«Βράχος του βιολογικού και αντιμεταβίβαση» 28/1/2011

Transcript

1 1 «Βράχος του βιολογικού και αντιμεταβίβαση» 28/1/2011 Στο κείμενο διαθήκη του 1937, «Ανάλυση περατωμένη και μη περατωμένη»[1], o Freud λέει: «Σε καμία στιγμή της αναλυτικής εργασίας δεν υποφέρει [ο αναλυτής] με πιεστικό τρόπο από την ματαιότητα των προσπαθειών του παρά όταν θελήσει να ωθήσει τις γυναίκες να εγκαταλείψουν την επιθυμία του πέους ως μη πραγματοποιήσιμη, και να πείσει τους άνδρες ότι η παθητική στάση απέναντι στον άλλο άνδρα δεν έχει πάντα την έννοια του ευνουχισμού αλλά είναι απαραίτητη σε πολλές σχέσεις της ζωής». Ως υπεραναπλήρωση αυτού [της άρνησης της παραδοχής], συνεχίζει, ενεργοποιείται μια από τις πλέον δυνατές αντιστάσεις της μεταβίβασης και στα δύο φύλα. Ο άνδρας δεν θέλει να υποταγεί στο πατρικό υποκατάστατο τον γιατρό και αντιστέκεται στην θεραπεία. Η γυναίκα περνά κρίσεις σοβαρής κατάθλιψης από την διαπίστωση ότι η ανάλυση δεν μπορεί να την βοηθήσει αφού δεν μπορεί να της δώσει το «πέος» που ήταν το κίνητρο για την ανάλυση. Η μορφή με την οποία εμφανίζεται αυτή η αντίσταση, ως μεταβίβαση ή όχι, λίγο ενδιαφέρει τον Freud: «Αυτό που είναι καθοριστικό, λέει, είναι ότι αυτή η αντίσταση δεν αφήνει να συμβεί καμία αλλαγή, [ το ζητούμενο είναι] όλα να παραμείνουν στην ίδια κατάσταση. Έχει κανείς την εντύπωση ότι με τον φθόνο του πέους και την διεκδίκηση της αρσενικότητας ανοίγεται ένα πέρασμα μέσω της ψυχολογικής διαστρωμάτωσης μέχρι τον «πρωταρχικό βράχο» και έτσι έχει τελειώσει με την [ αναλυτική] εργασία. Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά γιατί για το ψυχικό το βιολογικό παίζει ακριβός το ρόλο του υποκείμενου «πρωταρχικού βράχου». Παρατηρεί ότι δύο διαφορετικά θέματα που συνδέονται με την διαφορά των φύλων, φθάνουν στο όριό της την ερμηνευτική διεργασία. Κάτι κοινό και στα δύο φύλα, όπως λέει, εξαναγκάζεται από το γεγονός της διαφοράς των φύλων να μετασχηματισθεί στην μία και την άλλη μορφή έκφρασης: «.για την γυναίκα [ η μορφή έκφρασης είναι] ο φθόνος του πέους[ η επιθυμία κατοχής ενός ανδρικού γεννητικού οργάνου], για τον άνδρα η εξέγερση ενάντια στην παθητική του θέση ή θηλυκή απέναντι σε ένα άλλο άνδρα. Το κοινό και στα δύο φύλα είναι η συμπεριφορά απέναντι στο σύμπλεγμα ευνουχισμού». Περιγράφει το φαινόμενο ως άρνηση της «θηλυκότητας» και για τα δύο φύλα. Για τον άνδρα η «αρσενικότητα» είναι σε συμφωνία με το Εγώ και η παθητική θέση, που προϋποθέτει τον ευνουχισμό, έχει απωθηθεί. Ενώ για την γυναίκα η αρσενικότητα είναι σε συμφωνία με το Εγώ της φαλλικής φάσης που στην συνέχεια απωθείται και ανοίγεται ο δρόμος της θηλυκότητας. Θεωρεί ότι η άρνηση της θηλυκότητας δεν θα μπορούσε παρά να είναι ένα γεγονός βιολογικό, ένα μέρος αυτού του αινίγματος της σεξουαλικότητας. Βρίσκει φιλόδοξη την θέση του Ferenczi ότι μια ανάλυση θεωρείται πετυχημένη όταν έχει λύσει αυτά τα συμπλέγματα, γιατί όπως λέει, «είναι δύσκολο να πούμε πότε και αν έχουμε ελέγξει αυτό τον παράγοντα μέσα

2 2 στην θεραπεία παρηγορούμαστε με την βεβαιότητα ότι προκαλέσαμε στον αναλυόμενο ενδείξεις για να αναθεωρήσει και να αλλάξει την θέση του». Αυτό που ξαφνιάζει στο κείμενο «διαθήκη» του Freud είναι ότι αφήνει το πεδίο της ψυχικής σύγκρουσης και ανατρέχει για να σκεφθεί την αντίσταση στην speculation, για να φθάσει στον «πρωταρχικό βράχο» που αφορά το βιολογικό. Αφήνει απ έξω έννοιες θεωρητικές που είχε ήδη στην διάθεσή του[ διχοτόμηση, διάψευση, κλπ.], και σχεδόν «ταχυδακτυλουργικά» ανατρέχει στο «εκτός συγκρουσιακότητας» στο εξωτερικό και «αμετάκλητο». Θα ήταν άραγε, αυτό το ειδοποιό σημείο [στην κλινική] διαφοροποίησης μιας οποιασδήποτε άλλης αντίστασης με τον λεγόμενο «βράχο»; Συνδέεται με αυτό που απασχόλησε τον Freud στο κείμενο ότι ο «ποσοτικός» παράγοντας και η δύναμη της καθήλωσης και της πρωταρχικής απώθησης καθορίζουν τις μορφές του αγώνα του Εγώ σε αυτές τις περιπτώσεις. Αγώνα στον οποίο η εμπλοκή του αναλυτή αντιμεταβιβαστικά χαρακτηρίζεται από την έμφαση και την επικαιρότητα που έχουν τα συναισθήματα στην ροή της μεταβίβασης και ανάλογα την αναζήτηση μιας άμεσης διευθέτησης. Ο τίτλος λοιπόν της σημερινής ομιλίας που ήταν και το θέμα της ομάδας εργασίας στο τελευταίο γαλλόφωνο συνέδριο με θέμα «Ψυχή- Σώμα», είναι στον πυρήνα του θέματος. [ Υπεύθυνος της ομάδας ήταν ο JLD και οι συνάδελφοι που συμμετείχαμε: M. Gauthier, Καναδά, ο Σ. Μητροσύλης και εγώ, με την συμμετοχή και των συναδέλφων της ομάδας μελέτης των κειμένων των γαλλόφωνων συνεδρίων]. Η διαπίστωση ότι το κείμενο σαν να αγνοεί τις έντονες συναισθηματικές φορτίσεις που εμπλέκονται και τις έννοιες που έχει στην διάθεσή του για να τις κατανοήσει και καταφεύγει στην speculation, κάνουν τον JLD να αναρωτηθεί για τις δυσκολίες του Freud στην αντιμεταβίβασή του. Στο επιχείρημα της ομάδας εργασίας[2] αναφέρει ότι όταν ο F είναι αντιμέτωπος με την αποτυχία συμβολοποίησης, ανατρέχει στην σκέψη της «απροσπέλαστης και αδιαφανούς αντίστασης» που είναι «πέραν του νοήματος», «πρέπει όλα να παραμείνουν στην ίδια κατάσταση», τον «βράχο του βιολογικού». Θεωρεί ότι «. Το βιολογικό δεν είναι μόνο ένας βράχος επάνω στον οποίο προσκρούει η ψυχική εργασία αλλά είναι φορέας μιας συγκρουσιακής προδιάθεσης που οφείλει να βρει απάντηση χάρη στις ψυχικές μετατροπές που ερίζουν στην απαίτηση του ψυχισμού για μια εργασία την οποία παράγει και δημιουργεί η ενόρμηση». Στην προσπάθειά του ο αναλυτής [ Freud] να πείσει χωρίς αποτέλεσμα τον αναλυόμενο, εγκαθίσταται ένας φαύλος κύκλος ανάμεσα στην αντίσταση του ασθενούς και την περιορισμένη λειτουργία του αναλυτή, που γίνεται ενεργητικό πρόσωπο. Η ξαφνική ασυνέχεια

3 3 από την ψυχική σύγκρουση στο «αμετάκλητο» του βιολογικού- στην φροϋδική σκέψη, ανακόλουθη με την διαλεκτική που διέπει την ψυχή με το σώμα, θα μπορούσε να αντανακλά μια ενόχληση του αναλυτή από την ματαίωση ότι δεν μπορεί να αποδώσει νόημα. Άμυνα αντιμεταβιβαστική απέναντι σε μια βαθύτερη παλινδρόμηση και ταυτόχρονα απέναντι σε ένα άνοιγμα προς μια ευρύτερη ψυχαναλυτική ακρόαση που δεν περιορίζεται μόνο στην απόδοση νοήματος. Η έννοια του βιολογικού που διατρέχει το έργο του Freud, και αφορά την φαντασιωσική συνιστώσα αρχαϊκών ψυχικών περιεχομένων που μεταδίδονται διαγενναιαλογικά εδώ προσκρούει στον «πρωταρχικό βράχο». Θα λέγαμε ότι στην κλινική προσέγγιση το «βιολογικό» είναι έννοια διφορούμενη: παραπέμπει στο όριο, όπως αποτυπώνεται με τη διαφορά των φύλων αλλά και στην προβληματική της σύγκρουσης αν το θεωρήσουμε ως ενορμητικό υπόλοιπο που δεν έχει μετασχηματισθεί, ψυχικοποιειθεί. Στην ψυχαναλυτική κλινική το «βιολογικό» αναδύεται άλλοτε ως αισθητηριακό που έχει εγγραφή στο σώμα, συνοδεύει το λόγο του υποκειμένου μέσα στην μεταβίβαση και συμβάλει στην ιδιοποίηση ενός εσωτερικού λόγου που αναδύεται στην ροή της διαδικασίας και άλλοτε ως εικόνα ενός ορίου που περιμένει να επενδυθεί με νόημα. Ο «βράχος του βιολογικού» αναφέρεται τόσο στο «αμετάκλητο» εμπόδιο όσο και στον ποσοτικό ενορμητικό παράγοντα με την δυναμική των ψυχικών μετασχηματισμών. Η F.Coblence στην εισήγησή της στο συνέδριο με τίτλο «Η ζωή της ψυχής» [3], αναφέρεται στο «πρωταρχικό βράχο» σαν άρνηση της θηλυκότητας, συνέπεια όπως θεωρεί ο Freud του κοινού των δύο φύλων [ της ψυχικής διφυλετικότητας] και της ασυμμετρίας της ανατομίας. Αναρωτιέται αν η προέκταση της μεταφοράς του «βράχου» στο σωματικό θα ήταν «αγκιστρωμένη» στην αντίθεση ενεργητικό/ παθητικό; Προσεγγίζει το σωματικό σαν ψυχική ενέργεια που δεν βρήκε ούτε την οδό της σωματικής μετατροπής, ούτε την ψυχική δίοδο. Το σωματικό ως έρεισμα του σεξουαλικού είναι ικανό για κάθε είδους διαπραγματεύσεις με τις ερωτογενείς ζώνες και κάθε σωματικό όργανο που θα μπορούσε να γίνει ερωτογενής ζώνη. Αλλά υπάρχει ένα «ενορμητικό υπόλοιπο» αδιαπραγμάτευτο για το οποίο ο Freud ανατρέχει σε διάφορες παρομοιώσεις όπως αυτή του «βράχου». Θεωρεί ότι το σωματικό έχει ποσοτική υπόσταση και είναι επιφορτισμένο με το οικονομικό και την «αδιαφάνεια». Η F.C. αναφέρεται στο παράδειγμα μιας ανάλυσης που στην ροή της προσκρούει σε οργανική νόσο και αναρωτιέται αν είναι ένας «βράχος» ταυτόχρονα εμπόδιο και στήριγμα; Η ασθένεια φέρνει αντιμέτωπα τα δύο φύλα με την παλινδρόμηση και την παθητικότητα και αναδύονται αρχαϊκές εμπειρίες παθητικότητας που έχουν εγγραφή στο σώμα. Με την αναλυτική εργασία μπορούν να αναδυθούν αρχαϊκές αναπαραστάσεις που θα εμβαθύνουν την αναλυτική

4 4 εργασία, αλλά υπάρχει και η πραγματικότητα του σώματος του αναλυόμενου με την οποία δεν μπορεί να υπάρξει μια εργασία από την πλευρά των σωματικών δοκιμασιών πολύ πρωταρχικών και των ασυνείδητων φαντασιώσεων. Εδώ δεν προσκρούει στην αντιμεταβίβαση του αναλυτή; Ο «βράχος» αφορά κατά τον Freud το πέραν της ευχαρίστησης του «ακροατή» που ταυτίζεται με τους «χαρακτήρες» της σκηνής που διαδραματίζεται. Εδώ η ταύτιση περιορίζεται στον ψυχικό πόνο ενώ ο σωματικός αποκλείεται αλλά και αν ήταν πολύ ζωντανή[η ταύτιση] θα παρέλυε την σκέψη. Το σώμα παραμένει σαν «αξεσουάρ» ώστε προσκρούει η ροή σε «βράχο» που είναι η αδυναμία να διατηρηθεί η ένταση ανάμεσα στο οργανικό σώμα και το ενορμητικό. Ο Pontalis στο κείμενο με τίτλο «Όχι, δύο φορές όχι»[4] όπου πραγματεύεται την αρνητική θεραπευτική αντίδραση, θεωρεί ότι ο «βράχος» την θεμελιώνει. Μιλά για την αντίθετη δύναμη την εγγεγραμμένη στην καρδιά του ανθρώπινου όντος που είναι το σκάνδαλο της ενόρμησης θανάτου αλλά και του «άγνωστου» αυτού που δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε, να «αφουγκραστούμε», να «συλλάβουμε». Παραπέμπει στο κείμενο του Freud του 1937 [1], «δικαιολογημένα συνδέουμε αυτή την δύναμη που γαντζώνεται στην οδύνη και την ασθένεια με τα συναισθήματα της ενοχής και την ανάγκη αυτοτιμωρίας που αφορούν την σχέση Εγώ/Υπερεγώ. πρόκειται για την πλευρά που είναι συνδεδεμένη ψυχικά με το Υπερεγώ που την αναγνωρίζουμε. Τα άλλα στοιχεία που έχουν την ίδια δύναμη [ελεύθερα ή συνδεδεμένα] ποιος ξέρει που «παίζουν»; Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι ο «βράχος του βιολογικού» είναι μια ψυχική στιγμή στην αντιμεταβίβαση του αναλυτή, στη ροή της μεταβίβασης και της ψυχικής πραγματικότητας του αναλυόμενου που αποτυπώνεται στην αναζήτηση «στάσης» [σταμάτημα και τρόπος, εμπόδιο και στήριγμα]. Θα ήταν, περισσότερο από αντίσταση, ένας εφικτός τρόπος συνάντησης με το αντικείμενο και η συμβολή στον αγώνα του Εγώ για την οικονομική διευθέτηση; Και την «στάση» του Freud πως θα μπορούσαμε να την σκεφθούμε; Μόλις συναντά τη συνθήκη που τον κάνει να νιώσει το φόβο ότι θα «χάσει» [ ότι δεν πείθει τον αναλυόμενο] σε σχέση με την αδιαμφισβήτητη δύναμη της ερμηνευτικής του λειτουργίας, αρνείται να σκεφθεί και ανατρέχει στη θεωρητικοποίηση του «βράχου» που συνδέει με την άρνηση της θηλυκότητας. Τη στιγμή που νιώθει το φόβο του ευνουχισμού και του άγνωστου[ το άνοιγμα σε βαθύτερη παλινδρόμηση] που τον παραπέμπουν στην δική του παθητικότητα και θηλυκότητα, το ονομάζει[ αυτοερμηνεύεται] και ταυτόχρονα θέλει να το αποκλείσει από την σκέψη με όποιο τρόπο, συνδέοντάς το με το «αμετάκλητο».

5 5 Αυτή η «αδιαφανής» αντίσταση δεν δηλώνει τη σημασία για τον ψυχισμό, και στα δύο φύλα, της παθητικότητας και της θηλυκότητας, ώστε η άρνησή τους να είναι τόσο καθοριστική; Ίσως γιατί η διαπλοκή των δύο εννοιών αφορά το «γίγνεσθαι» του ψυχισμού τόσο σε σχέση με την αναγνώριση του άλλου, όσο και με την «παρακαταθήκη» για τον καθένα μέσα του της πρωταρχικής μητέρας, ως τροφός και άλλη, ως όμοια από την εποχή του αδιαφοροποίητου υποκειμένου/ αντικειμένου και αναγνώρισης της ετερότητας όπως αυτή βιώνεται στις ευχαριστήσεις της παθητικότητας. Εκεί που το τραυματικό της παθητικότητας μέσω της ενεργητικής επανάληψης διανοίγει εσωτερικούς δρόμους. Διατρέχουν[ οι δύο έννοιες] όλο το φάσμα από την ενορμητική φόρτιση μέχρι την ευχαρίστηση/ δυσαρέσκεια και την σεξουαλική ικανοποίηση και αφορούν την επένδυση εαυτού και άλλου, όλο το φάσμα από το έρεισμα[ γίγνεσθαι του ψυχισμού] μέχρι τις μεταμορφώσεις του ευνουχισμού. Δομούν το Εγώ και την αμφιφυλία. Στη σκέψη του Freud γύρω από την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη οι δύο έννοιες συναρθρώνονται άλλοτε επικαλυπτόμενες και άλλοτε δηλώνοντας την διαφοροποίηση. Το 1905 στα «Τρία δοκίμια για την θεωρία της σεξουαλικότητας»[5] μιλά για την ευχαρίστηση των παιδιών στα παιχνίδια των παθητικών κινήσεων καθώς και την ανάγκη της ενεργητικής δραστηριότητας που τους δίνει επίσης ευχαρίστηση. Διερωτάται πόσο αυτή η ευχαρίστηση συνδέεται με την σεξουαλικότητα, δηλαδή πόσο οι αισθήσεις από τις παθητικές και ενεργητικές κινήσεις προκαλούν σεξουαλική διέγερση; Αρχικά η διέγερση είναι εξωτερική της επιφανείας του σώματος και των αισθητηριακών οργάνων και δευτερογενώς αναδύεται η σεξουαλική ευχαρίστηση σαν αποτέλεσμα μεγάλου αριθμού εσωτερικών διεγέρσεων. Οι ενορμήσεις προέρχονται από εσωτερικές πηγές και συνδέονται μεταξύ τους και συναρθρώνονται μέσω των ερωτογενών ζωνών του σώματος. Συμπεραίνει : «τίποτα το σημαντικό δεν συμβαίνει στον οργανισμό χωρίς να συμβάλει η σεξουαλική ενόρμηση». Στην πρωταρχική διέγερση οι ενορμητικές κινήσεις έχουν διπλή υπόσταση, σχολιάζει η C.Chabert στο άρθρο της «Οι εσωτερικές διαδρομές» [6] : παθητική μέσω των αισθήσεων και εγγραφών στο μικρό παιδί των κινήσεων του ενήλικα, και ενεργητική μέσω της άσκησης και του ελέγχου της κίνησης. Στις δύο περιπτώσεις η αίσθηση και η ευχαρίστηση είναι αντιληπτές με εσωτερικές διαδρομές με την διαφορά ότι η παθητικότητα συμπεριλαμβάνει περισσότερο από την ενεργητικότητα την «δέσμευση» της δράσης του άλλου στο υποκείμενο. Διευκρινίζει ότι η παθητικότητα δεν είναι συνώνυμο της ακινησίας. [τέλος παράθεσης].

6 6 Η παθητικότητα είναι η προϋπόθεση της αίσθησης του εαυτού και του άλλου και ανάλογα το υπόβαθρο στην μεταβίβαση της ιδιοποίησης των βιωμάτων, συναισθημάτων και λόγου. Η θηλυκότητα είναι η έννοια που έχει απασχολήσει τους ψυχαναλυτές, σαν έννοια «σιωπηρή» στην σκέψη του Freud, είχε αμηχανία ίσως και απέχθεια με την μητρική μεταβίβαση. Αλλά και σαν έννοια που αφορά το φάσμα από το ενορμητικό μέχρι την διαφορά των φύλων: από την πρωταρχική στιγμή της ζωής όπου συναντώνται η ικανοποίηση της ανάγκης του βρέφους με την «effraction» [ τη διάρρηξη] από το θηλυκό της μητέρας [ συμβιωτικά και μη συναντιέται ο υπό διαμόρφωση ψυχισμός με το μητρικό αντικείμενο], μέχρι την αναπαράσταση μέσω της θηλυκότητας του «άγνωστου», «μη ορατού» άρα του ευνουχισμού. Ο Winnicott et J.Andre, αναφέρονται σε ένα «πρωταρχικό θηλυκό» που αφορά την εποχή, για τον ψυχισμό, των πρωταρχικών ταυτίσεων με το μητρικό αντικείμενο, είτε πρόκειται για την ενορμητική φόρτιση της μητέρας όπως διακινείται στην σχέση με το βρέφος, είτε για την σεξουαλική επένδυση φαντασιωσικά του βρέφους και της σχέσης από την πλευρά της μητέρας. Με την θηλυκότητα γενικότερα και συγκεκριμένα με την άρνησή της έχει ασχοληθεί η J. Schaeffer στο βιβλίο της με τίτλο «Η άρνηση του θηλυκού» [7]. Εδώ θα παραθέσω τη σκέψη της από το κείμενο που αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα της SPP[Societe Psychanalytique de Paris] στο τμήμα, «Διαλέξεις»[8] που εστιάζει στον συσχετισμό της έννοιας του «βράχου» με την άρνηση της θηλυκότητας. Ορίζει το «θηλυκό» ως ένα από τους όρους μιας διαφοράς που δομεί και είναι το πρότυπο των λοιπών διαφορών, αυτής της διαφοράς των φύλων. Διαφοροποιεί τον όρο «θηλυκό» εσωτερικό και αόρατο με την «θηλυκότητα» το ορατό που συνυπάρχει[ θα λέγαμε βρίσκει ένα λογαριασμό] με το φαλλικό και καθησυχάζει την αγωνία του ευνουχισμού και στα δύο φύλα. Σε σχέση με το ερώτημα, γιατί ο Freud απέναντι στη δυσκολία και την αποτυχία έχει την ανάγκη να θεωρητικοποιήσει ένα «βράχο» αυτόν της «άρνησης της θηλυκότητας», κάνει κάποιες υποθέσεις που αποτυπώνουν και το «αίνιγμα» της σεξουαλικότητας. 1/ Ο περίφημος «βράχος» θα μπορούσε να είναι άρνηση αυτού που στην διαφορά των φύλων επαληθεύει το πιο παράξενο, το πιο δύσκολο να ενταχθεί στην πρωκτική ή φαλλική λογική που είναι το θηλυκό φύλο. Αν θυμηθούμε, όπως λέει η J.S., ότι ο F. περιγράφει την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη διαμέσου τριών ζευγών : ενεργητικό/ παθητικό στο σαδιστικό- πρωκτικό στάδιο, πέος γενικά[ για όλους]/ πέος ευνουχισμένο, στο φαλλικό στάδιο, και τέλος αρσενικό/ θηλυκό στην εφηβεία,

7 7 στο γεννητικό στάδιο, το ενεργητικό /παθητικό υποδεικνύουν ένα δίπολο, το φαλλικό/ ευνουχισμένο μια λειτουργία, όλα ή τίποτα, και μόνο το αρσενικό/ θηλυκό υποδεικνύει μια διαφορά των φύλων. Οι εκφράσεις που χρησιμοποιεί ο F. δείχνουν πόσο δύσκολα το «γεννητικό» αποδεσμεύεται των προγεννητικών [ «ο κόλπος που ενοικιάζεται στον πρωκτό»] ή το θηλυκό φύλο ορίζεται σε σχέση με το πέος σαν παράρτημα[ «ο κόλπος αποκτά αξία σαν τόπος υποδοχής του πέους»], ή για τον άνδρα στην σεξουαλική πράξη μιλά ως «απόφυση του πέους». Μετά από αυτές τις αναφορές επανέρχεται και στο κείμενο του 1937 εμφανίζεται ένα τέταρτο ζεύγος, διφυλετικότητα/ άρνηση του θηλυκού στα δύο φύλα όπου κάθε όρος του ζεύγους χωριστά παραπέμπει στην άρνηση της διαφοράς των φύλων. Γιατί άραγε; 1/ το θηλυκό φύλο είναι αόρατο και φέρει όλες τις επικίνδυνες φαντασιώσεις. Για τους άνδρες επειδή τους παραπέμπει στην εικόνα του ευνουχισμένου φύλου και τον φόβο για το φύλο τους. Αλλά ακόμη γιατί η εικόνα του ανοίγματος στο γυναικείο σώμα, η αναζήτηση σεξουαλικής απόλαυσης και η ικανότητα να δέχεται μεγάλες ποσότητες λιβιδινικών ώσεων είναι πηγή άγχους, για τον άνδρα και τη γυναίκα. 2/ η ψυχική διφυλετικότητα έχει ένα ρόλο οργανωτικό στο επίπεδο των ταυτίσεων ιδιαίτερα στις διασταυρούμενες ταυτίσεις της οιδιπόδειας σύγκρουσης, αλλά σαν φαντασίωση, η διφυλετικότητα «εν δράσει», αποτελεί μια άμυνα απέναντι στην διεργασία της διαφοράς των φύλων στην γεννητική σεξουαλική σχέση. Μοιάζει λοιπόν ότι η κατάκτηση της αναγνώρισης της διαφοράς των φύλων δεν αποτελεί ένα πεδίο σταθερότητας, γι αυτό, υποθέτει η J.S., ότι ο F. υποδεικνύει με το «βράχο» την διαφορά των φύλων. Άλλη υπόθεση που κάνει αφορά την φύση της σεξουαλικής ενόρμησης που ταυτόχρονα «τρέφει» και «διαρρηγνύει» τον ψυχισμό. Στη θεωρεία των ενορμήσεων η λίμπιντο βάζει σε σύγκρουση το Εγώ. Στη διαδρομή από την αρχική εσωτερική διέγερση που η πηγή της είναι το σώμα, μέχρι το στόχο που είναι η ικανοποίηση, η διέγερση «ψυχικοποιείται» και γίνεται ενόρμηση. Το γεγονός ότι η ώσεις είναι διαρκείς και το Εγώ έχει χρονικότητα απαιτεί, όπως αναφέρει ο F., ψυχική εργασία από το Εγώ, η οποία το διαφοροποιεί από το «Εκείνο». Η σεξουαλική ώση είναι αντιληπτή ως άγχος από το Εγώ που το κάνει να νιώθει ότι δεν ορίζει την κατάσταση, την νιώθει σαν ξένο σώμα, αλλά από την αρχή της ζωής είναι αυτή που το «τρέφει» και το «διαρρηγνύει».

8 8 Η ικανοποίηση των αναγκών για τον ψυχισμό ικανοποιούνται με την «action specifique», ενώ με την λίμπιντο δεν πραγματοποιείται ποτέ πλήρης ικανοποίηση και είναι εργασία του Εγώ να νιώσει ικανοποιημένο. Υπάρχουν μεγάλες ποσότητες διέγερσης που δεν είναι συνδεδεμένες χωρίς να διαρρηγνύουν τραυματικά το Εγώ. Η θηλυκή γεννητική μορφή της λίμπιντο είναι μια από τις μορφές πραγμάτωσης αυτής της εσωτερίκευσης των ποσοτήτων αυτών ενέργειας. Μία τελευταία υπόθεση της J.S. είναι ότι με τον όρο «βράχο» ο F. εισάγει μια απαισιόδοξη ματιά στην σεξουαλικότητα που υποδεικνύει την σεξουαλική ανικανότητα και αυτή του ψυχαναλυτή να την επανορθώσει. Η γυναίκα που εμμένει στο φθόνο του πέους, που δεν είναι ψέμα, και ο άνδρας που στο φιλομόφυλο άγχος μήπως υποστεί διείσδυση, θεωρεί η J.S., ότι και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για προγεννητικές άμυνες στο άγχος της γεννητικής διείσδυσης. Αυτής ενός κόλπου που θα αφήνονταν να «διεισδυθεί» ή πρόκειται για τη διείσδυση με ένα λιβιδινικό πέος, η διαφορά των φύλων στο επίπεδο της σεξουαλικής πράξης. Άμυνα στην αναγνώριση αυτών είναι ο «βράχος» [ τέλος παράθεσης]. Αν σκεφθούμε την έννοια του «βράχου του βιολογικού» στην ψυχαναλυτική κλινική μοιάζει διφορούμενη: 1/ η έμφαση θα μπορούσε να είναι τόσο το «βιολογικό» που παγιώνει τον «βράχο», όσο και στον «βράχο» που σαν μεταφορά βεβαιώνει το «συμπαγές», «αμετάκλητο/ ακινητοποιημένο» του «βιολογικού». Σαν να πρόκειται για ένα εμπόδιο και μια διέξοδο ταυτόχρονα, απέναντι στην διαχείριση της ψυχικής διέγερσης και τον ενορμητικό κίνδυνο που κινητοποιεί. 2/ αφορά ψυχικές ανάγκες του αναλυόμενου ή το αντιμεταβιβαστικό αδιέξοδο του αναλυτή που ωθεί την εργασία με τον αναλυόμενο προς το «αμετάκλητο» συνηγορώντας με την άρνηση του αναλυόμενου να αφεθεί σε βαθύτερη παλινδρόμηση; 3/ το «βιολογικό» αφορά την απαρχή του ψυχισμού και την σύνδεση με την εσωτερική αγωνία και το «ενορμητικό υπόλοιπο» που οδηγούν στην «αμετάκλητη» αντίσταση; Ή το «βιολογικό» που αφορά την αντίληψη ως σωματικές εγγραφές από βιώματα και οργανικές ασθένειες; 4/ στα πλαίσια της μεταβίβασης [ συνάντηση των δύο ψυχισμών αναλυόμενου/ αναλυτού] η παθητικότητα, που είναι προϋπόθεση για την ροή της διαδικασίας, προκύπτει και από τις δύο πλευρές. Ανάλογα θα μπορούσαμε να σκεφθούμε την άρνηση της παθητικότητας/ θηλυκότητας του αναλυόμενου σαν απόηχο της άρνησης του αναλυτή απέναντι στην δική του παθητικότητα, στην

9 9 οποία τον υπέβαλε ο αναλυόμενος. Λειτουργώντας σαν αυτοτροφοδοτούμενο κλειστό σύστημα, κλινικά θα μπορούσε να είναι διττή η εκδοχή: α/ οι ψυχικές ανάγκες του αναλυόμενου να διέπουν την άρνηση της δικής του παθητικότητας/ θηλυκότητας και να συνιστούν την αντίστοιχη[άρνηση] του αναλυτή. β/ η άρνηση του αναλυτή για λόγους αντιμεταβιβαστικούς, σαν απόηχος των συγκρούσεων του αναλυόμενου, να προσανατολίζει την άμυνα προς την αδιαφάνεια του «βράχου» και του τέλους της ψυχικής εργασίας. 5/ αυτό το τέλος επιβεβαιώνεται με την σύνδεση με το «βιολογικό» ως αμετάκλητο όριο. Είτε αφορά παλινδρόμηση στην ροή της διαδικασίας σε αναμνημονεύσεις προ του λόγου, είτε εισβάλει εξωτερικός παράγοντας π.χ. οργανική ασθένεια ή τραυματικές αναμνήσεις ασθενειών που είναι επενδεδυμένες σαν επίκαιρη πραγματικότητα. Το πρώτο είναι μια μορφή «ορίου/ ερείσματος» που παραπέμπει στο πρωταρχικό ενώ το δεύτερο παραπέμπει στο «όριο/πρόσκρουση». Πρόκειται άραγε για στιγμές στην αναλυτική διαδικασία αδυναμίας να βιώσει ο αναλυόμενος το «ως εάν» μέσα στην μεταβίβαση, στιγμές που εισάγεται ενορμητικό στοιχείο μεγαλύτερης έντασης και ανάλογα είναι μεγαλύτερη η απαίτηση για ψυχική εργασία; Κλινική περίπτωση Για την κυρία Β το «βιολογικό» ήταν ένα «αντιληπτικό» φορτίο από την αρχή της ψυχικής ζωής. Τα ψυχικά περάσματα όπως αρχή της βάδισης, εφηβεία, ενήλικη ερωτική ζωή, συνοδεύονταν από πραγματικά σωματικά προβλήματα. Αυτή η καθοριστική επανάληψη εμπόδιζε την ιδιοποίηση των βιωμάτων και της αίσθησης του εαυτού για την Κα Β. Μετέθετε στο ποσοτικό [ την αγωνία της επιβίωσης και της απαρτίωσης του σώματος] και περιόριζε ή απέκλειε το οποιοδήποτε άλλο νόημα αυτού του περάσματος και διατάρασσε την παθητικότητα. Αυτό το «αντιληπτικό» φορτίο ήταν άραγε «αμετάκλητο»; Αναρωτήθηκα σε ποιες στιγμές, στη ροή της μεταβίβασης, εμφανίζονται ως συμβάντα στη διήγησή της τα σωματικά προβλήματα; Με ποια μορφή και ποιο το νόημα αυτής της αναφοράς σε σχέση με το υλικό και αυτό που διακυβεύεται στην μεταβίβαση εκείνη την περίοδο; Ποια ήταν τα συναισθήματά μου στην αντιμεταβίβαση; Λαμβάνοντας υπ όψιν μια μεταβίβαση με άνοιγμα σε συγκρούσεις από τις πλέον αρχαϊκές έως τις οιδιπόδειες. Οι σωματικές ασθένειες που έχει βιώσει η κυρία Β, συμβολικά φορτισμένες, στα εξελικτικά περάσματα της ψυχικής ζωής κάνουν τον ευνουχισμό [ βίωμα ούτως ή άλλως τραυματικό] να βιώνεται ως κίνδυνος πραγματικός/ σωματικός

10 10 συνυφασμένος με τα δεδομένα των σωματικών ασθενειών που διαστρεβλώνουν την οδό προς την φαντασιωσική λειτουργία. Η κυρία Β ήρθε να με δει μετά το θάνατο της μητέρας της. Ενώ ήταν ετοιμοθάνατη, η Β έκανε μια εξωσυζυγική σχέση με ένα άνδρα στην ηλικία του πατέρα της και έμεινε έγκυος, «δεν είχα ερωτική ευχαρίστηση και η έκπληξη». Κάνει έκτρωση και ζητά ψυχική βοήθεια γιατί όπως λέει «.δεν μπορώ να κάνω σαν να μη συνέβη τίποτα». Φοβάται για την «ανακάλυψη» ότι δεν είναι «στείρα» όπως πίστευε χρόνια τώρα και πιστεύει ότι αυτή η ανακάλυψη είναι επιζήμια για τους άλλους. Ένιωσα ότι από την αρχή με έβαζε στο ρόλο του «μάρτυρα» των όσων αποκάλυπτε[ αφού υπάρχει ο μάρτυρας, υπάρχουν και αυτά που λέει] και του «θεματοφύλακα» του μυστικού της. Με την εγκατάσταση του αναλυτικού πλαισίου η «πράξη» το κατακλύζει. Έρχεται πριν από το τέλος της προηγουμένης συνεδρίας, απαιτεί να ανοίξω την πόρτα, επισκέπτεται την τουαλέτα και μόλις βρεθεί στο ντιβάνι είναι μονότονη, μιλά για καθημερινά θέματα και μόνο προς το τέλος της συνεδρίας συχνά αναρωτιέται αν μπορεί να κινήσει τα πόδια της. Αυτός ο φόβος την κάνει μετά το τέλος της συνεδρίας να περπατάει για να βεβαιωθεί ότι όλα πάνε καλά. Είχα την αίσθηση ότι με τον κατακλυσμό του πλαισίου σαν να ήθελε να επαληθεύσει αν μπορούσα να αντέξω, «αν κρατάω γερά». Κάθε σχολιασμός από την πλευρά μου έπεφτε στο κενό και είχα την φαντασίωση ότι «χτυπιόταν» μέσα στο πλαίσιο. Περίπου στους εφτά μήνες από την αρχή της ανάλυσης όπως η ίδια υπολόγισε, μιλά για πρώτη φορά για τα σωματικά προβλήματα της μικρής ηλικίας. Όταν ήταν εννέα μηνών οι γονείς της παρατήρησαν ότι κούτσαινε, διαγνώστηκε συγγενές εξάρθρημα και έμεινε ακινητοποιημένη στο γύψο[ τα πόδια σε διάσταση] για εφτά μήνες την περίοδο της κατάκτησης της βάδισης. Πρόκειται άραγε για αυτή τη μνήμη «εγγεγραμμένη» στο σώμα που εμφανίζεται με την εγκατάσταση του πλαισίου; Το πλαίσιο, της αναλύτριας συμπεριλαμβανομένης, θα ήταν το ισοδύναμο του γύψου της παιδικής ηλικίας; Στην επομένη συνεδρία μιλά για την απουσία της μητέρας της όταν αποκαταστάθηκε η βάδισή της. Η μητέρα της κινδύνευσε να πεθάνει από αιμορραγία μετά από αποβολή για την οποία η κυρία Β ένιωθε ένοχη «το έπαθε εξ αιτίας μου επειδή με κρατούσε στα χέρια από τότε έμεινα «γαντζωμένη» επάνω της μέχρι τα δεκαπέντε χρόνια». Μιλά για πόνο και για το φόβο ότι θα χάσει την αγάπη του [ μητρικού] αντικειμένου και συνεχίζει να δοκιμάζει στην μεταβίβαση αν αντέχω. Σχολιάζω και συνδέω τους φόβους της με την ανάδυση του φόβου του χασίματος και του κενού όπως το έζησε εκείνη την εποχή: κλεισμένη στο γύψο είχε ένα άνοιγμα που «έχαινε» και ήταν «εκτεθειμένη» και με το «άνοιγμα» [ την

11 11 κατάκτηση] την στιγμή της βάδισης «ενσαρκώνεται το χάσιμο» με την «εξαφάνιση» της μητέρας της την ίδια εποχή. Σαν να έβλεπε την εικόνα «ναι τα πόδια μου ήταν σε διάσταση» και παρατηρεί/ εκπλήσσεται ότι για την ίδια το «άνοιγμα» σήμαινε «κλείσιμο». Κλαίει με ένταση και αναδύεται μέσα στην μεταβίβαση ένα αίσθημα κινδύνου «βοηθείστε με πεθαίνω». Η ένταση ήταν μεγάλη σαν μια στιγμή χασίματος της πραγματικότητας και είχα την φαντασίωση ότι ένα «κύμα» έπεφτε επάνω μου και μια απειλή έκρηξης σε κομμάτια. Λέει «δεν μπορώ, τρέμω μια έκρηξη σαν να θέλω να σπάσω τον γύψο», συνδέω με τον θυμό της και την «λύσσα» προς εμένα [ σαν μητρικό αντικείμενο και μάρτυρα] και η ένταση πέφτει. «τα λόγια σας με καθησυχάζουν και με κάνουν τρελή από «λύσσα» γιατί δεν μπορείτε να καταλάβετε αυτό που έζησα στον γύψο», παράλληλα κάνει όνειρα με «εξόδους» κλειστές/αποκλεισμένες. Στην αντιμεταβίβαση[ όπως σκέφτομαι στην εκ των υστέρων ανάγνωση του υλικού] ένιωθα «ακινητοποιημένη» στον εσωτερικό μου λόγο και το «σώμα». Αναρωτήθηκα αν με έκανε να ζω το δικό της αίσθημα κινδύνου, όπως γινόταν επίκαιρο μέσα στην ροή της μεταβίβασης. Με την φόρτιση ενός πραγματικού κινδύνου που έκανε ευάλωτη την ψυχική της οικονομία, όπως συμβαίνει όποτε αυτή[ η ψυχική οικονομία] προσέκρουε σε «κλείσιμο και αποκλεισμό». Πόσο άραγε με τα όνειρα χωρίς διέξοδο, όσο και με την αλλαγή πεδίου[ registre] στην μεταβίβαση, από την εικόνα του σώματος να περνά στο πραγματικό/ αντιληπτικό σώμα, πάσχιζε να ελέγξει την ψυχική οικονομία που κατακλυζόταν από το ποσοτικό: την ενορμητική βία και το ενορμητικό υπόλοιπο σαν εγγραφή στην σωματική μνήμη; Ενώ η αντιμεταβίβασή μου προσέκρουε στην «άρνηση και αδυναμία» να εμπεριέξω το ποσοτικό και να ταυτιστώ με ένα βίωμα σωματικού πόνου. Με άλλα λόγια προσέκρουε στην δική μου άμυνα να αφεθώ στην βαθύτερη παλινδρόμηση. Τον δεύτερο χρόνο της ανάλυσης, την παραμονή των διακοπών, κάνει ένα όνειρο. Είναι μέσα στην πισίνα και ο σύζυγός της αδειάζει το νερό, το κοιτάζει να φεύγει, και ταυτόχρονα νιώθει ότι επιπλέει παρ όλο που δεν υπάρχει νερό. Στην γωνία της πισίνας υπήρχε ένα φωτεινό πέρασμα αλλά δεν βγήκε. Συνειρμικά λέει ότι αγαπά το νερό αλλά δεν μπορεί να βάλει το κεφάλι της μέσα εξ αιτίας των αυτιών της. Ήταν ανακουφισμένη να το βλέπει να φεύγει, αν και ήταν ευχάριστο όπως η ανάλυση. Μιλά για πρώτη φορά για το απόστημα στα αυτιά που είχε στην εφηβεία, έβγαζε πύον και πονούσε πολύ. Ένιωθε «ανάπηρη» γιατί μύριζε άσχημα, ήταν μειωμένη η ακοή της και από την υπερπροστατευτική στάση της μητέρας της. Αποφασίζει να έρθει στην Αθήνα να κάνει επέμβαση, μόνη της στην ηλικία των δεκαέξι ετών. Απαλλάχτηκε από την οσμή, η ακοή μειώθηκε λίγο και απαγορεύεται να βουτήξει μέσα στο νερό. Στην αντιμεταβίβαση ένιωθα μπερδεμένη: γινόμουνα, άραγε, ο στείρος σύζυγος, απαλλασσόταν από μένα και το μίσος της άδειαζε την «πισίνα» ανάλυση;

12 12 Απέναντι στον ενορμητικό κίνδυνο που κινητοποιούν οι διακοπές, η κυρία Β ανατρέχει στο όνειρο και αναζητά παθητική και ενεργητική ευχαρίστηση ταυτόχρονα. Ικανοποίηση του μίσους της «έτσι κι αλλιώς απαγορεύεται να βουτήξει» στην θάλασσα/μητέρα. Η ροή της μεταβίβασης προσέκρουε στις τραυματικές αναμνήσεις των σωματικών ασθενειών. Το ένιωθα σαν θρίαμβο, επίθεση αλλά και ταυτόχρονα ένα τρόπο και ίσως τον μόνο, να συναντηθεί μαζί μου ως μητρικό αντικείμενο. Στην επόμενη συνεδρία, σε ένα μελαγχολικό κλίμα, φέρνει ένα όνειρο όπου κομμάτια αίματος που μύριζαν έβγαιναν από τα αυτιά της και μετατρέπονταν σε μικρά ζωάκια με τρίχωμα που κρατούσε στα χέρια της και τα έδειχνε στην μητέρα της. Σχολίασα, για να ελαφρύνω το βαρύ μελαγχολικό κλίμα και να δώσω ένα άνοιγμα προς την σεξουαλικότητα της έφηβης, ότι και η έμμηνος ρύση μυρίζει. «είχα την εντύπωση ότι αυτή την φορά μύριζαν περισσότερο από πριν τα έμμηνα. Είναι τα πεθαμένα παιδιά που αποβλήθηκαν», το άνοιγμα προσέκρουσε στο κλείσιμο. Με εντυπωσίασε η παραδοξότητα του πυκνού και πλούσιου αναλυτικού υλικού και το αίσθημα αντιμεταβιβαστικά της «πλήξης» και του «μη ζωντανού». Το μόνο αίσθημα που την αναζωογονούσε ήταν η διεκδίκηση προς εμένα, με έκανε να νιώθω ότι της οφείλω όπως οι γονείς που έχουν μια οφειλή προς εκείνη. Την εξέθεσαν στην «απουσία νοήματος», το σώμα της είναι απρόβλεπτο, τα ζευγάρια και οι γενεές της προκαλούν σύγχυση που την αντανακλούσε το διευρυμένο οικογενειακό περιβάλλον, «όπου βασίλευε ο νόμος του πιο δυνατού, αυτού που είχε και την εξουσία». Αντιμεταβιβαστικά δεν ένιωθα το μοίρασμα του μελαγχολικού συναισθήματος. Πρόκειται για την προβολή του «μη ζωντανού», της μη κατοικημένης πλευράς του σώματος, της άρνησης παλινδρόμησης από την δική μου πλευρά απέναντι στην ανάγκη της να συναντηθεί με το αντικείμενο μέσα στο ενορμητικό μίσος, χρωματισμένο από τις πρωταρχικές στερήσεις; Άρνηση που συναντά την δική της άρνηση της παθητικότητας; Πρόκειται για τον «βράχο»; Η συνάντηση και το «ξανασμίξιμο» με το μητρικό αντικείμενο είναι φορτισμένο με την βία του πρωταρχικού μίσους και του φθόνου της γυναίκας που υφίσταται την στειρότητα του άλλου, του συζύγου. Αυτό το μίσος, που απευθύνει στην γυναίκα- αναλύτρια, προσκρούει μέσα στην μεταβίβαση στην αλλαγή «πεδίου» λειτουργίας του ψυχισμού, περνά σε σχέση κατοχής του αντικειμένου και από την αναφορά και επένδυση της εικόνας του σώματος περνά ως αντίληψη και με επίκαιρο το συναίσθημα «του άρρωστου και ευάλωτου» σώματος. Στην ροή της μεταβίβασης τα περάσματα με απουσία νοήματος ή στιγμές προς την διαμόρφωση ενός νοήματος είναι σύμφυτα της αναλυτικής διαδικασίας. Αυτά κινητοποιούσαν την ανασφάλεια που προσέκρουε στην επανενεργοποίηση του κινδύνου της αρρώστιας που ήταν και η δική μου φαντασίωση, μιας

13 13 επανάληψης με διέξοδο το σώμα λόγω της εύθραυστης ισορροπίας ανάμεσα στην ενορμητική δύναμη και τις αμυντικές ικανότητες του Εγώ. Στην έξοδο αυτής της περιόδου μελαγχολίας, μιλάει για την σύγκρουση μέσα της να αφήσει τον εαυτό της να ζήσει την στέρηση ή να γεμίζει με φθόνο γι αυτά που έχουν οι άλλοι. Αυτό αφορούσε την οικογένεια του αδελφού της που προέκταση ήταν το δικό της ζευγάρι. Η μητρότητα στη συνάφεια με την ερωτική πράξη, την πρωταρχική σκηνή και την αναμνημόμευση των δύο σωμάτων σε ένα όπως είχε παραμείνει η φαντασίωση με την μητέρα της, προσέκρουε στην αγωνία του άγνωστου. Σε σχέση με το αρχικό ερώτημα ποια μορφή και νόημα έχει η παρουσία και αναμνημόνευση των σωματικών προβλημάτων συνειρμικά στο υλικό της συνεδρίας και τι διακυβεύεται μεταβιβαστικά; Θα περιοριστώ στην αλλαγή «πεδίου» ψυχικής λειτουργίας: από το σώμα επένδυση φαντασιωσική στο σώμα της αντίληψης. Όταν μιλά για τις ασθένειες και τις επώδυνες αναμνήσεις ζει σαν επίκαιρο και πραγματικό τον κίνδυνο. Σαν ο ψυχικός πόνος να ανακινεί μέσα της την αγωνία του σωματικού πόνου και της απαρτίωσης της εικόνας του σώματος. Για την κυρία Β, είναι αδιανόητο να ζήσει μια παθητική θέση εξ αιτίας των πρώιμων τραυματισμών και του υπολειπόμενου μαζοχισμού. Αναρωτήθηκα αν η αλλαγή του «πεδίου» αφορά την επένδυση της ασθένειας ως δεδομένο βιολογικό, καταφύγιο σε μια παθητικότητα ναρκισσιστικά αποδεκτή. Η αρρώστια, αναφέρει η F.C., είναι η εμπειρία της παθητικότητας για τα δύο φύλλα. Ενώ ευχαριστήσεις του δευτερογενούς μαζοχισμού μέσα στην μεταβίβαση ήταν άμυνα και διέξοδος στο ποσοτικό [ στην ψυχική οικονομία] αφού ο ελλειμματικός πρωτογενής μαζοχισμός και η ανεπαρκής λειτουργία της φαντασίωσης του ευνουχισμού δεν βοηθούσαν στην οργάνωση της αγωνίας του ψυχικού χάους και της σαγήνης από το αντικείμενο. Σκεπτόμενη σήμερα την διαδρομή εκείνης της ανάλυσης, με την απόσταση και την ωριμότητα της εμπειρίας και του χρόνου στην σκέψη και λειτουργία μου ως αναλύτρια, το ποσοτικό οδηγούσε την διαδικασία στην μεταβίβαση τόσο από την πλευρά της αναλυόμενης, όσο και στην αντιμεταβίβαση. Η κυρία Β βρίσκεται εκτεθειμένη, όπως συμβαίνει στην αναλυτική σχέση και στο πλαίσιο, στην σαγήνη με το αντικείμενο και την αγωνία του ψυχικού χάους. Αυτό συναντά μέσα της το τραυματικό βίωμα της σχέσης με ένα διεγερτικό/ αιμομικτικό πατέρα, και της συμβιωτικής σχέσης με την μητέρα [ σχέση που παρέπεμπε στην φαντασίωση δύο σε ένα σώμα. Ατελής διαχωρισμός συνέπεια των πρώιμων προβλημάτων και της δίδυμης σχέσης της μητέρας με την αδελφή της που ήταν το συμπλήρωμα εκείνη η αδελφή για την μητέρα στην υπόλοιπη ζωή της]. Η

14 14 διέγερση πλεονάζει στην αναλυτική σχέση τόσο στην φαντασιωσική γραμμή, όσο και στην σωματική εγγραφή ενός ενορμητικού υπόλοιπου μέσω των σωματικών προβλημάτων. Η σχέση συν- διέγερσης με το αντικείμενο που τότε ήταν σαν χωρίς άλλη επιλογή λόγω των πρώιμων εμπειριών και επαναλαμβάνονταν στην μεταβίβαση, προσέθετε στην διέγερση παρά διευκόλυνε στην διαχείριση. Ο πρωτογενής μαζοχισμός ήταν ανεπαρκής λόγω των πρώιμων τραυματισμών με συνέπεια στην λειτουργικότητα του δευτερογενούς μαζοχισμού και οι εικόνες εαυτού και σώματος ασαφείς και εύθραυστες. Το «ποσοτικό» τόσο στην ενορμητική συνιστώσα όσο και η διέγερση[ ευχαρίστηση, επίθεση/ jouissance, πάθος] και οι λύσεις της ψυχικής οικονομίας ήταν η προτεραιότητα για την ψυχική επιβίωση. Διέξοδος ήταν οι ευχαριστήσεις του δευτερογενούς μαζοχισμού με την έκθεση του «πάσχοντος σώματος» στο ντιβάνι και η αναζήτηση της παθητικότητας ναρκισσιστικά αποδεκτής, εκτόνωση της διέγερσης και σαδιστική κατοχή του αντικειμένου. Ταυτόχρονα εμπόδιο και στήριγμα για ένα ψυχισμό όπου το άγχος λόγω των πρώιμων τραυματισμών δεν προστατεύει ως άγχος- σήμα, ως «νύξη/ υπαινιγμός» αλλά διατηρεί την φόρτιση ενός επίκαιρου πραγματικού κινδύνου. [ Ο F. λέει στο κείμενο του 1926[9], «Αναστολή, σύμπτωμα, άγχος»: «το αίσθημα του άγχους βρίσκει την «βιολογική» του σημασία σαν αντίδραση στην κατάσταση κινδύνου. Το άγχος σαν αίσθημα του Εγώ ανακαλείται απ αυτό ανάλογα με τις ανάγκες, αυτόματα για οικονομικούς λόγους[ σαν εκφόρτιση], είτε για να αποφύγει ένα κίνδυνο προκαλεί την «ζωντανή» αναπαράσταση μιας κατάστασης κινδύνου με την πρόθεση να περιορίσει την επώδυνη εμπειρία σε μια «νύξη/ υπαινιγμό», ένα σήμα»]. Ο φόβος του πόνου και της σύγχυσης εμποδίζει το άνοιγμα στην παθητικότητα και την θηλυκότητα [ η άρνησή της εδώ άμυνα στο πρωταρχικό παιδικό και στην λαβωμένη θηλυκότητα στις μεταγενέστερες ταυτίσεις]. Το «αμετάκλητο» του «βιολογικού» σαν ένας στιβαρός φαλλός σαν να κλείνει αυτό που «χαίνει» και προστατεύει από αυτό που μπορεί να «εισβάλει». Αντιμεταβιβαστικά αμυνόμουνα στην πλεονάζουσα διέγερση, στην παθητικότητα και την θηλυκότητα από τον φόβο μιας συγχυτικής σχέσης μαζί της μέσα στην μεταβίβαση όπως είχε με την μητέρα της. Η αδυναμία της μετάβασης στο «ως εάν», η ωμότητα των φαντασιώσεων και η αλλαγή του «πεδίου» από το εικονικό στο αντιληπτικό- «βιολογικό» διέκοπταν την ευχαρίστηση της σκέψης, απέκλειαν την ταύτιση με την αναλυόμενη, αναιρώντας τον «τόπο» σκέψης. Εδώ αναρωτήθηκα πόσο η άρνηση της παθητικότητας ήταν μια συνθήκη συνεπικουρούμενη από τους δύο ψυχισμούς; Ώστε το «αμετάκλητο» του «βιολογικού βράχου» να είναι εμπόδιο αλλά και μόνος τρόπος συνάντησης με το αντικείμενο.

15 15 ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ 22/1/2011 [1] Freud 1937 «Ανάλυση περατωμένη και μη περατωμένη» [2] JLDonnet 2010 «Ο βράχος του βιολογικού και αντιμεταβίβαση», Επιχείρημα στο θέμα για την ομάδα εργασίας με το ίδιο θέμα που παρουσιάστηκε στο 70 ο συνέδριο γαλλόφωνων ψυχαναλυτών. [3] F. Coblence 2009 «Η ψυχή της ζωής», παρουσίαση στο 70 ο συνέδριο των γαλλόφωνων ψυχαναλυτών με θέμα «Ανάμεσα στην ψυχή και το σώμα». [4] J.B.Pontalis «Όχι, δύο φορές όχι» in «Perdre de vue». [5] F «Τα τρία δοκίμια για τη θεωρία της σεξουαλικότητας». [6] C. Chabert 1999 «Οι εσωτερικές διαδρομές» RFP [7] J.Schaeffer «H άρνηση του θηλυκού», Paris, Puf, Coll. «Epitres». [8] J.S. «Θηλυκό και άρνηση του θηλυκού», στο τμήμα «διαλέξεις», ιστοσελίδα της SPP. [9] F «Αναστολή, σύμπτωμα, άγχος».

16 16 Συζήτηση εργασίας Ι. Παναγιωτοπούλου «Βράχος του Βιολογικού και Αντιµεταβιβαση» 4/2/2011 ηµήτρης Τζάκσον εν θα αναφερθώ ιδιαίτερα στο θεωρητικό µέρος της εργασίας της Ιωάννας Παναγιωτοπούλου εφόσον µας παρουσίασε µια εµπεριστατωµένη εργασία δοσµένη µέσα από τη δική της µεταψυχολογική προσέγγιση και µε τρόπο σαφή. Θα πω καταρχήν ότι την βασική τοποθέτηση του κειµένου µε βρίσκει σύµφωνο. ηλαδή ότι όταν στρέφεται κανείς για λύση κλινικών προβληµάτων σε θεωρίες τύπου «όρια του βιολογικού», ίσως είναι πιο φρόνιµο να εξετάζει και την αντιµεταβιβαστική διάσταση του θέµατος εφόσον συχνά το «όριο» βρίσκεται εκεί. Αν όχι εκεί, τότε ίσως και στα όρια της ψυχαναλυτικής µας θεώρησης υπό την ευρύτερη έννοια. Λέγοντας αυτό, δεν υπονοώ κάποια κριτική προς τον Φρόιντ ο οποίος δεν είχε ακόµα στη διάθεση του κλινικοθεωριτικά εργαλεία όπως είναι η αντιµεταβίβαση υπό την διευρυµένη σηµερινή έννοια η της προβλητικής ταύτισης, έννοιες οι οποίες καθοδηγούν σε µεγάλο βαθµό τη σύγχρονη ψυχαναλυτική θεωρία και πράξη. Από την άλλη, πρέπει να επισηµανθεί ότι η έννοια του βιολογικού ήταν έµφυτη στην ψυχανάλυση από την αρχή, εφόσον ακρογωνιαίος λίθος της Φροϋδικής θεωρίας ήταν η ενόρµηση και η ενόρµηση πήγαζε στα όρια µεταξύ βιολογικού και ψυχικού. Η ενόρµηση είχε πηγή, σκοπό και αντικείµενο, είχε όµως και µεγάλη πλαστικότητα εφόσον µπορούσε να αλλάζει σκοπό η να αλλάζει και αντικείµενο, εφόσον κύριο µέληµα της ήταν η ικανοποίηση /εκφόρτωση. Στην αρχή, τα συγκεκριµένα χαρακτηριστικά του αντικειµένου έµοιαζαν να έχουν λιγότερη σηµασία για τον Φρόιντ, πράγµα το οποίο άλλαξε το 1923 µε την πλήρη διατύπωση της δοµικής θεωρίας όπου παρουσιάζεται πλέον ένα ιδιαίτερο αντικείµενο, το Υπερεγώ, µε συγκεκριµένες ιδιότητες και λειτουργίες. Θα αναφερθώ πολύ σύντοµα και στον Abraham ο οποίος µελέτησε τα προγεννετήσια στάδια µετασχηµατισµών µερικών αντικειµένων (πχ στήθους σε κόπρανα σε

17 17 πέος) όπου το βιολογικό βρίσκεται σε στενή συνάρτηση µε το ψυχικό. Αλλά και στην Klein για την οποία η ασυνείδητη φαντασίωση αποτελούσε τον «ψυχικό αντιπρόσωπο της ενόρµησης», οπότε εν µέρη και του βιολογικού. Εκεί που θα θελα να καταλήξω όµως έχοντας κάνει αυτά τα ανεπίτρεπτα µεγάλα σχηµατικά άλµατα, είναι στον Bion µε την άλφα λειτουργία της µητέρας και τον µετασχηµατισµό β στοιχείων. Τα β στοιχεία είναι σωµατοψυχικά σωµατίδια, και αποτελούν το «ωµό υλικό» του πρώιµου ψυχισµού. Αναπτύσσοντας την θεωρία του περιέχοντος- περιεχόµενου κάνει και την παρατήρηση ότι επί δυσλειτουργίας του εµπεριέχοντος τα β-στοιχεια συσσωρεύονται δηµιουργώντας ένα αδιαπέραστο φράγµα. Αυτό το αδιαπέραστο φράγµα δεν λειτουργεί µόνο έτσι ώστε να µην επιτρέπει την διέλευση β-στοιχείων µε κίνδυνο την ψυχικοποίησή τους και την δηµιουργία ψυχικού πόνου. Λειτουργούν και ως φράγµα βοµβαρδισµού κατά της άλφα-λειτουργίας του υποκειµένου αλλά και κατά οποιουδήποτε εξωτερικού αντικειµένου είναι ικανό να αποκτήσει νόηµα για το υποκείµενο, οπότε και να συµπαρασύρει ψυχικό πόνο. Στην ανάλυση ο αναλυτής βοµβαρδίζεται µε ένα κατακερµατισµένο υλικό, µε στόχο να του αποτραπεί η δυνατότητα να έρθει σε επαφή µε νοηµατικά συναισθηµατικά βιώµατα τα οποία θα µπορούσαν να συµπαρασύρουν πόνο. Ο λόγος για την οποία έκανα αυτή την εισαγωγή ήταν για να συνδεθώ µε το κλινικό υλικό της Ιωάννας, όπου η αναλύτρια «βοµβαρδίζεται» κυριολεκτικά από τις προβολές της αναλυόµενης. Η κα Β έρχεται στην αναλύτρια µετά από µια δυσβάσταχτη απώλεια, τον θάνατο της µητέρας της, την οποία αδυνατεί να πενθήσει. Αντί αυτού, ταυτίζεται µαζί της µένοντας έγκυος η ίδια χωρίς όµως αυτό το πέρασµα στη πράξει να λύνει το πρόβληµα. Ο θάνατος µέσω έκτρωσης επανεµφανίζεται. «Η πράξει κατακλύζει το πλαίσιο» µας λέει η αναλύτρια και πως θα µπορούσε να είναι αλλιώς εφόσον η αναλυτική συνθήκη αντιπροσωπεύει µεταξύ άλλων την απουσία και την απώλεια του αντικειµένου, κάτι το οποίο η αναλυόµενη αδυνατεί να διαχειρισθεί. Για αυτό έχει έρθει στην ανάλυση εξάλλου. Ο λόγος της µηχανιστικός (concrete) από τις προβλητικές ταυτίσεις β-στοιχειων οι οποίες ψάχνουν ταυτόχρονα και για ένα αντικείµενο το οποίο θα τις εµπεριέξει. Η

18 18 αναλύτρια προσπαθεί υπό δύσκολες συνθήκες να «κρατάει γερά» αυτό το πλαίσιο, εφόσον το πλαίσιο είναι εκείνο το οποίο φέρνει µέσα στο δωµάτιο την απουσία και τον θάνατο, οπότε πρέπει και να «κρατάει». Στη µεταβίβαση υπάρχει ένα αίσθηµα κινδύνου «βοηθήστε µε θα πεθάνω» και η φαντασίωση µιας απειλητικής έκρηξης που θα άφηνε την αναλυόµενη σε «κοµµάτια». Η αναλύτρια δικαίως πιστεύω συνδέει την «λύσσα» µε το θυµό προς την ίδια. Μόνο που νοµίζω ότι δεν πρόκειται για θυµό ακριβώς αλλά για µια καταστροφικότητα που η αναλυόµενη φοβάται ότι δεν µπορεί να βρει τη θέση της στην µεταξύ τους σχέση και από την οποία δεν θα υπήρχε επιστροφή. Αυτός είναι και ο λόγος πιστεύω που η αναλύτρια νιώθει ακινητοποιηµένη. Μόνη «λύση» τότε, η ονειρική επιστροφή σε µια «πισίνα» ενδοµήτριας ζωής, µια φαντασιωσική παλινδρόµηση όπου το «κακό» ακόµα δεν είχε κάνει την εµφάνιση του. Το κακό όµως δεν καταργείται τόσο εύκολα και στο 2 ο όνειρο πάλη η αναλύτρια σωστά κατά τη γνώµη µου συνδέει τα «αποβληθέντα κοµµάτια αίµατος που µύριζαν» µε τα πεθαµένα παιδιά (µυρουδιά θανάτου) που αποβλήθηκαν». Εδώ όµως ίσως υπάρχει ενδεχοµένως και ένα πρόβληµα. Η αναλύτρια µε θάρρος µας αποκαλύπτει την αντιµεταβίβασή της όπου αποφασίζει να ερµηνεύσει «για να ελαφρύνει το βαρύ µελαγχολικό κλίµα.» Το πρόβληµα είναι ότι συχνά, ιδιαίτερα όπου υπάρχουν πρώιµα ψυχικά τραύµατα, οι αναλυόµενοι ανταποκρίνονται όχι τόσο στο λεκτικό περιεχόµενο των ερµηνειών αλλά στο µη-λεκτικό, «µουσικό» τους απόηχο θα λέγαµε. Έτσι, ο κίνδυνος εδώ ενδεχοµένως να είναι ότι αυτό το οποίο θα αντιληφθεί η αναλυόµενη είναι ότι η αναλύτρια «δεν άντεξε» υπό το βάρος του ψυχικού φορτίου που της προβλήθηκε, την καταστροφική βία που βρίσκεται στο πυρήνα της κατάθλιψης και για την οποία η αναλυόµενη έχει έρθει για βοήθεια. Έτσι, η ερµηνεία δύσκολα πιάνει τόπο και προσκρούει αντί για αυτό σε ένα κλείσιµο. Η κατάσταση δεν είναι εύκολη, και η αναλύτρια µε θάρρος µας οµολογεί ότι στην αντιµεταβίβαση νιώθει «άρνησή της να συναντηθεί µε το αντικείµενο µέσα στο ενορµητικό µίσος». Είναι το καταστροφικό αυτό στοιχείο το οποίο µοιάζει να µη µπορεί να βρει τη θέση του µέσα στην ανάλυση, να µπει στο δωµάτιο µεταξύ τους και παρόλ αυτά, κάτι να επιβίωση. Εδώ συναντάµε το «βράχο». Συχνά σε τέτοιες δύσκολες

19 19 κλινικές περιπτώσεις ο αναλυτής για µεγάλα χρονικά διαστήµατα όντος προσπαθεί απλώς να «επιβιώσει». Με άλλα λόγια, υπό τον βοµβαρδισµό τέτοιων αρχαϊκών προβολών, όπου η σκέψη µοιάζει να ακινητοποιείται και οι ερµηνείες πέφτουν στο κενό, θα συνεχίζει να διατηρεί την ικανότητα του να σκέπτεται. Αυτό και στα µεσοδιαστήµατα µεταξύ συνεδριών όπου η αιχµαλωσία των προβολών µειώνεται. Εάν καταφέρει παρόλ αυτά να διατηρήσει αυτή την ικανότητα χωρίς να απελπίζεται (θα υπάρχουν και τέτοιες στιγµές) και χωρίς να καταφεύγει σε «θεωρίες» οι οποίες τείνουν να ρίχνουν ένα είδος φταίξιµο στον ασθενή («ήταν ποιο σοβαρή ψυχοπαθολογία από ότι είχα αρχικά φανταστεί ίσως φτάσαµε στο βιολογικό», τότε ο ασθενής µε τη πάροδο του χρόνου αρχίζει να αντιλαµβάνεται ότι παρόλη την καταστροφικότητα στον εσωτερικό του κόσµο, ο αναλυτής επιβίωσε. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι δυνατόν µετά από καιρό να φανεί φως στο τούνελ και η ανάλυση να προχωρήσει. Νοµίζω ότι η Ιωάννα απέδειξε µε αυτή την εργασία ότι µπόρεσε να «επιβιώσει» αναλυτικά ώστε να βοηθήσει την αναλυόµενη να βρει αυτό το οποίο είναι και το ζητούµενο. Ένα αντικείµενο το οποίο µπορεί να σηκώσει την καταστροφικότητα του εσωτερικού κόσµου του αναλυόµενου, να επιβιώσει και µε το οποίο θα ταυτισθεί και µετά το τέλος της ανάλυσης. Και ευχαριστώ την Ιωάννα που µοιράστηκε αυτή την εµπειρία της εδώ σήµερα µαζί µας. ηµήτρης Τζάκσον