ΤΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ. Et in Arcadia Ego Ο Poussin και η ελεγειακή παράδοση

Transcript

1 ΤΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ Et in Arcadia Ego Ο Poussin και η ελεγειακή παράδοση Ι Et in Arcadia Ego είναι επίγραµµα ενός πίνακα του Reynolds, άµεσα µεταφρασµένο από τον Βασιλιά Γεώργιο III La Μ ort é xiste m ê me en Arcadie "Ο Θάνατος υπάρχει ακόµη και στην Αρκαδία" το µεταφράζουµε µε την έννοια "Εγώ επίσης έζησα στην Αρκαδία" "Moi aussi j ai vécu en Arcadie". Η καταγωγή του αρκαδικού θέµατος: Οι δύο κλασικές απόψεις της καταγωγικής κατάστασης του ανθρώπου: οι πριµιτιβισµοί "σκληρός και ελαφρύς". Η Αρκαδία όπως έχει περιγραφεί από τον Πολύβιο είναι εντελώς αντίθετη από το βασίλειο της ευτυχίας, το οποίο εκφράζεται και εξελίσσεται στην Λατινική ποίηση: είναι τοπικά έθιµα για τον Οβίδιο ή ουτοπία ελεγειακή για το Βιργίλιο. Σύγκριση µεταξύ των Σικελικών Ειδυλλίων του Θεόκριτου και των Αρκαδικών εκλογών του Βιργιλίου. II Η Αρκαδική αναβίωση κατά το Βιργίλιο στην Ιταλική Αναγέννηση εκφράζεται στα έργα: L Ameto de Boccace, la Villa M é dicis de Fiesole, L Arcadia de Sannazaro, La Bell Età del Oro στην L Aminta du Tasse. III Ο πίνακας Et in Arcadia Ego, ζωγραφίστηκε από τον Guerchin για τον καρδινάλιο Rospigliosi (εφευρέτη πιθανόν του θέµατος). Μπορεί το επίγραµµα του να µεταφραστεί σε αναλογία µε τη λατινική σύνταξη: "Même en Arcadie, moi la Mort, j éxiste", "Ακόµη και στην Αρκαδία, Eγώ, ο Θάνατος υπάρχω". Το κεφάλι του θανάτου που µιλά Shakespear, Falstaff και τα Μemento Μ ori του Μεσαίωνα (Campo Santo de Pise) αποτελούν µια άλλη πλευρά του θέµατος. Η επιβίωση της ηθικοπλαστικής ερµηνείας στην Αγγλία από τον Cipriani στον Augustus John είναι ακόµη µια εκδοχή. IV Ο Poussin στη Ρώµη. Πρώτη εκδοχή του θέµατος Et in Arcadia Ego: η µεταγραφή του από το έργο του Guerchin, οµοίως, ο Μίδας πλένοντας το πρόσωπο µέσα στον Πακτωλό: επιµονή του ηθικού στόχου και της καταγωγικής έννοιας της επιγραφής. Δ εύτερη εκδοχή του θέµατος (στο Λούβρο): Η δραµατική συνάντηση µε το θάνατο γίνεται διαλογισµός στην ιδέα του θανάτου. Ο τάφος στην Αρκαδία του Sannazaro. Η νέα ελεγειακή σηµασία της επιγραφής: "Εγώ επίσης έζησα στην Αρκαδία", " Moi aussi j ai vecu en Arcadie ". Πως αυτή η felux culpa γεννήθηκε στον κύκλο του Poussin (από την περιγραφή του Bellori ως αυτή του Felibien.) Τελευταία εξέλιξη: από τον Dubos στον Diderot, έπειτα από τον Jacobi, Κοlbe και Gœthe στον Fragonard. Η Αρκαδία, η πρώτη κατασκευή της ιστορίας, µια κατασκευή που µεταφυτεύεται στην Ιταλία από τον Οβίδιο και το Βιργίλιο έχει την καταγωγή της στον Έλληνα Πολύβιο. Πιθανόν δεν αντιστοιχεί στο ελληνικό Aρκαδικό τοπίο. Ο Ε. Ρanofsky ο οποίος πραγµατοποίησε την εξαιρετική διαδροµή του Αρκαδικού θέµατος στους αιώνες θέτει το ερώτηµα γιατί έλαµψε η Αρκαδία; είχε αυτή η λάµψη σχέση µε την πραγµατικότητα της Αρκαδίας της κεντρικής Ελλάδος, έτσι όπως έφθασε στα µάτια όλων ως το ιδανικό βασίλειο της τέλειας ευτυχίας και οµορφιάς, ένα όνειρο αµύθητο που περιβάλλεται από µια αύρα µελαγχολίας; Από την αρχή της κλασικής σκέψης υπήρχαν δύο αντικρουόµενες απόψεις για την κατάσταση του ανθρώπου, καθεµιά αντιπροσώπευε µια κατασκευή σύµφωνα µε τα ιστορικά συµφραζόµενα της εποχής της. 1

2 Στο βιβλίο των Lovejoy et Boas 1, αξιολογείται ο ελαφρύς πριµιτιβισµός ως µια περίοδος (χρυσή εποχή) που χαρακτηρίζεται από αθωότητα, αφθονία και ευτυχία σαν µια ζωή πολιτισµένη, απελευθερωµένη από τα ένστικτα. Η άλλη µορφή του πριµιτιβισµού, η σκληρή, συλλαµβάνει την πρωτόγονη ζωή ως µια κατάσταση υπαρκτική που φθάνει κοντά στον άνθρωπο, βιωµένη κάτω από την πίεση µεγάλων δυσκολιών, απογυµνωµένη από άνεση, µε άλλους όρους εννοείται ως µια ζωή πολιτισµένη αλλά απογυµνωµένη από τις αρετές της. Η Αρκαδία, έτσι που την συναντάµε στη µοντέρνα λογοτεχνία και την ανακαλούµε στην κοινή γλώσσα, προέρχεται από τον ελαφρύ πριµιτιβισµό, αυτόν που την θεωρεί ως "Χρυσή εποχή". Βέβαια, η Αρκαδία όπως υπήρξε και όπως οι Έλληνες συγγραφείς την περιέγραψαν ήταν ακριβώς το αντίθετο. Χωρίς αµφιβολία, αυτή η Αρκαδία ήταν η περιοχή του Πάνα που ακούγονταν µε τη φλογέρα του στο Μαίναλο, επίσης οι κάτοικοι είχαν µια τάση και ένα ταλέντο στη µουσική αλλά και µια τάση στην αυστηρότητα των εθίµων. Ως προς τη φυσική γεωγραφία η περιοχή ήταν απογυµνωµένη από την ειδυλλιακή βουκολική, ιδεαλιστική πατρίδα που της απέδωσαν. Μέσω των ειδυλλίων του Θεόκριτου της δόθηκαν τα χαρακτηριστικά της Σικελικής γης στην Αρκαδία. Η µεγάλη µεταµόρφωση του θέµατος πραγµατοποιείται από τη λατινική και όχι από την ελληνική ποίηση. Παρά το γεγονός πως ο Οβίδιος και ο Βιργίλιος θεµελίωσαν την αρκαδική εικόνα ως ένα σηµείο από τον Πολύβιο εισήλθε η Αρκαδία, µέσω αυτών, στη σκηνή της παγκόσµιας λογοτεχνίας. Αλλά µπορούµε εδώ να παρατηρήσουµε δύο εκδοχές αντίθετες. Η µια παρουσιασµένη από τον Οβίδιο και η άλλη από το Βιργίλιο. Για τον µεν Οβίδιο οι Αρκάδες αντιπροσωπεύουν τους άγριους των πρώιµων χρόνων και κατά τον S. Butler, αυτούς που έζησαν πριν τη γέννηση του Δ ία και του φεγγαριού, για τον δε Βιργίλιο η εξιδανικευµένη Αρκαδία στηρίχτηκε στις αρετές που είχε να επιδείξει η πραγµατική Αρκαδία. Η Λατινική όµως µεταµόρφωση συµβαίνει σ' αυτή τη µετατόπιση που πραγµατοποιεί ο Θεόκριτος στα "Ειδύλλια" 2 µεταθέτοντας την Αρκαδία στη Σικελία εκεί που επικρατεί αιώνια Άνοιξη. Κάνοντας µια σύνθεση των δύο ειδών του πριµιτιβισµού, του «σκληρού» και «ελαφρού» ενώθηκε η αυστηρή ευσέβεια των Αρκάδων µε τη θερµή απόλαυση των Σικελών και έτσι µεταµορφώθηκαν οι δυο πραγµατικότητες σε µια ουτοπία. Άρκεσαν λοιπόν η φαντασία του Οβίδιου και του Βιργιλίου για να γεννηθεί η έννοια της Αρκαδίας µε τη µορφή που µας είναι οικεία σήµερα και έτσι αυτή η περιοχή της Ελλάδος να µεταµορφωθεί σε βασίλειο µιας φανταστικής και απόλυτης ευτυχίας. Μετά δυσκολίας αυτή η νέα Αρκαδία της κατασκευασµένης ουτοπίας µπόρεσε να καταστήσει διακριτή την ασυµφωνία ανάµεσα σε µια υπερφυσική τελειότητα µίας ατµόσφαιρας φανταστικής και τα όρια που θέτει η φύση στην ανθρώπινη ζωή και την πραγµατικότητα της. Χωρίς αµφιβολία τα δύο θεµελιώδη δράµατα της ανθρώπινης ύπαρξης, ο έρωτας που αντιτίθεται στο θάνατο, στα "Ειδύλλια" του Θεόκριτου περιγράφονται τόσο πραγµατικά όσο και το Σικελικό τοπίο στο οποίο διαδραµατίζονται. Στην πραγµατική Σικελία του Θεόκριτου η χαρά και ο πόνος της ανθρώπινης καρδιάς, οι δυο αντιθέσεις απαντούν τόσο φυσικά όσο και στη ζωή της φύσης, η βροχή και ο ωραίος καιρός, η µέρα και η νύχτα. Αντίθετα, στην ιδανική Αρκαδία του Βιργιλίου ο ανθρώπινος πόνος και το υπερφυσικό κάδρο της φύσης δηµιουργούν µια αντίθεση. Θα ήταν λάθος να πούµε πως ο Βιργίλιος ξεχνά την αντίθεση της ζωής και του θανάτου. Αφαιρώντας όµως το ρεαλιστικό χαρακτήρα του δράµατος προβάλλει το δράµα στο Μέλλον ή στο Παρελθόν, µεταµορφώνει µια αλήθεια µυθική σ' ένα συναίσθηµα ελεγειακό. Εδώ έχουµε ακόµη µια βασική µετατόπιση. Το δράµα του Δ άφνιδος στην Πέµπτη Εκλογή (και εδώ είναι που συµβαίνει η µετατόπιση και ο νεωτερισµός) µας εµφανίζεται διαθλώµενο µέσα από το χαρακτήρα των αναµνήσεων αυτών που επέζησαν - οι οποίοι ετοιµάζουν µια τελετή στη µνήµη του, αφιερώνοντας του ένα µνηµείο ταφικό. Στους στίχους του Βιργιλίου εµφανίζεται για πρώτη φορά το ταφικό µνηµείο στην Αρκαδία - το οποίο έγινε αναπόσπαστο στοιχείο της Αρκαδίας στην ποίηση και στις εικαστικές τέχνες. Η Αρκαδία του Βιργιλίου ολόκληρη ξεχάστηκε για κάποιους αιώνες. Ο Μεσαίωνας αναζητούσε την ευτυχία εκτός του γήινου κόσµου. Όµως κατά την Αναγέννηση η Αρκαδία του Βιργιλίου περισσότερο παρά του Πολύβιου και του Οβίδιου θα αναγεννηθεί µέσα από τις εποχές ως µια µατιά γοητευτική, η 1 A. Lovejoy et G.Boas, Primitivism and Related Ideas in Antiquity, Baltimore,I, Θεόκριτου Ειδύλλια Οβιδίου Fastes II, Βιργίλιος Εκλογή Χ,4,6 2

3 µοντέρνα εκδοχή της τροποποιήθηκε: αυτή η Αρκαδία µένει ως ένας τόπος µιας ουτοπικής ευτυχίας και οµορφιάς, αποµακρυσµένη λιγότερο από τον χώρο απ ότι από τον χρόνο. Όπως λοιπόν όλο το κλασικό σύµπαν, του οποίου η Αρκαδία αποτέλεσε αναπόσπαστο στοιχείο, έγινε αντικείµενο νοσταλγίας, κατέστη ορατή η πραγµατική Αναγέννηση από τις ψευδοαναγεννήσεις. Είναι ακριβώς στο Quatrocento όπου η αλληγορική φαντασία γέµισε το κενό ανάµεσα στο παρόν και το παρελθόν. Η Αρκαδία του Jacopo Sannazaro το 1502 χρησιµεύει ως κάδρο δράσης αυτή η Αρκαδία ξεπηδά ως µια εµπειρία που έχει σαν βάση της τη συγκίνηση και όχι το δάνειο του κλασσικού της ονόµατος, ανήκει και αυτή, όπως εκείνη του Βιργιλίου, στο βασίλειο της Ουτοπίας. Είναι ένα βασίλειο που χάθηκε τελειωτικά και το διακρίνουµε πια πάνω από τα σκυθρωπά σκεπάσµατα της µελαγχολίας. Η πραγµατική Μούσα του Sannazaro είναι η Μalinconia. Είναι µια εποχή κατά την οποία το βασίλειο του Πάνα έχει χαθεί. Ο Sannazaro εκφράζει την ευαισθησία µιας εποχής κατά την οποία για πρώτη φορά συνειδητοποιούµε πως ο Παν είναι νεκρός. Μέσα από τους ύµνους, τις µεταθανάτιες τελετουργίες και τις µελαγχολικές αναµνήσεις καθίσταται ο ελεγειακός χαρακτήρας το κεντρικό στοιχείο του αρκαδικού σύµπαντος. Αυτή η νοσταλγική έµπνευση ενώ µέχρι τώρα ήταν απρόσωπη, στραµµένη στην ειρήνη και την άφταστη αθωότητα ενός παρελθόντος ιδανικού δέχτηκε τη σκληρή, πικρή και προσωπική δύναµη που απαίτησε ένα παρόν πραγµατικό. Η περίφηµη εποχή " Βell Età del Οro" του ποιητή είναι πλέον µια κραυγή ενάντια στη στενότητα του νέου πνεύµατος, χάθηκε κάθε φυσικό στοιχείο, η ευχαρίστηση έχει αποκλειστεί από την πηγή της. ( Sannazaro 1502) Σχεδόν µισό αιώνα αργότερα, το 1621 και 1623, ο Giovanni F. Guercino, ο λεγόµενος Guerchin, πραγµατοποίησε στη Ρώµη ένα πίνακα µε θέµα τον Θάνατο στην Αρκαδία όπου για πρώτη φορά συναντάµε την έκφραση Et in Arcadia Ego. Φαίνεται ότι ο Rοspigliosi, ο µέλλων πάπας Clé ment IX, εκδήλωσε ενδιαφέρον γι' αυτό το θέµα, ο ίδιος ο ποιητής, φιλότεχνος ίσως είναι ο εφευρέτης αυτού του επιγράµµατος που δεν υπήρχε πριν την πραγµατοποίηση του έργου του Guerchin. Ποιά λοιπόν µπορεί να ήταν η λογοτεχνική του σηµασία; Παραθέτουµε µερικές ερµηνείες όπως "Moi aussi j ai vecu en Arcadie" "Εγώ επίσης γεννήθηκα στην Αρκαδία" ή "έζησα στην Αρκαδία", το egο αντιστοιχεί στο aussi. Η άλλη ερµηνεία που δόθηκε είναι της " m ê me en Arcadie j éxiste", όµως αυτή τη φορά δε µιλά ο πεθαµένος αλλά ο θάνατος "Ακόµη και στην Αρκαδία υπάρχω". Άρα, η ερµηνεία του Βασιλέως Γεωργίου του III είναι αρκετά σωστή γραµµατικά ερµηνεύοντας την επιγραφή ως "Ο θάνατος υπάρχει ακόµη και στην Αρκαδία". Στην Αγγλική παράδοση το "Remember mine End" "Να θυµάµαι ότι είµαι θνητός" ταυτίζεται µε το µήνυµα του έργου του Guerchin. Είναι µια αλήθεια και λιγότερο γλυκές µελαγχολικές αναµνήσεις. Δ εν υπάρχει κάτι το ελεγειακό. Η επιγραφή είναι συναρτηµένη περισσότερο µε το Μemento Μ ori του Μεσαίωνα και επενδυµένη µε ουµανισµό, ένα θέµα αγαπητό στην ηθική χριστιανική θεολογία και µεταφερµένο στην ιδανική ποιµενική ατµόσφαιρα. Ο Sir Joshua Reynolds φαίνεται πως είχε µια άµεση σχέση µε το έργο του Guercino (έχοντας κάνει ένα σχέδιο από το έργο του), έτσι η άµεση σχέση µε την πηγή τού έδωσε τη δυνατότητα της σωστής ερµηνείας του επιγράµµατος " M ê me en Arcadie, moi, la Mort, j éxiste". "Ακόµη και στην Αρκαδία, εγώ, ο Θάνατος Υπάρχω". Ο πίνακας του Giovanni Batista Cipriani 1785 µε το επίγραµµα "Ακόµη και στην Αρκαδία υπάρχει ο Θάνατος" έχει αντίστοιχη ερµηνεία µ' αυτή του Γεωργίου III. Αυτή η ερµηνεία άφησε τα ίχνη αυτής της παράδοσης στην Αγγλία µέχρι τη σηµερινή εικονοκλαστική ειρωνεία. Παρά το γεγονός ότι ο Cipriani δεν ήταν σπουδαίος καλλιτέχνης, ξεπλήρωσε το χρέος απέναντι στις εξελίξεις του maitre N. Poussin του οποίου οι πίνακες σηµάδεψαν αποφασιστικά τη στροφή της ιστορίας πάνω στο θέµα του Et in Arcadia Ego. Ο Poussin έφθασε στη Ρώµη το 1624, ένα ή δύο χρόνια αφ' ότου ο Guerchin την άφησε µερικά χρόνια αργότερα περί το 1630 έδινε την πρώτη από τις δυο εκδοχές του Et in Arcadia Ego.Οδηγηµένος από ένα γούστο κλασικό, αναγνώστης του Βιργιλίου, ο Poussin τροποποίησε το έργο του Guerchin τοποθετώντας την ένταση στην ερωτική ατµόσφαιρα στην Αρκαδία. Παρά τις διαφοροποιήσεις το έργο του Poussin ξεκινά από τον Guerchin. Κατ' αρχήν διατηρεί το στοιχείο της 3

4 δραµατικής έκπληξης όταν η συνοδεία των ποιµένων σταµατά απότοµα µπροστά στον τάφο. Κατά δεύτερον υπάρχει πάντα ένα κρανίο πάνω στην σαρκοφάγο τοποθετηµένο κοντά στη λέξη Αρκαδία και µαρτυρά τις διανοητικές τάσεις του Poussin. Τέλος το έργο µεταφέρει ένα ηθικό δίδαγµα, ένα διπλό δίδαγµα, το ένα ενάντια στην επιθυµίας µας να εξαρτώµεθα από υλικά αγαθά και το άλλο ενάντια στην τάση για εφήµερες απολαύσεις. Αφήνεται έτσι η ελευθερία να αποδοθεί το επίγραµµα Et in Arcadia Ego, προσωποποιώντας το θάνατο και επιτρέποντας την ερµηνεία Μême en Arcadie, moi la Mort, je Règne (Ακόµη και στην Αρκαδία εγώ ο θάνατος βασιλεύω) εκφράζοντας την άποψη ότι το πνεύµα δεν έρχεται σε δυσαρµονία µε αυτό που βλέπει. Έξι χρόνια αργότερα η δεύτερη και τελευταία εκδοχή του θέµατος Et in Arcadia Ego είναι το γνωστό έργο του Λούβρου, το οποίο δεν είναι πια µια " Μ emento Μ ori ". Ο Poussin διακόπτει τους δεσµούς µε την ηθικοπλαστική παράδοση του Μεσαίωνα το δραµατικό στοιχείο έκπληξης εξαφανίστηκε για να δώσει τη θέση του στην ήρεµη ενατένιση, στη µελαγχολία αυτού που σκέφτεται. Είναι αναµφίβολο ότι η ερµηνεία που δίνεται εδώ υπέστη µια ριζική αλλαγή. Οι Αρκάδες εδώ δεν απειλούνται από ένα µέλλον αδυσώπητο, δεν σκέπτονται µε µια γλυκιά νοσταλγία, αναπολώντας ένα παρελθόν καθαρής οµορφιάς. Αυτό που τους ενδιαφέρει είναι να θυµηθούν ότι είναι θνητοί στο µέτρο που προκαλείται η ανάµνηση ενός όντος το οποίο βρισκόταν εδώ που είναι σήµερα εκείνοι. Ο πίνακας του Λούβρου δεν αναπαριστά µια δραµατική συνάντηση µε το θάνατο αλλά, µια ενατενιστική σκέψη πάνω στην ιδέα της Αθανασίας. Τελικά ένα µάθηµα ηθικής κάτω από ένα πέπλο διαφανές µεταµορφώνεται σε αίσθηµα ελεγειακό που δεν µεταµφιέστηκε. Είναι εν τέλει λοιπόν, η µεγάλη διαφορά που διαγράφεται στην αντιµετώπιση του θέµατος από τους Λατίνους στη ουσία η Τρίτη µετατόπιση; Με την ερµηνεία του Poussin παρουσιάζονται οι τοµές που συµβαίνουν σ' αυτή τη θεµατική του Αρκαδικού πνεύµατος. Τελικά επιτυγχάνεται η εναρµόνιση µε το πνεύµα του κλασικισµού στη θεωρία της τέχνης η οποία αντιτίθεται στα "παράδοξα αντικείµενα", τέτοια όπως η δραµατική και µακάβρια εµφάνιση του κεφαλιού του θανάτου. Ο θάνατος υποβάλλεται από τον τάφο του Δ άφνιδος έτσι όπως παρουσιάζεται στην Πέµπτη Εκλογή του Βιργιλίου. Το έργο στο Λούβρο φαίνεται να έχει µια σχέση µε το έργο του Sannazaro στο οποίο περιγράφεται "Ο τάφος στην Αρκαδία" ως µια µελαγχολική αναφορά σ' ένα τόπο όπου κάποιος έζησε κάποτε και σήµερα αναπαύεται σ' αυτή την όµορφη πέτρα (επιτάφιο) τοποθετηµένη στους λόφους της Τοσκάνης εκεί όπου οι βοσκοί θα έλθουν ευλαβικά να αποτίσουν φόρο τιµής ίσως λέγοντας µε χαµηλή φωνή "Και εγώ έζησα στην Αρκαδία" όπου ζείτε και σεις τώρα, και έζησα αυτή τη χαρά που ζείτε και ένιωσα πόνο στην καρδιά από συµπόνια και οίκτο, τώρα ιδού ο θάνατος είναι θαµµένος. Ενώ στο έργο του Guerchin το κεφάλι του θανάτου είχε πρωταγωνιστικό ρόλο όπου υποτίθεται πως το επίγραµµα αντιστοιχούσε στα δικά του λόγια. Ακόµη και εγώ υπάρχω στην Αρκαδία. Εδώ ο θεατής στη θέα του σταµατά ξαφνικά µε τρόµο. Αντίθετα στο έργο του Λούβρου φαίνεται ότι η επιγραφή και η σηµασία της δεν αναφέρεται στον ίδιο τον τάφο ενώ δεν ήταν καθόλου ασύνηθες στη λογοτεχνία του καιρού να µιλά ο τάφος - παρά το γεγονός πως πιο φυσικό θα ήταν να µιλά ο νεκρός που βρίσκεται στον τάφο. Αυτές οι συνεχείς µεταθέσεις από τη σηµασία του τάφου του Δ άφνιδος στο Βιργίλιο µέχρι τη σηµασία του τάφου της Φύλλιδος στο Sannazaro επιτείνουν τις λεπτές αποχρώσεις αλλά και τις διαφορές που υφίσταται η σηµασία του επιγράµµατος σε σχέση µε το ίδιο το αρχιτεκτονικό κτίσµα µνήµα τάφο. Έτσι ο Poussin χωρίς να µεταβάλλει το επίγραµµα µας καλεί, µας αναγκάζει να το µεταφράσουµε µεταθέτοντας το Ego στον θανόντα και όχι στον τάφο δηλ. στο θάνατο. Επεξεργαζόµενος τη ζωγραφική πλαστική µατιά ο Poussin θα ξεπεράσει τη λογοτεχνική φόρµουλα, θα µεταθέσει τον τάφο, τον απόντα θανόντα και τη φράση ολόκληρη θα την προβάλλει στο παρελθόν µε τον κίνδυνο να υποκατασταθεί η ανάµνηση, έτσι η φράση θα σηµαίνει ότι ο θάνατος υπάρχει ανάµεσα και στους πιο ευτυχισµένους ως µια σκέψη του θεατή όπου θα συνδέει µε µια διπλή έννοια το Ego και τη διαπίστωση ότι ακόµη και στην Αρκαδία εγώ ο θάνατος υπάρχω και το ότι και εγώ έζησα στην Αρκαδία. Στην ερµηνεία του G œ the η ιδέα του θανάτου απουσιάζει για να ειπωθεί ως "Εγώ επίσης έζησα στη χώρα της χαράς και της οµορφιάς". Εδώ ο κύκλος ξανακλείνει. Το "Ακόµη και στην Αρκαδία ο θάνατος υπάρχει" του Guerchin στο σχέδιο του Fragonard θα γίνει "Ακόµη και µέσα από το θάνατο η Αρκαδία υπάρχει". 4

5 5