥ. ΦΡΑΓΚΟΥ - Π. ΤΣΙΛΟΓΙΑΝΝΗ - Α. ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΟΥ Ελληνιστική κεραμική από την αρχαία Αιγιλία και τη Φαλάσαρνα. Συγκριτική παρουσίαση ΝΙΚΗ ΤΣΑΤΣΑΚΗ Εργαστήρια κεραμικής στην ελληνιστική Κρήτη. Οργάνωση - παραγωγή - επιδράσεις ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΜΠΑΪΡΑΜΗ Πρώιμοι ροδιακοί αμφορείς: Η μαρτυρία ενός αποθέτη από την πόλη της Pόδου LARS HEINZE Attic Imports and their Influence on the Production of Local Fine-ware in Late Classical and Early Hellenistic Priene BILLUR TEKKÖK Hellenistic Period Pottery Production at Troy 319 CHRISTINE ROGL Ephesos und seine Reliefbecher. Eine Analyse der Produktion und Verbreitung 320 NINA FENN Priene in the 1st Century BC. Pottery Production and Imports at the Transition from Late Hellenistic to Early Roman Imperial Time ERTEKIN M. DOKSANALTI Three Hellenistic Tombs and Ceramic Finds from Knidos PATRICIA KÖGLER Knidos, Mithridates and the Romans. Reflections on the Historical Interpretability of Fine Ware Finds in the Late Hellenism ADELE FEDERICA FERRAZZOLI The Hellenistic Pottery from the Excavation of Elaiussa Sebaste in Cilicia (Turkey) 341 LEVENT ZOROĞLU Transition from the Persian to the Ptolemaic Periods: the Late Classical and Early Hellenistic Tomb Contexts from Kelenderis in Rough Cilicia 342 MEHMET TEKOCAK Evaluation of the Findings from a Tomb in the West Necropolis of Kelenderis EWDOKSIA PAPUCI-WŁADYKA Closed Deposit from the Cistern South of the Villa of Theseus in Nea Paphos, Cyprus 350 DALIT REGEV The Phoenician Origins of Eastern Sigillata A SABINE LADSTÄTTER Becoming Greek Staying Egyptian. A Pottery Contribution to the Hellenisation of Upper Egypt ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΧΩΡΑ ΥΠΑΤΙΑ ΦΑΚΛΑΡΗ - ΜΑΡΙΑ ΝΙΑΡΟΥ Ελληνιστική κεραμική από αγροικία στο Νομό Άρτας ΘΑΛΕΙΑ ΚΥΡΚΟΥ Πρώιμη ελληνιστική κεραμική τάφων από το Δημαριό Άρτας 375 COLETTE BEESTMAN-KRUYSHAAR City and Countryside: The Pottery of New Halos, Thessaly 376 ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ ΒΕΛΕΝΗ Η οικοσκευή αγροτικού συγκροτήματος στην Ασπροβάλτα 377 VERA BITRAKOVA GROZDANOVA - NADA POČUČA KUZMAN Notes sur la céramique des nécropoles de la ville de Lychnidos et de sa région 378 ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ PAOLA PUPPO Recenti ritrovamenti di ceramica megarese ad Ancona SILVANA BLAZEVSKA Pottery Production in the Lower Vardar Valley: Characteristics, Diffusion and Relationship

16 OCTAVIAN BOUNEGRU Pergame : La dynamique spatiale de la production céramique fine à l époque hellénistique 390 ΣΧΗΜΑ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΚΑΣΣΙΑΝΗ ΛΑΖΑΡΗ Αποθηκευτικά αγγεία από τον αρχαιολογικό χώρο της Ελέας Θεσπρωτίας MARIA TRAPICHLER Cooking Vessels and Cooking Devices from Velia, Southern Italy. The Development from Hellenistic to Roman Times 398 BASHKIM VREKAJ Lécythes et vases semblables d Apollonia d Illyrie ΖΩΗ ΚΩΤΙΤΣΑ Τυπολογία, χρονολόγηση και χρήση μυροδοχείων: Ενδείξεις από τη βόρεια Πιερία ΜΑΡΙΑ ΧΙΔΙΡΟΓΛΟΥ Ευβοϊκές λεκάνες, λεκανίδες και πυξίδες ελληνιστικών χρόνων ELIZABETH LANGRIDGE-NOTI Between East and West: Plaketten-vases in Laconia 440 ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Το αττικό σκεύος των Ελευσινίων Μυστηρίων: πρόταση χρονολόγησης ΠΑΥΛΟΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ Πήλινες κυψέλες από την αρχαία Τραγαία (Αγαθονήσι) DENIS ZHURAVLEV Hellenistic Lamps of the Bosporan Kingdom 475 VASILICA LUNGU Amphores pseudo-panathénaïques hellénistiques. Approches de l archéologie en mer Noire 476 ΛΥΔΙΑ-ΑΝΤΩΝΙΑ ΤΡΑΚΑΤΕΛΛΗ Από τον αμφορέα στο μυροδοχείο. Η κατηγορία των «ψευδοκυπριακών» αγγείων «ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ» - ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΕΣ VASIL BERETI La céramique hellénistique en contexte stratigraphique dans la ville d Apollonia d Illyrie. Le cas du sondage 2 de ΕΦΗ ΣΑΡΑΝΤΗ Στρωματογραφημένη κεραμική από το οικόπεδο ιδιοκτησίας Ν. Παπαβασιλείου στη Ναύπακτο 501 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ - ΚΥΡΙΑΚΗ ΧΑΤΖΗΠΡΟΚΟΠΙΟΥ - ΜΑΡΙΑ ΧΡΥΣΑΦΗ Στρωματογραφική έρευνα στο νότιο περίβολο των Αβδήρων: Δυνατότητες ιστορικής ερμηνείας των ανασκαφικών δεδομένων 502 ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ Ο «αποθέτης των γλυπτών» στο ιερό της Εύκλειας στη Βεργίνα. Πρώτη προσέγγιση της κεραμικής ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΚΑΜΑΤΗΣ Αγορά Πέλλας. Κλειστό σύνολο δημόσιου πηγαδιού 514 ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΜΠΟΥΓΙΑ Κεραμική από υστεροελληνιστικό στρώμα καταστροφής στην Ηράκλεια Τραχινία 515 ΚΥΡΙΑΚΗ ΚΑΛΛΙΓΑ Ελληνιστική Θήβα: η κεραμική της «Οικίας Β» και τα νέα στοιχεία για την παρουσία των Ρωμαίων στη Βοιωτία 516 SUSAN I. ROTROFF The Pottery from the Agora Bone Well GUY SANDERS A Re-examination of the South Stoa Wells at Corinth 528 SARAH A. JAMES Νέα χρονολόγηση της κορινθιακής ελληνιστικής επιτραπέζιας κεραμικής. Ο αγρός της Παναγίας ANNETTE PEIGNARD-GIROS - HENRYK MEYZA Eastern Sigillata from Delian Destruction Deposits ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΕΝΗ Χρονολογικά προβλήματα της ελληνιστικής κεραμικής σε συνάρτηση με τα νομίσματα σε κλειστά σύνολα ευρημάτων και στη στρωματογραφία 546 ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΤΟΙΧΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΓΙΟΥΝΗ - ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΛΕΙΤΣΑΣ - ΠΕΤΡΟΥΛΑ ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Κλειστό σύνολο αγγείων της πρώιμης ελληνιστικής περιόδου από τον κάμπο Ξηρόβαλτου στο Πωγώνι Ιωαννίνων Κ. ΠΡΕΚΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ - ΑΘ. ΣΓΟΥΡΟΥΔΗΣ Τρεις μνημειώδεις τάφοι του Βόρειου Νεκροταφείου των Γιτάνων ΙΟΥΛΙΑ ΚΑΤΣΑΔΗΜΑ Ταφικά ευρήματα από τα Πλαίσια του Νομού Ιωαννίνων 565 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΛΑΜΠΡΟΥ - ΔΗΜΗΤΡΑ ΔΡΟΣΟΥ Κεραμική της ελληνιστικής περιόδου από την Ντόλιανη (αρχαία Φανοτή) 566 ΕΛΠΙΔΑ ΣΑΛΤΑΓΙΑΝΝΗ Αγγεία μεταφοράς και αποθήκευσης (αμφορείς, πίθοι) από το Δυμόκαστρο (αρχαία Ελίνα) 567 ΚΑΣΣΙΑΝΗ ΛΑΖΑΡΗ - ΑΝΤΩΝΙΑ ΤΖΩΡΤΖΑΤΟΥ Ανάγλυφη ελληνιστική κεραμική από τον αρχαιολογικό χώρο Δυμοκάστρου Θεσπρωτίας 568 ΕΛΕΝΗ Δ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από κιβωτιόσχημο τάφο στον Κερασώνα Πρέβεζας ΘΑΛΕΙΑ ΚΥΡΚΟΥ Ελληνιστική κεραμική από το ανατολικό νεκροταφείο της αρχαίας Αμβρακίας (οικόπεδα Μερκοβίτη και Κοκκινέλλη)

17 ΟΛΓΑ ΚΑΡΟΥΤΑ Σύνολο πρώιμης ελληνιστικής κεραμικής από το ανατολικό νεκροταφείο της Αμβρακίας FRANZISKA LANG - LAZAROS KOLONAS ET AL. Portable ED-RFA (P-ED-XRF): Neue Wege der Keramikforschung in Akarnanien (Westgriechenland) - Vorläufige Ergebnisse GREGOR DÖHNER Stratos (Akarnania). Technological Aspects of Ceramic Production ΛΑΜΠΡΙΝΗ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΟΥ - ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΒΑΣΙΟΣ Τεφροδόχα αγγεία από το ανατολικό νεκροταφείο της Αμβρακίας 602 NICO SCHWERDT Keramikforschung in Stratos (Akarnanien). Typologische und chronologische Aspekte hellenistischer und römischer Unguentaria ΜΑΡΙΑ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΓΑΤΣΗ - ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ Ελληνιστική κεραμική από κλειστά ταφικά σύνολα πόλεων της παράλιας και κεντρικής Αιτωλίας 610 ΥΠΑΤΙΑ ΦΑΚΛΑΡΗ Ελληνιστική κεραμική από τον τάφο του νότιου νεκροταφείου της αρχαίας Λευκάδας ΒΑΣΩ ΤΣΑΝΤΗΛΑ Ταφικά σύνολα από τη «Βαρναρράχη» (ανατολικό νεκροταφείο) της Ναυπάκτου Αιτωλοακαρνανίας 616 ΒΑΡΒΑΡΑ ΓΚΙΖΑ Ένας κιβωτιόσχημος τάφος από το νότιο νεκροταφείο της Λευκάδας ΒΙΒΙΑΝ ΣΤΑΪΚΟΥ - ΒΑΡΒΑΡΑ ΓΚΙΖΑ - ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗ Ελληνιστική κεραμική από τη Λευκάδα. Στρώμα κατάχωσης κτιρίου στον πυρήνα του νότιου νεκροταφείου ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ - ΛΥΔΙΑ ΜΑΛΑΤΑΡΑ Παρατηρήσεις στην τυπολογία και τη χρήση κανθάρων και ληκύθων από τη Δυτική Ελλάδα ΜΑΡΙΑ ΚΑΜΟΥΛΑΚΟΥ Ελληνιστική κεραμική από νεκροταφεία της Λειβαθούς Κεφαλληνίας 635 FABIANA FABBRI The Podere Cannicci Hellenistic Votive Deposit (Paganico, Grosseto Italy) 636 ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΠΟΥΛΑΚΑΚΗΣ Ελληνιστική κεραμική από τη Βέροια. Το οικόπεδο Νιώπα ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΚΑΛΛΙΝΗ Κλειστά ταφικά σύνολα από τα μέσα του 4ου έως και τα μέσα του 3ου αι. π.χ. από το δυτικό νεκροταφείο της αρχαίας Πύδνας ΑΝΝΑ ΠΑΝΤΗ Τοπική κεραμική ελληνιστικών χρόνων από τα Λείβηθρα. Μια πρώτη προσέγγιση EDUARD SHEHI Les vases de l Artémision de Dyrrhachion : étude préliminaire 658 ΓΙΑΝΝΟΣ Γ. ΛΩΛΟΣ Ελληνιστικό κεραμοποιείο στη Σαλαμίνα ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΙΡΕΤΑΚΗΣ Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από τη Σαλαμίνα CHRISTINE ROGL Multifunktionalität durch Formenwandel am Beispiel der hellenistischen Reliefbecher 668 CHRISTA SCHAUER Ein Votivdepot in Lousoi (Nordarkadien) ΝΟΤΑ ΚΑΡΑΜΑΛΙΚΗ Κλειστό σύνολο κεραμικής από την Αγία Ειρήνη Ρεθύμνου ΕΙΡΗΝΗ ΓΑΒΡΙΛΑΚΗ Ένα ελληνιστικό σύνολο από την αρχαία Λάππα, στην ενδοχώρα του Nομού Ρεθύμνης 685 ΝΤΟΡΑ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΟΥ Ένα κλειστό σύνολο αμφορέων από την Κω 686 SUHAL SAĞLAN A Group of Hellenistic Pit Finds from Kelenderis KRZYSZTOF DOMŻALSKI Late Hellenistic Common Pottery Production Centre in Porphyreon (Lebanon) on the Levantine Coast 699 SERGEY SOLOVYOV The Hellenistic Ceramic Assemblage in the Closed Deposit from Asiatic Bosporus (Taman Peninsula, Russia) 700 I.I. VDOVICHENKO - G.M. NIKOLAENKO Ancient Painted Pottery from the Nearer Chora of Chersonesus Taurian IRINA VDOVICHENKO - ALEXANDER YERMOLIN The Hellenistic Ceramics (Late 4th-2nd Cent. B.C.) from the Rescue Excavation of the Panticapeum in TATIANA EGOROVA Black-glazed Ceramics of Chersonnesos Manufacture from the Sites of the North-Western Crimea 704 ERGÜN LAFLI - GÜLSEREN KAN ŞAHIN A Preliminary Report on the Iron Age and Hellenistic Ceramics from Southwestern Paphlagonia ΣΥΝΟΨΗ - SUMMARY ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ Σύνοψη των εργασιών της Η Επιστημονικής Συνάντησης για την Ελληνιστική Κεραμική STELLA DROUGOU 8th Scientific Meeting on Hellenistic Pottery

18 ΣYNTOMOΓPAΦIEΣ - BIBΛIOΓPAΦIA Eκτός από τις καθιερωμένες συντομογραφίες χρησιμοποιούνται και οι ακόλουθες: Α ΕλλΚερ Α Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Ιωάννινα 1986, Ιωάννινα Agora IV R.H. Howland, Greek Lamps and their Survivals, The Athenian Agora IV, Princeton, New Jersey Agora V H.S. Robinson, Pottery of the Roman Period, Chronology, The Athenian Agora V, Princeton, New Jersey Agora XII B.A. Sparkes - L. Talcott, Black and Plain Pottery of the 6th, 5th and 4th Centuries BC, The Athenian Agora XII, Princeton, New Jersey Agora XXII S.I. Rotroff, Hellenistic Pottery. Athenian and Imported Moldmade Bowls, The Athenian Agora XXII, Princeton, New Jersey Agora XXIX S.I. Rotroff, Hellenistic Pottery. Athenian and Imported Wheelmade Table Ware and Related Material, The Athenian Agora XXIX, Princeton, New Jersey Agora XXXIII S.Ι. Rotroff, Hellenistic Pottery, The Plain Wares, The Athenian Agora XXXIII, Princeton, New Jersey Ακαμάτη, Τάφοι Πέλλας Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της Πέλλας, Αθήνα Ακαμάτης, Μήτρες Ι.Μ. Ακαμάτης, Πήλινες μήτρες αγγείων από την Πέλλα, Θεσσαλονίκη 1985 (α έκδ.), Πέλλας Αθήνα 1993 (β έκδ.). Alt Ägina II E. Walter-Karydi -W. Felten - R. Smetana-Scherer, Spätklassische und hellenistische Keramik, Alt Ägina II,1, Β ΕλλΚερ Β Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Ρόδος, Μαρτίου 1989, Αθήνα Bruneau 1970 Ph. Bruneau, Tombes d Argos, BCH 94 (1970), Γ ΕλλΚερ Γ Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Θεσσαλονίκη, Σεπτεμβρίου 1991, Αθήνα Corinth IV, II O. Broneer, Terracotta Lamps, Corinth IV, II, Cambridge, Massachusetts Corinth VII, III G.R. Edwards, Corinthian Hellenistic Pottery, Corinth VII, III, Princeton Δ ΕλλΚερ Δ Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Μυτιλήνη, Μάρτιος 1994, Αθήνα Délos XXVI Ph. Bruneau, Les lampes, Délos XXVI, Paris Délos XXVIΙ Ph. Bruneau, L îlot de la maison des comédiens, Délos XXVIΙ, Paris Délos XXXI A. Laumonier, La céramique hellénistique à reliefs. 1. Ateliers ioniens, Délos XXXI, Paris Demetrias I V. Milojčić - D. Theocharis (εκδ.), Die Deutschen Archäologischen Ausgrabungen in Thessalien, Demetrias I, Bonn Δρούγου, Λύχνοι Πέλλας Στ. Δρούγου, Ανασκαφή Πέλλας Οι πήλινοι λύχνοι, Αθήνα Δρούγου 2005 Στ. Δρούγου, Βεργίνα. Τα πήλινα αγγεία της Μεγάλης Τούμπας, Αθήνα Δρούγου - Τουράτσογλου, Στ. Δρούγου - Γ. Τουράτσογλου, Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βεροίας, Αθήναι Τάφοι Βεροίας Drougou - Touratsoglou 1991 St. Drougou - I. Touratsoglou, Hellenistische Keramik aus Makedonien: Chronologische Indizien, AntK 34 (1991), Ε ΕλλΚερ Ε Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Αθήνα Ελεύθερνα ΙΙ,2 Θ. Καλπαξής - Α. Furtwängler - A. Schnapp κ.ά. (εκδ.), Ελεύθερνα, Τομέας ΙΙ. Ένα ελληνιστικό σπίτι («Σπίτι Α») στη θέση Νησί, Ρέθυμνο ΕλλΚερ Αιγαίου Ελληνιστική κεραμική από το Αιγαίο/ Hellenistic Pottery from the Aegean, Μυτιλήνη ΕλλΚερ Ηπείρου, Ελληνιστική κεραμική από την Ήπειρο, την Αιτωλοακαρνανία και τα Ιόνια νησιά, Αιτωλοακαρνανίας, Αθήνα Ιονίων νησιών ΕλλΚερ Θεσσαλίας Ελληνιστική κεραμική από τη Θεσσαλία, Βόλος ΕλλΚερ Κρήτης Ελληνιστική κεραμική από την Κρήτη, Χανιά

19 ΕλλΚερ Μακεδονίας Ελληνιστική κεραμική από τη Μακεδονία / Hellenistic Pottery from Macedonia, Θεσσαλονίκη ΕλλΚερ Πελοποννήσου Ελληνιστική κεραμική από την Πελοπόννησο, Αίγιο Ephesos IX V. Mitsopoulos-Leon, Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos. Kleinfunde 1. Keramik hellenistischer und römischer Zeit, Forschungen in Ephesos IX, ii/ii, Wien Eretria II I.R. Metzger, Die hellenistische Keramik in Eretria, Eretria. Ausgrabungen und Forschungen II, Berne Eretria IX K. Gex, Rotfigurige und weissgrundige Keramik, Eretria. Ausgrabungen und Forschungen IX, Lausanne Ζ ΕλλΚερ Ζ Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Αίγιο 4-9 Απριλίου 2005, Αθήνα Θέμελης - Τουράτσογλου, Π Γ. Θέμελης - Γ.Π. Τουράτσογλου, Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα Τάφοι Δερβενίου Θέματα Ελληνιστικής Θέματα Ελληνιστικής Κεραμικής στην Αρχαία Μακεδονία / Topics on Hellenistic Κεραμικής Pottery in Ancient Macedonia, Αθήνα Georgiadou, Totenkult und A. Georgiadou, Totenkult und elische Grabkeramik spätklassischer und hellenistscher Zeit, elische Grabkeramik Thessaloniki Gortina I A. di Vita (επιμ.), Gortina I, Monografie della Scuola Archeologica Italiana di Atene e delle Missioni Italiene in Oriente, III, Roma Hayes 1985 J.W. Hayes, Sigillate Orientali, Enciclopedia dell Arte Antica, classica e orientale, Atlante delle forme ceramiche II: Ceramica fine romana nel Bacino Meditteraneo (tardo ellenismo e primo impero), Roma 1985, Kabirion III U. Heimberg, Die Keramik des Kabirions. Das Kabirenheiligtum bei Theben III, Καλτσάς 1983 Ν. Καλτσάς, Από τα ελληνιστικά νεκροταφεία της Πύλου, ΑΔ 38 (1983), Μελέτες, Kerameikos ΙΧ U. Knigge, Der Südhügel, Kerameikos ΙΧ, Berlin Kerameikos XI J. Scheibler, Griechische Lampen, Kerameikos XI, Berlin Labraunda I P. Hellström, Pottery of Classical and Later Date, Terracotta Lamps and Glass, Labraunda II, 1, Lund Médéon V C. Vatin - P. Bruneau - C. Rolley - T. Hackens, Tombes hellénistiques, objets de métal, monnaies, Médéon de Phocide V, Paris Milet V,1 A.U. Kossatz, Funde aus Milet, 1. Die megarischen Becher, Milet V,1, Berlin Morel 1981 J.-P. Morel, Céramique campanienne. Les formes, BEFAR 244, Roma 1981, Olynthus V D.M. Robinson, Excavations at Olynthus. Mosaics, Vases and Lamps of Olynthus found in 1928 and 1931, Olynthus V, Baltimore Olynthus XIII D.M. Robinson, Vases found in 1934 and 1938, Olynthus XIII, Baltimore Paphos III J.W. Hayes, The Hellenistic and Roman Pottery, Paphos III, Nicosia PergForsch 2 J. Schäfer, Hellenistische Keramik aus Pergamon. Pergamenische Forschungen 2, Berlin PergForsch 6 C. Meyer-Schlichtmann, Die Pergamenische sigillata aus der Stadtgrabung von Pergamon, Mitte 2. Jh. v. Chr. - Mitte 2. Jh. n. Chr., Pergamenische Forschungen 6, Berlin Samaria-Sebaste III J.C. Crowfoot - G.M. Crowfoot - K.M. Kenyon, Samaria-Sebaste, Reports of the Work of the Joint Expedition in and of the British Expedition in 1935, No.3 - The Objects from Samaria, London ΣΤ ΕλλΚερ ΣΤ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Βόλος, Απριλίου 2000, Αθήνα Stobi V. Anderson-Stojanović, Stobi, The Hellenistic and Roman Pottery, Princeton Tarsus I H. Goldman (εκδ.), Excavations at Gozlu Kule, Tarsus. Vol. I, The Hellenistic and Roman Periods, Princeton Thompson 1934 H.A. Thompson, Two Centuries of Hellenistic Pottery, Hesperia 3 (1934), (reprinted in H.A. Thompson - D.B. Thompson - S. Rotroff, Hellenistic Pottery and Terracottas, Princeton 1987). UM L.H. Sackett (εκδ.), Knossos. From Greek City to Roman Colony. Excavations at the Unexplored Mansion, II, BSA Suppl. 21,

20 Το αττικό σκεύος των Ελευσινίων Μυστηρίων: πρόταση χρονολόγησης* Χριστίνα Μητσοπούλου Α. Η διαμόρφωση του ισχύοντος χρονολογικού και τυπολογικού πλαισίου H επιλογή να συμπεριληφθεί μια μελέτη για τα τελετουργικά αγγεία της Ελευσίνας 1 στα πρακτικά ενός συνεδρίου για την κεραμική της ελληνιστικής περιόδου, χρήζει εξαρχής ορισμένων επεξηγήσεων. Πρόκειται για μια σπάνια κατηγορία αγγείων 2, πρωτίστως 3 αττικής παραγωγής, η οποία προοριζόταν για χρήση στις τελετές 4 που σχετίζονται με το μεγάλο ιερό της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα. Τα αγγεία ταυτίζονται με μεγάλη πιθανότητα με τις πλημοχόες των Ελευσινίων Μυστηρίων 5. Αν και η άποψη αυτή είναι ευρέως αποδεκτή για τα απλά αγγεία χωρίς πλαστικό διάκοσμο, επικρατεί ακόμη στην έρευνα *Ειλικρινείς ευχαριστίες οφείλω στη διευθύντρια των ανασκαφών του Κεραμεικού J. Stroszeck για την πολυετή στήριξη και συζήτηση που μου παρείχε από τα πρώτα στάδια της μελέτης μου. Πολλά οφείλω στον καθηγητή Μ. Τιβέριο, χάρη στον οποίο τα πορίσματα της αρχικής έρευνας μπορούν πλέον να εμπλουτιστούν και να δοκιμαστούν στο σύνολο των αγγείων από την Ελευσίνα. Προσέφερε, επίσης, καίριες επισημάνσεις και διορθώσεις για το παρόν κείμενο. Τον καθηγητή K. Clinton ευχαριστώ για τη συζήτηση και την ανταπόκριση στα ερωτήματά μου σχετικά με τις ελευσινιακές επιγραφές, και όχι μόνο. Την Κ. Παπαγγελή, διευθύντρια του Μουσείου Ελευσίνας, για την πάντοτε άριστη υποδοχή και στήριξη των ερευνών μου στην Ελευσίνα. Την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, όπως και τη διεύθυνση της Γ ΕΠΚΑ, για τη χορήγηση άδειας μελέτης του ελευσινιακού υλικού. Το διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Ν. Καλτσά, όπως και την Ε. Ζώση, για τη δυνατότητα μελέτης των ελευσινιακών αγγείων της συλλογής του Μουσείου. Ευχαριστίες οφείλω, τέλος, στη Ν. Βογκέικωφ-Brogan, υπεύθυνη του αρχείου της ΑΣΚΣ, για τη δυνατότητα εξέτασης του αρχείου του H.Α. Thompson. Τον A. Heiden ευχαριστώ για την ψηφιοποίηση και διάθεση των αρνητικών του DAI. Οι φωτογραφίες από το φωτογραφικό αρχείο του DAI είναι του Gösta Hellner, Φωτογραφίες και σχέδια χωρίς αναφορά προέλευσης ή ονόματος είναι της υπογράφουσας. 1 H προφορική ανακοίνωση παρουσίαζε πορίσματα της διδακτορικής μου διατριβής (ΕΚΠΑ 2007, πρόγραμμα Ηράκλειτος), τα οποία βασίζονταν στα λίγα δημοσιευμένα αγγεία από την Ελευσίνα ή άλλες θέσεις, και στα αδημοσίευτα αγγεία από τον Κεραμεικό (DAI). Το 2010 ανέλαβα τη μελέτη των «κέρνων» και πλημοχοών από το ιερό της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα. Δεν λαμβάνονται υπ όψιν τα νέα δεδομένα, με λίγες εξαιρέσεις που συμβάλλουν στα τελικά συμπεράσματα. 2 Για την ερμηνεία και τη χρήση του σχήματος, βλ. πλέον Mitsopoulou 2010 και Mitsopoulou Για τις ελάχιστες εξαιρέσεις, βλ. υποσημ Η κύρια εορτή είναι τα Μεγάλα Ελευσίνια Μυστήρια. Ο K. Clinton πρότεινε ότι ορισμένες τυπολογικές υποκατηγορίες του σχήματος ίσως προορίζονταν για χρήση κατά την εορτή των Θεσμοφορίων: Clinton 2009, Mylonopoulos 2011, 72 και σημ Βλ. όμως Mitsopoulou 2010, 153, 171 και σημ. 138 και Μητσοπούλου 2010, και σημ. 66. Επίσης υποσημ Mitsopoulou 2010, και και Mitsopoulou 2011, όπου βιβλιογραφία. Ωστόσο το 2013 οδηγήθηκα στην αμφισβήτηση της αυθεντικότητας ενός βασικού εικονογραφικού τεκμηρίου που παρουσιάζεται στα δύο αυτά άρθρα: των χρυσών ελασμάτων της Συλλογής Ελένης Σταθάτου (ΕΑΜ αρ. Στ. 342α-β). Το θέμα θα αναπτυχθεί προσεχώς σε σχετικό συνέδριο (Institut National d Histoire de l Art-INHA, Μάιος 2015, Παρίσι). 441

21 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ η τάση να ταυτίζονται όλες οι τυπολογικά σύνθετες εκδοχές του σχήματος με το αρχαίο αγγείο κέρνος 6. Κατά την ισχύουσα άποψη, τα αγγεία χρονολογούνται από τα τέλη του 5ου έως τα τέλη του 4ου αι. π.χ. Θεωρούνται, δηλαδή, προϊόντα ενός μόνο αιώνα, από την ώριμη κλασική εποχή έως τη λήξη του και την πρώιμη ελληνιστική περίοδο 7. Μια τέτοια περίοδος θα οριζόταν ιστορικά από τα λήγοντα έτη του πελοποννησιακού πολέμου και την περίοδο κατάρρευσης της αθηναϊκής ηγεμονίας, έως την εποχή που επακολουθεί της επικράτησης των Μακεδόνων στην Αθήνα και τη διακυβέρνηση της πόλης από μεταβατικούς πολιτικούς σχηματισμούς, των οποίων ηγούνταν πρόσωπα όπως ο Λυκούργος ή κατόπιν οι φιλομακεδόνες Φωκίων και Δημάδης, Δημήτριος Φαληρεύς ( ) και ο Μακεδόνας Δημήτριος Πολιορκητής ( ) 8. Τόσο το τέλος του 5ου, όσο και το τέλος του 4ου αιώνα, χαρακτηρίζονται από κρίση του δημοκρατικού συστήματος και έξαρση της ολιγαρχίας. Είναι αμφίβολο εάν σε τέτοιες ταραγμένες στιγμές μπορούν να αποδοθούν και να αναζητηθούν σημαντικοί νεωτερισμοί στο τελετουργικό των Ελευσινίων Μυστηρίων και κεντρικές αποφάσεις σχετικά με τον εξοπλισμό και τα τελετουργικά σκεύη (εισαγωγή νέου σχήματος, αλλά και παύση χρήσης του). Οι πιθανές αφορμές μιας απότομης εμφάνισης, όσο και παύσης του σχήματος δεν έχουν επαρκώς αναζητηθεί ή τεκμηριωθεί από τους υποστηρικτές του άνω χρονολογικού πλαισίου 9. Αναμφισβήτητα, πρόκειται για ένα σχήμα αγγείου που διαμορφώθηκε μέσα στην κλασική εποχή. Καθώς όμως εντοπίζεται σε κλειστά σύνολα της πρώιμης ελληνιστικής περιόδου και απαντά συστηματικά και ως σύμβολο των αθηναϊκών νομισμάτων του 4ου αιώνα και εξής, καθ όλη τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων, η συζήτησή του στο πλαίσιο των συναντήσεων για την ελληνιστική κεραμική είναι δικαιολογημένη. Το ισχύον χρονολογικό φάσμα ένταξης των αγγείων εδραιώθηκε σταδιακά από τους παλαιούς ανασκαφείς και μελετητές του ελευσινιακού ιερού και υλικού (Δ. Φίλιο 10, Κ. Κουρουνιώτη 11, O. Rubensohn 12 ), και φυσικά τον Γ. Μπακαλάκη, που εκτιμά το 1991 ότι: «... aucun kernos parmi ceux qui se trouvent au Musée d Éleusis n est plus recent que la moitié du IV e s. av. J.C.» 13. Η προταθείσα χρονολόγηση οφείλεται κυρίως στη διαμορφωμένη άποψη για τη χρονολογία των τριών κυρίων επιχώσεων του ελευσινιακού ιερού που περιείχαν αγγεία της κατηγορίας 14, αλλά και αναμφισβήτητα σε παρατηρήσεις επί των αγγείων 15. Η άποψη επικρατεί έως και σήμερα 16. Είναι αληθές ότι μεγάλο ποσοστό των γνωστών παραδειγμάτων 6 Επιλεκτικά: Brommer 1980, 547 Agora ΧΧΧΙ, 96 και σημ. 5-6, 97, σημ. 8 Bignasca 2005, Krauskopf 2005, 252a, 254, αριθ. 646 Παπαγγελή 2008, 158 Clinton 2009, 244 Mylonopoulos 2011, 72 Patera 2011, 132 και σημ. 95. Επιφύλαξη για το διαχωρισμό εκφράζει ήδη ο Ellis-Jones, σε μια καθ όλα καίρια μελέτη για αγγεία της κατηγορίας: Ellis Jones 1982, 191, σημ Επιλεκτικά: Pollitt 1979, 226 Clinton 2009, 244 Patera 2011, Lehmann 1995, 140. Ο Δημήτριος μυείται στα Ελευσίνια Μυστήρια το 302/1 π.χ., Πλούτ., Δημ Patera 2011, 132 : «Neither their appearance by the end of the fifth century nor their disappearance by the end of the fourth century has received a satisfactory explanation». Για τον προβληματισμό σχετικά με τον προσδιορισμό της έναρξης, εξέλιξης και παύσης ενός σχήματος αγγείου, Agora ΧΧΙΧ, Βλ. υποσημ Στο μόνο σχετικό με το θέμα δημοσιευμένο άρθρο του το 1898, ο Κουρουνιώτης δεν συζητά τη χρονολόγηση. Ωστόσο, στο Σχεδίασμα Α της ανολοκλήρωτης μελέτης του για τους κέρνους, που επεξεργαζόταν έως και το θάνατό του το 1945 (αρχείο Μπακαλάκη, Φάκελος Λ5), αναφέρει ότι οι κέρνοι της Ελευσίνας δεν είναι νεότεροι των μέσων του 4ου αιώνα, βάσει των ενδείξεων που παρέχουν οι θέσεις εύρεσής τους. Την ίδια χρονολογία δίνει και ο Φίλιος 1885α, 173, που αναφέρει ρητώς ότι «δὲν ἐξεχώσθησαν ὅμοια ἐκ στρωμάτων γῆς τῶν μεταγενέστερων (τῶν Ρωμαϊκῶν λ.χ.) χρόνων». 12 Rubensohn 1898, : είναι ο μόνος από τους πρώτους μελετητές που τα εντάσσει σε ένα φάσμα από τα τέλη του 5ου έως τις αρχές του 3ου αι. π.χ. και σημειώνει ως αξιοπερίεργη τη φαινομενική απουσία προγενέστερων αγγείων. Θεωρεί τα αγγεία από την επίχωση της Στοάς του Φίλωνος και κάτω από τη θεμελίωση του Βουλευτηρίου παλαιότερα της δεκαετίας 320 π.χ. 13 Υποσημ. 33. Bakalakis 1991, Βλ. όμως παρακ. Ι, για την εγκυρότητα της άποψης αυτής. 15 Ο Γ. Μπακαλάκης μελετούσε τους «κέρνους» στην Ελευσίνα ήδη από το 1936 και συστηματικά αφιερώθηκε στο έργο δημοσίευσής τους από το 1946 έως και το θάνατό του, το Γνώριζε άριστα το πρωτογενές υλικό και τις διάφορες ποιότητες των αγγείων. 16 Agora ΧΧΧΙ, 98: οι πλημοχόες απαντούν μεν σε στρώματα από τις αρχές του 4ου έως και το 2ο αι. π.χ., αλλά είναι ιδιαίτερα πολυπληθείς στον 4ο αιώνα. Patera 2011, 132. Αντίθετα η Krauskopf 2005, 253 συζητά μια πιθανή παραγωγή έως το 2ο αι. π.χ. 442

22 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ της κατηγορίας έχουν βρεθεί μέσα σε αρχαιολογικά σύνολα που χρονολογούνται γενικώς μέσα στον 4ο αιώνα (βλ. κυρίως 17 τον κατάλογο ακολούθως, Ι-ΙΙ). Σπάνια, ωστόσο, οι προτεινόμενες και διαθέσιμες χρονολογήσεις είναι στενά προσδιορισμένες. Επίσης, δεν έχουν έως τώρα αντιπαραβληθεί τα σχήματα από τα άνω σύνολα. Σημαντική διείσδυση στη μεταγενέστερη βιβλιογραφία είχε η μελέτη του J.J. Pollitt, που δημοσίευσε τους ελευσινιακούς «κέρνους» από την Αγορά των Αθηνών. Παρά το γεγονός ότι προέβη στη σύνταξη συστηματικού καταλόγου των αγγείων βάσει των ανασκαφικών συνόλων και χρονολογημένων στρωμάτων της Αγοράς (contexts) 18, δεν κατέληξε σε μια τυπολογική κατάταξη των αγγείων βάσει χρονολογίας, αλλά συνέχισε να υιοθετεί την κατάταξη των αγγείων σε τέσσερις γενικούς τύπους, βάσει του βαθμού ανάπτυξης των πλαστικών αποφύσεων που έφεραν, ή όχι (Πίν. 147α: α-δ): 1) τύπος με μεγάλες κοτυλίσκες (Πίν. 147α:δ), 2) τύπος με μικρές κοτυλίσκες (Πίν. 147α:γ), 3) τύπος με σχηματοποιημένες κοτυλίσκες (πλαστικά επίθετα δισκάρια) (Πίν. 147α:β), 4) απλός τύπος (με πολλές υποδιαιρέσεις) (Πίν. 147α:α) 19. Με μικρές παραλλαγές, στις ίδιες κατηγορίες με τον Pollitt, ταξινόμησε και ο Γ. Μπακαλάκης το υλικό από την Ελευσίνα 20. Τα αγγεία της Αγοράς παρουσιάζονται μεν κατά ανασκαφικά σύνολα και περιγράφονται με συστηματικότητα, τεκμηριώνονται όμως μόνο με φωτογραφίες 21. Η απαραίτητη εργασία της σχεδίασης των περισσότερων αγγείων δεν διενεργήθηκε στα πλαίσια της τότε μελέτης, και έτσι παρέμεινε περιορισμένη η δυνατότητα παρατήρησης και αντιπαραβολής των πολλών ειδικών χαρακτηριστικών των αγγείων. Ως συνέπεια, ο Pollitt καταλήγει ότι «... there are only minor variations upon this basic shape, and it does not seem possible to trace a typological development of the Eleusinian kernos» 22. Σημειώνει επίσης, ότι «The kernoi from the Agora seem to be a phenomenon of the 4th century B.C. A review of the deposits listed in the catalogue reveals 17 Άλλα παραδείγματα δεν συζητούμε εδώ εκτενέστερα, λόγω έλλειψης στενότερου χρονολογικού πλαισίου. Βλ. π.χ. αγγείο από τις εργαστηριακές εγκαταστάσεις της Αγριλέζας Λαυρεωτικής, Ellis Jones 1982, 195. Βρέθηκε μαζί με αγγεία του 4ου αι. π.χ. (όστρακα μελαμβαφούς λύχνου, κανθάρων και σκύφων), που χρονολογούν την κύρια φάση χρήσης του οικοδομήματος. Το αγγείο, ωστόσο, ανήκει στο δικό μας Τύπο Α.Ι.β, με φαρδύ ρηχό σώμα και σταυροειδή διάταξη οπών άντυγας, κωνική ανοιχτή βάση με οπές, τον οποίο προτείνουμε να χρονολογούμε ψηλά, στο α μισό του 4ου ή και στον 5ο αι. π.χ. 18 Ισχυρή επιρροή στην τελική μορφή του άρθρου αυτού είχε ο διευθυντής των ανασκαφών της Αγοράς και μελετητής της ελληνιστικής κεραμικής H. Thomspon, ο οποίος εδραίωσε τη μέθοδο της μελέτης κλειστών χρονολογημένων συνόλων στην έρευνα της ελληνιστικής κεραμικής στον ελλαδικό χώρο, βλ. ΤCHP, Η συνεργασία των δύο μελετητών για τη δημοσίευση της κατηγορίας διασώζεται στην αλληλογραφία τους, που φυλάσσεται σήμερα στο αρχείο της ΑΣΚΣΑ (Series IA: BOX 3, Folder 2 και Series IB: BOX 51, Folder 3). Οι χρονολογίες των συνόλων ελέγχθηκαν εκ νέου και διορθώθηκαν κατά περίπτωση από τη M. Miles, βάσει των διορθώσεων του χρονολογικού συστήματος της ελληνιστικής κεραμικής που επεξεργάζονται εδώ και δεκαετίες οι μελετητές της αρχαίας Αγοράς. Βλ. Agora ΧΧΧΙ, 97, σημ Pollitt 1979, Τύποι Μπακαλάκη: 1) Κέρνοι με μεγάλες κοτυλίσκες, 2) Κέρνοι με συμβολικές κοτυλίσκες διατεταγμένες σε σειρά, 3) Κέρνοι όπως Τύπου Β, με μικρές και μεγάλες οπές στον ώμο, με λαβή που εκφύεται του χείλους, 4) Κέρνοι δίχως κοτυλίσκες (χωρίζονται σε πολλές υποκατηγορίες, βάσει του γραπτού διακόσμου τους). Το τέταρτο κριτήριο κατάταξης του Γ. Μπακαλάκη δεν επιβεβαιώνεται σήμερα από την εξέταση των αγγείων, καθώς δεν πρόκειται για διαφορετικούς τύπους διακόσμησης, αλλά για διαφορετικό βαθμό διατήρησης ή φθοράς ενός διακόσμου αρχικά ενιαίου και αλληλοσυμπληρούμενου. Το ζήτημα όμως δεν σχετίζεται με τα δεδομένα που επιχειρούμε εδώ να προσδιορίσουμε. Βλ. Μητσοπούλου (υπό έκδοση). 21 Επιτρέπουν ελέγχους, δεν διευκολύνουν όμως μια γενική επισκόπηση των σχημάτων ανά σύνολο και εποχή. Δημοσιεύονται τέσσερα σχέδια για 146 συνολικά αγγεία του καταλόγου, βλ. Pollitt 1979, 208, εικ.1.a-d. 22 Pollitt 1979, 227. Ορθά παρατηρεί μια διαφορά μεταξύ του ραδινού όρθιου άνω προφίλ ορισμένων αγγείων έναντι του ρηχού φαρδιού προφίλ με χαμηλό χείλος, δεν εντοπίζει, ωστόσο, τεκμήρια για μια χρονολογική τους διαφοροποίηση. Αντίστοιχη είναι η παρατήρηση του Κ. Κουρουνιώτη, κατά τα πρώτα στάδια ενασχόλησης με το σχήμα: Κουρουνιώτης 1898, 23: «Τὸ σχῆμα τῶν ἀγγείων καὶ ἐπὶ τῶν διαφόρων τούτων καλλιτεχνημάτων ἐλαχίστας μόνον διαφορὰς παρουσιάζει, κυρίως δὲ τοιαῦται παρατηροῦνται, ὅπως καὶ εἰς τὰ ἐν Ἐλευσῖνι εὑρεθέντα ἀγγεῖα, μόνον εἰς τοὺς λαιμοὺς αὐτῶν, οἵτινες ἄλλοτε μὲν εἶνε στενότεροι καὶ μακρότεροι, ἄλλοτε δὲ βραχύτεροι, καὶ εἰς τὰ πώματα». 443

23 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ only two possible exceptions: one base found in the filling of a well (Deposit XX) might be said to date from the late 5th century B.C., and the large kernos found in Deposit XXX, if it goes with the fill of the cistern, could be dated to the 3rd century B.C.» 23. Ο Pollitt επιφυλάσσεται για τις τελικές χρονολογίες που θα προκύψουν από τη δημοσίευση του υλικού της Ελευσίνας και αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει μια αντίφαση μεταξύ της πολύ παλαιότερης ακμής των Μυστηρίων, της συχνής απεικόνισης των αγγείων σε νομίσματα της ελληνιστικής εποχής και της φαινομενικά πυκνής παραγωγής των κέρνων μόνο κατά τη διάρκεια του 4ου αι. π.χ. Τρεις δεκαετίες αργότερα, η άποψη για την απουσία τυπολογικών κριτηρίων χρονολογικής κατάταξης των αγγείων, όπως και για το στενό χρονολογικό φάσμα του σχήματος, αναπαράγεται ακόμη 24. Αντίθετα με τους άνω, ο H. Thompson 25 είχε από νωρίς διατυπώσει την άποψη για μια πιθανή τυπολογική διαφοροποίηση των αγγείων: «Differences of shape and fabric within the group suggest a considerable range in time» 26. Διέθετε την προφορική μαρτυρία του τότε ανασκαφέα της Ελευσίνας Κ. Κουρουνιώτη ότι κάποιες επιχώσεις με «κέρνους» χρονολογούνται πιθανώς στα περίκλεια χρόνια, ενώ ήταν ο πρώτος που εντόπισε και εισήγαγε στην «αθηναϊκή» βιβλιογραφία τα δύο σπάνια παραδείγματα από την ελληνιστική Αλεξάνδρεια, για τα οποία θεωρεί πιθανή μια χρονολόγηση κοντά στην ίδρυση της πόλης (331 π.χ.) 27. Ωστόσο, τα ζητήματα που έθεσε ο Thompson το 1934 παρέμειναν για πολλές δεκαετίες χωρίς συνέχεια, κυρίως λόγω έλλειψης νέου δημοσιευμένου και ανασκαφικά τεκμηριωμένου υλικού. Β. Νέα πρόταση ταξινόμησης: χρονολογικά και τυπολογικά δεδομένα Όλοι οι προγενέστεροι μελετητές ταξινόμησαν τα αγγεία βάσει της ύπαρξης ή μη και του βαθμού ανάπτυξης του πλαστικού διακόσμου που κοσμεί το σώμα τους (δισκαρίων, αποφύσεων ή μικρογραφικών αγγείων). Στην παρούσα μελέτη θα επικεντρωθούμε στην τεκμηρίωση μιας νέας προσέγγισης της τυπολογικής κατάταξης, με διττά κριτήρια: λαμβάνει υπόψη πρωτίστως τα κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά του σχήματος του αγγείου (Σχήμα Ι και Σχήμα ΙΙ) (Πίν. 148α), και μόνο δευτερευόντως του ανάγλυφου/πλαστικού διακόσμου που αυτά ενίοτε φέρουν (Τύπος Α Τύπος Ε) (Πίν. 147α). Προκειμένου να στοιχειοθετηθεί στη συνέχεια μια τέτοια ταξινόμηση σε Σχήματα και Τύπους ταυτόχρονα, παρουσιάζεται ακολούθως το γενικό χρονολογικό πλαίσιο που προσδιορίζει την εξέλιξη του σχήματος, αλλά και επιλογή χρονολογημένων παραδειγμάτων, βάσει των οποίων προκύπτει στο Μέρος ΙΙΙ η νέα πρόταση για την εξελικτική τυπολογία (Πίνακας 1) Όμως, το εν λόγω αγγείο, με έντονο προφίλ και οπές άντυγας σε σταυροειδή διάταξη βάσει της περιγραφής χρονολογείται αναμφισβήτητα πολύ ψηλότερα, πιθανώς μάλιστα στον 5ο αι. π.χ. 24 Patera 2011, 132. Για τη νέα ταξινόμηση, βλ. ήδη συνοπτικά Mitsopoulou 2010, TCHP, 148, σημ. 4. Αν και ο Thompson, TCHP, 40 και εικ. 20, 148, γράφει τη σύνθεση για τα ελευσινιακά αγγεία με αφορμή το αγγείο B27 (ανοιχτή υψίποδη μελαμβαφής φιάλη με κοτυλίσκες στο χείλος), το οποίο συνδέει με το γνωστό κείμενο του Πολέμωνα (Αθήν. Δειπν. 11, 478c-d), δέχεται ότι τα μικρά απλά αγγεία (A40, B9, Β10, Β18, Β29) εξυπηρετούσαν την ίδια ανάγκη και έφεραν πιθανώς το ίδιο όνομα. Διαπιστώνει ότι το αγγείο Β27 δεν έχει ακριβές παράλληλο από την Ελευσίνα. Στις μονογραφίες της σειράς Agora, υπό τον όρο «κέρνος» απεικονίστηκαν μόνο ανοιχτές φιάλες όπως το Β27: Agora ΧΙΙ, 183 και 332, αριθ. 1364, πίν. 44. Βλ. και Mitsopoulou 2010, 158, εικ. 3a. Η κατηγορία «κέρνοι» δεν περιλαμβάνεται στον τόμο της ελληνιστικής κεραμικής, καθώς δημοσιεύτηκε από τον J.J. Pollitt: Agora ΧΧΙΧ, 3, σημ. 2. Στο Agora ΧΧΧΙ τα αγγεία της απλής κατηγορίας θεωρούνται πλημοχόες. 26 Έκανε, ωστόσο, μια παρανόηση για την ακριβή θέση της επίχωσης που σχετίζεται με τη Φιλώνειο στοά, καθώς αναφέρει ότι πρόκειται για το στρώμα «κάτω από την στοά», η οποία χρονολογείται στα χρόνια του Δημητρίου Φαληρέως ( π.χ.). Είναι σαφές ότι το στρώμα βρίσκεται κάτω από την αυλή, μπροστά από τη στοά, βλ. παρακ., Ι.2, σ TCHP, 150 και σημ. 2. Επισήμανε ότι μια σύγκριση των αλεξανδρινών παραδειγμάτων προς τα αγγεία της Ελευσίνας θα είχε ενδιαφέρον. Βλ. εδώ, ΙΙ.6, σ. 452 και υποσημ Βλ. Συμπεράσματα, αριθ

24 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ Ι. ΕΛΕΥΣΙΝΑ: ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ Το σημαντικότερο και πολυπληθέστερο σύνολο αγγείων της κατηγορίας προέρχεται φυσικά από το ελευσινιακό ιερό της Δήμητρας και Κόρης. Τυχαίνει όμως να είναι και το παλαιότερο ανασκαμμένο, στα τέλη του 19ου αιώνα, η πρώτη θέση στην οποία γνωστοποιήθηκε το άγνωστο και πρωτόγνωρο τότε σχήμα 29. Στην παλαιότητά του αυτή το εύρημα οφείλει, ωστόσο, και μια σημαντική αδυναμία: τα αγγεία δεν έχουν φυλαχθεί βάσει συνόλων προέλευσης (context), αλλά είναι ταξινομημένα τυπολογικά. Για λίγα μόνο αγγεία θα επιτευχθεί η αποκατάσταση των ανασκαφικών δεδομένων. Συνεπώς στο παρόν στάδιο της έρευνας θα σκιαγραφήσουμε μόνο το γενικό χρονολογικό πλαίσιο των αποθετών προέλευσης, βάσει των προκαταρκτικών εκθέσεων των ανασκαφέων και παλαιών μελετητών. Τα ελάχιστα αγγεία που δημοσιεύθηκαν από τον Δ. Φίλιο το 1885 προέρχονται από δύο σύνολα: την περιοχή του πλίνθινου τοίχου (αριθ. Ι.1) και την επίχωση της Φιλωνείου στοάς (αριθ. Ι.2). Όλα τα αγγεία που δημοσιεύει ανήκουν στο πρώιμο Σχήμα Ι της τυπολογίας μας (Πίν. 147, 148α), ενώ απουσιάζουν παραδείγματα του μεταγενέστερου Σχήματος ΙΙ 30 (Πίν. 148α, Πίνακας 1). Ενισχυτική ένδειξη πρωιμότητας συνεισφέρουν και 27 αγγεία ή θραύσματα από τις ανασκαφές του Φίλιου, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 31. Συνοδεύονται από την ένδειξη «Ανασκαφή Φιλίου», άρα ανήκουν στην πρώτη φάση των ανασκαφών ( ). Ωστόσο, η ανασκαφή των φρεατίων γ-γ την ίδια περίοδο ( ) (αριθ. Ι.4), με συνευρήματα ελληνιστικής κεραμικής, κλονίζει πλέον τη βεβαιότητα ότι τα αγγεία των πρώτων έστω ανασκαφών του Φίλιου προέρχονται από σφραγισμένα σύνολα κλασικών χρόνων και χαρακτηρίζονται από ασφαλές terminus ante quem στα μέσα του 4ου αι. π.χ. Τα κύρια ανασκαφικά σύνολα στον περίγυρο του Τελεστηρίου 32 που περιείχαν αγγεία της κατηγορίας που εξετάζουμε, είναι γνωστά 33 : 1. Απόθεση ΒΑ. Τελεστηρίου, πλησίον πλίνθινου διατειχίσματος D1-D3 Στις επιχώσεις προς ΒA. του Τελεστηρίου, παράλληλα προς τον ανατολικό στερεοβάτη της στοάς και σε επαφή με το πλίνθινο διατείχισμα πεισιστράτειων χρόνων, ο Φίλιος ανέσκαψε αμμώδη απόθεση, σε βάθος που έφτανε έως το βράχο. Ελευσινιακά αγγεία, του απλού κυρίως τύπου, περιλαμβάνονται μεταξύ των ευρημάτων 34. Δεν γνωρίζουμε όμως ποια αγγεία προέρχονται από το στρώμα, που πιθανώς είναι περίκλειας εποχής. 2. Επίχωση κάτω από την «ιερά» αυλή, Ν. Φιλωνείου Στοάς Είναι το πρώτο και ένα από τα σημαντικότερα σύνολα ελευσινιακών αγγείων που ανασκάφηκε το Εντοπίστηκε σε βάθος 1-1,50 μ. κάτω από το πλακόστρωτο ρωμαϊκό δάπεδο της λεγόμενης «ιεράς αυλής» 35 που εκτείνεται μπροστά από τη στοά του Φίλωνος 36. Κατά τον ανασκαφέα, πρόκειται για τεχνητή επίχω- 29 Φίλιος 1882, 89, σημ Ο Rubensohn 1898, 296, εντοπίζει στα ελευσινιακά αγγεία τη χιαστί διάταξη οπών άντυγας (Σχήμα ΙΙ). Τότε είχε, ωστόσο, ολοκληρωθεί η ανασκαφή του Α. Σκιά στην περιοχή του «Βουλευτηρίου», που θεωρείται μεταγενέστερο κτίριο (βλ. κατ. Ι.3). 31 Είχαν φυλαχθεί στη συλλογή της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας από τον Δ. Φίλιο, πιθανώς λόγω του χρυσού ή γραπτού τους διακόσμου. Καταγραφή: Ιούλιος Αγγεία της κατηγορίας δεν έχουν γνωστοποιηθεί από άλλες θέσεις του ιερού ή και άλλες ανασκαφές εκτός του ιερού της Ελευσίνας. 33 Ο Μπακαλάκης αναφέρει τις πρώτες τρεις θέσεις του καταλόγου μας, Bakalakis 1991, 111. Εκτενώς, Μητσοπούλου 2007, τ. ΙΙ.Β, Κατάλογος Θέσεων Εύρεσης Κέρνων (στο εξής ΚΘΕΚ), θέσεις Ι Φίλιος 1885α, 173: «Ὀλίγα δὲ καὶ ταῦτα τῶν τοῦ ἀπλουστέρου ἰδίως σχήματος (πίν. 9, 6) εὑρέθησαν καὶ κατὰ τὴν ἐπίχωσιν τὴν μεταξὺ τῆς ΒΑ ῆς γωνίας τοῦ Ναοῦ καὶ τοῦ ἐξ ὠμῶν πλίνθων τοίχου εἰς διάφορα βάθη καὶ τινα ψαύοντα σχεδὸν τὸ βραχῶδες ἔδαφος». Noack 1927, , αριθ. 9 και 14 και πίν. 1C (τομή), πίν. 16 (κάτοψη): μεταξύ κατασκευής P4 και πλίνθινου διατειχίσματος D1-D3. 35 Η ονομασία αυτή αναγράφεται στα σχέδια του Ι. Τραυλού, βλ. Travlos 1988, εικ. 157, 170, Για το Προστώον Ελευσίνας: Schwenk 1985, και Hintzen-Bohlen 1997, 143, με βιβλιογραφία. 445

25 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ ση και τα αγγεία είναι πρωιμότερα των μέσων του 4ου αιώνα 37. Κατά τον Φίλιο και τον Noack, η αμμώδης επίχωση με λατύπη δεν διαταράχθηκε στην αρχαιότητα, με εξαίρεση την τάφρο θεμελίωσης για την κατασκευή του προστώου τον 4ο αιώνα. Η επίχωση κοντά στην πρόσοψη του στερεοβάτη είναι στερεότερη και δεν ήταν αναγκαία η διάνοιξη πλατύτερης τάφρου θεμελίωσης της στοάς 38. Η τάφρος εντοπίστηκε κομμένη λοξά μέσα στην παλαιότερη επίχωση, η οποία πιθανώς σχετίζεται με τις εγκαταστάσεις του 5ου αιώνα. Ο Κουρουνιώτης έκρινε αντιθέτως ότι η τεχνητή επίχωση θα είχε αναμοχλευθεί κατά τις εργασίες θεμελίωσης της στοάς. Τη θεωρεί όμως προγενέστερη των μέσων του 4ου αιώνα, περίοδο στην οποία και εκείνος εντάσσει όλους τους «κέρνους» 39. Η άποψη όλων τους εδραιώθηκε έκτοτε στη βιβλιογραφία 40. Η Φιλώνειος στοά είναι ένα από τα ακριβέστερα χρονολογημένα κτίρια της κλασικής/πρώιμης ελληνιστικής αρχαιότητας. Ολοκληρώνεται στα χρόνια του Δημητρίου Φαληρέως ( ), αν και το έργο ξεκινά το 352/1 41. Τα θεμέλιά της φτάνουν σε βάθος 9 μ. 42. Το στρώμα μέσα στο οποίο βρέθηκαν οι «κέρνοι» δεν βρίσκεται σφραγισμένο κάτω από τη στοά, ώστε να είναι με βεβαιότητα παλαιότερο της έναρξης των εργασιών θεμελίωσης 43, αλλά εκτείνεται 12,50 μ. κεντρικά μπροστά της, στο βάθος που αντιστοιχεί στο δεύτερο δόμο της θεμελίωσης του προστώου. Παρά τις διαβεβαιώσεις των παλαιοτέρων, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο αναμοχλεύσεων παλαιότερων αποθέσεων κατά τη φάση των εργασιών και εισχώρησης νεότερων αγγείων. Βάσει των ισχνών διαθέσιμων στοιχείων, πρέπει να αποδεχθούμε για τη σφράγιση της επίχωσης της αυλής ένα terminus ante quem στα χρόνια π.χ., με μεγάλο εύρος χρόνου προς τα πίσω για την πρώτη απόθεση. Το όριο των μέσων του 4ου αιώνα είναι πιθανό, όχι όμως και απόλυτο. 3. Επιχώσεις υπό το δάπεδο και Ν. του «Βουλευτηρίου» (κτίριο Η 31) Τα στρώματα που ανασκάφηκαν στα δυτικά του Τελεστηρίου (περιοχή «Βουλευτηρίου» και Νοτίου τείχους) ανήκουν σε αποθέσεις και απορρίψεις προγενέστερων φάσεων. Παρουσία των «ιδιόρρυθμων ελευσινιακών αγγείων» μεταξύ των ευρημάτων της ανασκαφής κάτω από το δάπεδο του «Βουλευτηρίου», στα ανώτερα στρώματα, αναφέρθηκε ήδη από τον Σκιά 44, αλλά βρέθηκαν ξανά και κατά την ανασκαφική διερεύνηση της πίσω όψης του νότιου τοίχου του «Βουλευτηρίου» από τους Κουρουνιώτη και Τραυλό το Φίλιος 1882, 89, σημ. 2 και πίν. Φίλιος 1885α, 173 και σημ. 1. Noack 1927, , αριθ και πίν. 1, τομή Α. Στρώμα μεταξύ σημείων ρ και σ, στην προέκταση του έκτου από Α. κίονα της στοάς. Αντιστοιχεί στην περιοχή που ορίζεται από τους τοίχους Ν6-Ν7 [Noack 1927, 186, , αριθ. 14 και πίν. 16, όπου τομή (= Φίλιος 1883, 62, σημ. 1. Φίλιος 1884, και σημ. 1. Φίλιος 1887, πίν. 1, τοίχος ζ-ζ2: ο τοίχος κατασκευάζεται για τη συγκράτηση της αμμώδους επίχωσης περίκλειας περιόδου)], και T-T (Φίλιος 1884, 66 και πίν. Δ = τοίχος ι-ι στο Φίλιος 1883, πίν. Ε). 38 Noack 1927, 186, 250, αριθ. 16. Φίλιος 1884, 71 και σημ Στο Σχεδίασμα Α της μελέτης του (αδημοσίευτο, αρχείο Μπακαλάκη, Φάκελος Λ5). 40 Bakalakis 1991, Krauskopf 2005, 254, αριθ. 645: ύστερος 5ος-4ος αι. π.χ. 41 Travlos 1988, 95. Vitruvius, De architectura VII, 17. Jördens 1999, Mylonas 1961, 134, εικ. 44F. Τα θεμέλια πιθανώς ανήκουν στην πρώτη φάση κατασκευής και υπήρχαν κατά την επανεκκίνηση του έργου γύρω στο 330 π.χ. Κουρουνιώτης - Τραυλός 1939, Noack 1926, Schwenk 1985, 19, σημ. 77, 84. Travlos 1988, 95. Jördens 1999, Όπως είχε λανθασμένα εκλάβει ο Rubensohn. Σε άλλο σημείο θεωρεί ρωμαϊκών χρόνων τα αγγεία που αναφέρει ο Φίλιος κάτω από τη ρωμαϊκή πλακόστρωση, Rubensohn 1898, Σκιάς 1894α, 200, σημ. 1: «Ἀνασκαφέντος μέρος τοῦ δαπέδου αὐτοῦ κατὰ τὴν ἐμὴν ἐν Ἐλευσῖνι διατριβὴν εὑρέθησαν ἐν μὲν τοῖς ἀνωτέροις στρώμασι πλῆθος μέγα ἐκ τῶν ἰδιορρύθμων ἐλευσινιακῶν ἀγγείων, ὧν πολλὰ ἐπίχρυσα,... Πάντα δὲ τὰ ὑπὸ τὸ δάπεδον τοῦ Βουλετηρίου χώματα φαίνονται ἐπίτηδες καὶ διὰ μιᾶς ἐπιρριφθέντα πρὸς ἐπίχωσιν»). Σκιάς 1895, 170 και σημ. 1. Κουρουνιώτης, Σχεδίασμα Α. 45 Bakalakis 1991, 111, όπου μαρτυρία των Κουρουνιώτη και Τραυλού: «Dès le début de la fouille, nous avons trouvé des kernoi, et on a continué d en découvrir tout au long de la fouille près de l escalier du bâtiment de surveillance, dans la cour de celui-ci». Ομοίως, και στο αδημοσίευτο Α Σχεδίασμα της μελέτης των κέρνων του Κ. Κουρουνιώτη (αρχείο Γ. Μπακαλάκη, Φάκ. Λ5). 446

26 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ Το Βουλευτήριο της Ελευσίνας αναφέρεται ήδη από τα τέλη του 5ου αιώνα, το 408/7 π.χ. 46, όπως και σε επιγραφή του έτους 220 μ.χ. 47. Το κτίριο Η 31 (της κάτοψης Μυλωνά) ταυτίστηκε με το Βουλευτήριο από τον πρώτο ανασκαφέα του Α. Σκιά 48, αλλά ο K. Clinton αμφισβήτησε πρόσφατα την ορθότητα της ταύτισης 49. Ο Σκιάς χρονολογεί το κτίριο βάσει αποσπασματικής επιγραφής ελληνιστικών χρόνων 50, ενώ και ο Γ. Μυλωνάς αναφέρει το κτίριο ως κατασκευή του 3ου αι. π.χ. 51. Η επιγραφή αποτελεί συνεπώς ισχυρή χρονολογική ένδειξη ότι η επίχωση κάτω από το Κτίριο Η 31 δεν διαθέτει terminus ante quem στον 4ο αιώνα, το στρώμα δεν είναι κλειστό και το κτίριο είναι μεταγενέστερο. Συνεπώς, τα ελευσινιακά αγγεία που προκύπτουν από τις εκεί ανασκαφές προέρχονται ίσως από προγενέστερες των ελληνιστικών κτισμάτων απορρίψεις, αλλά δεν ανήκουν σε σφραγισμένα στρώματα της κλασικής εποχής. 4. Αποθέσεις εντός των φρεατίων γ-γ στην πρόσοψη του στερεοβάτη Φιλωνείου στοάς Στην πρόσοψη του στερεοβάτη της Φιλωνείου Στοάς προβάλλουν τρία φρεάτια (γ-γ -γ κατά Φίλιο, γ 1 - γ 2 -γ 3 κατά Noack 52 ), άγνωστου έως σήμερα προορισμού και ερμηνείας. Έχουν μεγάλο βάθος, φτάνοντας έως το βράχο. Ανήκουν στην ίδια οικοδομική φάση με το προστώον. Δεν έχει γίνει αποδεκτή η ερμηνεία τους ως «αντηρίδες», καθώς δεν είναι συμπαγείς, ενώ είναι πολύ στενές για κάθοδο, συστηματικές προσφορές ή και άντληση από αυτές 53. Από τις κοιλότητες γ και γ ανασύρθηκαν αρκετά ελευσινιακά αγγεία απλού τύπου, πήλινα, επίχρυσα, δύο μαρμάρινα 54 και ίσως ορισμένα χάλκινα 55. Βρέθηκαν επίσης αρκετά όστρακα ανάγλυφων σκύφων (ελληνιστικών χρόνων) 56, όπως και τρεις ενσφράγιστες λαβές αμφορέων. Ήδη ο Noack τις θεώρησε ελληνιστικό terminus post quem της επίχωσης 57. Οι κοιλότητες πρέπει να ήταν ανοιχτές και προσβάσιμες, επιτρέποντας την εισχώρηση κεραμικής μεταγενέστερης της εποχής κατασκευής τους. Ήταν καλυμμένες με βεβαιότητα κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Συνεπώς, το σύνολο δεν είναι κλειστό και οι πλημοχόες δεν χρονολογούνται με ασφάλεια στον 4ο αι. π.χ. 46 IG I , στίχ. Α.ΙΙ. 14 = Clinton 2008, 76 (ΙΕ 52). 47 IG II , στ Travlos 1988, Clinton 2005, 472. Clinton 2008, 409 (IE ). 48 Σκιάς 1895, Σκιάς 1894β, 15-16: «Τὸ σπουδαιότερον πόρισμα τῆς ἀνασκαφῆς ταύτης (η εντός του λεγόμενου Βουλευτηρίου) εἶνε ὅτι ἐβεβαιώθη, ὅτι τὸ λεγόμενον Βουλευτήριον δὲν εἶνε παλαιότερον τῆς πρὸς δυσμᾶς προεκτάσεως τοῦ περιβόλου, ἀλλὰ πολὺ νεώτερον αὐτῆς...». 49 Clinton 2008, Σκιάς 1894α, , σημ. 1: «Ἡ ἀνεύρεσις τῆς ἐπιγραφῆς ταύτης (αρ. 17 = IG II 2, 2754, δίχως χρονολόγηση από τον Kirchner) παρέχει ἀπόδειξιν ὅτι τὸ λεγόμενον Βουλευτήριον παρὰ τὸ πολυγωνικόν τῆς οἰκοδομίας τῶν τοίχων αὐτοῦ δὲν εἶνε παλαιότερον τοῦ Γ αιῶνος π.χ., ἴσως δὲ καὶ τοῦ Β». Επίσης, Σκιάς 1895, 172: ο όρος βρέθηκε κοντά στα θεμέλια του Βουλευτηρίου, όπου καταχώθηκε κατά τη θεμελίωσή του. Η επιγραφή δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο IE του K. Clinton, καθώς όπως ευγενικά με πληροφόρησε ο ίδιος πρόκειται για υποθήκη, προερχόμενη με βεβαιότητα από ιδιωτικό χώρο του δήμου της Ελευσίνας. Η απόρριψη εντός του ιερού είναι δευτερογενής. Ο Clinton δέχεται την προτεινόμενη από τον Σκιά ελληνιστική χρονολόγηση, αν και ακριβέστερος προσδιορισμός δεν φαίνεται εφικτός, βάσει γραμμάτων. 51 Mylonas 1961, 153 και σημ Φίλιος 1884, και σημ. 2. Noack 1927, 118, εικ. 52 και πίν. 39c. Διατάσσονται ομοιόμορφα και συμμετρικά, μία στο κέντρο, μεταξύ 6ου και 7ου κίονα, και μια στην κάθε γωνία του προστώου. 53 Είναι το βασικό επιχείρημα που αντιτίθεται στην ερμηνεία του Clinton 1986, 76, ο οποίος πρότεινε να αναγνωρίσει σε αυτά μέγαρα για την τέλεση Θεσμοφορίων. (Η πρότασή του να τα συσχετίσει με τα χάσματα για την τελετή πλημοχόες είναι πειστική.) Ο Φίλιος (Philios 1896, 97) πρότεινε ερμηνεία ως φρεάτια επίσκεψης για έλεγχο των θεμελίων. Για αντίθετη άποψη, βλ. ήδη Noack 1927, Η μεσαία κοιλότητα γ περιείχε και «δύο μαρμάρινα ἀγγεῖα ἄνευ ὤτων (τὸ ἕτερον μετὰ πώματος ἀδιατρήτου) θυμιατηρίων σχῆμα ἔχοντα» (Φίλιος 1884, 65 και σημ. 2. Για το σχήμα, παραπέμπει στο Φίλιος 1885α, πίν. 9, αριθ. 6). Άρα η ταύτηση με τις μαρμάρινες πλημοχόες του Μουσείου είναι βέβαιη. 55 Στα βαθύτερα στρώματα (10ος-15ος δόμος) αναφέρονται χαλκά αγγεία (θυμιατήρια ;). Πιθανότατα ταυτίζονται με τις γνωστές χάλκινες πλημοχόες στο Μουσείο Ελευσίνας (Μ.Ε κ.ά.). 56 Φίλιος 1884, 64-65, σημ. 2: «οὐκ ὀλίγα τῶν συνήθων καὶ γνωστῶν σκύφων τῶν κοσμούμενων δι ἐκτύπων σπειροειδῶν ἢ φυλλωδῶν κοσμημάτων, στεφάνων, προσωπείων, ἐρωτύλων κτλ....». 57 Από τις κοιλότητες γ και γ, δεν έχουν μελετηθεί. Για τη χρονολόγηση, Noack 1927,

27 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ Η μόνη βεβαιότητα που έχαιρε έως σήμερα ευρείας αποδοχής ήταν ότι κανένας «κέρνος» του ελευσινιακού ιερού δεν είναι μεταγενέστερος των μέσων του 4ου αιώνα. Η άποψη αυτή προϋπέθετε ότι για όλα τα άνω ανασκαφικά σύνολα ισχύει ένα γενικό terminus ante quem γύρω στο 350. Ωστόσο, κατά την προκαταρκτική εξέταση των αγγείων της Ελευσίνας εντοπίστηκαν πολυάριθμα αγγεία, στα οποία η μετάβαση προς το Σχήμα ΙΙ της τυπολογίας μας έχει ήδη πλήρως συντελεστεί (Πίν. 150β, 152α). Πρόκειται για μια τυπολογική εξέλιξη που ολοκληρώνεται όπως θα δείξουμε ακολούθως στο γ ή και στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα. Απροσδιόριστη μέσα στον 4ο αιώνα παραμένει έως τώρα η στιγμή έναρξης της τυπολογικής μετάβασης από το Σχήμα Ι προς το Σχήμα ΙΙ. Εάν το terminus ante quem των αγγείων του ελευσινιακού ιερού ήταν προσδιορισμένο με ακρίβεια, θα μπορούσαμε να χρονολογήσουμε βάσει αυτού την αναμόρφωση του σχήματος στο α μισό του 4ου αι. π.χ. Καθώς όμως όπως δείξαμε τα στρώματα ελληνιστικών χρόνων δεν απουσιάζουν από τον περίγυρο του Τελεστηρίου, τα στρώματα με ελευσινιακά αγγεία στην Ελευσίνα δεν μπορούν πλέον να αντιμετωπίζονται συνολικά ως ένα κλειστό σύνολο. Ενδέχεται τα αγγεία Σχήματος ΙΙ από την Ελευσίνα να χρονολογούνται και μετά το 350 π.χ. Πρέπει, λοιπόν, να δεχθούμε ότι τα ελευσινιακά αγγεία θα μπορέσουν να χρονολογηθούν στενότερα μόνο βάσει ποιότητας, τυπολογικής κατάταξης και αντιπαραβολής προς παράλληλα αγγεία από άλλα ασφαλέστερα χρονολογημένα σύνολα. ΙΙ. ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΙΜΑ ΣΥΝΟΛΑ ΜΕ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑΚΑ ΑΓΓΕΙΑ (ΕΚΤΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ) Στόχος μας είναι η συνοπτική θεώρηση των διάσπαρτων στοιχείων διαθέσιμων εκτός Ελευσίνας, προκειμένου να προσδιοριστεί χρονολογικά η έναρξη, η σχηματική εξέλιξη και ενδεχομένως η λήξη της παραγωγής των ελευσινιακών αγγείων στην Αττική. Εξετάζονται επιλεκτικά τα σύνολα ευρημάτων που χαρακτηρίζονται από κάποια προσδιορίσιμα πλαίσια χρονολόγησης (αριθ. ΙΙ.1-9). Η ποιοτική αξία των χρονολογημένων στρωμάτων ελέγχεται 58, έτσι ώστε να καταστεί σαφές ποιες φάσεις και μεταβάσεις είναι προσδιορισμένες με εγκυρότητα, αλλά και ποιες είναι προϊόν αδύναμων τεκμηρίων ή ακόμη και υπόθεσης. Επίσης, εντάσσονται στη συζήτηση ορισμένα σημαντικά σύνολα ή μεμονωμένα αγγεία 59, τα οποία εν δυνάμει, και όταν ολοκληρωθούν οι τελικές δημοσιεύσεις των συνόλων τους, θα μπορέσουν να προσφέρουν ασφαλή και στενά χρονολογικά πλαίσια. 1. Ανασκαφές Κεραμεικού, Μελαμβαφές αγγείο αριθ. KER (5ος αι. π.χ.) Το σώμα μελαμβαφούς ελευσινιακού αγγείου απλού τύπου (Α.Ι.α) είναι άγνωστης προέλευσης και δεν συνοδεύεται από ανασκαφικά στοιχεία 60 (Πίν. 148β). Χρονολογείται μόνο βάσει ποιότητας και σχηματικών χαρακτηριστικών, στοιχεία επαρκή, ωστόσο, για να τοποθετηθεί με μεγάλη πιθανότητα μέσα στον 5ο αιώνα. Ξεχωρίζει από την εξαιρετική ποιότητα του στιλπνού μελανού γανώματος, τη χρήση μίλτου και ταινίας επίθετου λευκού, και την επιμελημένη απόδοση του σχήματος. Σώζει το άνω τμήμα στελέχους βάσης, που διαφέρει από τις κωνικές ανοιχτές ή συμπαγείς μικρές βαθμιδωτές των μεταγενέστερων αγγείων (Πίν. 148α). Στην περιμετρική στεφάνη του ώμου έχουν διανοιχθεί επιμελώς τέσσερις λεπτές οπές, ανά 90 μοίρες, δηλαδή σε διάταξη σταυροειδή (Σχήμα Ι, Πίν. 147β). Η διάταξη αυτή διαφοροποιείται προς αυτή του συνόλου σχεδόν των άλλων αγγείων από τον Κεραμεικό (Σχήμα ΙΙ, Πίν. 148α, 151β-γ), αποτελεί όμως ισχυρό ποσοστό μεταξύ των αγγείων από την Ελευσίνα Ακρίβεια χρονολόγησης, δυνατότητα επιβεβαίωσης και ελέγχου, εγκυρότητα πληροφορίας. 59 Από τον ΚΘΕΚ, Μητσοπούλου KER Εντοπίστηκε στην αποθήκη από την J. Stroszeck το Mitsopoulou 2010, Η βάση μπορεί να αποκατασταθεί σε αντιστοιχία με σχέδιο αγγείου από την Αγορά: Pollitt 1979, 208, εικ. 1c, αριθ. I.1, πίν. 72. Έχει επίσης νεύρωση στη μετάβαση προς το στέλεχος. 448

28 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ Η πλημοχόη KER είναι το παλαιότερο δημοσιευμένο 62 παράδειγμα της κατηγορίας. Προσφέρει την πολύτιμη πληροφορία ότι η σταυροειδής διάταξη των οπών άντυγας ανάγεται στον 5ο αιώνα. Τεκμήρια για τον ακριβέστερο προσδιορισμό της εποχής και των συνθηκών δημιουργίας του ειδικού σχήματος, όπως και της διαμόρφωσης της σχετιζόμενης με αυτό τελετής, λανθάνουν ακόμη Θάλαμος βόρεια του τάφου των Λακεδαιμονίων πεσόντων, Δρόμος Κεραμεικού (πιθανώς 403/2 π.χ. ή λίγο μεταγενέστερα) Ένα ελευσινιακό αγγείο απλού τύπου (πλημοχόη, Τύπος Α.Ι.β) βρέθηκε το 1940 στο νότιο θάλαμο (Va) των δημόσιων τάφων, βόρεια του συγκροτήματος ταφής των Λακεδαιμονίων πεσόντων του έτους 403/2 64. Ο θάλαμος δεν περιείχε ταφή, αλλά πιθανώς προοριζόταν για θυσίες ή προσφορές, όπως υποδεικνύουν κατά τον Willemsen τα δύο αγγεία που βρέθηκαν στο δάπεδό του, το λοπάδιο και ο κέρνος (πλημοχόη) 65. Ο μελετητής δίνει χρονολόγηση για τα αγγεία στον 4ο, αν και ο θάλαμος χρονολογείται από αγγεία μιας θυσίας θεμελίωσης στα τέλη του 5ου αι. π.χ. Το αγγείο 66 διαφοροποιείται ποιοτικά και σχηματικά από την πλειονότητα των άλλων αγγείων του Κεραμεικού. Αν και λείπει η βάση, το σώμα ξεχωρίζει με το φαρδύ ελλειψοειδές σχήμα και τον αδρό σκληρό πηλό του (Πίν. 149α). Κύριο στοιχείο διαφοροποίησης είναι η σταυροειδής διάταξη των οπών της άντυγας, ανά 90 μοίρες, μια στο κέντρο κάθε λαβής. Η πλημοχόη έχει ήδη δημοσιευθεί δύο φορές, την πρώτη δίχως να αναγνωριστεί η ιδιαίτερη κατηγορία της, τη δεύτερη ως κέρνος 67. Είναι το μόνο αγγείο της συγκεκριμένης τυπολογικής υποκατηγορίας που γνωρίζουμε από τον Κεραμεικό, ενώ στην Ελευσίνα αντιπροσωπεύεται δυναμικά (συνιστά περί το 10% των αγγείων. Για ακέραιο παράλληλο με βάση και διάκοσμο, βλ. Πίν. 149β) 68. Ωστόσο, η διάγνωση των τυπολογικών διαφοροποιήσεων ως προς τη διάταξη των τεσσάρων οπών στην άντυγα των αγγείων (σταυροειδής έναντι χιαστί διάταξης) 69 προέκυψε με αφορμή το συγκεκριμένο αγγείο, χρόνια πριν καταστεί δυνατή η εξέταση του ελευσινιακού συνόλου. Στην καίρια διαπίστωση συνέβαλε πρωτίστως η άμεση αντιπαραβολή προς το μελαμβαφές αγγείο KER (Πίν. 148β), αλλά και τα χρονολογικά στοιχεία των αποθετών της Αγοράς, που επιβεβαιώνουν την παρατήρηση 70. Συνιστά, λοιπόν, δεύτερη ισχυρή ένδειξη ότι η σταυροειδής διάταξη οπών, μαζί με όσα τυπολογικά χαρακτηριστικά τη συνοδεύουν (Σχήμα Ι), αντιστοιχεί στην πρώιμη παραγωγή των αγγείων (5ος έως τις πρώτες δεκαετίες του 4ου αιώνα). 62 Στην Ελευσίνα εντοπίστηκαν αρκετά αγγεία αντίστοιχης ποιότητας πηλού και σχήματος, αν και σχεδόν κανένα δεν διαθέτει το εξαιρετικό «γάνωμα». Ενδεικτικά, M.E και Μ.Ε Χωρίς «γάνωμα», αλλά κοντινό παράλληλο, το KER από τον Κεραμεικό, δίχως προέλευση επίσης. Από την Αγορά, σχηματικές ομοιότητες παρουσιάζουν τα Pollitt 1979, I.1 και XXX.1, πίν Βλ. ήδη σχετικά Rubensohn 1898, Gebauer 1940, , εικ. 27a:, Beilage 3: «pyxis hnliche «pyxisähnliche geschlossene Schale mit zwei waagrechten Stab- und zwei durchbohrten Schnurhenkeln». Για τα προσκτίσματα βόρεια του ταφικού συγκροτήματος, Stroszeck 2013, 385, 397 και 399, εικ Willemsen 1971, και σημ. 73, πίν. 57 Ιa. Λοπάδιο, βλ. Agora XII, αριθ. 1818, εικ. 15, πίν. 85 ( π.χ.). Βλ. επίσης Stroszeck KER 7854, διάμ. χείλους 10 εκ. Την ύπαρξη του αγγείου, όπως και τη σχετική βιβλιογραφία, μου γνωστοποίησε στις η J. Stroszeck. Για το συγκρότημα θαλάμων στα βόρεια του τάφου των Λακεδαιμονίων, βλ. γενικώς Knigge 1988, 162, αριθ. 64 και εικ. 158 και Stroszeck (υπό έκδοση). 67 Βλ. υποσημ Το εύρημα διαφεύγει της Krauskopf 2005, 254, αριθ Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα, Φίλιος 1885α, πίν. 9, αριθ. 9. Σήμερα μετρούμε περί τα 40 καταγεγραμμένα αγγεία, επί συνόλου 380 αγγείων που σώζονται με σχετική πληρότητα. 69 Μητσοπούλου 2007, τόμος ΙΙ, κεφ. Ι.2.IX, τύπος Α.1.α. Για παλαιότερες επισημάνσεις των εκάστοτε τρόπων διάταξης των οπών, βλ. Mitsopoulou 2010, 160, σημ Οι παλαιότεροι μελετητές δεν είχαν αντιληφθεί ότι το στοιχείο αυτό μπορούσε να προσδιορίζει τα αγγεία χρονολογικά. 70 Αγγείο του τύπου βρέθηκε στον αποθέτη Q 15:2 της Αγοράς, που χρονολογείται πλέον στενά στην περίοδο π.χ. (αναφέρεται όμως διαταραχή ελληνιστικών χρόνων), βλ. Agora ΧΧΧΙ, 97, σημ. 11, Deposit XX, Q 15:2 και Pollitt 1979, 218, XX.1 (P23833). 449

29 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ Η χρονολόγηση του αγγείου βάσει συνευρημάτων (context) παραμένει για την ώρα ζητούμενο: η προταθείσα γενική τοποθέτηση στον 4ο αιώνα δεν είναι επαρκής. Εξάλλου, δεν είναι σαφές εάν η απόθεση συσχετίζεται με το συγκρότημα των Λακεδαιμονίων πεσόντων, που χρονολογείται με ακρίβεια έτους βάσει επιγραφικής και φιλολογικής μαρτυρίας στο 403/2 π.χ. 71, ή εάν ανήκει σε ανεξάρτητη και μεταγενέστερη μετασκευή και χρήση του θαλάμου 72. Καθώς το αγγείο είναι πρώιμο, δεν είναι απίθανο να σχετίζεται πράγματι με την ταφή 73. Πρέπει, ωστόσο, να τονίσουμε ότι ελάχιστα ελευσινιακά αγγεία μπορούν να αποδοθούν με βεβαιότητα σε ταφικά σύνολα του Κεραμεικού. Διαψεύδονται παλαιότερα συμπεράσματα που προτάθηκαν πρόωρα, δίχως να βασίζονται στην πλήρη γνώση των συνόλων προέλευσης των αγγείων 74. Στην περίπτωση που επιβεβαιωθεί μια άμεση σχέση της προσφοράς που περιλαμβάνει το αγγείο με την ταφή των Λακεδαιμονίων πεσόντων, θα πρέπει να αναζητηθεί και η αιτία της σπάνιας επιλογής της ελευσινιακής πλημοχόης σε ταφική προσφορά Ιερά Οδός, φρέαρ Προφήτη Δανιήλ στο Αιγάλεω ( π.χ.) Η Ι. Δρακωτού-Τσιριγώτη ερευνά την περιοχή εδώ και δεκαετίες 76. Κατά τις πρόσφατες εργασίες του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου (γραμμή 3 προς Αιγάλεω), στο φρέαρ Προφήτη Δανιήλ πλησίον της Γεωπονικής Σχολής και στην ευρύτερη περιοχή του Κηφισού, ήλθε στο φως σημαντικό τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού. Εντοπίστηκε παρόδιος αποθέτης, πιθανώς ιερού, με πληθώρα ελευσινιακών αγγείων («κέρνων»), διαφόρων τύπων και μεγεθών. Η ανασκαφέας χρονολογεί το σύνολο στην περίοδο π.χ. Μόνο ένα αγγείο με σχηματοποιημένες αποφύσεις έχει δημοσιευτεί ως σήμερα, στον ημερήσιο τύπο 77. Πιστά αντίγραφα 78 έξι ελευσινιακών αγγείων εκτίθενται, ωστόσο, στην προθήκη της έκθεσης του σταθμού Αιγάλεω (τέσσερις απλές πλημοχόες και δύο αγγεία με πλαστικές αποφύσεις). Παρά την πολυμορφία τους, μοιράζονται ορισμένα κοινά στοιχεία που τα προσδιορίζουν χρονολογικά (Τύπος Α.Ι.β, Πίνακας 1) 79. Η εξελικτική τυπολογία που επιχειρούμε να τεκμηριώσουμε δείχνει να επιβεβαιώνεται από το πρώιμο χρονολογικό πλαίσιο, καθώς εδώ συμπεριλαμβάνονται δύο αγγεία με σχηματοποιημένες κοτυλίσκες (Τύπος Γ.Ι.β, Πίνακας 1) 80. Ο συνδυασμός ανεύρεσης αγγείων απλού τύπου μαζί με αγγεία που φέρουν πλαστικό διάκοσμο (σχηματοποιημένες «κοτυλίσκες» ή αποφύσεις) αποτελεί, επίσης, ισχυρό επιχείρημα υπέρ μιας κοινής 71 Για την ταφή Λακεδαιμονίων πολεμαρχών Χαίρωνος και Θιβράχου στον Κεραμεικό, βλ. Ξεν. Ελλην. 2.4, Knigge 1988, , αριθ. 63, εικ Στα δυτικά του θαλάμου ο Gebauer εντόπισε κεραμικό εργαστήριο του β μισού του 5ου αι. π.χ., βλ. Monaco 2000, και σημ. 296, πίν. 36 και Hasaki 2002, , αριθ. 44, Κλίβανος Β. 73 Για την τελική ερμηνεία των χώρων, βλ. Stroszeck (υπό έκδοση). 74 Brommer 1980, 548, σημ. 22, και βάσει αυτού Krauskopf 2005, 253, 254, αριθ Τη λανθασμένη απόδοση των κέρνων του Κεραμεικού σε ταφικά σύνολα επισημαίνει και η Knigge, Kerameikos XVII, 190, αριθ Στα λήγοντα έτη του Πελοποννησιακού πολέμου, μετά την ήττα των Αθηναίων, έχει τις ρίζες της η νέα προβολή της εισαγωγής των Λακεδαιμόνων Διοσκούρων ως πρωτομυστών στα Ελευσίνια Μυστήρια. Η θρησκευτική πολιτική έκφραση των Αθηναίων αποκρυσταλλώνεται το 375/4 π.χ. στο λόγο του δαδούχου Καλλία προς τους Λακεδαιμονίους, Ξεν., Ελλην Βλ. Clinton 1992, 69 και σημ. 33 και Tiverios 1997, και σημ. 66. Η ασυνήθης χρήση και προσφορά του αγγείου των Ελευσινίων Μυστηρίων κοντά στην ταφή των πεσόντων Λακεδαιμονίων θα μπορούσε να είναι έκφραση της θρησκευτικής αυτής τάσης. 76 Η μελέτη Τσιριγώτη-Δρακωτού 1992 εμπλουτίζεται με νέα στοιχεία που προέκυψαν από πρόσφατες ανασκαφές, βλ. Τσιριγώτη-Δρακωτού 2008, 316 και Δρακωτού 2009, , όπως και Τσιριγώτη-Δρακωτού , , εικ. 53, Βλ. πλέον και Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη 2012, Ελευθεροτυπία, , 30 (Ν. Κοντράρου-Ρασσιά). Αντιστοιχεί στο Σχήμα Γ.Ι.β της τυπολογίας. 78 Κατασκευάστηκαν από την Ε. Αλούπη, στο εργαστήριο Thetis Authentics. 79 Σταυροειδής διάταξη οπών άντυγας ή μεταβατικός τύπος με συνδυασμό σταυροειδούς και χιαστί διάταξης. Ανοιχτές κωνικές βάσεις, ενίοτε με διαμπερείς οπές στερέωσης. 80 Η Τσιριγώτη-Δρακωτού 2008, 316 αναφέρει ωστόσο «δεκάδες Ελευσινιακούς κέρνους». 450

30 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ ιδιότητας και χρήσης απλών και σύνθετων αγγείων στα πλαίσια των Ελευσινίων Μυστηρίων 81. Το εύρημα ορθά έχει ερμηνευθεί ως απόθεση σε παρόδιο ιερό της Ιεράς Οδού, πιθανότατα κατά την επιστροφή της πομπής των μυστών από την Ελευσίνα και την ολοκλήρωση της χρήσης των αγγείων κατά τις τελετές μύησης Ιερά οδός, Κεραμικός κλίβανος και απορρίμματα εργαστηρίου ( π.χ.;) Σημαντικό εύρημα είναι οι απλές πλημοχόες που βρέθηκαν σε στρώση απόθεσης κεραμικού κλιβάνου σε αυλή εργαστηρίου, στην περιοχή σκάμματος που διερευνήθηκε στη συμβολή οδού Πειραιώς και Ιεράς Οδού 83, στο εργοτάξιο του αρχικού σταθμού του Μετρό «Κεραμεικός, που μεταφέρθηκε. Η τελική δημοσίευση του συνόλου αναμένεται 84. Λίγα αγγεία εκτίθενται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κεραμεικού 85. Τυπολογικά δεν απέχουν πολύ από τα αγγεία των Αχαρνών (αριθ. ΙΙ.5), ωστόσο διαφοροποιούνται εμφανώς ως προς την ποιότητά τους, που είναι αισθητά πιο αμελής, με απουσία «γανώματος». Παρουσιάζουν χιαστί διάταξη οπών άντυγας μέσα σε ειδικά διαμορφωμένες αποφύσεις εκατέρωθεν των λαβών, και βάση στιβαρή με συμπαγές στέλεχος, φαρδιά αλλά πλέον συμπαγή, σε αντίθεση με τις παλαιότερες ανοιχτές κωνικές (Τύπος Α.ΙΙ.β, Πίνακας 1). Το σώμα τους είναι όμως αισθητά φαρδύτερο, βραχύτερο και εν γένει βαρύτερο από τα αγγεία του αποθέτη των Αχαρνών (Α.ΙΙ.γ). Πιθανώς είναι κατά τι παλαιότερα από εκείνα. Στην Ελευσίνα απαντούν κοντινά παράλληλα (Πίν. 150α). Τα παράγωγα του κλιβάνου στην Ιερά Οδό προορίζονταν αναμφισβήτητα για χρήση στο ελευσινιακό ιερό. Ζητούμενο παραμένει μια λεπτομερής εκτίμηση των χρονολογικών δεδομένων και ακριβής πρόταση χρονολόγησης, πέραν του γενικού χρονολογικού πλαισίου π.χ. 5. Αποθέτης παρόδιος ιερού, Αχαρνική οδός, Χαραυγή ( π.χ.;) Έντεκα ελευσινιακά αγγεία βρέθηκαν σε αποθέτη παρόδιου ιερού με ναΐσκο, στις Αχαρνές 86. Η ανασκαφέας Μ. Γιώτα-Πλάτωνος προτείνει την ταύτιση των αρχαίων οδοστρωμάτων με την Αχαρνική οδό 87. Το ιερό είχε τουλάχιστον δύο οικοδομικές φάσεις, μία κλασικών και μία ελληνιστικών χρόνων. Από απιόσχημο αποθέτη ανάμεσα στο ναό και το νότιο τοίχο του περιβόλου προέρχονται έντεκα «κέρνοι» (πλημοχόες) 88, 81 Έχει προταθεί ότι οι διαφορετικοί τύποι απλοί και σύνθετοι χρησίμευαν και σε διαφορετικές εορτές (Μυστήρια και Θεσμοφόρια), βλ. υποσημ Πιθανός συσχετισμός με το ιερό των πηγών: Τσιριγώτη-Δρακωτού , 263 και σημ. 78. Δρακωτού 2009, 115. Ο Παυσανίας, 1.37, 2 (Παπαχατζής 1974, 465, σημ. 1-2) αναφέρει ένα ιερό Δήμητρας και Κόρης με συλλατρεία Αθηνάς (Μορίας) και Ποσειδώνα (Φυτάλμιου) πριν από τον ποταμό Κηφισό, στο δήμο Λακιαδών. Σε αυτό οι μύστες στάθμευαν και ανασυγκροτούνταν κατά την επιστροφή τους στην Αθήνα, Φιλόστρατος, Βίοι σοφιστών 2.20, 3: «τὰ δὰ Ἐλευσινόθεν ἱερά, ἐπειδὰν ἐς ἄστυ ἄγωσιν, ἐκεῖ ἀναπαύουσιν». Η επιστροφή των μυστών μάλλον δεν είχε οργανωμένη μορφή, Mylonas 1961, Ο εντοπισμός κλιβάνου παραγωγής πλημοχοών στην αρχή της Ιεράς Οδού ενισχύει την άποψη ότι οι μύστες προμηθεύονταν τα αγγεία στην Αθήνα και προσέρχονταν με αυτά στην Ελευσίνα. 84 Ορφανού 2000, 382, αριθ (αριθ. ευρ. Α 1504-Α 1507) και Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη - Τσιριγώτη-Δρακωτού 2000, Μπαζιωτοπούλου - Δρακωτού 1994, 35, πίν. 20γ: στη φωτογραφία δημοσιεύονται επτά ακέραια αγγεία, κατά τομή. Πλησίον νεκροταφείου βρέθηκαν υπολείμματα κεραμικού εργαστηρίου (θεμέλιο κλιβάνου, αποθέτης και στρώση αποθέσεων), που κατά τους ανασκαφείς χρονολογούνται από τον 5ο έως το α μισό του 4ου αι. π.χ. Η απόθεση του κατεστραμμένου κεραμικού υλικού είχε στόχο τη στεγανοποίηση της αυλής από το έλος. Βλ. πλέον Αλεξόπουλος 2013, 394 και σημ. 45, 403, σημ. 85. Βλ. και Hasaki 2002, 344, αριθ Αίθ. Γ, προθήκη αριθ. 10. ΑΔ ( ), Β 1, Χρονικά, 256 (Κ. Ορφανού). 86 Οδός Ιππίου, Χαραυγή. Πρώτη αναφορά των ελευσινιακών αγγείων: Πλάτωνος-Γιώτα 2004, Πλάτωνος 2009, Πλάτωνος-Γιώτα , 391 και εικ Στο Πλάτωνος-Γιώτα 2004, 425 αναφέρονταν οκτώ ακέραιοι κέρνοι κλασικών χρόνων. 451

31 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ τμήμα πλαστικής ληκύθου με πόδια γυναικείας μορφής, πολλά τμήματα χρηστικών αγγείων (αμφορείς και κύπελλα ύστερης κλασικής εποχής), καθώς και πολλά μικκύλα αγγεία. Όπως προκύπτει από τα έως τώρα δημοσιευμένα στοιχεία, τα αγγεία δεν χρονολογούνται με ακρίβεια, καθώς πρόκειται για αποθέτη βάθους 2,20 μ. και όχι για βέβαιο κλειστό σύνολο 89. Η τελική δημοσίευση και των έντεκα αγγείων θα ξεκαθαρίσει την ύπαρξη ή απουσία τυπολογικής ομοιογένειας 90, η οποία θα προσδιορίσει εάν πρόκειται για ενιαία ή εντός μικρού χρονικού διαστήματος απόθεση/απόρριψη. Η ακριβής χρονολόγηση των αγγείων θα πρέπει να τεκμηριωθεί και με αντιπαραβολή προς ασφαλώς χρονολογημένα τυπολογικά παράλληλα. Βάσει των δύο δημοσιευμένων φωτογραφιών 91 μπορούν να σημειωθούν ορισμένες γενικές παρατηρήσεις για τα αγγεία και να ενταχτούν εκ πρώτης όψεως σε ένα σχετικά ευρύ χρονολογικό πλαίσιο: γνωστοποιούνται τρεις απλές ακέραιες πλημοχόες, του απλού τύπου Α.ΙΙ.γ: έχουν σχήμα ραδινού κρατηρίσκου με έξω νεύον χείλος και ψηλό στέλεχος βάσης, ελαφρώς κωνικό (πιθανώς συμπαγές), με δισκοειδή βάση. Όλα διαθέτουν ζεύγος πεταλόσχημων λαβών που πλαισιώνονται εκατέρωθεν από μια απόφυση. Τα ζεύγη των οπών στερέωσης είναι διακορευμένα μέσα στις αποφύσεις, σε χιαστί διάταξη. Καλύπτονται από αρκετά στιλπνό «γάνωμα» (υάλωμα), με αποχρώσεις που κυμαίνονται από σκούρο ερυθροκάστανο, ερυθρωπό έως θαμπό ερυθρωπό. Κοντινά προς το σχήμα παράλληλα αποτελούν ορισμένα αγγεία από την Ελευσίνα 92 (Πίν. 150β). Το εύρημα των Αχαρνών εντάσσεται συνεπώς μέσα στο σχηματολόγιο των αγγείων που απαντούν και στο ελευσινιακό ιερό. Ένας στενότερος προσδιορισμός της χρονολογίας τους, όπως και η διευκρίνιση εάν το 350 π.χ. είναι πράγματι το ύστερο χρονικό όριο της απόθεσης, παραμένουν σημαντικά ερευνητικά ζητούμενα. Τα χρονολογημένα παράλληλα από τον Κεραμεικό (ΙΙ.6-7, Πίν. 151β-γ) υποδεικνύουν ενδεχομένως μια υστερότερη χρονολόγηση στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα, στοιχείο που πρέπει να διερευνηθεί περαιτέρω. Λόγω της ομοιότητας προς αγγεία της Ελευσίνας, τα αγγεία των Αχαρνών αποτελούν σημαντικό σύνολο για τη χρονολόγηση. 6. Δύο αγγεία από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (Chatby, κοντά στο 331 π.χ.;) Στις αρχές του 20ού αιώνα δημοσιεύθηκαν συνοπτικά δύο ελευσινιακά αγγεία απλού τύπου από την Αλεξάνδρεια. Αν και μνημονεύονται αρκετά συχνά στη μεταγενέστερη βιβλιογραφία 93, κανένα από τα δύο δεν έχει εξεταστεί έκτοτε, ούτε έχουν αντιπαραβληθεί σχηματικά προς τα αγγεία της κατηγορίας από την Αττική. Έως μια νέα εξέταση των αγγείων, μένουν ανοιχτά αρκετά ερωτήματα: Το πρώτο αγγείο είναι γνωστό μόνο από ένα σκαρίφημα και συνοπτική περιγραφή 94 (Πίν. 151α:α). Έχει στενό χείλος, φαρδιά άντυγα με οπές σε χιαστί διάταξη 95. Η ακριβής θέση προέλευσής του παραμένει άγνωστη, αλλά η ακεραιότητά του υποδεικνύει πιθανή προέλευση από ταφικό περιβάλλον, όμοια με το δεύτερο αγγείο. 89 Τα τρία αγγεία που εκτίθενται στο Μουσείο Αχαρνών φέρουν χρονολογική ένδειξη π.χ. 90 Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αχαρνών εκτίθενται τα ίδια τρία αγγεία που δημοσιεύονται στις φωτογραφίες (αριθ , με αριθμούς Μουσείου ΜΜ 335, 338 και 339). 91 Πλάτωνος 2009, 142, εικ και Πλάτωνος-Γιώτα , 391, εικ Στη μελέτη Στριφτού-Βάθη 2009, 449, εικ. 310 η λήψη κατά μέτωπο διευκολύνει την παρατήρηση του σχήματος. 92 Το παράλληλο από την Ελευσίνα, με ίδιο προφίλ και βάση, απεικονίζεται προς διευκόλυνση της περιγραφής. 93 TCHP, 150, σημ. 2. Pollitt 1979, 229 και σημ. 22. Krauskopf 2005, 254, αριθ Κατά τη S. Rotroff το αγγείο από το Chatby είναι θυμιατήριο που προσομοιάζει στενά στο σχήμα των αθηναϊκών κέρνων: Agora ΧΧΙΧ, 212 και σημ. 47. Το αγγείο στην τελική ταφική χρήση χρησιμοποιήθηκε πράγματι ως θυμιατήριο, βλ. ωστόσο Mitsopoulou 2011, 214, σημ Pagenstecher 1913, 12, εικ. 17. Ανήκει στη συλλογή Ernst von Sieglin, από την Αλεξάνδρεια. Φυλάσσεται στο Μουσείο Albertinum της Δρέσδης (αριθ. ευρ G.488). Τα δύο αγγεία από την Αλεξάνδρεια αποτελούν αντικείμενο νέας μελέτης, βλ. Mitsopoulou (υπό έκδοση). 95 Η βάση είναι πολύ στενή, ωστόσο σύμφωνα με την περιγραφή είναι συμπληρωμένη, συνεπώς δεν πρέπει να λαμβάνεται υπ όψιν κατά το σχολιασμό του σχήματος. 452

32 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ Το δεύτερο αγγείο βρέθηκε σε τάφο του νεκροταφείου Chatby, σε συστηματική ανασκαφή του E. Breccia 96. Δημοσιεύεται ως θυμιατήριο, η ελευσινιακή του ιδιότητα δεν αναγνωρίστηκε αρχικά. Δεν διαθέτουμε ακριβή χρονολογικά δεδομένα για την ταφή 97. Παλαιότερα το νεκροταφείο Chatby θεωρούνταν το παλαιότερο της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας, όμως είναι πλέον βέβαιο ότι δεν εγκαταλείπεται νωρίς και δεν συνιστά ασφαλές κλειστό χρονολογημένο σύνολο 98. Το αγγείο δημοσιεύθηκε φωτογραφημένο με ένα ψηλό πώμα τοποθετημένο στο ύψος του λαιμού, το οποίο κρύβει το χείλος του (Πίν. 151α:β). Διακρίνονται, ωστόσο, δύο σημαντικά στοιχεία: η βάση είναι φαρδιά και ανοιχτή προς τα κάτω, δεν είναι σαφές εάν ο πυθμένας είναι κάτωθεν ορατός. Δεν διακρίνεται ούτε αναφέρεται οπή στη βάση. Οι οπές άντυγας φαίνονται καθαρά εκατέρωθεν της πεταλόσχημης λαβής, το αγγείο ανήκει δηλαδή στον τύπο με χιαστί διάταξη οπών. Η διάταξη αυτή είναι στοιχείο βέβαιο για το β μισό του 4ου αιώνα, πιθανό όμως και για το α μισό, όσο εκκρεμεί η τελική δημοσίευση και επιβεβαίωση της χρονολόγησης των συνόλων ΙΙ.4-5. Η φαρδιά ανοιχτή βάση και η χιαστί διάταξη οπών είναι στοιχεία αντιφατικά και δεν εντάσσονται στα δύο γενικά σχήματα που προτείνουμε για τα αγγεία από την Αττική (Ι και ΙΙ, Πίν. 148α). Η φαρδιά βάση τείνει να βρίσκει παράλληλα ψηλά μέσα στο α μισό του 4ου αιώνα, χρονολογία που δεν ταιριάζει με την αναμενόμενη χρονολογία του αγγείου κοντά στο 330 π.χ. Εάν η απόκλιση από τον κανόνα δεν μαρτυρεί μια ενδιάμεση μεταβατική παραγωγή, αλλά οφείλεται σε άλλους, μη χρονολογικούς παράγοντες 99, το παράδειγμα θα αποδειχθεί χρονολογικά μη αξιοποιήσιμο. Εάν όμως πρόκειται για προϊόν μεταβατικής περιόδου, ενδιαμέσως του πρώτου και του δεύτερου σχήματος 100, θα μπορούσε ένας καλύτερος προσδιορισμός της χρονολόγησης του αλεξανδρινού αγγείου από εξωτερικά δεδομένα να προσφέρει πολύτιμα στοιχεία. Τα δύο αγγεία μπορούν για την ώρα να αντιμετωπιστούν μόνο τυπολογικά. Χαρακτηρίζονται από χιαστί διάταξη οπών άντυγας και οριζόντια, ιδιαίτερα φαρδιά, άντυγα. Το αρχικό ερώτημα είναι εάν μπορούν με βεβαιότητα να χρονολογηθούν μετά την επίσημη ίδρυση της ελληνιστικής πόλης, το 331 π.χ., και εάν ναι, σε ποια φάση (του Κλεομένους, π.χ., του Πτολεμαίου Ι Σωτήρος, π.χ. ή του Πτολεμαίου ΙΙ Φιλαδέλφου, π.χ.). Η πλέον εύλογη υπόθεση είναι ότι οι πλημοχόες σχετίζονται με έλληνες εποίκους της πόλης, μετά την ίδρυσή της. Ωστόσο, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο μιας πρωιμότερης ή μεταγενέστερης χρονολογίας κατασκευής τους. Εάν επιβεβαιωθεί ότι τα αγγεία έχουν ως terminus post quem την ίδρυση της Αλεξάνδρειας το 331 π.χ., θα μπορέσουν να χρησιμοποιηθούν ως μονομερώς χρονολογικά προσδιορισμένα παραδείγματα. Επιτακτικό είναι βεβαίως και το ερώτημα της προέλευσής τους και της αιτίας χρήσης τους στην Αλεξάνδρεια: πρόκειται για εισηγμένα κειμήλια μυστών της Ελευσίνας που μετανάστευσαν και πέθαναν στην Αλεξάνδρεια, και πήραν στον τάφο τους ένα κειμήλιο, το οποίο μαρτυρούσε την παλαιότερη μύησή τους στην Ελευσίνα (άρα, μπορεί να είναι και δεκαετίες παλαιότερα της ταφής) 101, ή πρόκειται για αγγεία που είχαν κάποιου είδους πρώτης επιτόπιας λατρευτικής χρήσης στην αιγυπτιακή πόλη; Η προέλευση των αγγείων θα είναι δυνατόν να συζητηθεί μόνον κατόπιν αυτοψίας. Έως σήμερα, δεν γνωρίζουμε ελευσινιακά αγγεία που δεν είναι αττικής προέλευσης και για το λόγο αυτό τα παραδείγματα από την Αλεξάνδρεια θεωρούνταν αττικά, ή, μάλλον, η αττική τους προέλευση δεν έχει αμφισβητηθεί Sciatbi, 84, αριθ. 248 (15580), πίν. 58: Ο Breccia δεν δίνει χρονολόγηση. Χρονολογεί το νεκροταφείο στον ύστερο 4ο αι. π.χ.: xlvii, Agora ΧΧΙΧ, Οι μελέτες για τις υδρίες Ηadra, την κεραμική «Δυτικής Κλιτύος» και αγγεία φαγεντιανής κατεβάζουν το χρονολογικό όριο χρήσης του νεκροταφείου πολύ μέσα στον 3ο, αλλά ίσως και το 2ο αι. π.χ. Κατά τη Rotroff, η κεραμική αττικής παραγωγής στη δημοσίευση του Breccia δεν χρονολογείται μετά το 275 π.χ., υποδεικνύοντας πιθανώς μια μεταστροφή προς κεραμική εγχώριας παραγωγής ή εισαγωγές από την Κρήτη και τη Νότια Ιταλία. 99 Ορισμένα σχήματα δεν επιτρέπουν πάντοτε τη διαπίστωση μιας ομαλής εξέλιξης, Agora ΧΧΙΧ, Μια τέτοια υπόθεση ακολουθήσαμε στην πρώτη προσπάθεια χρονολογικής κατάταξης των αγγείων, στο Μητσοπούλου 2007, Τόμος ΙΙ. 101 Το ενδεχόμενο αυτό εξέταζε και ο H. Thompson, TCHP, Τα δύο αγγεία αυτά από την Αλεξάνδρεια συζητήθηκαν στη Θ ΕλλΚερ, βλ. Mitsopoulou (υπό έκδοση). 453

33 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ 7. Κεραμεικός, Οικία Ζ-3: αγγεία στρώματος καταστροφής (320/ π.χ.) Eσωτερικά της Ιεράς Πύλης του Κεραμεικού ανασκάφηκε ένα μεγάλο οικιστικό συγκρότημα, η «οικία Ζ» (Bau Z) 103. Το στρώμα καταστροφής της 3ης φάσης του συγκαταλέγεται μεταξύ των σημαντικότερων κλειστών χρονολογημένων συνόλων της ελληνιστικής κεραμικής στην Αθήνα, θεωρείται μάλιστα ένα από τα ασφαλέστερα κλειστά σύνολα αναφοράς της πρώιμης ελληνιστικής εποχής 104. Κατά την πρόσφατη τελική δημοσίευση, η περίοδος ζωής της 3ης φάσης επαναπροσδιορίζεται με ακρίβεια στα χρόνια μεταξύ του 320/317 και 307 π.χ., μια δεκαπενταετία 105. Στην «οικία» βρέθηκαν περί τα οκτώ απλά ελευσινιακά αγγεία (πλημοχόες) 106. Θραυσμένα μεν, αποκαθίστανται όμως σε μεγάλο βαθμό, είναι απίθανο συνεπώς να συνιστούν πολύ παλαιότερη απόρριψη. Καθώς τα ελευσινιακά αγγεία έχουν μικρό κύκλο ζωής, δεν μπορεί να είναι πολύ προγενέστερα της περιόδου απόρριψης. Όλα ανήκουν στο Σχήμα ΙΙ με χιαστί διάταξη οπών άντυγας και στον απλό τύπο. Έξι από τα συνολικά οκτώ αγγεία προέρχονται από τη γλινώδη πρασινωπή επίχωση που κάλυπτε το δάπεδο 5 ή το στρώμα καταστροφής 4 της Οικίας Ζ Ένα αγγείο, σωζόμενο κατά το ήμισυ αλλά ίδιου τύπου με τα άλλα, βρέθηκε βαθύτερα από το δάπεδο 5 και συνεπώς ανήκει με απόλυτη βεβαιότητα στην κανονική περίοδο χρήσης του συγκροτήματος 108. Ωστόσο, τα δύο ακέραια αγγεία που παρουσιάζονται εδώ βρέθηκαν πάνω στο δάπεδο 5 ή/και μέσα στο στρώμα καταστροφής 4 (Πίν. 151β-γ) 109 : επιλέγονται ως τα πλέον καλά χρονολογημένα παραδείγματα ελευσινιακής πλημοχόης του τέλους του 4ου αι. π.χ. και είναι ίσως τα ασφαλέστερα χρονολογημένα της κατηγορίας εν γένει. Τα αγγεία ανήκουν όλα ανεξαιρέτως στον ίδιο τύπο, με μικρές διαφοροποιήσεις στο μέγεθος, τις αναλογίες και την ποιότητα. Πρόκειται για την ολοκληρωμένη εκδοχή του Σχήματος ΙΙ (Τύπος A.II.δ, Πίνακας 1). Διαθέτουν όλα τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: ραδινότητα σχήματος, ψηλό και έξω νεύον χείλος (σχή- 103 Ανασκαφή στην περίοδο Knigge 1988, 88-94, αριθ. 8a, εικ. 80a-d. Για διορθωμένη χρονολόγηση και τελικά αποτελέσματα, Kerameikos XVII, 49-79, ειδ Agora ΧΧΙΧ, 23. Agora ΧΧVI, και Kerameikos XVII, 78. Το terminus post quem της οικίας Ζ3 δίδεται από μεταθανάτιας κοπής τετράδραχμο του Αλεξάνδρου Γ, στα έτη 320/317 π.χ. (Kerameikos XVII, αριθ. 548, βλ. και Agora ΧΧΙΧ, 23, σημ. 34 και Agora ΧΧVI, 298. Η καταστροφή της οικίας χρονολογείται γύρω στο 307 π.χ., βάσει των περίπου 150 νομισμάτων και 800 αγγείων. Ένα μόνο νόμισμα (Kerameikos XVII, 74 και σημ. 144, αριθ. 990, 1) δημιουργεί πρόβλημα: ο νομισματικός τύπος ΟΜ 51 (Τριπτόλεμος / χοιρίδιο σε στεφάνη) τοποθετήθηκε από τον J.H. Kroll χρονολογικά μετά το 307 π.χ., ακριβώς λόγω της φαινομενικής, λανθασμένης ως αποδείχθηκε, βεβαιότητας για απουσία του τύπου και του θεωρούμενου ως σύγχρονου τύπου ΟΜ 50 (Αθηνά με κορινθιακό κράνος / αριστερόστροφη γλαύκα) από την Οικία Ζ-3: Agora ΧΧVI, και 298. Παλαιότερα, ο Kroll τοποθετούσε στην περίοδο π.χ., βλ. Kerameikos XVII, 74, σημ Το νόμισμα 990 (δεξιόστροφο χοιρίδιο σε στεφάνη, ΕΛΕΥΣΙ, ΟΜ 51) ανήκει κατά την Knigge με απόλυτη βεβαιότητα στη φάση της Οικίας Ζ-3, καθώς βρέθηκε στην τάφρο (Grube) του υποδαπέδιου τμήματος του αγωγού co, κάτω από το δάπεδο 5, στο χώρο G 3. Με αφορμή το χρονολογικό πρόβλημα του νομίσματος, η Knigge (Kerameikos XVII, 74) συζητά το ενδεχόμενο μιας καταστροφής της οικίας στα τέλη του 4ου αιώνα, άποψη στην οποία εκτιμά ότι αντιτίθεται το σύνολο των υπόλοιπων ευρημάτων. Προτείνει ως ερμηνεία το ενδεχόμενο ο αγωγός co να κατασκευάστηκε λίγο πριν από την καταστροφή της οικίας, το 307 π.χ., και το νέας κοπής νόμισμα να τοποθετήθηκε στην τάφρο ως θυσία θεμελίωσης. Μένει, ωστόσο, να επιβεβαιωθεί ότι η χρονολόγηση του νομισματικού τύπου ΟΜ 51 του Kroll είναι πράγματι ορθή. 106 Συμπεριλαμβάνονται στη δημοσίευση Kerameikos XVII, αριθ. 594, 595, 622, 701, 702, 814, 914. Η ενδιαφέρουσα διερεύνηση της αιτίας της παρουσίας των ελευσινιακών αγγείων μέσα σε ένα κτίριο επί της Ιεράς Οδού και κοντά στην Ιερά Πύλη ξεφεύγει του στενού αντικειμένου της παρούσας μελέτης. 107 Kerameikos XVII, 77 και Beil 11-12, όπου η στρωματογραφία. Η σημαντική αμμώδης εξισωτική επίχωση 3c μεταξύ του στρώματος καταστροφής 4 και της ανέγερσης της οικίας BZ-4 (Kerameikos XVII, 80), εντοπίστηκε και προς Ν., στην Οικία Υ. Η Schöne-Denkinger 1994, 35 και 37 το χρονολογεί στα τέλη του 4ου ή μάλλον ψηλά στον 3ο αι. π.χ., προσφέροντας ένα σταθερό terminus ante quem για την οριστική κάλυψη της περιοχής. Schöne-Denkinger 1991, και σημ. 25. Για την επισκευή του τείχους μετά από καταστροφές στα τέλη του 4ου αι. π.χ., Theocharaki 2011, και σημ Kerameikos XVII, 193, αριθ. 622, πίν. 114: χώρος Β 3, σε βάθος 20 εκ. κάτω από το δάπεδο 5, στο λεπτό στρώμα 6 μεταξύ δαπέδων 5 και Kerameikos XVII, 222, αριθ. 914, πίν. 134: αυλή a 3, στο δάπεδο 5. Kerameikos XVII, 201, αριθ. 701, πίν. 121: χώρος F 3, στο δάπεδο 5 ή στο στρώμα καταστροφής 4, ειδικότερη θέση εύρεσης αμέσως Α. του αγωγού απορροής cd. 454

34 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ μα κρατηρίσκου), χιαστί διάταξη οπών άντυγας εκατέρωθεν των λαβών και προπαντός όταν σώζεται, μικρής διαμέτρου τροχήλατη βάση με μικρή εσωτερική κοιλότητα αλλά και συμπαγές στέλεχος, επικολλημένη στον εξωτερικό πυθμένα του αγγείου, που δεν είναι πλέον ορατός. Στο σημείο αυτό τα αγγεία της Οικίας Ζ-3, που με βεβαιότητα χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ., διαφοροποιούνται αισθητά ως προς παραδείγματα λίγο παλαιότερων συνόλων, όπως τον αποθέτη κλιβάνου της Ιεράς οδού/ Πειραιώς (αριθ. ΙΙ.4) ή τον αποθέτη της Αχαρνικής οδού (αριθ. ΙΙ.5). Επίσης, πρόκειται για το γενικό σχήμα που θα επικρατήσει στην εικονογραφία των ελευσινιακής θεματολογίας νομισμάτων της ελληνιστικής εποχής (αριθ. ΙΙ.9, Πίν. 152δ:β-γ). Παράλληλα από την Ελευσίνα υπάρχουν (Πίν. 152α), στοιχείο που ίσως αποδειχθεί καίριας σημασίας για το στενότερο προσδιορισμό του χρονολογικού πλαισίου στην Ελευσίνα. 8. Κεραμεικός, Εκαταίον (κεραμικός κλίβανος;): ακέραιη πλημοχόη Πολλά από τα ελευσινιακά αγγεία στον Κεραμεικό προέρχονται από τις παλαιές ανασκαφές, ενίοτε χωρίς ακριβή στοιχεία προέλευσης. Δύο πλημοχόες φέρουν με σινική μελάνη τα γράμματα HEKAT.II Καθώς η αναγραφόμενη ένδειξη «ΙΙ.15» δείχνει να αντιστοιχεί στις εργασίες που έγιναν το Φεβρουάριο του 1915 στην περιοχή του υστερορρωμαϊκού Εκαταίου 111, εκτιμούμε ότι μια απόδοση των αγγείων στην ανασκαφή του A. Brueckner δεν είναι παρακινδυνευμένη. Η ανασκαφή στον περίγυρο του Εκαταίου ξεκίνησε το και ολοκληρώθηκε το Από τα ημερολόγια του Brueckner προκύπτει ότι εκεί ανέσκαψε υπολείμματα κεραμικού κλιβάνου 113. Στις , ο ανασκαφέας συντάσσει μια τρισέλιδη σύνθεση για τη στρωματογραφία της περιοχής του Εκαταίου 114, όπου εκτιμά ότι η απόρριψη των μπάζων του εργαστηρίου ίσως έγινε στην ελληνιστική περίοδο. Κατά τη μελετήτρια του συνόλου M.Ch. Monaco, τα μελαμβαφή και άβαφα αγγεία, όπως και τα εργαστηριακά απορρίμματα, χρονολογούνται στο β μισό του 4ου αιώνα. Αλλού όμως προσδιορίζει ότι το χρονολογικό φάσμα του εργαστηρίου εκτείνεται μεταξύ τελευταίου τετάρτου του 4ου και α τετάρτου του 3ου αι. π.χ Εκτιμούμε ότι η ποιοτική ομοιογένεια των δύο πλημοχοών και η άφθαρτη καλή κατάσταση διατήρησης της μιας (από τα λίγα σχετικώς ακέραια αγγεία του Κεραμεικού) υποδεικνύουν ότι τα εν λόγω αγ- 110 Πλημοχόες KER , KER Τις πληροφορίες για την ιστορία της έρευνας στην περιοχή οφείλω και πάλι στην J. Stroszeck. Το σύνολο των στοιχείων που σχετίζονται με την παλαιά ανασκαφή στην περιοχή, μελετώνται από την C. Graml, Das Hekateion im Kerameikos (Diss. Mainz, υπό εκπόνηση). Βλ. πλέον Graml (υπό έκδοση). Τα ευρήματα του κεραμικού εργαστηρίου είναι υπό δημοσίευση από τη M.Ch. Monaco. Για το Εκαταίον, βλ. Knigge 1988, , αριθ. 32. Πρώτη αποκάλυψη Εκαταίου: Μυλωνάς 1893, Βλ. πλέον και Stroszeck Brueckner, Tg II, 4-5: στις , 15: στις και 27-28: στις Στα σκαριφήματα των σελ. 4-5 ο Brueckner δείχνει ότι το στρώμα ΙΙΙ περιέχει χοντρές μάζες λιωμένων αγγείων, πολλά θραύσματα αγγείων και στο επεξηγηματικό κείμενο του σκαριφήματος της σελ. 5 αναφέρεται ότι στο στρώμα ΙΙΙ (πυρακτωμένες μάζες πηλού) επικρατούν τα «μεγάλα αγγεία, άβαφα αγγεία πόσης, και μεμονωμένοι μελαμβαφείς σκύφοι». 113 Brueckner 1909, Για τα απορρίμματα κλιβάνου, Brueckner, Tg IΙ Brueckner, Tg V, Monaco 1999, 110 κ.ε., εικ. 1, 3 και 4, «Α» και ειδικά 112 και σημ. 27, με βιβλιογραφία. Monaco 2000, και σημ και πίν Brueckner, Tg V, : το ανώτερο στρώμα (ΙΙΙ) αφαιρείται και πάλι στις Ακολουθεί αναλυτική παρουσίαση των φάσεων χρήσης και καταστροφής, με τη στρωματογραφία: το στρώμα ΙΙΙ, κόκκινη αργιλώδης επίχωση με ίχνη καύσης, προέρχεται κατά τον ανασκαφέα αποκλειστικά από κεραμικό εργαστήριο που κατασκευάζει μόνο χονδρή κεραμική. Η κάλυψη του βόθρου με τις επιχώσεις πρέπει να έχει συντελεστεί έως την εποχή του Δημητρίου Φαληρέα, καθώς την περιοχή καταλαμβάνει τότε σειρά ταφικών κιονίσκων και τάφων. Καταλήγει όμως βάσει συγκολλήσεων και νέων ευρημάτων ότι οι απορρίψεις του εργαστηρίου στο στρώμα ΙΙΙ ίσως κατεβαίνουν στην ελληνιστική περίοδο. 115 Monaco 2000, 71. Monaco 1999, και σημ : «frammenti ceramici verniciati ed acromi della fine del IV secolo a.c.». Για τους κανθάρους, πίν. 7, προσδιορίζει ότι χρονολογούνται βάσει παραλλήλων στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ., ενώ για τα calyx-cups η χρονολογία βρίσκεται μεταξύ του τελευταίου τετάρτου του 4ου και του α τετάρτου του 3ου αι. π.χ. Άλλα σχήματα που παράγονταν είναι σκύφοι, λεκάνες, πιθανώς τριφυλλόστομες οινοχόες, μορτάρια, δακτύλιοι και στηρίγματα κλιβάνου. Κέρνους ή πλημοχόες δεν αναφέρει η Monaco. 455

35 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ γεία μπορούν να συσχετιστούν με την εργαστηριακή εγκατάσταση και να ερμηνευθούν ίσως ως ακυκλοφόρητα προϊόντα εργαστηρίου. Σε θετική περίπτωση, το εύρημα αποτελεί τρίτο παράδειγμα εργαστηριακού συνόλου προς τα αγγεία από τον κλίβανο της Ιεράς οδού/πειραιώς 116. Το αρτιότερο παράδειγμα (Πίν. 152β) χαρακτηρίζεται από τη ραδινότητα του σχήματος και τις γωνιώδεις μεταβάσεις, τη χιαστί διάταξη των οπών άντυγας, λευκό επίχρισμα, αλλά και από μια επικολλημένη μικρή βαθμιδωτή βάση με στενό συμπαγές στέλεχος και επιφάνεια έδρασης χωρίς αυλάκωση. Παρουσιάζει στενή αν και όχι απόλυτη τυπολογική ομοιότητα προς τα αγγεία από το στρώμα της Οικίας Z-3, και συνεπώς μια χρονολόγησή του στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ. φαίνεται εύλογη. Διαφοροποιείται αισθητά από τα σαφώς πρωιμότερα αγγεία από τις Αχαρνές ή τον κλίβανο της Ιεράς οδού/ Πειραιώς (αριθ. ΙΙ.4-5), και δεν έχει ακριβές παράλληλο από την Ελευσίνα. Το εύρημα αποτελεί συνεπώς μια ακόμη ένδειξη της εξελικτικής τάσης του Σχήματος ΙΙ (προς ένα σχήμα ραδινότερο, με γωνιώδεις μεταβάσεις, στενή βαθμιδωτή βάση με συμπαγές στέλεχος), σε σύγκριση με το παλαιότερο Σχήμα Ι (περίγραμμα βαρύ, με ρηχό χείλος και φαρδύ κωνικό ανοιχτό πόδι, με οπές) Παραστάσεις ελευσινιακών πλημοχοών σε αθηναϊκά χαλκά νομίσματα ελευσινιακής θεματολογίας: χρονολογικά ζητήματα Με την κατάρρευση της αθηναϊκής ηγεμονίας του 5ου αιώνα και την αποδυνάμωση της παραγωγής αργύρου στη Λαυρεωτική, γνώρισε ισχυρή κάμψη και το αθηναϊκό αργυρό νόμισμα 118. Η εμφάνιση νέων αθηναϊκών κοπών, δηλαδή νομισμάτων βασικού μετάλλου (χαλκού) εξακολουθεί σήμερα να τοποθετείται στο α μισό του 4ου αι. π.χ. 119, εκκρεμεί όμως ακόμη ο ακριβής χρονολογικός προσδιορισμός της καίριας αυτής μεταρρύθμισης του νομισματικού συστήματος των Αθηνών. Βασικά ερωτήματα, κυρίως σχετικά με τις αφορμές της μετάβασης, παραμένουν ανοιχτά. Η χρήση χαλκού είναι σχεδόν συνυφασμένη με την έναρξη κυκλοφορίας νομισμάτων ελευσινιακής θεματολογίας στην Αθήνα, αρχικά με την επιγραφή ΕΛΕΥΣΙ, πιθανώς κατά τη δεκαετία 350 π.χ Είναι γενικά αποδεκτό σήμερα ότι πρόκειται για πανηγυρικές εκδόσεις, ανεξάρτητες των επίσημων αργυρών κοπών, προς εξυπηρέτηση των αυξημένων αναγκών συναλλαγής που δημιουργούνταν κατά την τέλεση των Ελευσινίων Μυστηρίων 121. Η έρευνα αναζητούσε ήδη παλαιότερα μια σχέση μεταξύ των κοπών αυτών και των σημαντικών μεταρρυθμίσεων του ρήτορα Λυκούργου, που ήταν και γνωστός για το έργο του στο ελευσινιακό ιερό Ένα πρόσφατο εύρημα κλιβάνου με 12 ελευσινιακά αγγεία στην περιοχή των Άνω Πετραλώνων, επί της οδού Τριών Ιεραρχών 159, παραμένει αδημοσίευτο. Ο κλίβανος αριθ. 2 της εργαστηριακής εγκατάστασης περιείχε 58 ακέραια αγγεία. Πρόκειται για κλειστό σύνολο του β μισού του 4ου αι. π.χ. Βλ. Μ. Κοντοπανάγου - Αικ. Σταμούδη, Ο αρχαιολογικός χαρακτήρας των Άνω Πετραλώνων κατά τους κλασικούς και πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους, στο Οικονόμου - Δόγκα-Τόλη 2013, 313 και σημ. 54, 321 και σημ. 107, και 308, εικ. 3.(β), αριθ. 15. Βλ. και Μ. Κοντοπανάγου, ΑΔ 63 (2008), Χρονικά. 117 Η τάση έχει διαπιστωθεί για την κεραμική ελληνιστικών χρόνων κατά την παρατήρηση αναλογιών (diameter-to-heightratio), Agora ΧΧΙΧ, 9 και σημ. 15, 24 και Παράδειγμα η έκδοση των «πονηρών χαλκίων» του Αριστοφάνη (Βάτραχοι, ), 406/5 π.χ., βλ. Agora XXVI, 25 Camp - Kroll 2001, 144, σημ. 15 Jördens 1999, Παλαιότερα πολλοί ερευνητές εξέταζαν την έναρξη κυκλοφορίας χάλκινων νομισμάτων στην Αθήνα ήδη τον 5ο αι. π.χ., Kroll 1992, 356. Agora XXVI, 27. Oι Camp και Kroll 2001, 144 διαπίστωσαν ξανά την αντίφαση μεταξύ της χρονολόγησης του νομισματοκοπείου της Αγοράς στο 400 π.χ. και την ισχύουσα ακόμη χρονολόγηση των πρώτων ελευσινιακών κοπών στη δεκαετία του 350 π.χ. 120 Agora XXVI, 27-30, και ειδ. 29, σημ. 31: ο Kroll προτείνει συσχετισμό των κοπών με το νόμο των ετών π.χ., που τεκμηριώνει σημαντική αναδιάρθρωση των Μυστηρίων για μεγαλύτερη προσέλευση μυστών. Kroll Clinton 1980, , 281. Clinton 2003, 81. Κοντά στη δεκαετία 360 εντάσσονται και οι ελάχιστες απεικονίσεις της πλημοχόης στην αγγειογραφία, βλ. Mitsopoulou Kroll 2003, 211. Kroll 2009, 205. Psoma 2008, 229, 240, όπου σημειώνει ότι όλες οι χάλκινες πανηγυρικές κοπές είναι ελληνιστικών χρόνων. Καθώς προηγήθηκαν αυτών οι αθηναϊκές κοπές για την Ελευσίνα, είναι πιθανό η ιδέα να διαδόθηκε από εκεί. Mitsopoulou 2010, , σημ Mitchel 1973, , 207. Hinzen-Bohlen 1997, 133 και σημ

36 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ Μια σύνδεση με τις γνωστές μεταρρυθμίσεις του μέσα στη δεκαετία του 330 π.χ. θα αποτελούσε πολύτιμο χρονολογικό στοιχείο. Την εύλογη υπόθεση πιστεύει ο Kroll ότι ενισχύει με πρόσφατο εντοπισμό νομίσματος της ομάδας 38 (ΕΛΕΥΣΙ), που φέρει στον οπισθότυπο τα γράμματα ΛΥ 123. Θεωρεί πιθανόν να ασκούσε ο Λυκούργος επιρροή νωρίτερα ήδη από την επίσημη πολιτική και διοικητική δράση του, που τοποθετείται από τη μάχη της Χαιρώνειας έως το θάνατό του (338/7-325/4 π.χ.). Ο Kroll χρονολογεί κατόπιν την κοπή των ελευσινιακών νομισμάτων με αθηναϊκή σήμανση (ΑΘΕ, ομάδα 39 και 40) στα μέσα της δεκαετίας 330 π.χ., υποδεικνύοντας ακόμη στενότερη σύνδεση με την περίοδο δράσης του Λυκούργου 124. Από την πρώτη ήδη ομάδα ελευσινιακών κοπών (ΟΜ 38), η πλημοχόη εμφανίζεται ως παραπληρωματικό σύμβολο στον οπισθότυπο, μεταξύ πολλών άλλων (Πίν. 152δ:α) 125. Στην ΟΜ 61, η πλημοχόη εμφανίζεται πλέον ως αυτόνομος νομισματικός τύπος στον οπισθότυπο (Πίν. 152δ:β) 126. Δυστυχώς, αυτή ακριβώς η ομάδα, καίριας σημασίας για τη μελέτη μας, δεν χρονολογείται με ακρίβεια, πέραν μιας γενικής ένταξης στον 3ο αι. π.χ. Στον κατάλογο του Κroll εντάσσεται πριν από την ΟΜ 62, κοπή μεταγενέστερη του Χρεμωνίδειου πολέμου και σύγχρονη της περιόδου βασιλείας του Αντιγόνου Β Γονατά 127. Ένας προσδιορισμός του έτους και της αφορμής για την επιλογή της πλημοχόης ως ανεξάρτητου εμβλήματος συνιστά προϋπόθεση για κάθε περαιτέρω συζήτηση και παραμένει ισχυρό ερευνητικό ζητούμενο. Η ευκρινέστερη απόδοση της πλημοχόης στα νομίσματα εντοπίζεται στην ΟΜ 72 (Πίν. 152δ:γ) 128, την οποία τοποθετεί χρονικά στην περίοδο μετά το 229 π.χ., έτος απελευθέρωσης των Αθηνών από το μακεδονικό ζυγό 129. Το σχήμα του αγγείου, που επιστέφεται από διάτρητο πώμα, με ψηλό στέλεχος, έξω νεύον χείλος και ραδινές αναλογίες, αντιστοιχεί πάντως με πιστότητα στο σχήμα όπως αντιπροσωπεύεται από τα αγγεία των στρωμάτων 4 και 5 της Οικίας Ζ-3 (αριθ. ΙΙ.7, Πίν. 151β-γ). Οι πλημοχόες συνεχίζουν να κοσμούν τις αθηναϊκές ελευσινιακές κοπές συστηματικά καθ όλη τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων 130. Η επιμονή προς τη χρήση του ελευσινιακού συμβόλου υποδεικνύει ότι τούτο παρέμενε ευρέως αναγνωρίσιμο. Αν και δεν διαθέτουμε καθαρά χρονολογικά δεδομένα ελληνιστικής εποχής από την Ελευσίνα, είναι μάλλον απίθανο να θεωρήσουμε ότι το αγγείο εξέλιπε των τελετουργιών και αναπαράγονταν πλέον με πιστότητα στα νομίσματα μόνο ως ανάμνηση. Μεταξύ των 123 Kroll 2009, , εικ. 1. Για τη σειρά 30, Agora XXVI, 30. Η ταύτιση προς τον Λυκούργο προτείνεται με επιφύλαξη. 124 Τα Μεγάλα Ελευσίνια του 335 π.χ. ήταν τα πρώτα επί Λυκούργου. Γνωρίζουμε από επιγραφικές και φιλολογικές πηγές ότι ο Λυκούργος μερίμνησε για την αντικατάσταση των χρυσών πομπείων σκευών για τα Παναθήναια: κανηφορικόν κόσμον (IG ΙI 2, 333, frg. C+E, F, στίχ. 10), ενώ στο στίχ. 28 αναφέρεται αντικατάσταση των ιερών κόσμων της Δήμητρας και Κόρης: [τοὺς κό]σ[μ]ους ἱεροὺς τῇ Δήμητρ[ι] καὶ τῇ Κόρῃ μείζο[νας καὶ καλλίους ἤ ἐῶντι ὥσπερ νῦν ἔ]χει: Schwenk 1985, , αριθ. 21. IG II , στίχ. 5-13: αναφέρονται χρυσά κανά για τα Παναθήναια. Παυσ. 1.29, 16, Ψευδο-Πλούτ. Ηθικά, 841D, 5-6: πομπεῖά τε χρυσᾶ καὶ ἀργυρᾶ τῇ πόλει κατεσκεύασε. Στο ίδιο, 852B, 10-13: χρήματα πολλὰ συνήγαγεν εἰς τὴν ἀκρόπολιν, καὶ παρασκευάσας τῇ θεῷ κόσμον, νίκας τε ὁλοχρύσους πομπεῖά τε χρυσᾶ καὶ ἀργυρᾶ καὶ κόσμον χρυσοῦν εἰς ἑκατὸν κανηφόρους. Mitchel 1973, 205. Hintzen-Bohlen 1997, 120 και σημ. 221, Shear 2002, 162 και σημ Στην Ελευσίνα σώζονται χάλκινες πλημοχόες (Μ.Ε. 4138), όπως και θραύσματα επίχρυσων πήλινων (Μ.Ε. 2295, Μ.Ε , Μ.Ε ), υλικά τεκμήρια για αντίστοιχα πομπικά σκεύη προβολής. 125 Agora XXVI, 30. Βλ. Svoronos 1926, πίν Agora XXVI, 47 = Svoronos 1926, πίν ος αι. π.χ., μη χρονολογημένο. Η ακόλουθη ΟΜ 62 αποδίδεται από τον Kroll στην περίοδο π.χ., που συμπίπτει εν πολλοίς με τα χρόνια βασιλείας του Αντιγόνου Β Γονατά (c. 277/6-239 π.χ.). 127 Σε κοινή μελέτη με την Κ. Παναγοπούλου προβαίνουμε σε εξέταση των αιτιών χρήσης ενός άλλου σημαντικού ελευσινιακού συμβόλου, του δεσμού («καλάθου», bakchos-ring), στη νομισματοκοπία του Αντιγόνου Β Γονατά. Βλ. σχετικά, Kroll 2003, 206 Μητσοπούλου (υπό έκδοση) Panagopoulou (υπό έκδοση) Μητσοπούλου 2007, τ. Γ, ΙΙΙ.Β., κεφ. 5 (νομίσματα με «κάλαθο» ή «δεσμό»). 128 Agora XXVI, 48-49, 54 και 61 = Svoronos 1926, πίν , Οι χάλκινες αθηναϊκές κοπές ελευσινιακής θεματολογίας θεωρούνται οι μόνες που συνέχισαν να εκδίδονται αδιάκοπα, μεταξύ του β τετάρτου του 4ου αι. π.χ. και του 229 π.χ., ακόμη και στα χρόνια που έπονται του Χρεμωνίδειου πολέμου ( π.χ.), όταν άλλα χαλκά εκλείπουν: Kroll 2003, 211 και σημ Από τα νομίσματα νέας τεχνοτροπίας ξεκίνησε το 1859 o E. Beulé τη συζήτηση για τα αγγεία αυτά. Την πρώτη αυτοτελή μελέτη για τα ελευσινιακά νομίσματα οφείλουμε στη M. Thompson, το Η νομισματοκοπία «νέας τεχνοτροπίας» (new style coinage) τοποθετείται πλέον στο 2ο αι. π.χ., πιθανότατα μετά την εγκαθίδρυση της αθηναϊκής ηγεμονίας στη Δήλο το 167 π.χ., βλ. Agora XXVI, και Kroll 2003, 206. Για την ιστορία της έρευνας, βλ. Τιβέριος 2009, 56-57, σημ

37 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ αγγείων του Κεραμεικού απαντά πληθώρα παραδειγμάτων ευτελούς ποιότητας, με αμελή απόδοση του σχήματος και έντονα γωνιώδεις μεταβάσεις, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ύστερες παραγωγές (Τύπος Α.ΙΙ.ε, Πίν. 152γ:α) 131. Ωστόσο, δεν διαθέτουμε κλειστά χρονολογημένα σύνολα που να τεκμηριώνουν μια παραγωγή των αγγείων μετά το τέλος του 4ου αι. π.χ Μεμονωμένο παράδειγμα παραμένει η εγχάρακτη απεικόνιση πλημοχόης με πώμα και κλάδους μυρτιάς, ως graffito, σε βάση μήτρας λύχνου του 3ου/2ου αι. π.χ., με εξαιρετικά γωνιώδεις μεταβάσεις 133 (Πίν. 152γ:β). Η προβεβλημένη απεικόνιση αγγείου παρόμοιου σχήματος, αλλά με ριπιδωτό σώμα πιθανώς μεταλλικό στη μνημειακή αρχιτεκτονική πλαστική των αυτοκρατορικών χρόνων 134, πιστοποιεί ότι το αγγείο παρέμενε γνωστό ως σύμβολο, δεν αρκεί, ωστόσο, για να τεκμηριώσει μια συνέχεια της παραγωγής και χρήσης του αγγείου στις τελετές. ΙΙΙ. ΣΎΝΟΨΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΏΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΆΤΩΝ Προκύπτουν συνεπώς τα εξής τεκμηριωμένα στοιχεία (Πίνακας 1): 1. Ο απλός τύπος της ελευσινιακής πλημοχόης παράγεται πιθανότατα ήδη από τον 5ο αι. π.χ. Τούτο υπέδειξε το αποσπασματικό μελαμβαφές αγγείο από τον Κεραμεικό (KER ) (Πίν. 148β), προσφέροντας τα πρώτα πολύτιμα επιχειρήματα για τη χρονολογική τυπολογική κατάταξη όλης της κατηγορίας. Κύριο στοιχείο είναι η κατανόηση ότι η σταυροειδής διάταξη των οπών άντυγας είναι χαρακτηριστικό που απαντά ήδη μέσα στον 5ο αιώνα. Η παραγωγή αττικών ελευσινιακών αγγείων κατά τον 5ο αιώνα υποδεικνύεται και από το αδημοσίευτο ακόμη υλικό της Ελευσίνας, στο οποίο αφθονούν τα θραύσματα αγγείων με εξαιρετική ποιότητα σχήματος, λεπτόκοκκο πηλό, στιλπνό «γάνωμα» και συχνά ίχνη επιχρύσωσης. 2. Τα πρώιμα αγγεία άριστης ποιότητας αποτελούν βέβαια την εξαίρεση. Η πλειονότητα των αγγείων που παρουσιάζουν την πρώιμη διάταξη οπών άντυγας (Σχήμα I) έχουν και ορισμένα άλλα κοινά στοιχεία, όπως τις αναλογίες του σώματος (φαρδύ ελλειψοειδές σώμα, χαμηλό χείλος χωρίς λαιμό, ανοιχτή φαρδιά κωνική βάση, ενίοτε με ζεύγος οπών) και την κακή ποιότητα κατασκευής (αδρός πηλός, ακανόνιστο σχήμα, ατελή) (Πίν. 147α:α, 148α:α). Η συχνότητα ελευσινιακών αγγείων αμελούς ποιότητας σχετίζεται πιθανώς με την περιορισμένη διάρκεια χρήσης για την οποία προορίζονταν (τελετουργική, αναθηματική). Όποτε αυτά χρονολογούνται με ασφάλεια, τοποθετούνται στον 5ο ή ψηλά στον 4ο αι. π.χ. (αριθ. Ι.2, ΙΙ.2). Αντίθετα, η μεταγενέστερη εκδοχή του σχήματος (Σχήμα ΙΙ) παρουσιάζει ραδινότερες αναλογίες (σχήμα ψηλού κρατηρίσκου, έξω νεύον χείλος και ψηλό λαιμό, στενή συμπαγή βάση με στέλεχος) και λεπτή ποιότητα πηλού (Πίν. 149α:β). Το κύριο όμως χαρακτηριστικό είναι η χιαστί διάταξη των οπών άντυγας εκατέρωθεν των λαβών και η απουσία οπών στη βάση. Από την εξέταση των χρονολογημένων συνόλων προκύπτει ότι το σχήμα αυτό απαντά πλήρως διαμορφωμένο στα τέλη του 4ου αι. π.χ. (αριθ. ΙΙ. 7-8, Πίν. 151β-γ). 3. Ο βασικός και εκτενώς τεκμηριωμένος πλέον διαχωρισμός του απλού σχήματος σε πρώιμο και ύστερο, βάσει διάταξης οπών (σταυροειδής/χιαστί), σχήματος βάσης (ανοιχτή κωνική/συμπαγής με στέλεχος) και αναλογιών σχήματος (φαρδύ/ραδινό), οδηγεί σε μια καίρια επόμενη παρατήρηση, θεμελιώ- 131 Το αγγείο KER βρέθηκε κατά την ανασκαφή της Γ ΕΠΚΑ για τη δημιουργία του Belvedere του Κεραμεικού, στην οδό Μελιδώνη. Είναι πολύ ραδινό, με γωνιώδεις μεταβάσεις, έχει επίπεδη, αλλά ακανόνιστη επιφάνεια στήριξης με κακή έδραση, στενή άντυγα, και είναι αμελούς κατασκευής. 132 H Krauskopf 2005, 253, δέχεται παραγωγή των πήλινων αγγείων έως και το 2ο αι. π.χ. (βάσει των νομισματικών τεκμηρίων ;). Πληθώρα πλημοχοών προέρχονται από ελληνιστικά σύνολα του 3ου και του 2ου αι. π.χ. της Αγοράς των Αθηνών, Pollitt 1979 και Agora ΧΧΧΙ, 97, σημ. 11. Ζητούμενο παραμένει η νέα τυπολογική εξέταση των αγγείων από τους αποθέτες με στενό χρονικό ορίζοντα. 133 Μήτρα λύχνου τύπου 43D, Agora IV, 138 (L 1441), αριθ. 558, πίν. 21, 46 (μήτρα), πίν. 24 (graffito, εγχάρακτο στο νωπό πηλό): π.χ. Pollitt 1979, 233. Krauskopf 2005, 255, αριθ Μητσοπούλου 2007, τ. ΙΙΙ, Αριθμός Καταλόγου παραστάσεων 6, πίν. 23.1β. 134 Krauskopf 2005, 255, αριθ

38 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΌΣ ΠΊΝΑΚΑΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΉΣ ΤΥΠΟΛΟΓΊΑΣ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑΚΏΝ ΣΚΕΥΏΝ Σημ. * Ο πίνακας δεν περιλαμβάνει ιδιόμορφους μεμονωμένους τύπους που απαντούν στην Ελευσίνα. Σημ. ** Αγγεία των τύπων που σημαίνονται με [Χ] δεν έχουν ακόμη βρεθεί ή ταυτιστεί. Σημ. *** Η παρούσα τυπολογία θα εμπλουτιστεί μελλοντικά, βάσει νέων στοιχείων. 459

39 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ δους σημασίας για την περαιτέρω ταξινόμηση του σχήματος και την παρακολούθηση της εξέλιξής του: πέραν του διαχωρισμού του αγγείου ανά σχήμα, επιβάλλεται συγχρόνως και μια δεύτερη ταξινόμηση σε τύπους, βάσει του βαθμού ανάπτυξης του πλαστικού διακόσμου που τα κοσμεί 135. Προτείνουμε, λοιπόν, μια τυπολογική κατάταξη με κριτήριο διαχωρισμού την ύπαρξη, και εφόσον υπάρχει, το βαθμό ανάπτυξης του πλαστικού διακόσμου στον ώμο των αγγείων (Πίνακας 1): Τύπος Α: απλός τύπος, χωρίς πλαστικό διάκοσμο. Τύπος Β: τύπος με επίθετα πλαστικά δισκάρια. Τύπος Γ: με σχηματοποιημένες αποφύσεις (όχι κοτυλίσκες). Τύπος Δ: με μικρογραφικές κοτυλίσκες 136 (σπανιότατος). Τύπος Ε: τύπος απλής ανοιχτής φιάλης, με λαβές κρεμάμενων κρίκων 137. Ένα αγγείο προσδιορίζεται, λοιπόν, ταυτόχρονα από το σχήμα σώματος (Ι ή ΙΙ, Πίν. 148α), και από τον τύπο διακόσμησης (Α-Ε, Πίν. 147α). 4. Σε συνέχεια της κατανόησης αυτών των διττών κριτηρίων ταξινόμησης και της αντιπαραβολής των χρονολογημένων αγγείων, εκπλήσσει η άμεση διαπίστωση ότι η πολυμορφία των άνω σχηματικών παραλλαγών των ελευσινιακών αγγείων παρατηρείται ανεξαιρέτως 138 στο πρώιμο Σχήμα Ι, και ποτέ 139 στο μεταγενέστερο Σχήμα ΙΙ, βλ. Πίνακας 1. Τα σύνθετα αγγεία με πλαστικό διάκοσμο μοιράζονται δηλαδή κοινά χαρακτηριστικά με τα απλά αγγεία του Σχήματος Ι (Πίν. 147β), όπως: α) η σταυροειδής διάταξη των οπών άντυγας, β) η κωνική ανοιχτή βάση με οπές, γ) το φαρδύ ελλειψοειδές σχήμα, και δ) το ρηχό, έξω νεύον χείλος (βλ. άνω αριθ. ΙΙ.2 και Πίν. 149). Αντιθέτως, αγγεία με πλαστικό διάκοσμο (Τύποι Β-Δ, Πίν. 147α:β-δ) δεν έχουν εντοπιστεί στο Σχήμα ΙΙ, που είναι πάντα απλό (Πίν. 148α:β). Όσο δεν διαθέτουμε περισσότερα κλειστά σύνολα του τέλους του 5ου και των αρχών του 4ου αιώνα, που να επιτρέψουν τον προσδιορισμό της διάρκειας επιβίωσης των πέντε Τύπων του Σχήματος Ι (βλ. Πίνακα 1), δεν θα είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε στενότερα το χρονικό πλαίσιο από το β μισό του 5ου έως το α μισό του 4ου αι. π.χ. (βλ. αποθέτη Αιγάλεω, αριθ. ΙΙ.3). Πιθανώς όμως το όριο βρίσκεται ελαφρώς ψηλότερα των μέσων του 4ου αι. π.χ. Η πλειονότητα των αγγείων της Ελευσίνας εντάσσεται στο Σχήμα Ι, με όλη την πληθώρα Τύπων που παρουσιάζουμε. 5. Προκύπτει, λοιπόν, με σαφήνεια ότι μέσα στον 4ο αιώνα το σχήμα του ελευσινιακού τελετουργικού αγγείου υφίσταται ένα σημαντικό μετασχηματισμό. Οι κεραμείς παραγωγοί ή τα θρησκευτικά κέντρα που δίδουν τις παραγγελίες στα εργαστήρια, εδραιώνουν για άγνωστους κατ αρχήν λόγους μια απλοποίηση και τυποποίηση του σχήματος: τα παλαιότερα βαρύτιμα και ποικιλοτρόπως κοσμημένα πα- 135 Πρόκειται για το κύριο και μόνο κριτήριο ταξινόμησης των παλαιότερων μελετητών. 136 Mitsopoulou 2010, , εικ. 3c-d. Ο τύπος με τις μικρογραφικές κοτυλίσκες, στον οποίο οφείλεται και ο εδραιωμένος συσχετισμός του σχήματος με τον αρχαίο όρο κέρνος, είναι σπανιότατος στην Ελευσίνα. Εκτός του γνωστού και πολλάκις δημοσιευμένου αγγείου Μ.Ε. 2184, βλ. Παπαγγελή 2008, 158, αριθ. 70, έχουν εντοπιστεί ελάχιστα όμοια θραύσματα στην αποθήκη της Ελευσίνας, βλ. Rubensohn 1898, πίν. 13, αριθ. 1, πάντοτε με σταυροειδή διάταξη οπών άντυγας. Το σχήμα αποτελεί εξαίρεση και όχι κανόνα, συνεπώς δεν πρέπει να επιβάλλει ονομασία σε όλη την κατηγορία. Τα αγγεία με σχηματοποιημένες αποφύσεις, αν και πολύ πιο πολλά (περί τα 23 αγγεία ή διαγνωστικά θραύσματα), παραμένουν με 6,6% επί του συνόλου των αγγείων της Ελευσίνας, αριθμητική μειονότητα έναντι των πολλών παραλλαγών του απλού τύπου. Μια νέα ερμηνεία των μικρών πλαστικών αποφύσεων ως πιθανή απόδοση φύτρας φυόμενων δημητριακών, θα αναπτύξω σε άλλη μελέτη. 137 Με εννέα αγγεία ή θραύσματα ανέρχεται στο 2,4% των 380 πήλινων καταγεγραμμένων αγγείων του Μουσείου Ελευσίνας. 138 Η βεβαιότητα με την οποία δημοσιεύεται πλέον η πληροφορία εδώ οφείλεται στην εξονυχιστική εξέταση του συνόλου των αδημοσίευτων αγγείων από την Ελευσίνα, που διενεργήθηκε κατά τα έτη 2010 και Ενισχυτική επιβεβαίωση προσφέρει η συνύπαρξη σύνθετων και απλών τύπων στον αποθέτη της Ιεράς Οδού στο Αιγάλεω, στο α μισό του 4ου αιώνα (βλ. άνω, αριθ. ΙΙ.3), και η απουσία σύνθετων εκδοχών του σχήματος σε στενά χρονολογημένα σύνολα του ύστερου 4ου αι. π.χ. Οι αποθέτες της Αγοράς δεν βοηθούν στην προκειμένη περίπτωση. 139 Δεν εξετάζονται εδώ ορισμένα ιδιόμορφα αγγεία από την Ελευσίνα, κυρίως πρώιμα. 460

40 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ ραδείγματα του Σχήματος Ι, που γνωρίζουμε κυρίως από το ελευσινιακό ιερό 140 (Πίν. 147α: β-δ), εκλείπουν σταδιακά και παύουν να παράγονται. Προς το β μισό του 4ου αιώνα επικρατεί σταδιακά το Σχήμα ΙΙ της απλής και μεσαίου μεγέθους πλημοχόης σε σχήμα ραδινού κρατηρίσκου, χωρίς πλαστικό διάκοσμο 141 (Πίν. 150α). Παραδείγματα αυτής της κατηγορίας έχουμε από όλες σχεδόν τις γνωστές θέσεις εύρεσης ελευσινιακών αγγείων. Ιδιαίτερη χρονολογική σημασία για την παρακολούθηση της εξέλιξης έχουν, όπως εκθέσαμε, τα προϊόντα των κλιβάνων της Ιεράς Οδού, των αποθετών Αχαρνικής και Ιεράς οδού (αριθ. ΙΙ.4-5), όπως και της Οικίας Ζ-3 του Κεραμεικού (αριθ. ΙΙ.7, Πίν. 151β-γ) και του Εκαταίου (αριθ. ΙΙ.8, Πίν. 152β). 6. Η εξέλιξη και επιβίωση του απλού τύπου της πλημοχόης, έναντι της πολύ προγενέστερης εγκατάλειψης των σύνθετων εκδοχών του σχήματος, εκτιμούμε ότι αποτελεί επίσης το κύριο επιχείρημα υπέρ της ενιαίας αντιμετώπισης του συνόλου των σχηματικών παραλλαγών των ελευσινιακών αγγείων ως ένα μακρόβιο σχήμα με ενιαία ονομασία και ίδια χρήση: την πλημοχόη των Ελευσινίων Μυστηρίων, που χρησιμεύει τόσο κατά την άφιξη των μυστών και τη φάση μεταφοράς και κατανάλωσης του κυκεώνα, όσο πιθανώς και κατά την ομώνυμη τελετή λήξης των Μυστηρίων. Έχουμε σε άλλο σημείο υποστηρίξει μια ισχυρά διαφοροποιημένη άποψη σχετικά με την ευρέως ακόμη επικρατούσα τάση να διαχωρίζονται τα απλά και σύνθετα αγγεία ως προς την ονομασία, τη χρήση, ακόμη και την τελετή Από την εξέταση των ανασκαφικών συνόλων γύρω από το Τελεστήριο της Ελευσίνας προκύπτει ότι τα αγγεία περιέχονται συχνά σε απορρίψεις που τείνουν να χρονολογούνται από τους ανασκαφείς στους κλασικούς χρόνους. Ωστόσο, σε τρία από τα τέσσερα σύνολα προκύπτει με αρκετή πιθανότητα το ενδεχόμενο επαφής των χωμάτων αυτών με απορρίψεις πρώιμων ή και μέσων ελληνιστικών χρόνων. Ακόμη και αν η πλήρης αποκατάσταση των ανασκαφικών συνόλων δεν είναι εφικτή και αναμφισβήτητα μεγάλο ποσοστό των αγγείων δείχνει πρώιμο, παρατηρούμε ότι τα ελευσινιακά αγγεία δεν προέρχονται όλα από στρώματα με βέβαιο terminus ante quem το 350 π.χ. Στην Ελευσίνα απαντούν αγγεία (Πίν. 150β, 152α), που προσομοιάζουν αρκετά στα αγγεία της Οικίας Ζ-3 και του Εκαταίου στον Κεραμεικό (αριθ. ΙΙ.7-8, Πίν. 151β-γ, 152β), τα οποία χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ. 8. Πρόταση συσχετισμού αναμόρφωσης σχήματος και επιλογής αγγείου ως νομισματικού συμβόλου: Σημαντική βοήθεια για τη χρονική παρακολούθηση της κεραμικής παραγωγής των πλημοχοών από τα μέσα του 4ου αιώνα και εξής, θα μπορούσε να προσφέρει η σύγχρονη προς αυτά κυκλοφορία των ελευσινιακών αθηναϊκών χαλκών. Οι ισχύουσες χρονολογήσεις υποδεικνύουν μια εισαγωγή της πλημοχόης ως νομισματικού συμβόλου κοντά στα μέσα του 4ου αιώνα, και κατόπιν μια έμφαση στην προβολή του συμβόλου, που εκδηλώνεται με την επιλογή του αγγείου ως αυτόνομου τύπου. Αν και η σημαντική αυτή μετάβαση παραμένει ασαφώς χρονολογημένη για την ώρα, εγκαινιάζει, ωστόσο, τη μακρά διάρκεια χρήσης του συμβόλου στη συνέχεια. Η επιλογή και ανάπτυξη της πλημοχόης ως συμβόλου συντελείται χρονικά στην περίοδο ακμής του ελευσινιακού ιερού γύρω στο 350 π.χ., της δράσης του Λυκούργου. Ακολουθεί η λήξη της αθηναϊκής αυτονομίας και η έναρξη της περιόδου μακεδονικής κυριαρχίας στην Αθήνα, κατά την οποία το ελευσινιακό ιερό εισέρχεται σε μια νέα, ιδιαίτερα εξωστρεφή φάση 143. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι πολυάριθμα τεκμήρια για τα στάδια οριστικής διαμόρφωσης και απλοποίησης του κεραμικού αγγείου δείχνουν να συμβαδίζουν χρονικά με τις νομισματικές ενδείξεις, οι οποίες πρωτίστως απηχούν και επιλογές θρησκευτικής πολιτικής. Δυστυχώς δεν είμαστε ακόμη σε θέση να αξιοποιήσουμε στο έπακρο τα τεκμήρια αυτά, όσο τα βασικά χρονολογικά προβλήματα που σχετίζονται με την ίδια την έναρξη της κυκλοφορίας 140 Krauskopf 2005, 254, εικ. 645 (= Φίλιος 1885, πίν. 9.5, 9.7-9). Rubensohn 1898, πίν. 13, αριθ. 1-3, Bakalakis 1991, , εικ Αρχαία Αγορά: Pollitt 1979, 209, πίν. 67c. Κύθνος, ιερό Δήμητρας, Μητσοπούλου 2010, 49 και σημ. 39, εικ Γραπτός διάκοσμος εξακολουθεί να υπάρχει, όπως και η χρήση μελανού «γανώματος» ή/και λευκού επιχρίσματος ως υπόβαθρο χρωμάτων. 142 Για την ταύτιση, βλ. άνω υποσημ. 4-5 και εκτενέστερα Mitsopoulou 2010 και Mitsopoulou Hintzen-Bohlen 1997, 124 και σημ Πρόσφατα, Clinton 2010, για το νέο ψήφισμα των απαρχών του 329 π.χ., και την εκ βάθρων αναδιάρθρωση των Μυστηρίων. 461

41 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ χαλκών κοπών, αλλά και με την ακριβέστερη ένταξη των ομάδων 38, 39, 62 και 72 του Kroll, δεν προσδιοριστούν στενότερα και δεν συσχετιστούν προς ιστορικές συγκυρίες με περισσότερη ακρίβεια. 9. Η λήξη της παραγωγής Στην παρούσα αναδρομή εξετάστηκαν ελευσινιακά αγγεία που πιστοποιούν τη διάρκεια ζωής του σχήματος από τον 5ο έως και τα τέλη του 4ου αι. π.χ. Αν και τα αγγεία απαντούν σε αποθέτες των μέσων ελληνιστικών χρόνων στην αρχαία Αγορά, τούτο δεν συνεπάγεται και μια συνεχιζόμενη παραγωγή του σχήματος. Κλειστά χρονολογημένα στρώματα του 3ου αιώνα, με χαρακτηριστικά παραδείγματα, δεν διαθέτουμε έως τώρα. Ωστόσο, η παρουσία του αγγείου ως σύμβολο των ελληνιστικών νομισμάτων υποδεικνύει ότι τουλάχιστον η ειδική χρήση του παρέμενε ακόμη ευρέως κατανοητή. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε μια συνεχιζόμενη παραγωγή των ελευσινιακών αγγείων κατά τις πρώτες δεκαετίες του 3ου αιώνα, ωστόσο τα διαθέσιμα δεδομένα δεν επιτρέπουν να μιλάμε για συστηματική παραγωγή του αγγείου κατά τη μέση ή και ύστερη ελληνιστική περίοδο. Όπως προσδιορίζει και η S. Rotroff, το α τέταρτο του 3ου αιώνα θεωρείται μεταβατική περίοδος, κατά την οποία παρατηρείται η τελική φάση εξέλιξης των σχημάτων της κλασικής εποχής 144. Το συμβατικό ορόσημο για την έναρξη της ελληνιστικής φάσης της αττικής κεραμικής είναι το 275 π.χ., ενώ έως τα μέσα του αιώνα είχαν εκλείψει τα περισσότερα σχήματα της κλασικής εποχής. Στην παρούσα φάση, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε κάτι διαφορετικό για την αττική ελευσινιακή πλημοχόη. Βάσει των έως σήμερα διαθέσιμων δεδομένων, πρόκειται για ένα ειδικής χρήσης σχήμα της κλασικής εποχής, το οποίο συνέχισε να παράγεται και να εξελίσσεται τουλάχιστον έως και την πρώιμη ελληνιστική περίοδο. Πηγές Αθήν. Δειπν. 11, 478c-d Αριστοφ. Βάτραχοι Ξεν., Ελλην Παυσ., 1.37, 2 Παυσ. 1.29, 16, Φιλόστρατος, Βίοι σοφιστών, 2.20, 3 Ψευδο-Πλούτ. Ηθικά, 841D, 5-6 Vitruvius, De Architectura VII, 17 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλεξόπουλος 2013 Γ. Αλεξόπουλος, Πραγματικά και φανταστικά υδάτινα τοπία στον Κεραμεικό της Αθήνας, στο Οικονόμου - Δόγκα-Τόλη 2013, Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη Μ. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη (επιμ.), Το ανασκαφικό έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων, 2012 Αθήνα Δρακωτού 2009 Ι. Δρακωτού, Ιερά Οδός. Ανατολικό τμήμα, στο Κορρές 2009, Κοντοπανάγου - Μ. Κοντοπανάγου - Αικ. Σταμούδη, Ο αρχαιολογικός χαρακτήρας των Άνω Πετραλώνων Σταμούδη 2013 κατά τους κλασικούς και πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους, στο Οικονόμου - Δόγκα- Τόλη 2013, Κορρές 2009 Μ. Κορρές (επιμ.), Αττικής οδοί. Αρχαίοι δρόμοι της Αττικής, Αθήνα Κουρουνιώτης 1898 K. Κουρουνιώτης, Κέρνοι, ΑΕ 1898, Agora ΧΧΙΧ,

42 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ Κουρουνιώτης - Κ. Κουρουνιώτης - Ι. Τραυλός, Ανασκαφή Ελευσίνος, ΠΑΕ 1939, Τραυλός 1939 Λεβέντη - I. Λεβέντη - Χ. Μητσοπούλου (επιμ.), Ιερά και λατρείες της Δήμητρας στον αρχαίο ελ- Μητσοπούλου 2010 ληνικό κόσμο, Βόλος Μητσοπούλου 2007 Χ. Μητσοπούλου, Το ιερό της Δήμητρας στην Κύθνο και το αττικό ελευσινιακό σκεύος, Αθήνα 2007 (αδημ. διδ. διατριβή). Μητσοπούλου 2010 Χ. Μητσοπούλου, Το ιερό της Δήμητρας στην Κύθνο και η μίσθωση του ελευσινιακού τεμένους, στο Λεβέντη - Μητσοπούλου 2010, Μητσοπούλου (υπό έκδοση) Χ. Μητσοπούλου, Ο Αλκιβιάδης και η πομπή των Μεγάλων Ελευσινίων του 408/7 π.χ., στο Ι. Βαραλής (επιμ.), The World as a Stage: the Spectacle in Antiquity, University of Thessaly, Volos Μπαζιωτοπούλου - Έ. Μπαζιωτοπούλου - Ι. Δρακωτού, Ανασκαφή σταθμού Κεραμεικός, ΑΔ 49 (1994), Δρακωτού 1994 Χρονικά, Μπαζιωτοπούλου- Ε. Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη - Ι. Τσιριγώτη-Δρακωτού, Σταθμός Κεραμεικός, στο Βαλαβάνη - Τσιριγώτη- Παρλαμά - Σταμπολίδης 2000, Δρακωτού 2000 Μυλωνάς 1890 Κ.Δ. Μυλωνάς, Αι παρά το Δίπυλον ανασκαφαί, ΠΑΕ 1890, Οικονόμου - Σ. Οικονόμου - Μ. Δόγκα-Τόλη (επιμ.), Αρχαιολογικές Συμβολές, τ. Β, Α και Β Εφορείες Δόγκα-Τόλη 2013 Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα Ορφανού 2000 Κ. Ορφανού, λ. Πλημοχόες, στο Παρλαμά - Σταμπολίδης 2000, 382. Παπαχατζής 1974 Ν.Δ. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις: Αττικά, Αθήνα Παρλαμά - Λ. Παρλαμά - Ν.Χρ. Σταμπολίδης (επιμ.), Η πόλη κάτω από την πόλη. Ευρήματα από τις Σταμπολίδης 2000 ανασκαφές του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου των Αθηνών, Αθήνα Πλάτωνος 2009 Μ. Πλάτωνος, Οδικό δίκτυο βόρειας Αττικής, στο Κορρές 2009, Πλάτωνος-Γιώτα Μ. Πλάτωνος-Γιώτα, Αχαρνές. Χαραυγή. Οδός Ιππίου. Ελεύθερη Λεωφόρος Σταυρού Ελευσίνας (Ε.Λ.Σ.Ε.), ΑΔ ( ), Χρονικά, Β 1, Πλάτωνος-Γιώτα 2004 Μ. Πλάτωνος-Γιώτα, Αχαρναί. Ιστορική και τοπογραφική επισκόπηση των αρχαίων Αχαρνών, των γειτονικών δήμων και των οχυρώσεων της Πάρνηθας, Αχαρναί Σκιάς 1894α Α. Σκιάς, Επιγραφαί Ελευσίνος, ΑΕ 1894, Σκιάς 1894β Α. Σκιάς, Περί των εν Ελευσίνι ανασκαφών, ΠΑΕ 1894, Σκιάς 1895 Α. Σκιάς, Περί της εν Ελευσίνι ανασκαφής, ΠΑΕ 1895, Στριφτού-Βάθη 2009 Σ. Στριφτού-Βάθη, Αχαρναί. Από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, τ. Ι-ΙΙ, Αχαρναί Τιβέριος 2009 Μ. Τιβέριος, Αττικά «εραλδικά» και «νέας τεχνοτροπίας» νομίσματα και οι σχέσεις τους με τους παναθηναϊκούς αμφορείς, Κερμάτια φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου, Α, Αθήνα 2009, Τσιριγώτη-Δρακωτού 1992 Ι. Τσιριγώτη-Δρακωτού, Η πορεία της Ιεράς Οδού και η σημασία της, Αρχαιολογία & Τέχνες 43 (1992), Τσιριγώτη-Δρακωτού 2008 Ι. Τσιριγώτη-Δρακωτού, Η ιερά οδός των ρωμαϊκών χρόνων, στο Σ. Βλίζος (επιμ.), Η Αθήνα κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Πρόσφατες ανακαλύψεις, νέες έρευνες, Αθήνα 2008, Τσιριγώτη-Δρακωτού I. Τσιριγώτη-Δρακωτού, Χώροι των Σταθμών και φρεατίων της Δυτικής επέκτασης της Γραμμής 3 του ΜΕΤΡΟ, ΑΔ ( ), Χρονικά, Β 1, Φίλιος 1882 Δ. Φίλιος, Έκθεσις περί των εν Ελευσίνι ανασκαφών, ΠΑΕ 1882, Φίλιος 1883 Δ. Φίλιος, Έκθεσις περί των εν Ελευσίνι ανασκαφών, ΠΑΕ 1883, Φίλιος 1884 Δ. Φίλιος, Έκθεσις περί των εν Ελευσίνι ανασκαφών, ΠΑΕ 1884, Φίλιος 1885α Δ. Φίλιος, Αρχαιολογικά ευρήματα των εν Ελευσίνι ανασκαφών, ΑΕ 1885, Φίλιος 1885β Δ. Φίλιος, Ανασκαφαί εν Ελευσίνι, ΠΑΕ 1885, Φίλιος 1886 Δ. Φίλιος, Ανασκαφαί εν Ελευσίνι, ΠΑΕ 1886, Φίλιος 1887 Δ. Φίλιος, Ανασκαφαί εν Ελευσίνι, ΠΑΕ 1887, Agora XIV H.A. Thompson - R.E. Wycherley, The Agora of Athens. The History, Shape and Uses of an Ancient City Center, Princeton, New Jersey Agora XXVI J.H. Kroll, The Greek Coins, Princeton, New Jersey Agora XXXI M. Miles, The City Eleusinion, Princeton, New Jersey Bakalakis 1991 G. Bakalakis, Les kernoi éleusiniens, Kernos 4 (1991),

43 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ Bignasca 2005 A. Bignasca, Kernos, ThesCRA V, 2005, Brommer 1980 F. Brommer, Plemochoe, AA 1980, Brueckner 1909 A. Brueckner, Der Friedhof am Eridanos bei der Hagia Triada zu Athen, Berlin Brueckner, Tg II A. Brueckner, Kerameikos, Tagebuch II ( ) (αδημοσίευτο). Brueckner, Tg V A. Brueckner, Kerameikos, Tagebuch V ( ) (αδημοσίευτο). Camp - Kroll 2001 J. McK. Camp II - J.H. Kroll, The Agora Mint and Athenian Bronze Coinage, Hesperia 70 (2001), Clinton 1980 K. Clinton, A Law in the City Eleusinion concerning the Mysteries, Hesperia 49 (1980), Clinton 1986 K. Clinton, Sacrifice at the Eleusinian Mysteries, στο R. Hägg - N. Marinatos - G.C. Nordquist (επιμ.), Early Greek Cult Practice. Proceedings of the Fifth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, June, 1986, Stokholm 1986, Clinton 1992 K. Clinton, Myth and Cult. The Iconography of the Eleusinian Mysteries. The Martin P. Nilsson Lectures on Greek Religion, delivered November 1990 at the Swedish Institute at Athens, Acta Instituti Atheniensis Regni Sueciae, series in 8 o, 11, Stokholm Clinton 2003 K. Clinton, Macedonians at Eleusis in the Early Third Century, στο Palagia - Tracy 2003, Clinton 2005 K. Clinton, Eleusis: The Inscriptions on Stone. Documents of the Sanctuary of the Two Goddesses and Public Documents of the Deme, vol. I : Text, Athens Clinton 2008 K. Clinton, Eleusis: The Inscriptions on Stone. Documents of the Sanctuary of the Two Goddesses and Public Documents of the Deme, vol. II: Commentary, Athens Clinton 2009 K. Clinton, Donors of Kernoi at the Eleusinian Mysteries, στο C. Prêtre (επιμ.), Le donateur, l offrande et la déesse. Systèmes votifs dans les sanctuaires de déesses du monde grec, Actes du 31e colloque international organisé par l UMR HALMA-IPEL (Université Charles-de-Gaulle, Lille, décembre 2007) (avec la collaboration de Stéphanie Huysecom-Haxhi), Liège 2009, Clinton 2010 K. Clinton, The Eleusinian Aparche in Practice, στο Λεβέντη - Μητσοπούλου 2010, Ellis Jones 1982 J. Ellis Jones, Another Eleusinian Kernos from Laureion, BSA 77 (1982), Gebauer 1938 K. Gebauer, Ausgrabungen im Kerameikos II, AA 1938, Gebauer 1940 K. Gebauer, Ausgrabungen im Kerameikos, AA 55 (1940), Grace 1974 V. Grace, Revisions in Early Hellenistic Chronology, AM 89 (1974), Graml (υπό έκδοση) C. Graml, (K)ein Hekateion im Kerameikos, στο H. Frielinghaus - J. Stroszeck (επιμ.), Griechische Kulte und Heiligtümer - Neue Funde und Forschungen, Mainz September 2013 (υπό έκδοση). Hasaki 2002 E. Hasaki, Ceramic Kilns in Ancient Greece: Technology and Organization of Ceramic Workshops (PhD Diss), University of Cincinnati, Hinzen-Bohlen B. Hintzen-Bohlen, Die Kulturpolitik des Eubulos und des Lykurg. Die Denkmäler- und Bauprojekte in Athen 1997 zwischen 355 und 322 v. Chr., Berlin IE Inscriptiones Eleusini (Clinton 2005, Clinton 2008). Joerdens 1999 A. Joerdens, IG II und die Baugeschichte des eleusinischen Telesterion im 4. Jh. v. Chr., Klio 81 (1999), Kerameikos XVII U. Knigge, Der Bau Z, Kerameikos XVII, München Knigge 1988 U. Knigge, Der Kerameikos von Athen. Führung durch Ausgrabungen und Geschichte, Athen Krauskopf 2005 Ι. Krauskopf, Plemochoe, ThesCRA V, 2005, Kroll 1979 J.H. Kroll, A Chronology of Early Athenian Bronze Coinage, ca B.C., στο O. Mørkholm - N.M. Waggoner (επιμ.), Greek Numismatics and Archaeology. Essays in Honour of Margaret Thompson, Wetteren 1979, Kroll 1992 J.H. Kroll, Athenian Bronze Coinage and the Propagation of the Eleusinian Mysteries, AJA 95 (1992), Kroll 2003 J.H. Kroll, The Evidence of Athenian Coins, στο Palagia - Tracy 2003, Kroll 2009 J.H. Kroll, An Addition to the Eleusinian Triptolemos-Piglet Coinage, Κερμάτια φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου, Α, Αθήνα 2009, Lehmann 1995 G.A. Lehmann, Überlegungen zu den oligarchischen Machtergreifungen in Athen des 4. Jahrhunderts v. Chr., στο W. Eder (επιμ.), Die athenische Demokratie im 4. Jahrhundert v. Chr. Vollendung oder Verfall einer Verfassungsform?, Akten eines Symposions August 1992, Bellagio, Stuttgart 1995, Mitsopoulou 2010 C. Mitsopoulou, De nouveaux Kernoi pour Kernos Réévaluation et mise à jour de la recherche sur les vases de culte éleusiniens, Kernos 23 (2010),

44 ΤΟ ΑΤΤΙΚΌ ΣΚΕΎΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΊΩΝ ΜΥΣΤΗΡΊΩΝ: ΠΡΌΤΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΌΓΗΣΗΣ Mitsopoulou 2011 C. Mitsopoulou, The Eleusinian Processional Cult Vessel. Iconographic Evidence and Interpretation, στο M. Haysom - J. Wallensten (επιμ.), Current Approaches to Religion in Ancient Greece, Acta Instituti Atheniensis Regni Sueciae, series in 8 o, 21, Stokholm 2011, Mitsopoulou (υπό έκδοση) C. Mitsopoulou, Two Eleusinian Cult Vases from Alexandria, Egypt, Θ ΕλλΚερ (υπό έκδοση). Monaco 1999 M.Ch. Monaco, Fornaci da ceramica e scarti di produzione di età classica e tardo-classica, AM 1999, Monaco 2000 M.Ch. Monaco, Ergasteria. Impianti artigianali ceramici ad Atene ed in Attica dal Protogeometrico alle soglie dell Ellenismo, Roma Mylonas 1961 G.E. Mylonas, Eleusis and the Eleusinian Mysteries, Princeton Mylonopoulos 2011 J. Mylonopoulos, II. Das griechische Heiligtum als räumlicher Kontext antiker Feste und Agone, Festivals and Contests, ThesCRA VII, Los Angeles 2011, Noack 1927 F. Noack, Eleusis. Die Baugeschichtliche Entwicklung des Heiligtumes, Berlin u. Leipzig Pagenstecher 1913 R. Pagenstecher, Die Griechisch-Ägyptische Sammlung Ernst von Sieglin, Band II, 3. Teil, Leipzig Palagia - Tracy 2003 O. Palagia - S.V. Tracy, The Macedonians in Athens, B.C., Proceedings of an International Conference held at the University of Athens, May 24-26, 2001, Oxford Panagopoulou (υπό έκδοση) K. Panagopoulou, The Early Antigonids: Coinage, Money and the Economy, Royal Numismatic Society, London (υπό έκδοση). Papangeli 2008 K. Papangeli, Cultic Vessel: Eleusinian Kernos, στο N. Kaltsas - A. Shapiro (επιμ.), Worshipping Women. Ritual and Reality in Classical Athens, New York 2008, 158. Patera 2011 I. Patera, Changes and Arrangements in a Traditional Cult: the Case of the Eleusinian Rituals, στο A. Chaniotis (επιμ.), Ritual Dynamics in the Ancient Mediterranean: Agency, Emotion, Gender, Representation, Stuttgart 2011, Philios 1896 D. Philios, Éleusis, ses mystères, ses ruines et son musée, Athènes Pollitt 1979 J.J. Pollitt, Kernoi from the Athenian Agora, Hesperia 48 (1979), Psoma 2008 S. Psoma, Panegyris Coinages, AJN Second Series 20, 2008, Rubensohn 1898 O. Rubensohn, Kerchnos, AM 23 (1898), Schauber 2005 H. Schauber, ThesCRA V, 2005, , s.v. «Bakchos». Schöne-Denkinger 1991 A. Schöne-Denkinger, Die Sandfüllung im Bau Y, AA 1991, Schöne-Denkinger 1994 A. Schöne-Denkinger, Eine frühhellenistische Einfüllschicht im Bau Y/Kerameikos- zur Datierung der jüngsten Funde, ΓΈλλΚερ, Schwenk 1985 C.J. Schwenk, Athens in the Age of Alexander. The Dated Laws & Decrees of «the Lykourgan Era» B.C., Chicago Shear 2002 J.L. Shear, Polis and Panathenaia. The History and Development of Athena s Festival, Ann Arbor Stroszeck 2013 J. Stroszeck, Το μνημείο των Λακεδαιμονίων στον Κεραμεικό. Ένα ταφικό μνημείο στο προσκήνιο του αθηναϊκού εμφυλίου πολέμου του 403 π.χ., στο P. Cartledge - A. Γκάρτζιου-Τάττη - Ν. Μπιργάλιας - Κ. Μπουραζέλης - Μ. Δημοπούλου (επιμ.), War-Peace and Panhellenic Games. Πρακτικά του 2ου Συνεδρίου Σωσίπολις, Πύργος, Σεπτέμβριος 2005, Αθήνα 2013, Stroszeck 2014 J. Stroszeck, Der Kerameikos in Athen. Geschichte, Bauten und Denkmäler im archäologischen Park, Bad Langensalza Stroszeck (υπό έκδοση) J. Stroszeck (mit Beiträgen von A. von Kienlin und Th. Pitsios), Die Grabanlage der Spartaner am Kerameikos von Athen. Kerameikos. Ergebnisse der Ausgrabungen, Band 22 (υπό έκδοση). Svoronos 1926 J.N. Svoronos, Les monnaies d Athènes, Munich TCHP H.A. Thompson, Two Centuries of Hellenistic Pottery, στο H.A. - D.B. Thompson, Hellenistic Pottery and Terracottas, reprinted from Hesperia with Prefaces by S.I. Rotroff, Princeton, N.J., 1987, Theocharaki 2011 A.M. Theocharaki, The Ancient Circuit Wall of Athens: Its Changing Course and the Phases of Construction, Hesperia 80 (2011), Tiverios 1997 M. Tiverios, Eleusinian Iconography, στο O. Palagia (επιμ.), Greek Offerings. Essays on Greek Art in Honour of John Boardman, Oxford 1997, Travlos 1988 J. Travlos, Bildlexikon zur Topographie des antiken Attika, Tübingen

45 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ von Fritze 1897 K. von Fritze, Συμβολή εις το τυπικόν της εν Ελευσίνι λατρείας, ΑΕ 1897, Willemsen 1977 F. Willemsen, Zu den Lakedämoniergräbern im Kerameikos, AM 92 (1977), Χριστίνα Μητσοπούλου Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (Ι.Α.Κ.Α.) Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 466

46

47 ISBN

48 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΙΒ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Ηˊ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΙΩΑΝΝΙΝΑ 5-9 Μαΐου 2009 ΠΡΑΚΤΙΚΑ Πίνακες ΑΘΗΝΑ 2014 ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

49

50 Γενική επιμέλεια ΕΛΕΝΗ ΚΩΤΣΟΥ Υπεύθυνη έκδοσης ΜΑΡΙΑ ΚΑΖΑΚΟΥ Καλλιτεχνική επιμέλεια ΡΟΥΛΑ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΚΗ Εκτύπωση ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Α.Ε ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ Πανεπιστημίου 57, Αθήνα ISBN ΤΟΜΟΣ Α: ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ Β: ΠΙΝΑΚΕΣ

51 Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ

52 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΑΡΓΥΡΟΥΛΑ ΔΟΥΛΓΕΡΗ-ΙΝΤΖΕΣΙΛΟΓΛΟΥ Αρχαιολόγος, ΙΓ ΕΠΚΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΑΧΟΣ Προϊστάμενος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΑΓΓΕΛΙΚΑ ΝΤΟΥΖΟΥΓΛΗ Διευθύντρια του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Ηπειρωτικών Σπουδών ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ Επίτιμος Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου Επίτιμος Διευθυντής Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΧΑΡΑ ΚΑΠΠΑ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΙΟΥΛΙΑ ΚΑΤΣΑΔΗΜΑ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΚΑΡΑΤΖΕΝΗ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΕΛΕΝΗ ΚΟΤΖΑΜΠΟΠΟΥΛΟΥ Αρχαιολόγος, ΑΙΗΣ ΘΑΛΕΙΑ ΚΥΡΚΟΥ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΛΙΑΚΟΥ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ ΥΠΑΤΙΑ ΦΑΚΛΑΡΗ Αρχαιολόγος, ΙΒ ΕΠΚΑ

53 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΙΒ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟÏΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΙΩΆΝΝΙΝΑ 5-9 Μαΐου 2009 ΠΡΑΚΤΙΚΑ Πίνακες ΑΘΗΝΑ 2014 ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

54

55 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΤΕΡΙΝΗ ΛΙΑΜΠΗ Η οικονομία της βορειοδυτικής Ελλάδας κατά την ελληνιστική περίοδο: Ήπειρος, Ακαρνανία και Αιτωλία, νησιά του Ιονίου 1-4 ΑΝΘΗ ΑΓΓΕΛΗ - ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΜΠΑ Κεραμική ελληνιστικών χρόνων από δημόσιο κτίριο της Αμβρακίας 5-8 ΙΟΥΛΙΑ ΚΑΤΣΑΔΗΜΑ - ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΜΠΑ Ελληνιστική κεραμική από οικία της Αμβρακίας. Πινάκια και ανάγλυφοι σκύφοι 9-14 ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΛΙΑΚΟΥ Ελληνιστική κεραμική από δημόσιο κτίριο στην ακρόπολη «Μεγάλου Γαρδικίου», στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΠΡΕΚΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ Ελληνιστική κεραμική από τα Γίτανα ANNA GAMBERINI Hellenistic Fine Ware Finds in Phoinike (Kaonia): Local Production and Imports ΜΑΡΙΑ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΓΑΤΣΗ Ερυθρόμορφες λήκυθοι υστεροκλασικών-πρώιμων ελληνιστικών χρόνων σε τάφους της Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτη παρουσίαση ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΕΡΜΠΕΤΗ - ΤΑΝΙΑ ΠΑΝΑΓΟΥ - ΑΛΕΞΗΣ ΕΥΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ Ελληνιστική κεραμική από το νεκροταφείο των Οινιαδών ELIZABETH A. BOLLEN The Hellenistic Pottery of Kalydon and Chalkis Aitolias ΧΑΡΑ ΚΑΠΠΑ Ελληνιστική κεραμική «Δυτικής Κλιτύος» από το βόρειο νεκροταφείο της Λευκάδας MARIA DEOUDI ΕΥΧΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙ. Die spätklassisch-hellenistisches Tafel- und Essgeschirr aus der Höhle-Loizos aus Ithaka ANTONIA SERRITELLA Poseidonia-Paestum. La ceramica a vernice nera dall ekklesiasterion 48 FABIO MOSCA - PAOLA PUPPO Dinamiche commerciali nel Mediterraneo Occidentale. La ceramica megarese a Malta STEPHAN G. SCHMID Imported Mould Made Bowls from Ensérune (France) and the Long Distance Trade in the Hellenistic Mediterranean ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΣΤΕΦΑΝΗ - ΝΙΚΟΛΑΟΣ Β. ΠΑΠΠΑΣ Εισαγόμενα προϊόντα και εγχώρια κεραμική παραγωγή από την κλασική και ελληνιστική Βέροια ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ ΜΠΑΧΛΑΣ - ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΣΥΡΟΣ Ελληνιστική κεραμική από δύο πηγάδια-αποθέτες του Πιερικού Ηρακλείου ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΜΗΤΡΟΥ-ΜΕΝΤΕΣΙΔΗ Αιανή: Ταφές με νομίσματα στο Ανατολικό Νεκροταφείο HORST SEILHEIMER Die hellenistische Keramik aus Demetrias. Importe und lokale Produktion ΑΝΝΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ Ερμιτάζ - Οξφόρδη - Κάσσελ: Η σύγχρονη διασπορά των προϊόντων ενός βοιωτικού εργαστηρίου της κεραμικής της «Δυτικής Κλιτύος» ΧΡ. ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ - Γ. ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ - Β. ΝΤΑΪΑΚΗ Ύστερο ελληνιστικό-πρώιμο ρωμαϊκό νεκροταφείο στην οδό Αγ. Κωνσταντίνου και Γερανίου (Αθήνα) VERONIKA MITSOPOULOS-LEON Einige Haushaltgefäße aus den Häusern in Lousoi A. ΤΣΑΡΑΒΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΥ. ΦΡΑΓΚΟΥ - Π. ΤΣΙΛΟΓΙΑΝΝΗ - Α. ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΟΥ Ελληνιστική κεραμική από την αρχαία Αιγιλία και τη Φαλάσαρνα. Συγκριτική παρουσίαση ΝΙΚΗ ΤΣΑΤΣΑΚΗ Εργαστήρια κεραμικής στην ελληνιστική Κρήτη. Οργάνωση - παραγωγή - επιδράσεις ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΜΠΑΪΡΑΜΗ Πρώιμοι ροδιακοί αμφορείς: Η μαρτυρία ενός αποθέτη από την πόλη της Pόδου

56 LARS HEINZE Attic Imports and their Influence on the Production of Local Fine-ware in Late Classical and Early Hellenistic Priene NINA FENN Priene in the 1st Century BC. Pottery Production and Imports at the Transition from Late Hellenistic to Early Roman Imperial Time ERTEKIN M. DOKSANALTI Three Hellenistic Tombs and Ceramic Finds from Knidos PATRICIA KÖGLER Knidos, Mithridates and the Romans. Reflections on the Historical Interpretability of Fine Ware Finds in the Late Hellenism 118 MEHMET TEKOCAK Evaluation of the Findings from a Tomb in the West Necropolis of Kelenderis ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΧΩΡΑ ΥΠΑΤΙΑ ΦΑΚΛΑΡΗ - ΜΑΡΙΑ ΝΙΑΡΟΥ Ελληνιστική κεραμική από αγροικία στο Νομό Άρτας ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ PAOLA PUPPO Recenti ritrovamenti di ceramica megarese ad Ancona ΣΧΗΜΑ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΚΑΣΣΙΑΝΗ ΛΑΖΑΡΗ Αποθηκευτικά αγγεία από τον αρχαιολογικό χώρο της Ελέας Θεσπρωτίας BASHKIM VREKAJ Lécythes et vases semblables d Apollonia d Illyrie ΖΩΗ ΚΩΤΙΤΣΑ Τυπολογία, χρονολόγηση και χρήση μυροδοχείων: Ενδείξεις από τη βόρεια Πιερία ΜΑΡΙΑ ΧΙΔΙΡΟΓΛΟΥ Ευβοϊκές λεκάνες, λεκανίδες και πυξίδες ελληνιστικών χρόνων ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Το αττικό σκεύος των Ελευσινίων Μυστηρίων: πρόταση χρονολόγησης ΠΑΥΛΟΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ Πήλινες κυψέλες από την αρχαία Τραγαία (Αγαθονήσι) ΛΥΔΙΑ-ΑΝΤΩΝΙΑ ΤΡΑΚΑΤΕΛΛΗ Από τον αμφορέα στο μυροδοχείο. Η κατηγορία των «ψευδοκυπριακών» αγγείων «ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ» - ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΕΣ VASIL BERETI La céramique hellénistique en contexte stratigraphique dans la ville d Apollonia d Illyrie. Le cas du sondage 2, de ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ Ο «αποθέτης των γλυπτών» στο ιερό της Εύκλειας στη Βεργίνα. Πρώτη προσέγγιση της κεραμικής SUSAN I. ROTROFF The Pottery from the Agora Bone Well ANNETTE PEIGNARD-GIROS - HENRYK MEYZA Eastern Sigillata from Delian Destruction Deposits ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΤΟΙΧΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΓΙΟΥΝΗ - ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΛΕΙΤΣΑΣ - ΠΕΤΡΟΥΛΑ ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Κλειστό σύνολο αγγείων της πρώιμης ελληνιστικής περιόδου από τον κάμπο Ξηρόβαλτου στο Πωγώνι Ιωαννίνων Κ. ΠΡΕΚΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ - ΑΘ. ΣΓΟΥΡΟΥΔΗΣ Τρεις μνημειώδεις τάφοι του Βόρειου Νεκροταφείου των Γιτάνων ΕΛΕΝΗ Δ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από κιβωτιόσχημο τάφο στον Κερασώνα Πρέβεζας ΘΑΛΕΙΑ ΚΥΡΚΟΥ Ελληνιστική κεραμική από το ανατολικό νεκροταφείο της αρχαίας Αμβρακίας (οικόπεδα Μερκοβίτη και Κοκκινέλλη) ΟΛΓΑ ΚΑΡΟΥΤΑ Σύνολο πρώιμης ελληνιστικής κεραμικής από το ανατολικό νεκροταφείο της Αμβρακίας NICO SCHWERDT Keramikforschung in Stratos (Akarnanien). Typologische und chronologische Aspekte hellenistischer und römischer Unguentaria

57 ΥΠΑΤΙΑ ΦΑΚΛΑΡΗ Ελληνιστική κεραμική από τον τάφο του νότιου νεκροταφείου της αρχαίας Λευκάδας ΒΑΡΒΑΡΑ ΓΚΙΖΑ Ένας κιβωτιόσχημος τάφος από το νότιο νεκροταφείο της Λευκάδας ΒΙΒΙΑΝ ΣΤΑΪΚΟΥ - ΒΑΡΒΑΡΑ ΓΚΙΖΑ - ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗ Ελληνιστική κεραμική από τη Λευκάδα. Στρώμα κατάχωσης κτιρίου στον πυρήνα του νότιου νεκροταφείου ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΠΟΥΛΑΚΑΚΗΣ Ελληνιστική κεραμική από τη Βέροια. Το οικόπεδο Νιώπα ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΚΑΛΛΙΝΗ Κλειστά ταφικά σύνολα από τα μέσα του 4ου έως και τα μέσα του 3ου αι. π.χ. από το δυτικό νεκροταφείο της αρχαίας Πύδνας ΑΝΝΑ ΠΑΝΤΗ Τοπική κεραμική ελληνιστικών χρόνων από τα Λείβηθρα. Μια πρώτη προσέγγιση ΓΙΑΝΝΟΣ Γ. ΛΩΛΟΣ Ελληνιστικό κεραμοποιείο στη Σαλαμίνα ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΙΡΕΤΑΚΗΣ Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από τη Σαλαμίνα CHRISTA SCHAUER Ein Votivdepot in Lousoi (Nordarkadien) ΝΟΤΑ ΚΑΡΑΜΑΛΙΚΗ Κλειστό σύνολο κεραμικής από την Αγία Ειρήνη Ρεθύμνου SUHAL SAĞLAN A Group of Hellenistic Pit Finds from Kelenderis I.I. VDOVICHENKO - G.M. NIKOLAENKO Ancient Painted Pottery from the Nearer Chora of Chersonesus Taurian ERGÜN LAFLI - GÜLSEREN KAN ŞAHIN A Preliminary Report on the Iron Age and Hellenistic Ceramics from Southwestern Paphlagonia

58

59 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ ΠINAKAΣ 147 α β γ δ ε α Σχήμα Ι, τύπος Α β Σχήμα Ι, τύπος Γ α) Απλά και σύνθετα ελευσινιακά αγγεία Σχήματος Ι, Τύποι Α-Ε, κλασικών χρόνων (α: DAI Neg. 1504, β: Μ.Ε. 2233, DAI Neg. 1482, γ: DAI Neg. 1473, δ: Μ.Ε. 2184, DAI Neg. 1477, ε: DAI Neg. 1480), β) Σχήμα Ι (Τύποι Α και Γ) (α: Αγριλέζα Λαυρεωτικής, Ellis Jones 1982, εικ. 1, αριθ. ASP 54, β: Ελευσίνα, Φίλιος 1885, πίν. 9.5).

60 ΠINAKAΣ 148 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ α Σχήμα Ι β Σχήμα ΙI α) Σχήμα Ι και Σχήμα ΙΙ (Τύπος Α), β) Μελαμβαφής πλημοχόη Τύπου Α.Ι.α KER , DAI, 5ου αι. π.χ.

61 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ ΠINAKAΣ 149 α β α) Απλή πλημοχόη Τύπου Α.Ι.β, Κεραμεικός KER 7854, β) Απλή πλημοχόη Τύπου Α.Ι.β, Ελευσίνα Μ.Ε

62 ΠINAKAΣ 150 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ α β α β α) Απλές πλημοχόες Τύπου Α.ΙΙ.γ, Ελευσίνα: M.E (α), Μ.Ε (β), β) Απλές πλημοχόες Τύπου Α.ΙΙ.δ, Ελευσίνα: Μ.Ε (α), Μ.Ε (β).

63 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ ΠINAKAΣ 151 α) Απλή πλημοχόη τύπου Α.ΙΙ.γ ή Α.ΙΙ.δ, Αλεξάνδρεια (Pagenstecher 1913, 12, εικ. 17) (α), Απλή πλημοχόη Τύπου Α.ΙΙ.γ, Αλεξάνδρεια, Sciatbi (με πώμα) (Breccia 1912, αριθ. 248 (15580), πίν ) (β), β-γ) Απλές πλημοχόες Τύπου Α.ΙΙ.δ, Οικία Ζ-3, Κεραμεικός KER 5.107, KER

64 ΠINAKAΣ 152 ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΜΗΤΣΟΠΟΎΛΟΥ α β α β γ α) Απλή πλημοχόη Τύπου Α.ΙΙ.δ, Ελευσίνα M.E. 2240, β) Απλή πλημοχόη Τύπου Α.ΙΙ.δ, περιοχή Εκαταίου, Κεραμεικός KER , γ) Απλή πλημοχόη Τύπου Α.ΙΙ.ε, KER Belvedere οδού Μελιδώνη, Καθαρισμός πρανούς (α), Graffiti απλής πλημοχόης με πώμα, σε βάση μήτρας λύχνου, Τύπος Αγοράς 43D, 3ος/2ος αι. π.χ. (Agora IV, L1441, πίν. 21, 24) (β), δ) Χάλκινα νομίσματα Αγοράς: ΟΜ 38, πλημοχόη ως παραπληρωματικό σύμβολο στον οπισθότυπο (α), ΟΜ 61, πλημοχόη ως αυτόνομος τύπος (β), ΟΜ 72, πλημοχόη με πώμα, αυτόνομος τύπος (γ) (Svoronos 1926, πίν , και 104.8).

65

66 ISBN