Δ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ι Ε Ρ Α Σ Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Λ Ε Ω Σ Ι Ε Ρ Α Π Υ Τ Ν Η Σ Κ Α Ι Σ Η Τ Ε Ι Α Σ

Transcript

1 Δ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ι Ε Ρ Α Σ Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Λ Ε Ω Σ Ι Ε Ρ Α Π Υ Τ Ν Η Σ Κ Α Ι Σ Η Τ Ε Ι Α Σ Ἄγκυρα Ἐλπίδος Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ Β Τ Ε Υ Χ Ο Σ 7 1 Ν Ο Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ - Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ

2 Περιεχόμενα σελ. Πατριαρχική Ἀπόδειξις ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις, Ποιμαντορική Ἐγκύκλιος ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις, Μήνυμα τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου ἐπί τῇ ἐνάρξει τοῦ νέου ἔτους, Οἱ πνευματικές ὑποθῆκες τῆς παράδοσής μας: ἡ ἱλαρή ἐλπίδα στή θλίψη τῆς καθημερινότητας, Θεοδώρου Ξ. Γιάγκου Δικαιοσύνη καί ἀδικία στήν Πατερική Γραμματεία, Ἀποστόλου Ν. Μπουρνέλη «Ἡ χάρις καί ἡ ἀλήθεια διά Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐγένετο», Μιχαήλ Κ. Μαζωνάκη Οἱ ἱστορικοί τῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητας, Γιάννη Γ. Χρηστάκη Προσκυνηματική ἐκδρομή τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας σέ Τῆνο καί Ἄνδρο, Ἀρχιμ. Παϊσίου Δερμιτζάκη Εὐμένιος Ξηροποταμηνός, Ἀντωνίου Στιβακτάκη Ἡ Ἁγία Μεγαλομάρτυς Ἀναστασία ἡ Φαρμακολύτρια, Γιάννη Χλουβεράκη Ὁ θάνατος εἶναι τό αἰώνιο πρόβλημα τοῦ ἀνθρώπου, Μιχαήλ Μυγιάκη Ἀπό τή ζωή τῆς Μητέρας Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, Ἀπό τή ζωή τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας, Ἄγκυρα Ἐλπίδος Διμηνιαῖο Ὀρθόδοξο Περιοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Περιόδος Β, Τεῦχος 71, Νοέμβριος - Δεκέμβριος Ἰδιοκτήτης: Ἱερά Μητρόπολις Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Ἐκδότης-Διευθυντής, Ὑπεύθυνος κατά νόμο: Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος. Ἠλεκτρονική στοιχειοθεσία: Σταῦρος Κακοδειπνάκης, Γραμματεύς Ἱ. Μητροπόλεως. Ἐπιμέλεια ὕλης, ἠλεκτρονική σελιδοποίηση, προετοιμασία ἐκτύπωσης: Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης, Πρωτοσύγκελλος Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Διεύθυνση: Φιλοθέου Α 8, Ἱεράπετρα. Τηλέφωνο: /22786, FAX: / Web Site: / angira@otenet.gr Κωδικός Ταχυδρομείου: Ἐκτύπωση: Γραφικές Τέχνες «ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ», Ἡράκλειο, τηλ Τό περιοδικό ἀποστέλλεται δωρεάν. Προαιρετικές εἰσφορές καί ἐμβάσματα. Ἐξώφυλλο: Ἡ Γέννησις τοῦ Χριστοῦ, 18ος αἰ., Διαστ. 30 Χ 22 ἑκ. φορητή εἰκόνα, πού φυλάσσεται στό Ἐκκλησιαστικό Μουσεῖο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Παναγίας Ἀκρωτηριανῆς Τοπλοῦ Σητείας. Ὀπισθόφυλλο: Λεπτομέρεια ἀπό τήν ἴδια εἰκόνα. Τό περιοδικό ἐκδίδεται μέ τή χορηγία τοῦ Κοινωφελοῦς Ἐκκλησιαστικοῦ Ἱδρύματος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας «ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ». 2

3 Π α τ ρ ι α ρ χ ι κ ή Ἀ π ό δ ε ι ξ ι ς ἐ π ί τ ο ῖ ς Χ ρ ι σ τ ο υ γ έ ν ν ο ι ς Β Α Ρ Θ Ο Λ Ο Μ Α Ι Ο Σ ΕΛΕῼ ΘΕΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΠΑΝΤΙ Τῼ ΠΛΗΡΩΜΑΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΧΑΡΙΝ, ΕΛΕΟΣ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΝ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΕΝ ΒΗΘΛΕΕΜ ΓΕΝΝΗΘΕΝΤΟΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ «Χριστός γεννᾶται δοξάσατε. Χριστός ἐπί γῆς ὑψώθητε». Ας πανηγυρίσωμεν χαρμοσύνως τήν ἄφατον Θεοῦ συγκατάβασιν. Οἱ Ἄγγελοι προηγοῦνται ψάλλοντες "δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καί ἐπί γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία". Ἐπί τῆς γῆς ὅμως βλέπομεν καί βιοῦμεν πολέμους καί ἀπειλάς πολέμων. Καί ὅμως δέν ἀναιρεῖται ἐκ τούτου ἡ χαρμόσυνος ἀγγελία. Ἡ εἰρήνη, πράγματι ἦλθεν ἐπί τῆς γῆς διά τῆς καταλλαγῆς, ἐν τῷ προσώπῳ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ Θεοῦ καί τῶν ἀνθρώπων. Ἀλλά, ἀτυχῶς, δέν κατηλλάγημεν, παρά τό ἅγιον θέλημά Του, οἱ ἄνθρωποι μεταξύ μας. Διακείμεθα ἐχθρικῶς πρός ἀλλήλους. Διακρινόμεθα διά φανατισμούς ὡς πρός τάς θρησκευτικάς καί πολιτικάς μας πεποιθήσεις, διά πλεονεξίαν ὡς πρός τήν ἀπόκτησιν τῶν ἀγαθῶν, διά ἐπεκτατισμόν ὡς πρός τήν ἄσκησιν τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας. Καί οὕτω συγκρουόμεθα πρός τούς συνανθρώπους μας. Ὁ πεφωτισμένος αὐτοκράτωρ τῶν Ρωμαίων Ἅγιος Κωνσταντῖνος ὁ Μέγας, διά τοῦ Διατάγματος τῶν Μεδιολάνων, τοῦ ἐκδοθέντος ἐν ἔτει 313 μετά Χριστόν, ἐθέσπισε τήν ἐλευθέραν ἄσκησιν τῆς χριστιανικῆς πίστεως, παραλλήλως καί τήν ἐλευθέραν ἄσκησιν πάσης ἄλλης θρησκείας. Δυστυχῶς, μετά τήν πάροδον, ἔκτοτε, χιλίων ἑπτακοσίων ἀκριβῶς ἐτῶν, ἐξακολουθοῦν ἀσκούμενοι κατά τόπους θρησκευτικοί διωγμοί κατά χριστιανῶν ἤ ἄλλων χριστιανικῶν μειονοτήτων. Παραλλήλως, οἱ οἰκονομικοί ἀνταγωνισμοί ἐντείνονται παγκοσμίως καί ἡ ἐπιδίωξις τοῦ προσκαίρου κέρδους προωθεῖται ὡς κεφαλαιώδης σκοπός. Αἱ θλιβεραί συνέπειαι τῆς ὑπερσυγκεντρώσεως τοῦ πλούτου εἰς χεῖρας ὀλίγων καί τῆς οἰκονομικῆς ἐξαθλιώσεως μεγάλων ἀνθρωπίνων μαζῶν παραβλέπονται. Ἡ δυσαναλογία αὕτη, ἡ ὁποία χαρακτηρίζεται παγκοσμίως ὡς ο ἰ κ ον ο μ ι κ ή κρ ί σ ι ς, εἶναι κατ οὐσίαν ἀπότοκος τῆς ἠ θ ι κ ῆ ς κρ ί σ ε ω ς. Εἰς τήν ἠθικήν ταύτην κρίσιν, ἀτυχῶς ἡ ἀνθρωπότης δέν δίδει τήν πρέπουσαν σημασίαν. Πρός δικαιολόγησιν τῆς στάσεώς της ἐπικαλεῖται τήν ἐλευθερίαν τῶν συναλλαγῶν. Ἡ ἐλευθερία ὅμως τῶν συναλλαγῶν δέν ἐπιτρέπει τό ἔγκλημα. Καί ἐγκληματική συμπεριφορά δέν εἶναι μόνον ἡ περι- 3

4 γραφομένη εἰς τούς ποινικούς κώδικας. Εἶναι καί ἐκείνη ἡ ὁποία, ἄν καί δέν προβλέπεται ὑπό τῶν ἐπιταγῶν τῶν ποινικῶν νόμων, ὑφαρπάζει τόν πλοῦτον τῶν ἄλλων διά καταλλήλων μεθοδεύσεων. Ἐφ ὅσον ὁ νόμος δέν ἐπιβάλλεται, αἱ ἀντιδράσεις τῶν θιγομένων πολιτῶν ἐκδηλοῦνται πολλάκις ἀνεξελέγκτως καί προκαλοῦν διασάλευσιν τῆς κοινωνικῆς εἰρήνης. Παρακολουθοῦντες, λοιπόν, ἀπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ ἡμῶν Πατριαρχείου, τά "σημεῖα τῶν καιρῶν", κατά τά ὁποῖα "ἀκούονται" πανταχόθεν καί βιοῦνται "πόλεμοι καί ἀκαταστασίαι" καί ἐγείρεται ἔθνος ἐπί ἔθνος καί βασιλεία ἐπί βασιλείαν, σεισμοί τε μεγάλοι κατά τόπους καί λιμοί καί λοιμοί, φόβητρά τε καί σημεῖα ἀπ οὐρανοῦ μεγάλα παρουσιάζονται (πρβλ. Λουκ. κα, 10-12), βιοῦντες δέ ἐμπραγμάτως τό Βασιλειανόν, ὅτι "τῆς ἀγάπης ἐξαίρετα δύο ταῦτα τό λυπεῖσθαι μέν καί ἀγωνιᾶν ἐφ οἷς βλάπτεται ὁ ἀγαπώμενος, χαίρειν δέ καί ἀγωνίζεσθαι ὑπέρ τῆς ὠφελείας αὐτοῦ...ὁ δέ μή οὕτω συνδιατιθέμενος φανερός ἐστι μή ἀγαπῶν τόν ἀδελφόν" (Μ. Βασιλείου, Ὅροι κατ ἐπιτομήν, P.G. 31, 1200Α), κηρύττομεν ἀπό τῆς Ἱερᾶς ταύτης Καθέδρας τοῦ Κέντρου τῆς Ὀρθοδοξίας τό ἐπί θύραις νέον Ἔτος ὡς Ἔτ ο ς Π α ν α ν θ ρ ω π ί ν η ς Ἀ λ λ η - λ ε γ γ ύ η ς. Ἐλπίζομεν ὅτι οὕτω θά εὐαισθητοποιήσωμεν ἀρκετάς καρδίας τῶν μελῶν τῆς ἀνθρωπότητος ἐπί τοῦ προβλήματος τῆς μεγάλης καί ἐκτεταμένης πτωχείας καί ἐπί τῆς ἀνάγκης λήψεως μέτρων, πρός ἀνακούφισιν τῶν πεινώντων καί δυστυχούντων. Ζητοῦμεν, ὡς πνευματικός ἐκκλησιαστικός ἡγέτης, τήν σύμπραξιν ὅλων τῶν καλῆς θελήσεως προσώπων καί Κυβερνήσεων διά τήν πραγματοποίησιν ἐπί τῆς γῆς τῆς τοῦ Κυρίου εἰρήνης. Τῆς εἰρήνης, τήν ὁποίαν ἐπηγγέλθησαν οἱ Ἄγγελοι καί ἔφερε τό βρέφος Ἰησοῦς. Ἐπιθυμοῦντες τήν ἀληθῆ εἰρήνην ταύτην, τήν πάντα νοῦν ὑπερέχουσαν, ὀφείλομεν νά τήν ἐπιδιώκωμεν ἐμπράκτως, μή ἀδιαφοροῦντες διά τάς ἀδυναμίας, πνευματικάς καί ὑλικάς, τοῦ συνανθρώπου, ὑπέρ τοῦ ὁποίου Χριστός κατῆλθεν εἰς τόν κόσμον. Ἡ ἀγάπη καί ἡ εἰρήνη εἶναι γνωρίσματα τῶν Μαθητῶν καί Ἀποστόλων τοῦ Κυρίου καί παντός Χριστιανοῦ. Ὅθεν, προτρεπόμεθα ἑαυτούς καί ἀλλήλους, ὅπως κατά τ ό Ετ ο ς τ ο ῦ τ ο τ ῆ ς Πα ν α ν θ ρ ω π ί ν η ς Ἀ λ λη λ ε γ γ ύ η ς κ αταβάλλωμεν ὡς ἄτομα καί ὡς λαοί, συνειδητάς προσπαθείας διά τήν ἄμβλυνσιν τῶν ἀπανθρώπων συνεπειῶν τῶν μεγάλων ἀνισοτήτων καί διά τήν ἀναγνώρισιν ὑπό πάντων τοῦ δικαιώματος τῶν ἀσθενεστέρων πρός ἀπόλαυσιν τῶν ἀπαραιτήτων διά τήν ζωήν τοῦ ἀνθρώπου ἀγαθῶν. Τοιουτοτρόπως θά ἴδωμεν πραγματοποιουμένην ἐν τῷ μέτρῳ τοῦ ἀνθρωπίνως ἐφικτοῦ καί ἐπί τῆς γῆς τήν εἰρήνην. Προσκυνοῦντες μεθ ἁπάσης τῆς αἰσθητῆς καί τῆς νοητῆς κτίσεως τήν ἐκ Παρθένου ἐπί γῆς ἐνδημίαν τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ καί κλίνοντες γόνυ ἐνώπιον τοῦ Βρέφους Ιησοῦς, τοῦ φωτισμοῦ καί σωτῆρος μας, τοῦ ὑπερασπιστοῦ τῆς ζωῆς μας, διερωτώμεθα ἀληθῶς μετά τοῦ Ψαλμῳδοῦ τίνα φοβηθησόμεθα ἤ ἀπό τίνος δειλιάσωμεν (πρβλ. Ψαλμ. 26) οἱ χριστιανοί, ἐφ ὅσον "ἐτέχθη ἡμῖν σήμερον Σωτήρ" (πρβλ. Λουκ. β 11), "ὁ Κύριος τῶν δυνάμεων καί βασιλεύς τῆς δόξης" (πρβλ. Ψαλμ. 23); Εὐχόμεθα καί προσευχόμεθα ἐκτενῶς καί ὁλοκαρδίως ὅπως τό ἀνατέλλον ἔτος 2013 καταστῇ διά πάντας ἔτος πανανθρωπίνης ἀλληλεγγύης, ἐλευθερίας, καταλλαγῆς, εὐδοκίας, εἰρήνης καί εὐφροσύνης καί ὅπως ὁ ἐν Σπηλαίῳ τεχθείς προαιώνιος Λόγος τοῦ Πατρός, ὁ ἑνώσας τούς ἀγγέλους καί τούς ἀνθρώπους ἐν ἑνί τάγματι καί ποιήσας εἰρήνην ἐπί τῆς γῆς, χαρίζῃ εἰς πάντας ὑπομονήν, ἐλπίδα καί δύναμιν καί εὐλογῇ τόν κόσμον διά τῶν θείων δωρεῶν τῆς ἀγάπης Αὐτοῦ. Ἀμήν. Φανάριον, Χριστούγεννα βιβ Ὁ Κωνσταντινουπόλεως ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ Διάπυρος πρὸς Θεὸν εὐχέτης πάντων ὑμῶν 4

5 Π ο ι μ α ν τ ο ρ ι κ ή Ἐ γ κ ύ κ λ ι ο ς ἐ π ί τ ο ῖ ς Χ ρ ι σ τ ο υ γ έ ν ν ο ι ς Ε Υ Γ Ε Ν Ι Ο Σ ΕΛΕῼ ΘΕΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ Τῼ ΙΕΡῼ ΚΛΗΡῼ ΚΑΙ Τῼ ΘΕΟΦΡΟΥΡΗΤῼ ΛΑῼ ΤΗΣ ΑΓΙΩΤΑΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ ΧΑΡΙΝ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΝ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΕΝ ΒΗΘΛΕΕΜ ΤΕΧΘΕΝΤΟΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ. «Ἵνα πληρωθῇ τό ρηθέν ὑπό τοῦ Κυρίου λέγοντος ἐξ Αἰγύπτου ἐκάλεσα τόν υἱόν μου» (Ματθ. 2,16). Ἀγαπητοί μου Ἀδελφοί, Τό ἀπό αἰώνων σεσιγημένο μυστήριο τῆς πανανθρώπινης σωτηρίας ἀποκαλύπτεται καί πάλι σήμερα μέ τή Μητρόπολη τῶν ἑορτῶν, τά Χριστούγεννα, γιά νά ξαναζήσουμε τή θεία Γέννηση. Ὅλες οἱ Προφητεῖες πραγματοποιοῦνται στό πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ, τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, πού εἶναι ὁ Μεσσίας, ὁ Σωτήρας τοῦ ἀνθρώπου. Ὀκτακόσια χρόνια πρίν, ὁ Προφήτης Ὠσηέ, ὁ προφήτης τῆς ἀγάπης, ὡς ἄλλος Πρόδρομος τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, προφητεύει, προμηνύει καί ἐξαγγέλει: «εἶδε» ὡς νήπιο τόν Χριστό στήν ἀγκαλιά τῆς Μητέρας Του νά ἐπιστρέφει στόν τόπο τῆς γεννήσεως καί καταγωγῆς Του. Ἐπιστρέφει γιά νά πληρωθοῦν ὅλες οἱ Προφητεῖες καί νά ἀποδεχθοῦν ὅλοι ὅτι εἶναι ὁ ἀναμενόμενος Μεσσίας. Τόν καλεῖ ἡ ἀγαπητική φωνή τοῦ οὐράνιου Πατέρα Του, ἡ προαιώνια βουλή Του, πού κράζει καί καλεῖ τό παιδί Του ἀπό τήν Αἴγυπτο. Ἡ Αἴγυπτος ἦταν ἡ προσφυγιά, πού τοῦ ἐπέβαλλε ἡ μανία τοῦ Ἡρώδη, ὁ φθόνος καί ἡ κακία τῆς ἐξουσιομανίας. Ἐκεῖνος εἶχε προορισμό νά κατοικήσει στή Ναζαρέτ, τήν πτωχή καί ἀσήμαντη πόλη, πού Τοῦ χάρισε καί τήν ἐπωνυμία «Ναζωραῖος». Νά γίνει ὁ προστάτης τῶν πτωχῶν, τῶν μικρῶν καί ἀνίσχυρων, τῶν ἀδικουμένων καί κατατρεγμένων, τούς ὁποίους καί Ἀδελφούς δικούς Του ὀνόμασε. «Ἐφ ὅσον ἐποιήσατε ἐνί τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοί ἐποιήσατε» (Ματθ. 25,40). Ἡ Αἴγυπτος ἦταν συχνά τόπος καταφυγῆς καί ἀπομάκρυνσης ἀπό τήν τυραννική ἐξουσία τοῦ Ἡρώδη. Ἦταν ἡ γειτνιάζουσα πρός νότο τῆς Ἰουδαίας χώρα. Στήν Αἴγυπτο, σημειώνει ὁ ἱερός Χρυσόστομος, δοκιμάζεται ἡ πίστη τοῦ Ἰωσήφ στόν Ἄγγελο, πού τόν διατάσσει νά φύγει μέ τό παιδί καί τή Μητέρα Του. Δέν διαμαρτύρεται, οὔτε ρωτᾶ γιά τόν χρόνο τῆς ἀποδημίας. Εἶχε πλέον πεισθεῖ, ὅτι ὅλα εἶναι στό σχέδιο τῆς θείας οἰκονομίας. «Ἕως ἄν εἴπω σοι». Τοῦ εἶναι ἀρκετό, πείθεται καί ὑπακούει στό θέλημα τοῦ Θεοῦ «Θεοῦ γάρ ἐστιν τό κυηθέν». Μέ πίστη μόνο τοῦτο ἐνεργεῖται τό μυστήριο καί τή μεγάλη χαρά τῆς γεννήσεως διαδέχεται ἡ λύπη τῆς 5

6 ἀποδημίας, ἡ ὑπομονή στή δοκιμασία καί στή θλίψη. Ὁ Ἰωσήφ ὑπομένει ἀγγόγυστα καί ἀδιαμαρτύρητα τούς πειρασμούς, γιατί γνωρίζει ὅτι ὁ Θεός θά τόν δικαιώσει. Καί πράγματι! Ἔμεινε στήν ἱστορία ὡς ὁ δίκαιος Ἰωσήφ, γιατί προστάτευσε καί διακόνησε τό μυστήριο τῆς θείας Γέννησης. Τό «ἐξ Αἰγύπτου ἐκάλεσα τόν Υἱόν μου» κατά τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας σημαίνει τήν πρόσκληση τοῦ Ἰσραήλ γιά τή χώρα τῆς γῆς Χαναάν, τῆς γῆς τῆς Ἐπαγγελίας. Τῆς γῆς ὅπου θά ἐκπληρωθοῦν οἱ Προφητεῖες, ἡ ἀληθινή λατρεία τοῦ Θεοῦ καί ἡ προσωπική σωτηρία. Ὁ στίχος στόν Προφήτη Ὠσηέ στό ἑβραϊκό πρωτότυπο κείμενο, ἀναφέρεται στόν πληθυντικό ἀριθμό, «ἐξ Αἰγύπτου ἐκάλεσα τά τέκνα αὐτοῦ». Ἡ ὁδοιπορία ἀπό τήν Αἴγυπτο στή γῆ τῆς ἐπαγγελίας εἶναι ἡ προοδευτική καί ἀναγεννητική πορεία τοῦ νέου Ἰσραήλ, «τόν τῆς ἀνόδου ταύτης τύπον ἐπλήρουν». Ἀλλά καί πάλι ἡ διαμονή τοῦ Χριστοῦ στήν Αἴγυπτο ἦταν τό ἄγγελμα καί τό προοίμιο τοῦ ἐκχριστιανισμοῦ τῆς χώρας ἐκείνης. Καί ὡς γνωστό κατά τούς πρώτους αἰῶνες μεγαλούργησε καί καρποφόρησε διά τοῦ χριστιανισμοῦ ἡ Αἰγυπτιακή Ἐκκλησία καί κηρύττει Ἰησοῦ Χριστό γεννηθέντα, παθόντα καί ἀναστάντα ἕως τίς μέρες μας. Ἀγαπητοί μου Ἀδελφοί, Καί μεῖς σήμερα, ὕστερα ἀπό αἰῶνες μακρᾶς ἱστορίας καί ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως, δυστυχῶς προτιμοῦμε τήν αὐτοεξορία ἀπό τόν οἴκο τοῦ αἰωνίου Πατρός, ἀπό τήν ἀληθινή διδασκαλία τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καί ἀπό τό σωτηριῶδες ἔργο τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Πεισματικά ἐπιμένουμε καί παραμένουμε σέ κάποια ξένη «Αἴγυπτο» μέ ψεύτικους θεούς καί ψεύτικες ἐλπίδες. Ὀφείλουμε, ὅμως, νά ἐνσκύψουμε μέσα μας καί νά διαπιστώνουμε κατά πόσο πιστεύομε στόν ἀναμενόμενο Μεσσία καί Λυτρωτή Ἰησοῦ. Κατά πόσο προσμένομε τή θεία γέννηση μέσα στό σπήλαιο τῆς ψυχῆς μας. Ἀπό ἐμᾶς ἐξαρτᾶται νά ἀποβάλλομε τίς ψευδαισθήσεις τῆς αὐτοεξορίας τῆς βασανιστικῆς ἐγωπάθειας, τοῦ αἰσθησιασμοῦ καί τῆς ἀρχομανίας τῶν ὑποσχέσεων καί προσδοκιῶν. Ἄς μείνουμε πιστοί, ψύχραιμοι καί ὑπάκοοι στό θέλημα τοῦ Θεοῦ, ὅπως ὁ δίκαιος Ἰωσήφ, γιά νά μετέχουμε καί νά διακονοῦμε τή δική μας σωτηρία καί τῶν συνανθρώπων μας. Ἡ αὐτοεξορία, ἡ αὐτονόμηση τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ μακράν τοῦ Θεοῦ ζωή σέ κάποια «ξένη Αἴγυπτο» γίνεται αὐθυπέρβαση καί διαστροφή, πορεία θανάτου καί καταστροφῆς. Ὁ αἰώνιος Θεός ἔγινε ἄνθρωπος γιά νά ἁγιάζει τή φύση μας, χωρίς ἐκβιασμό καί ἐπιβολή, xωρίς προσωπική χρηστικότητα καί σκοπιμότητα, ἀλλά μόνο γιά νά πραγματοποιήσει τή θεία βουλή. Πάντα Αὐτός ἀπό τή δική Του φύση μᾶς πλουτίζει. Ἐκεῖνος ἔγινε φτωχός γιά νά πλουτίσουμε τήν ἑαυτοῦ θεότητα. Σεβάστηκε καί σέβεται τό δημιούργημά Του, τόν ἄνθρωπο, σ ὅποια κατάσταση καί ἄν βρίσκεται. Ζήτησε, ἐπίσης, τή συγκατάβαση τῆς ἀνθρώπινης φύσεως ἀπό τή θεληματική καί ἐλεύθερη αὐτοπροσφορά τῆς Θεοτόκου, πού εἶπε «Ἰδού ἡ δούλη Κυρίου γένοιτό μοι κατά τό ρῆμα Σου» (Λουκ. 1,38). Ἔτσι ταυτίστηκε ἡ θέληση τοῦ Θεοῦ μέ τή θέληση τοῦ ἀνθρώπου. Διά μέσου τῆς Θεοτόκου Παρθένου Μαρίας ἑνωθήκαμε μέ τό θεῖο καί προαιώνιο Θεό καί ζοῦμε ἀπό τότε μέχρι σήμερα τήν προσωπική γέννηση τοῦ Θεανθρώπου ὡς προσωπική ἀναγέννηση, ὡς ἀνάπλαση καί ἀναδημιουργία, ὡς ἐπιστροφή στήν αἰώνια γῆ τῆς ἐπαγγελίας, στήν Ἐκκλησία τοῦ ζῶντος Θεοῦ. Ὀφείλομε στίς μέρες μας νά ξαναβροῦμε τή χαμένη αἰσιοδοξία, τή χαρά πού δέν φαίνεται ὡς ὁ «Ἥλιος τῆς δικαιοσύνης», γιά νά γίνει ἡ Γέννηση τοῦ Χριστοῦ νέα ἀνατολή ἐξ ὕψους καί νά ἀπομακρυνθεῖ ἐντελῶς ὁ πόνος καί ἡ σκιά τοῦ θανάτου. Ἡ μανία τοῦ σύγχρονου Ἡρώδη εἶναι ἡ σφαγή κάθε χριστιανικῆς ἐλπίδας, ἡ μόνιμη ἄρνηση τοῦ Θεοῦ, ἡ ἐκδίωξη καί ἡ ἀποστασία. Ἄς βροῦμε πάλι τόν ἐξ Ἀνατολῆς Ἀστέρα, πού θά μᾶς καθοδηγήσει στόν νεογέννητο Χριστό, γιά νά ἀκολουθήσομε τό παράδειγμα τῶν Μάγων καί νά ἀποδράσουμε «δι ἄλλης ὁδοῦ», τῆς ὁδοῦ τῆς μετανοίας καί τῆς ἐπιστροφῆς πρός τόν Πατέρα, στήν ἔφορη καί καρποφόρα γῆ τῆς Μητρός Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας. Αὐτή συνεχίζει μέχρι σήμερα νά χαρίζει δῶρα στούς ἀγωνιστές καί μάρτυρες τῆς παρούσης ζωῆς, ὡς χρυσό τόν ἀσύλληπτο θησαυρό τῆς ἀμω- 6

7 μήτου-ἀνοθεύτου πίστεως καί διδασκαλίας, ὡς λιβάνι τήν ἁγιασμένη καί μυρισμένη ἁγνή ζωή καί βιοτή, καί ὡς σμύρνα τήν ἀνάγκη ταφῆς τῆς ἐγωπάθειας καί τελείας νέκρωσης τῆς ἀνθρώπινης ἐμπάθειας καί ἀδυναμίας. «Ὥρα ἡμᾶς ἤδη ἐκ τοῦ ὕπνου ἐγερθῆναι» (Ρωμ. 13,11), λέγει ὁ Ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν Παῦλος. Τότε ἡ κρίση μπορεῖ μαζί μέ τόν Χριστό νά γίνει ἀφύπνιση. Καί ἡ ἀφύπνιση θά νικήσει τήν παρακμή. Καί ἡ παρακμή θά γίνει ἐπιστροφή στίς πηγές τῆς ἱστορίας καί τοῦ πολιτισμοῦ μας. Θά ζωντανέψει ἡ πίστη, θά ἀναστηθεῖ ἡ ἐλπίδα, θά λάμψει τό φῶς καί ἡ Ἀλήθεια. Θά ἀπομακρυνθεῖ τό σκοτάδι τῆς ἀπελπισίας. Θά σταματήσουν οἱ αὐτοκτονίες, οἱ κλοπές καί οἱ ληστεῖες, οἱ ἀπειλές, οἱ κραυγές καί ἡ δυστυχία τῶν ἀποψυχούντων ἀνθρώπων. Θά ξαναβροῦμε τήν «πεσοῦσαν εἰκόνα τοῦ Ἀδάμ». Ἀγαπητοί μου Ἀδελφοί, Πατρικά σᾶς εὔχομαι ὅλοι νά ζήσουμε ἀληθινά Χριστούγεννα μαζί μέ τόν πάντων Θεό, τόν Ἐμμανουήλ, πού ἑρμηνεύεται «μεθ ἡμῶν ὁ Θεός», ὁ Θεός μαζί μας. Καί «εἰ ὁ Θεός μεθ ἡμῶν, οὐδείς καθ ἡμῶν». Ἄν ὁ Θεός εἶναι μαζί μας, κανείς δέν μπορεῖ νά μᾶς βλάψει. Σ Αὐτόν ἀνήκει ἡ δόξα καί ἡ δύναμη, τώρα καί πάντοτε καί στούς αἰῶνες. Ἀμήν. Ἀδελφοί, Χριστός Ἐτέχθη! Ἀληθῶς Ἐτέχθη! Χριστούγεννα 2012 Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ Ὁ Ἱεραπύτνης καί Σητείας ΕΥΓΕΝΙΟΣ Διάπυρος πρός τόν Ἐνανθρωπήσαντα Σωτῆρα Εὐχέτης πάντων ὑμῶν Τό νέο ἐγκόλπιο ἡμερολόγιο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας 2013 Κυκλοφόρησε τό νέο ἐγκὀλπιο ἡμερολόγιο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας, τό ὁποῖο εἶναι ἀφιερωμένο στούς ἱστορικούς Ναούς καί τά χριστιανικά Μνημεῖα τῶν Ἐνοριῶν τοῦ Ὀροπεδίου Χανδρᾶ Σητείας. Στό καλαίσθητο ἐγκόλπιο ἡμερολόγιο τοῦ 2013 παρουσιάζονται ἀρχικά ἀπό τόν διακεκριμένο Δρ. Βυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καί Καθηγητή στήν Ἀνωτάτη Ἐκκλησιαστική Ἀκαδημία Θεσσαλονίκης κ. Γ. Φουστέρη τά σημαντικότερα χριστιανικά μνημεῖα καί οἱ ἱστορικοί ναοί τῶν Ἐνοριῶν Χανδρᾶ, Ζήρου, Ἀρμένων, Παπαγιαννάδων, Σιτάνου, Περβολακίων, Καλοῦ Νεροῦ καί Γούδουρα, συμπεριλαμβανομένων καί τῶν οἰκισμῶν Παντέλι, Ἐτιάς, Βόιλας καί Κατελιώνα. Στό δεύτερο μέρος περιγράφονται οἱ σημαντικότεροι ἱστορικοί σταθμοί τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, τό κρητικό ἁγιολόγιο, ἡ διοικητική διάρθρωση τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως καί τό ἀναλυτικό ἡμερολόγιο μέ τό ἑορτολόγιο, τά εὐαγγελικά καί ἀποστολικά ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν καί τῶν ἑορτῶν, καθώς καί τίς διατεταγμένες νηστεῖες. Ἐπίσης παρέχονται ὁδηγίες γιά τήν τέλεση τῶν μυστηρίων καί χρήσιμες πληροφορίες γιά τήν ἱεραποστολική καί φιλανθρωπική δράση τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας. Διατίθεται στούς Ἐνοριακούς Ναούς, τίς Ἱερές Μονές, καθώς καί στό βιβλιοπωλεῖο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως στήν Ἱεράπετρα (Λασθένους 28, τηλ ). 7

8 Μ ή ν υ μ α τ ο ῦ Σ ε β. Μ η τ ρ ο π ο λ ί τ ο υ Ἱ ε ρ α π ύ τ ν η ς κ α ί Σ η τ ε ί α ς κ. Ε Υ Γ Ε Ν Ι Ο Υ ἐ π ί τ ῇ ἐ ν ά ρ ξ ε ι τ ο ῦ ν έ ο υ ἔ τ ο υ ς «Ὁ τῶν αἰώνων Ποιητής καί Δεσπότης, Θεέ τῶν ὅλων, ὑπερούσιε ὄντως, τήν ἐνιαύσιον εὐλόγησον περίοδον, σῴζων τῷ ἐλέει Σου τῷ ἀπείρῳ, ἔφορον πᾶσιν τό ἔτος χορήγησον» (Κοντάκιον τῆς Ἰνδίκτου). Ἀγαπητοί ἐν Χριστῷ Ἀδελφοί καί τέκνα περιπόθητα, Μέ ἀνάμεικτα συναισθήματα χαρᾶς καί λύπης, ἐλπίδας καί ἀπελπισίας, δίνουμε εὐχές γιά τό νέο χρόνο 2013 συγκρατημένοι, χωρίς νά ἀμφιβάλλει κανείς ὅτι καί τοῦτο τό ἔτος εἶναι κρίσιμο ἀπό κάθε πλευρά, οἰκονομική, κοινωνική καί πολιτική. Μιά κοινωνία πού στηρίζεται μόνο στίς δόσεις τῶν δανειστῶν προσβλέποντας κυρίως στήν ἀνύψωση τῆς οἰκονομίας της, δυστυχῶς ὑπονομεύει τόν πολιτισμό της καί προκαλεῖ ρήγματα στήν κοινωνική συνοχή, πληγές ἀνίατες, πόνο καί δυστυχία μεγάλη, γιατί καταρρέει τό σύστημα ἀντιστήριξης στίς ἀξίες καί τά ἰδανικά τῆς ζωῆς. Συγχρόνως τή χρονιά αὐτή περιμένομε νά δοῦμε κοινωνικές ἀνακατατάξεις, ἀνασυγκρότηση τῆς κοινωνίας, πολιτειακές ἀλλαγές. Ὅλα αὐτά μᾶς τρομάζουν καί μᾶς προβληματίζουν, γιατί πίστεψε ὁ ἄνθρωπος μόνο στό χρῆμα, πού θά τοῦ λύσει τά προβλήματα. Γρήγορα, ὅμως γεύτηκε τήν πίκρα τῆς ἀπογοήτευσης καί παραδόθηκε στούς ἰσχυρούς τῆς γῆς ἀγνοώντας τόν ὑψηλό προορισμό του, τήν ἀποστολή του, τήν πίστη του σ ἕνα ἀληθινό καί παντοδύναμο Θεό. Ὅμως, «πάντα δυνατά τῷ πιστεύοντι» (Μάρκ. 9,23) καί «χωρίς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν» (Ἰωάν. 15,5), λέει ὁ Κύριος. Μέσα ἀπό την ἀδυναμία τοῦ κοσμικοῦ γίγνεσθαι καί τῆς σύγχρονης ἀναταραχῆς ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ συνεχίζει τήν πορεία της. Πορεία μέσα στόν κόσμο καί τά τοῦ κόσμου, μέσα στήν παράδοση τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας μας, μέσα στό δυναμισμό τοῦ εὐσεβοῦς λαοῦ μας. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι «ἡ μικρά ζύμη» πού «ὅλον τό φύραμα ζυμοῖ» (Γαλ. 5,9). Ζυμώνει καί ἀναπλάσσει ὅλη τή ζωή τοῦ ἀνθρώπου καί ὑπερκαλύπτει τίς ἀνάγκες του. Κι αὐτό γιατί τόν ἐλευθερώνει ἀπ τά πάθη του, καθαρίζει τόν νοῦ καί τήν καρδιά του, τόν φωτίζει καί τόν ἁγιάζει. Μόνο ἡ Ἐκκλησία ρυθμίζει τίς σχέσεις τοῦ ἀνθρώπου μέ τούς συνανθρώπους του καί μέ τόν Ἴδιο τόν Θεό. Τόν συνοδεύει σ ὅλες τίς ἐκφάνσεις τῆς ζωῆς του καί σ ὅλη τήν ἐπίγεια πορεία του καί πέραν αὐτῆς, στήν ἄπειρη αἰωνιότητα. Ἀπόδειξη εἶναι οἱ Ἅγιοι, οἱ πνευματικοί Πατέρες καί Διδάσκαλοι, οἱ Ἅγιοι Μάρτυρες καί Ὁμολογητές, τά «εὐώδη ἄνθη τοῦ παραδείσου».

9 Καί ἐμεῖς μποροῦμε νά στηριχτοῦμε σ αὐτούς, νά ἐλπίζομε στίς πρεσβεῖες καί τή βοήθειά τους, νά ζητοῦμε τή μεσιτεία τους. Ὅλοι μαζί ἀποτελοῦμε τό Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας μας. Τά ἐπίγεια καί οὐράνια μαζί σέ μία θεοκοινωνία, τήν ὁποία ὀνομάζομε «ἐν Χριστῷ Ἀδελφότητα». Ὁ Ἱερεύς μᾶς προτρέπει νά προσευχηθοῦμε: «Ὑπέρ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου ἡμῶν, τοῦ Τιμίου Πρεσβυτερίου, τῆς ἐν Χριστῷ διακονίας, παντός τοῦ Κλήρου καί τοῦ λαοῦ, τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν». Μόνο ἡ Τοπική Ἐκκλησία μέχρι σήμερα προσεύχεται καί ἁγιάζει ὅλα τά μέλη της, Κληρικούς καί λαϊκούς καί τούς ἀναγνωρίζει ὡς μέλη τῆς ἴδιας οἰκογένειας μέ κοινό Πατέρα καί ὁδηγό, μέ κοινούς προστάτες καί βοηθούς τούς Ἁγίους μας. Στήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ ὅλοι ἔχουν θέση ἀρκεῖ νά τό ἐπιθυμοῦν καί νά ἀξιοποιοῦν τό προνόμοιο νά ἔχουν θέση-μέρος καί κλῆρο- στήν ἐπίγεια καί τήν οὐράνια Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Καί ἐπειδή ἡ Ἐκκλησία δέν εἶναι ἕνας ἁπλός ὀργανισμός, ἀλλά «ἐκκλησία θεοῦ ζῶντος, στῦλος καί ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας» (Α Τιμ. 3,15) τοῦ Χριστοῦ, γι αὐτό ὅλα «εὐσχημόνως» καί «κατά τάξιν» πρέπει νά γίνονται, «πάντα δὲ εὐσχημόνως καὶ κατὰ τάξιν γινέσθω» (Α Κορ. 14,40). Ἔτσι ὑπάρχει τάξη, βαθμίδες καί τρόποι ἐπιτελέσεως τῆς θείας λατρείας καί τῆς ἀποστολῆς τῆς Ἐκκλησίας. Ὅλα γίνονται μέ τήν εὐχή και τήν εὐλογία τοῦ Ἐπισκόπου καί Μητροπολίτου τῆς περιοχῆς. Εἶναι ἐκεῖνος πού διασφαλίζει τήν τάξη και τήν ἑνότητα, τήν πίστη καί τήν πράξη, τήν ἀποστολή καί τή διακονία. Γι αὐτό φέτος καλοῦμε τούς νέους Ἐκκλησιαστικούς-ἐνοριακούς Ἐπιτρόπους νά στελεχώσουν τίς Ἐνορίες τους, νά συμβάλλουν στήν ἄρτια λειτουργία τῆς Ἐνορίας τους. Ὑπάρχουν πολλές δραστηριότητες καί ὁ Ἱερεύς μόνος του ἀδυνατεῖ νά συμπληρώσει τά κενά. Γι αὐτό ὑπάκουοι, πειθαρχικοί, ἐργατικοί καί συνεργάσιμοι οἱ ἐνοριακοί Ἐπίτροποι συμπληρώνουν καί ἐνισχύουν τό ἔργο τῆς Ἐνορίας καί τοῦ Ἐφημερίου Ἱερέως πρός δόξαν Θεοῦ καί πρός ἐνίσχυση καί εὐλογία ὅλων. Ἀρκεῖ νά ἐκκλησιαζόμαστε κάθε Κυριακή, νά συμβάλλομε στήν εὐκοσμία καί εὐταξία κατά τό «ἁγίασον τούς ἀγαπῶντας τήν εὐπρέπειαν τοῦ οἴκου Σου» καί νά συμπονοῦμε καί νά συμπάσχομε μέ τούς συνανθρώπους μας. Ὅποιος κάνει τό ξένο δικό του καί διακονεῖ τούς ἀδελφούς του τότε τόν διακονεῖ ὁ Ἴδιος ὁ Θεός. Τότε μέ μιά καρδιά κι ἕνα στόμα θά «δοξάζεται τό πάντιμον καί μεγαλοπρεπές ὄνομα» τοῦ Θεοῦ, θά προάγεται ἡ κοινωνία μας καί θά αὐξάνεται ὁ ἁγιασμός καί ἡ εὐλογία τοῦ Θεοῦ στήν Ἐνορία μας. Τότε θά προάγεται ὅλο τό ἱερό σῶμα τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας μας καί θά ἀξιοποιεῖται ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ, πού «πάντας ἀνθρώπους θέλει σωθῆναι καί εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν» (Α Τιμ. 2,4). Καλή καί καρποφόρα συνεργασία, καλή ὑγεία καί πνευματική πρόοδο, οἰκογενειακή εὐτυχία καί γαλήνη! Καλή καί εὐλογημένη ἀπό τόν Κύριο χρονιά! Ἱεράπετρα, 1 Ἰανουαρίου 2013 Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ Ὁ Ἱεραπύτνης καί Σητείας ΕΥΓΕΝΙΟΣ, Διάπυρος πρό τόν ἐν σαρκί περιτμηθέντα Κύριον εὐχέτης πάντων ὑμῶν 9

10 Οἱ πνευματικές ὑποθῆκες τῆς παράδοσής μας: ἡ ἱλαρή ἐλπίδα στή θλίψη τῆς καθημερινότητας Θεοδώρου Ξ. Γιάγκου Καθηγητῆ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Οταν πρίν ἀπό λίγες ἡμέρες ὁ καλός Σας Ποιμενάρχης εἶχε τήν εὐγενική, φερωνύμως, καλωσύνη νά μέ προσκαλέσει νά ὁμιλήσω σέ αὐτή τήν ἐκλεκτή σύναξη 1, αὐθόρμητα ἀναρωτήθηκα: πῶς ἐγώ ὁ ἐμπλεγμένος στήν ψυχρή ἐπιστήμη τῶν χειρογράφων καί τῶν νομικῶν κειμένων θά μπορέσω νά ἀπευθυνθῶ σέ ἀνθρώπους πού ἔχουν τή δροσιά τῆς ἁπλότητας καί τήν ἐλευθερία ἀπό τή φυσίωση τῆς ἐπιστήμη. Σέ αὐτούς πού, κατά τό Γιῶργο Σεφέρη, ἔχουν τή γνησιότητα. Ταυτόχρονα μία δεύτερη σκέψη ἦλθε καί διόρθωσε τόν ἀμφίβολο λογισμό. Σήμερα στήν περιδίνηση τῶν πολλῶν καί θλιβερῶν εἰδήσεων, στίς ὁποῖες ἔχουμε ἐγκλωβισθεῖ, εἶναι ἡ ὥρα τοῦ πνευματικοῦ κόσμου νά καταθέσει αὐτός τόν δικό του δυναμικό λόγο, πού θά παράσχει τά ἰσχυρά ἀντισώματα ἐνάντια στήν παρακμή. Ἄν ὁ κόσμος τῶν γραμμάτων δέν ἀναλάβει πρωτοβουλία νά χαράξει τόν δρόμο πρός τήν ἀναδημιουργία, τότε ἡ κατάσταση θά χειροτερεύσει. Δόξα τῷ Θεῷ ὁ πνευματικός λειμώνας τῆς ὀρθόδοξης παράδοσης ἔχει πολλά καί εὐώδη ἄνθη. Ὡς ἐκ τούτου δέν θά δυσκολευθῶ ἰδιαίτερα στήν ἀνθολόγηση. Πολύ περισσότερο δέν θά καταβάλω κάποια συστηματική καί ἐπώδυνη προσπάθεια γιά τήν κατασκευή πειστικῶν ἐπιχειρημάτων, γιατί ἡ ἀνθοφορία οἴκοθεν ἐκπέμπει εὐχάριστο θέαμα καί κερδίζει τόν ὀφθαλμό. Ὅμως ἡ ἡδονή τοῦ ὀφθαλμοῦ δέν ἐξασφαλίζει αὐτόματα καί τήν ἡδονή τῆς ψυχῆς. Ἐπιβάλλεται σέ αὐτή τήν περίπτωση νά γίνει ἕνα ἀκόμα βῆμα: ὁ ἄνθρωπος νά λειτουργήσει ὡς φίλεργος μέλισσα πού θά περισυλλέξει τή γύρη γιά νά τή μεταλλάξει σέ γλυκύ μέλι. Αὐτό τό βῆμα εἶναι ἀναγκαῖο καί εἶναι ἐκεῖνο πού χαρακτηρίζεται ὡς τό γρηγορότερο ἀπό τή φθορά, καθώς λέει ὁ ποιητής. Ἡ ὀρθόδοξη παράδοση ἔχει πλοῦτο, τόν ὁποῖο ὀφείλουμε ὄχι μόνο νά γνωρίζουμε, ἀλλά καί νά μελετοῦμε σέ βάθος, σύμφωνα καί μέ τά παραπάνω. Ἀπό τά πολλά καί σημαντικά θά ἐπιλέξω κάποια, προσφέροντας στό μέτρο τοῦ δυνατοῦ, τόν ἱλαρό λόγο τῆς ἐλπίδας, πού ἀπορρέει ἀπό τήν παράδοσή μας. Ὅταν κάποιος ἐπισκεφθεῖ τήν Παναγία τῶν Παρισίων θά δεῖ στό ὑπέρθυρο τῆς εἰσόδου τοῦ ναοῦ τήν παράσταση τῆς κρίσεως, δηλαδή τήν παράσταση τῆς Δευτέρας Παρουσίας τοῦ Κυρίου. Στό μέσο ὁ δικαιοκρίτης Κύριος, ἔνθρονος, καί ἑκατέρωθεν αὐτοῦ, δεξιά οἱ χοροί τῶν δικαίων, πού θά λάβουν ὡς ἀντιμισθία τόν παράδεισο, καί ἀριστερά οἱ καταδικασμένοι «εἰς τό πῦρ τό αἰώνιον», πού θά ἀπολάβουν τούς καρπούς τῶν ἀδικιῶν τους, πρός ἱκανοποίηση τῆς θείας δικαιοσύνης. Ἡ ἴδια παράσταση ὑπάρχει καί σέ ἄλλους ναούς τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας καί ἐκφράζει τή σχετική διδασκαλία τῆς Σχολαστικῆς θεολογίας πού διατυπώθηκε εὐθύς μετά τό σχίσμα τοῦ 1054, ἀπό τόν Ἄνσελμο Καντερβουρίας. Ἄν τώρα ἀναζητήσουμε νά δοῦμε ποιά εἶναι ἡ εἰκόνα στήν ἀντίστοιχη θέση τῶν ναῶν τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, θά διαπιστώσουμε ὅτι αὐτή παριστάνει τόν Χριστό μέ ἀνοιχτά χέρια, κρατώντας τό Εὐαγγέλιο καί σημειωμένο ἐπ αὐτοῦ τό βιβλικό χωρίο: «Ἐγώ εἰμί ἡ ὁδός καί ἡ ἀλήθεια καί ἡ ζωή». Εἶναι ἕνα μήνυμα πατρικό γεμάτο ἐλπίδα καί αἰσιοδοξία, χωρίς τόν φόβο τῆς κρίσεως, πού ἐκ τῶν 1. Ὁμιλία τοῦ κ. Θ. Γιάγκου στόν Ἱ. Καθεδρικό Ναό Ἁγίας Φωτεινῆς Ἱεράπετρας μετά τό πέρας τοῦ Ἀρχιερατικοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς 2 Δεκεμβρίου

11 πραγμάτων διευρύνει τήν ἀπόσταση τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τόν Θεό. Ὁ Χριστός στή συγκεκριμένη παράσταση ἀγκαλιάζει τόν ἄνθρωπο καί τοῦ ὑποδεικνύει ὅτι ἐντός τοῦ ναοῦ, ἰδίως κατά τήν ὥρα τῆς εὐχαριστιακῆς συνάξεως, θά βρεῖ τόν δρόμο γιά τήν ἀλήθεια καί τή ζωή. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ἡ προϋπόθεση καί ἡ συνισταμένη τῆς ἐλευθερίας, ὅπως καί πάλι ὁ ἴδιος ὁ Χριστός μᾶς δίδαξε: «γνώσεσθε τήν ἀλήθεια καί ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς». Πρέπει νά ὑπογραμμισθεῖ ὅτι τό στοιχεῖο τῆς ἐλευθερίας εἶναι ἄρρηκτα συνδεδεμένο μέ τό πολίτευμα τῶν Ὀρθοδόξων, σέ ἀντίθεση μέ τή φεουδαρχία τῆς Δύσεως, πού οἰκοδομήθηκε λίγο - πολύ καί στήν ἔννοια τῆς κρίσεως. Ὁ δυνατός, ὁ φεουδάρχης, εἶναι κυρίαρχος καί τιμωρός. Σέ αὐτή τήν περίπτωση εἶναι πολύ ἔντονο τό δικανικό στοιχεῖο, καθόσον οἱ καλοί πρέπει νά ἀνταμειφθοῦν καί οἱ κακοί νά τιμωρηθοῦν. Αὐτή ἡ θεολογία ὑπάρχει στή Δύση μέχρι σήμερα ὡς κατάλοιπο, ἰδίως στόν νομικό πολιτισμό της, καί νομίζω ὅτι οἱ συνέπειες αὐτοῦ εἶναι ὁρατές σέ ὅλους, ἰδίως ἐσχάτως. Ἄν ὁ εὔσπλαχνος Θεός-πατέρας ἀγκαλιάζει μέ στοργή τά πλάσματά του, τότε ποιά εἶναι ἡ σημασία, ποιό τό πραγματικό νόημα τῆς γνωστότατης περικοπῆς τῆς κρίσεως, τήν ὁποία ἡ Ἐκκλησία προβάλλει, μάλιστα μέ διακηρυκτικό τρόπο, κατά τήν Κυριακή τῆς Ἀπόκρεω, λίγο πρίν τό πνευματικό στάδιο τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς; Καί δέν εἶναι μόνο ἡ περικοπή αὐτή. Καί σέ πολλά ἄλλα χωρία τῆς Καινῆς Διαθήκης, κυρίως ὅμως τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὑπογραμμίζεται ἡ δικαιοκρισία τοῦ Θεοῦ καί ἐφιστᾶται ἡ προσοχή στούς πιστούς νά τήν ἔχουν συνεχῶς στή σκέψη τους, ὑπολογίζοντας ὅτι αὐτή εἶναι μεγάλη καί φοβερά. Ἔτσι δέν ἀναγράφεται σέ πλῆθος λειτουργικῶν κειμένων; Ἀκόμα καί σέ αὐτές τίς εὐχές τῆς θείας Μεταλήψεως, τήν ὥρα πού προσερχόμεθα γιά νά λάβουμε τήν ὄντως Ζωή; Ὁπότε εὔλογα ἀναδύεται τό παράπονο, ἰδιαίτερα στά πρόσωπα πού ἔχουν λίγο πιό ἔντονες τίς ὑπαρξιακές ἀγωνίες: κρίση ἐδῶ στή γῆ, ποικίλη καί ἐνίοτε Ἡ παράσταση τῆς Κρίσεως ἀπό τό ὑπέρθυρο τοῦ Ναοῦ τῆς Παναγίας τῶν Παρισίων. σκληρή: οἰκογενειακή, ἐπαγγελματική, οἰκονομική. Κρίση στήν ἄλλη ζωή. Ποῦ εἶναι ἡ ἐλπίδα; Ποῦ εἶναι ἡ ἀνάπαυση; Ποῦ τέλος πάντων θά βροῦμε χαρά, θά ἀπαλλαγοῦμε ἀπό τή χίμαιρα τῆς καταδίωξης ἑνός πάντοτε πιό ἰσχυροῦ ἀπό ἐμᾶς καί κυρίαρχου κριτῆ-αὐθέντη; Μήπως ἀκόμη καί σήμερα τά πλοκάμια καί ἡ νοοτροπία τοῦ ποικιλώνυμου φεουδαρχικοῦ συστήματος συνεχίζουν νά μᾶς καταδυναστεύουν, χωρίς νά τό ἔχουμε κατανοήσει; Πρέπει νά γνωρίζουμε ὅτι ἕνα ἐπικυριαρχικό σύστημα, ἄν μπολιασθεῖ καί μέ τή θρησκευτικότητα, γίνεται ἀφόρητο, ἀπόλυτα σκοτεινό. Αὐτά εἶναι πού διδάσκουν οἱ πατέρες τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας; Ἀσφαλῶς ὄχι. Ἄς πάρουμε ἕνα παράδειγμα ἀπό μία ὄχι καί τόσο γνωστή ἐπιστολή τοῦ ἁγίου Θεοδώρου Στουδίτη, τήν ὁποία ἀπηύθυνε σέ κάποιο μαθητή του Γρηγόριο. Ὁ Ἅγιος στήν ἐπιστολή ἀντιμετωπίζει ἕνα σοβαρό δογματικό θέμα, ἀναλύοντας ἑρμηνευτικά ἕνα ἀρκετά δυσνόητο χωρίο ἀπό τήν Α Κορινθίους ἐπιστολή τοῦ Παύλου, τό ὁποῖο παρεξηγήθηκε ἰδιαίτερα ἀπό τούς Ρωμαιοκαθολικούς θεολόγους, πού οἰκοδόμησαν ἐπ αὐτοῦ τή διδασκαλία τους 11

12 «Δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καί πεφορτισμένοι καγώ ἀναπαύσω ὑμᾶς...» Χριστός Παντοκράτωρ Ἀνδρέα Ρίτζου (;), β μισό 15ου αἰ., Ἱερά Μονή Τοπλοῦ Σητείας. περί τοῦ καθαρτηρίου πυρός: «Ἑκάστου τό ἔργον φανερόν γενήσεται ἡ γάρ ἡμέρα δηλώσει ὅτι ἐν πυρί ἀποκαλύπτεται καί ἑκάστου τό ἔργον ὁποῖον ἐστί τό πῦρ δοκιμάσει. Εἴ τινος τό ἔργον μένει ὅ ἐπῳκοδόμησε, μισθόν λήψεται εἰ τίνος τό ἔργον κατακαίεται, ζημιωθήσεται, αὐτός δέ σωθήσεται, οὕτως δέ ὡς διά πυρός». Γιά τή διευκόλυνση τῆς κατανόησης τοῦ χωρίου θά παραθέσω τήν ἑρμηνευτική παράφραση τοῦ κειμένου στή νεοελληνική ἀπό τόν μακαριστό Π. Τρεμπέλα (ὅπου εἶναι ἐμφανές τό δικανικό στοιχεῖο): «Τῶν πράξεών μας τό ἔργο θά γίνει φανερό. Διότι ἡ ἡμέρα τῆς κρίσεως θά τό ξεσκεπάσει καί θά τό φανερώσει. Καί θά τό ξεσκεπάσει, διότι ἡ ἡμέρα ἐκείνη θά ἀποκαλυφθεῖ μαζί μέ τή θεία ἐνέργεια, πού εἶναι δραστική σάν τή φωτιά. Καί ὁ Θεός θά ζυγίζει μέ ἀκρίβεια γιά νά ἀνακαλύψει τί εἶναι τό ἔργο τοῦ καθενός, καί θά φανερώσει τήν 12 πραγματική ἀξία σάν τή φωτιά πού κατακαίει κάθε εὔφλεκτο ὑλικό. Ἐάν τό ἔργο πού ἔκανε κάποιος, κτίζοντας πάνω στό αἰώνιο θεμέλιο, δηλαδή τόν Χριστό, ἀντέξει καί δέν καεῖ ἀπό τή φωτιά τῆς θείας κρίσεως, αὐτός θά πάρει μισθό. Ἐάν τό ἔργο κάποιου ἄλλου κατακαεῖ καί δέν ἀντέξει στή φωτιά τῆς θείας κρίσεως, αὐτός θά ζημιωθεῖ, διότι οἱ κόποι του δέν θά ἀνταμειφθοῦν. Καί ὁ ἴδιος θά σωθεῖ μόλις μετά βίας. Θά σωθεῖ δηλ. σάν ἐκεῖνο πού περνᾶ μέσα ἀπό τίς φλόγες τῆς φωτιᾶς καί διατρέχει μεγάλο κίνδυνο. Ἔτσι καί αὐτός θά διασωθεῖ, ἄν τελικά ἀντέξει στή φωτιά τῆς θείας κρίσεως». Ὁ ἅγιος Θεόδωρος προβαίνει σέ λεπτόλογη ἀνάλυση τοῦ χωρίου, ἐπικαλούμενος τήν προγενέστερη πατερική θεολογία, γιά νά ὑποστηρίξει ὅτι, κατ αὐτή, εἶναι τρεῖς οἱ ἀποκαταστάσεις πού ἐνεργοῦνται ἀπό τήν κρίση τοῦ Θεοῦ, σύμφωνα μέ τό χωρίο. Ἡ πρώτη εἶναι ἐκείνη πού συντελεῖται στόν ἄνθρωπο, ὅταν αὐτός ἐκπληρώνει τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι προσελκύει τή χάρη καί ἀποκαθίσταται σέ αὐτόν τό «ἀρχαῖον κάλλος» τῆς δημιουργίας του, ἐπανέρχεται δηλ. στήν προπτωτική κατάσταση. Ἡ δεύτερη ἔχει σχέση μέ τήν ἀποκατάσταση τῆς κτίσεως μετά τήν κρίση. Εἶναι οἱ «καινοί οὐρανοί καί ἡ καινή γῆ», πού ἀναφέρει ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης στήν Ἀποκάλυψιν. Καί ἡ τρίτη, ἡ πιό στασιαζόμενη θεολογικά, εἶναι ἐκείνη πού ὑποστήριξε ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης: ἡ μετά τόν θάνατο ἀποκατάσταση τῶν ψυχῶν πού ἔχουν συμπλακεῖ μέ τήν ἁμαρτία στήν κατάσταση πού πρωτοκτίσθηκαν. Ὅπως δηλ. ὁ κόσμος ὅλος καί τό ὑλικό σῶμα θά λάβουν τήν ἀφθαρσία, ἔτσι καί οἱ παρεκτραπεῖσες ψυχές στό διάβα τῶν αἰώνων, χωρίς νά βρίσκουν «στάσιν», δηλ. ἀνάπαυση στήν ἐμπαθή τους κατάσταση, θά ἐπανέλθουν στόν Θεό, πού δέν ἔχει «πέρας», οὔτε στήν ἀγαθωσύνη οὔτε στό ἔλεος οὔτε στήν πανσοφία του. Τότε θά ἀναγνωρίσουν ὅτι αὐτός δέν εἶναι ὁ αἴτιος τῆς ἁμαρτίας. Ὅμως ἐπειδή αὐτές διά βίου ἀρνήθηκαν τή σχέση μέ τόν Θεό, δέν θά μπορέσουν νά κοινωνήσουν μέ τή δόξα Του. Αὐτή θά εἶναι ἡ ἐπι-

13 λογή τους, αὐτή εἶναι ἡ θέλησή τους. Λίγοπολύ, ἄν θέλουμε νά φέρουμε κάποια εἰκόνα ἀπό τά ὑλικά πράγματα, πού νά ἀποτυπώνει αὐτή τήν ἀδυναμία κοινωνίας, μποροῦμε νά ἐπικαλεσθοῦμε τό μίγμα νεροῦ καί λαδιοῦ σέ ἕνα δοχεῖο. Ἐσεῖς ἐδῶ περισσότερον γνωρίζετε ὅτι τά δύο αὐτά ὑλικά στοιχεῖα δέν ἀναμιγνύονται μεταξύ τους. Καί συνεχίζει ὁ ἅγιος Θεόδωρος: τό ἁμαρτητικό ἔργο θά κατακαεῖ, ὁ διαπράξας ὅμως αὐτό δέν θά καεῖ, θά διασωθεῖ, ὄχι ὅμως ὡς μέτοχος στά ἀγαθά. Ὁ Θεός σεβόμενος τήν ἐλευθερία του, δέν μπορεῖ νά παραβιάσει τήν ἐπιλογή τοῦ ἀνθρώπου καί νά τοῦ δώσει αὐτό τό ὁποῖο ἐκεῖνος πεισματικά ἀρνεῖται. Θά ἐπιγινώσκει ὅμως ὅτι δέν ἔχει κοινωνία μέ τόν Θεό, γιατί ἀκριβῶς ἡ ψυχή του θά στερεῖται τά συνεκτικά στοιχεῖα, ὅπως τό νερό μέ τό λάδι, πού θά ἀναγνωρίσουν τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί θά τοῦ δώσουν τή δυνατότητα νά εἰσέλθει «εἰς τήν Χώρα τῶν ζώντων». Σέ αὐτή τήν κρίση, θά κατακαεῖ τό κακό, γιατί δέν ἔχει ὑπόσταση - εἶναι ἁπλῶς ἡ ἄρνηση τοῦ καλοῦ-, ἐνῶ ὁ ἄνθρωπος ἀκόμα καί ὁ διάβολος, ὡς δημιουργήματα τοῦ Θεοῦ, δηλ. ὡς ἔχοντα ὑπόσταση, θά διατηρηθοῦν στήν ὕπαρξη. Καί τοῦτο ἀπό τό ἄπειρο ἔλεος τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖο ἐπίσης σέβεται τή βούληση τῶν ὄντων νά συνεχίζουν νά ζοῦν. Στήν προσέγγιση αὐτή τοῦ Ἁγίου οἱ κύριες συνιστῶσες εἶναι δύο: α) Γιά νά σωθεῖ ὁ ἄνθρωπος προϋποτίθεται ἡ ἐλεύθερη βούλησή του. Θά πρέπει δηλ. στοιχειωδῶς νά τό θέλει. Ἄν συντρέξει αὐτή ἡ πρόθεση, ἡ ἐλάχιστη, ὁ Θεός θά βρεῖ τόν σοφότερο τρόπο, χωρίς νά καταπιέσει τό πλάσμα του, γιά νά τοῦ ἀνοίξει τή θύρα τοῦ παραδείσου. Αὐτό ἐξάλλου μαρτυρεῖ ἡ πολύ παραστατική εἰκόνα πού ἀποτυπώνεται τό πολύ γνωστό βιβλικό χωρίο: «Ἰδού ἔστηκα ἐπί τήν θύραν καί κρούω». β) Ὑπάρχει ἕνα πάνσοφο σχέδιο σωτηρίας, τό ὁποῖο ἀφορμᾶται ἀπό τό ἄπειρο ἔλεος καί τήν ἀνεξιχνίαστη ἀγάπη τοῦ δημιουργοῦ Θεοῦ. Δέν κτίσθηκε ὁ κόσμος γιά νά τιμωρηθεῖ στήν κόλαση ἤ τό χειρότερο στήν ἀνυπαρξία, ἀλλά γιά νά μετάσχει στήν ἀνεκλάλητη χαρά τῆς ἀέναης δοξολογίας, μαζί μέ τούς ἀγγέλους, γύρω ἀπό τόν ἔνδοξο θρόνο τοῦ βασιλέως Χριστοῦ. Αὐτή εἶναι ἡ αἰώνια χαρά τοῦ παραδείσου, νά γνωρίζουμε ἀτέρμονα τὰ μυστήρια τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Πόσες φορές στήν Ἁγία Γραφή δέν προβάλλεται ἡ θέληση τοῦ Θεοῦ νά σώσει τόν ἄνθρωπο; «Ὁ Θεός πάντας ἀνθρώπους θέλει σωθῆναι καί εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν», γι αὐτό καί ἐάν «ἑβδομηκοντάκις ἑπτά», δηλ. πολλοστές φορές, ἁμαρτάνουμε, Αὐτός μᾶς συγχωρεῖ. Πρός τόν σκοπό αὐτό μᾶς ἔδωσε ὅλες τίς δωρεές τῶν μυστηρίων. Ἐνώπιον τῆς τελειότητας τοῦ Θεοῦ ὅλοι αἰσθανόμεθα ἁμαρτωλοί, «γῆ καί σποδός». Ὅμως ὑπάρχει ἡ ἱλαρή ἐλπίδα στό ἄπειρο ἔλεος τοῦ Θεοῦ. Ὁ γέροντας Αἰμιλιανός Σιμωνοπετρίτης γράφει σέ ἕνα πολύ σημαντικό κείμενο του Περί τῆς ἐλπίδος καί τῆς μετανοίας: «Ὅλοι, ἀκόμη καί ὅταν εἴμαστε ἅγιοι, νοιώθουμε ὅτι πταίομε σέ ὅλα καί ὄχι μόνον σέ πολλά... Ἀλλά ὁ ἅγιος Πέτρος ὁ Δαμασκηνός λέγει: Ἕνα πράγμα σᾶς τονίζω ἐνώπιον τῆς οὐρανίου δόξης τοῦ Θεοῦ καί τῶν θρόνων πού θά στηθοῦν ἐκεῖ, κατά τήν ἡμέρα τῆς κρίσεως: Μὴν ἀπελπίζεσθε, μή ὄντας ὡς δεῖ εἶναι. Ἐδῶ ὁ ἅγιος φιλοσοφεῖ. Δέν λέγει, ἐσεῖς πού εἶσθε κακοί, ἁμαρτωλοί, ἀλλά λέγει μή ὄντας ὡς δεῖ εἶναι, διότι ἡ ἁμαρτία καί ἡ ἀπομάκρυνσις ἀπό τόν Θεόν δέν εἶναι στατική. Ὁ καθένας μας βρισκόμαστε σέ ἕνα σημεῖο, χωρίς νά εἴμαστε ὅπως πρέπει. Ὁ ὅσιος θέλει νά πῆ: δίκαιοι καί ἄδικοι, καλοί καί κακοί, ἅγιοι καί ἁμαρτωλοί, κανένας σας δέν εἶναι τέλειος. Διότι, ὅπως λέγει καί ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, φερόμεθα πρός τήν τελειότητα, ἀλλά πάντοτε εἴμαστε ἐλλιπεῖς. Γι αὐτό μήν ἀπελπίζεσθε». Καί συνεχίζει ὁ γέροντας Αἰμιλιανός νά σχολιάζει τόν ἅγιο Πέτρο Δαμασκηνό: Ὁ γάρ ἀμετανοήτως ἁμαρτάνων καί μή ἀπογινώσκων, ἐξ ἀνάγκης ὑπό κάτω πάσης κτίσεως ἑαυτόν ἔχει καί οὐ τολμᾶ κατακρίναι ἤ μέμψασθαι τίνα ἄνθρωπον. Βλέπετε τήν ἄβυσσο τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ; Ὁ Θεός μᾶς κυνηγάει ἀκόμη καί τήν ὥρα τοῦ πνευματικοῦ μας θανάτου, ἐνῶ οἱ ἄνθρωποι νομίζουν ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἐκδικητής, καί ἔτσι ταλαι- 13

14 πωροῦνται, φοβοῦνται, μελαγχολοῦν, νομίζουν ὅτι δέν θά βγεῖ τίποτε, ὅτι δέν κάνουν τίποτε. Ἀντίθετα, οἱ ἀσκητικοί Πατέρες μιλοῦσαν ἀπό τό βίωμά τους. Ἐπειδή ἦταν ἅγιοι, νόμιζαν ὅτι αὐτοί εἶναι οἱ μεγαλύτεροι ἁμαρτωλοί. Γι αὐτό ἔλεγαν: Ἀφοῦ ἐμένα, πού εἶμαι τόσο ἁμαρτωλός, ὁ Θεός μέ δέχεται, δέν θά δεχθεῖ αὐτούς πού ἔχουν μόνο αὐτά τά πάθη καί δέν μποροῦν νά τά κόψουν;». Τά πατερικά χωρία πού προβάλλουν τήν παραπάνω θεολογία εἶναι ἄφθονα. Δέν θέλω νά σᾶς κουράσω μέ τήν ἀνθολόγηση, ἄν καί στήν ἀρχή εἴπαμε ὅτι τά μυριόπνοα πνευματικά ἄνθη προσφέρουν εὐωχία στήν ψυχή καί τήν κάνουν νά θάλλει, ὅπως καί αὐτά. Θά ἀρκεσθῶ ὅμως στήν παράθεση ἑνός μόνο χωρίου ἀπό τήν ἐπιστολή τοῦ ἀββᾶ Νείλου πρός Χαρικλῆ πρεσβύτερο, ὅπου ὁ συγγραφέας παρακινεῖ τόν συγκεκριμένο πρεσβύτερο νά θυμᾶται πιό πολύ, κατά τήν ποιμαντική διακονία, τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ καί ὄχι τόσο τήν κρίση Του. Λέει σχετικά τά ἑξῆς: «Ποίοις γάρ κόποις καί μόχθοις ὁ τελώνης σέσωσται; οὐχί ψιλοῖς ρήμασι ταπεινώσεως; Ποίοις δέ ἱδρῶσι καί πόνοις ὁ ληστής ἀπό σταυροῦ εἰς παράδεισον καί ζωήν μετετέθη; οὐχί ῥήμασι μικροῖς, καί ὁμολογίᾳ τῆς Χριστοῦ βασιλείας; Σκόπει τοίνυν, πρεσβύτερε, μή μόνον ἀποτομίαν καί ὀργήν ἐν ταῖς ἱεραῖς βίβλοις κηρυσσομένην Θεοῦ, ἀλλά καί φιλανθρωπίαν ἀναρίθμητον, καί ἀνεξιχνίαστον, καθάπερ φησίν ἡ Γραφή πρός τόν Κύριον ἐξ ἡμετέρου προσώπου, ὅτι Τό ἔλεός σου μέγα ἐπ ἐμέ. Μεγάλα γάρ ἁμαρτανόντων ἡμῶν, μεγάλην ἐπιχέει μετανοοῦσιν ἡμῖν τήν θάλασσαν τῆς οἰκείας πολυευσπλαγχνίας σβεννύουσαν τό πῦρ τῶν ἡμετέρων κακῶν. Λογίζεσθαι οὖν ὀφείλεις μή τήν κρίσιν μόνον, ἀλλά καί τήν φιλανθρωπίαν τοῦ Χριστοῦ, τοῦ συμφερόντως παιδεύοντος τό ἀνθρώπινον γένος καί συγκαταβαίνοντος, καί συμπάσχοντος ἡμῖν, ἵνα μή ἀπολώμεθα». Ὅταν ὁ ἄνθρωπος συναντηθεῖ μέ τή θάλασσα τῆς πολυευσπλαχνίας τοῦ Θεοῦ, τότε ἀρχίζει νά αἰσθάνεται μέ εὐγνωμοσύνη τήν πατρική του ἀγάπη. Κατανοεῖ ὅτι ἔδωσε στόν Θεό, μέ τόν πνευματικό του ἀγώνα, λίγες μόνο ρόγες σταφύλι καί ὁ Θεός τοῦ ἀνταπέδωσε ὁλόκληρα ἀμπέλια, ὅπως ἔλεγε μέ τή χαρακτηριστική σοφία του ὁ μακαριστός γέροντας Παΐσιος. Στό θετικό δίκαιο, ἡ ποινική δικονομία, ἀποβλέπει δι ὅλων τῶν ἐνδίκων μέσων νά ἀποδοθεῖ ἀντικειμενικά ἡ δικαιοσύνη, στό πλαίσιο καί τῶν διεθνῶν συμβάσεων γιά τή δίκαια δίκη. Ἡ στόχευση εἶναι νά ὀχυρωθεῖ ἡ συγκρότηση μιᾶς κοινωνίας μέ ἀρχές, πού δέν θά προκαλοῦν τό δημόσιο αἴσθημα. Ὅμως στή θεολογία οἱ ἀρχές αὐτές ὑπερβαίνονται. Θά ἀναφέρω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα πού δηλώνουν ὅτι ὁ Θεός δέν σκέφτεται οὔτε ἐνεργεῖ σάν τόν ἐπίγειο δικαστή. Τό πρῶτο ἀπαντᾶται σέ μία ἁγιολογική πηγή. Ἦταν ἕνας μεγάλος ἀσκητής στήν ἔρημο, πού γιά πενήντα ὁλόκληρα χρόνια, χωρίς νά ἔχει ὁποιαδήποτε ἐπαφή μέ τόν κόσμο, προσεύχονταν ἀδιάλειπτα καί ἀναλυόταν σέ πολλές μορφές ἄσκησης. Κάποια στιγμή ζήτησε ἀπό τόν Θεό νά τοῦ φανερώσει ἐνάρετο ἀσκητή, πιό ἐνάρετο ἀπό αὐτόν, προφανῶς γιά νά δεχθεῖ τίς συμβουλές του. Ὁ Θεός τότε τόν παρέπεμψε σέ ἕνα κοσμικό μέ τό ὄνομα Σέργιο στήν Ἀλεξάνδρεια. Ἡ ἀρχική ἀντίδραση τοῦ ἀσκητῆ εἶχε ἔντονα τό στοιχεῖο τῆς ἐπιφυλακτικότητος, θεωρώντας ὅτι στόν κόσμο δέν θά μποροῦσε νά ὑπάρχει τό πρόσωπο πού ἀναζητοῦσε. Ὅμως, ὅταν ὁ Θεός ἐπανέλαβε τήν ἴδια ὑπόδειξη, ὁ ἀσκητής ὑπακούοντας στή θεία προτροπή, ἐξῆλθε γιά πρώτη φορά στόν κόσμο γιά νά συναντήσει τόν ἐνάρετο ἄνδρα. Ἡ συνάντηση προκάλεσε ἀρχικά τήν ἀπόλυτη ἔκπληξη, θά ἔλεγα, τήν ἀπογοήτευση. Ὁ συγκεκριμένος Σέργιος ἦταν ἕνας προαγωγός σέ κάποιο μεγάλο πορνεῖο τῆς Ἀλεξάνδρειας. Μετά τό ἀρχικό σόκ, ὁ ἐρημίτης ἄρχισε νά κατανοεῖ ὅτι ἡ κρίση τοῦ Θεοῦ δέν θά μποροῦσε νά ἦταν παραπλανητική, καί γι αὐτό ζήτησε νά μάθει ἀπό τόν Σέργιο τά ἀπόκρυφα τῆς καρδιᾶς του. Τότε διαπίστωσε ὅτι ὁ συγκεκριμένος Ἀλεξανδρινός προαγωγός, πού καί τότε καί σήμερα κρινόμενος «κατ ὄψιν» θά χαρακτηριζόταν 14

15 ὡς ὁ πιό κακόφημος ἄνθρωπος, εἶχε κάνει δύο πολύ μεγάλα καλά στή ζωή του. Πρῶτο, πλήρωσε χρήματα γιά νά ἀπελευθερωθοῦν ὁ πατέρας καί τά δυό παιδιά του ἀπό τή δουλεία, καί δεύτερο, προστάτευσε ἑβδομήντα μοναχές ἀπό τόν βιασμό, ἐνῶ ἄφησε ἐλεύθερες ἰσάριθμες πόρνες γιά νά γίνουν μοναχές. Αὐτά τά δύο καλά λογίσθηκαν ἀπό τόν Θεό, ὁ ὁποῖος βλέπει καλύτερα ἀπό ἐμᾶς τά κρύφια τῶν καρδιῶν μας, ὡς ἀρετές πού ἰσολογίζονταν μέ τήν πολυετῆ ἄσκηση τοῦ ἐνάρετου ἐρημίτη. Βλέπετε ὅτι ὁ Θεός δέν κρίνει ἐπιφανειακά, ὅπως ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι, πού ἀρεσκόμεθα στήν κατάκριση. Τό δεύτερο ἀνθολόγημα προέρχεται ἀπό τόν ἀββᾶ Δωρόθεο. Δύο κοριτσάκια ἀδελφές, συλλαμβάνονται ἀπό βαρβάρους, ἀφοῦ ἔσφαξαν τούς γονεῖς τους, καί πωλοῦνται ὡς δοῦλες στό παζάρι. Τήν πρώτη ἀγοράζει μία ἐκκλησιαστική οἰκογένεια καί τήν παιδαγωγεῖ κατά τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Τήν δεύτερη τήν ἀγοράζει ἕνας μαστροπός καί τήν προωθεῖ σέ πορνεῖο. Ἄν ἡ ἐπιλογή ἦταν διαφορετική, δηλ. ἡ πρώτη στή θέση τῆς δεύτερης, ἦταν πιθανόν, ὅτι ἡ κατάσταση θά ἦταν ἡ ἀντίθετη. Ἡ τυχαία ἐπιλογή ἦταν αὐτή πού καθόρισε τό ἠθικό ποιόν τῆς κάθε μιᾶς. Ὁπότε προκύπτει εὔλογα ἡ σκέψη: μπορεῖ ἡ συγκυρία νά καθορίσει τήν κρίση τοῦ Θεοῦ; Ἀσφαλῶς, κατά τόν ἀββᾶ Δωρόθεο, ὄχι, γιατί ὁ Θεός βλέπει πίσω ἀπό τά ὁρώμενα, κρίνει πολύ πιό βαθειά τά γεγονότα καί ἀποδίδει τή δικαιοσύνη του ἔτσι ὅπως γνωρίζει ἡ πανσοφία του. Καί τά δύο παραδείγματα ὀφείλουμε νά τά ἔχουμε πάντοτε στό νοῦ μας, γιά νά μή Χριστός Παντοκράτωρ, α μισό 6ου αἰ. Ἴσως ἡ ἀρχαιότερη φορητή εἰκόνα, ἐγκαυστικῆς τεχνικῆς ἀπό τή Μονή Ἁγίας Αἰκατερίνης Σινᾶ. συμπεριφερόμεθα ὡσάν τούς ἐπίγειους δικαστές. Ὕστερα ἀπό ὅσα ἀποσπασματικά ἐκτέθησαν πιθανόν κάποιος θά ἀναλογισθεῖ: ἐφόσον ὑπερισχύει τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ, ποιά ἤ χρεία τοῦ πνευματικοῦ ἀγώνα; Γιατί κάποιοι νά στεροῦνται τῶν ἐπίγειων χαρῶν, γιά νά ἀπολαύσουν τά ἐπουράνια ἀγαθά, καί ἄλλοι χωρίς κόπο νά γίνονται ἀποδεχτοί μέ τόν ἴδιο τρόπο; Δέν ὑπάρχει στήν περίπτωση αὐτή κάποια ἀδικία; Ἀσφαλῶς ναί, ἄν κρίνουμε τά πράγματα μέ βάση τή λογική τοῦ πρεσβυτέρου υἱοῦ τῆς παραβολῆς τοῦ Ἀσώτου. Ὅμως τό ζήτημα δέν εἶναι μόνο ποιός θά δικαιωθεῖ. Ὑπάρχει καί ἡ ἄλλη παράμετρος, τήν ὁποία θά πρέπει νά λαμβάνουμε σοβαρότατα ὑπόψη. Στό κόσμο αὐτό δέν ζοῦμε γιά τόν ἑαυτό μας. Συγκροτοῦμε μία κοινωνία, τήν ὁποία θά πρέπει νά τή διαμορφώσουμε πρός τό καλύτερο. Κατά τόν ἅγιο Δωρόθεο, ὁ κόσμος ὅλος παρομοιάζεται μέ κύκλο. Στήν περιφέρεια εὑρίσκονται οἱ ἄνθρωποι πού ἀντιστοιχοῦν μέ μία ἀκτίνα τοῦ κύκλου. Στό κέντρο εὑρίσκεται ὁ Θεός. Ὅσο συγκλίνουν οἱ ἄνθρωποι πρός τό κέντρο, δηλ. ὅσο πλησιάζουν πρός τόν Θεό, τόσο προσεγγίζονται μεταξύ τους. Καί τότε στόν κύκλο ἀρχίζει νά κυριαρχεῖ ἡ ἁρμονία. Αὐτή εἶναι ἡ «εὐλογημένη βασιλεία τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». Ἔτσι γεννιέται πιό ἱλαρόν φῶς καί πλημμυρίζει μέ τήν ἀπόλυτη ἐλπίδα τόν κόσμο. Ἡ εὐθύνη μας εἶναι τεράστια καί ἐνυλώνεται μέ τήν ἔμπρακτη ἀποδοχή, στήν κάθε στιγμή τῆς ἐπίγειας ζωῆς μας, τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ. 15

16 Δικαιοσύνη καί ἀδικία στήν Πατερική Γραμματεία Ἀποστόλου Ν. Μπουρνέλη, Καθηγητῆ Α.Ε.Α.Η. Κρήτης Προλεγόμενα. Ηφράση πού προτάξαμε ὡς τίτλο τοῦ παρόντος ἄρθρου ἐρείδεται στόν προφήτη Ἡσαΐα (800 π.χ.), ὁ ὁποῖος ἀπό τήν ἐποχή του προέτρεπε τό λαό τοῦ Ἰσραήλ νά γίνει ὑπερασπιστής τῆς δικαιοσύνης καί κατακριτής τῆς ἀδικίας 1. Καί ὅμως ἐνῶ πέρασαν τόσοι αἰῶνες οἱ ἄνθρωποι δέν ἀπέκτησαν τή δικαιοσύνη ἀλλά παρασυρόμενοι ἀπό τά ἑκάστοτε πάθη, διολισθαίνουν στήν ἀδικία βλάπτοντας λίγο ἤ πολύ τούς συνανθρώπους τους. Οἱ σκέψεις πού ἀκολουθοῦν καταγράφονται γιά νά μᾶς προβληματίσουν ἐπί τοῦ θέματος αὐτοῦ καί νά μᾶς ὁδηγήσουν στή φιλόθεο καί φιλάγιο ζωή, τήν ὁποία ὑπέδειξε ὁ ἐνανθρωπήσας, θεάνθρωπος Ἰησοῦς. Τά ἀποσπάσματα τῶν κειμένων ἀφοροῦν ἐλάχιστες πατερικές προσωπικότητες καί παρατίθενται μεταφρασμένα, γιά νά γίνουν κτῆμα ὅλων τῶν ἐνδιαφερομένων. 2. Σύγχρονος τρόπος ζωῆς καί ἐν Χριστῷ βιοτή. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὁ σύγχρονος τρόπος ζωῆς δημιουργεῖ πολλά προβλήματα ὅπως ἄγχος, ἀνία, δυστυχία, ἔπαρση καί ἄλλα. Ὁ ἄνθρωπος πιστεύει ὅτι θά βρεῖ λύτρωση μέσῳ τῶν ὑλικῶν ἀγαθῶν καί ἐπιδιώκοντας τήν ἀπόκτησή τους ὁρισμένες φορές ὑποφέρει, δυστυχεῖ, αὐτοτιμωρεῖται. Ὁ μακαριστός Φώτης Κόντογλου προσεγγίζοντας τό θέμα μας σημειώνει σχετικά:. «Πόσοι καί πόσοι, ὕστερα ἀπό μιά ζωή γεμάτη λογῆς-λογῆς σαρκικές ἀπολαύσεις, κοσμικές τυμπανοκρουσίες, πλούτη, ρεκλάμες, κ.λπ., ἔρχονται σ ἕναν λογαριασμό καί ξεζαλίζουνται ἀπ αὐτά τά σπιρτόζα πιοτά καί νιώθουνε τή γύμνια τους καί ζητᾶνε τόν ἑαυτό τους ποῦ βρίσκεται; Μά δέν ὑπάρχει πιά. Ἐρημιά, ξέρακας τῆς ἀπελπισίας ζώνει τούς ἐγωϊστές! Τρομάζουνε μέ τή μοναξιά τους μόλις τήν νιώσουνε. Ἀπό πάνω τους ὁ οὐρανός εἶναι ἔρημος, ἀδειανός, ἡ γῆ ἔρημη, οἱ ἀνθρώπινες καρδιές ἔρημες, γιατί ποτέ τους δέν γνοιαστήκανε γι αὐτές, κ ἔτσι κόπηκε κάθε τρυφερή ἀνταπόκριση μαζί τους. Στό τέλος καταλαβαίνουν οἱ τέτοιοι, πώς μέ τά λεφτά δέν ἀγοράζονται ὅλα τά πάντα. Καί πώς, ἴσια-ἴσια, ὅσα δέν ἀγοράζουνται μέ τά λεφτά, αὐτά εἶναι πού ἔχουνε τήν πιό μεγάλη ἀξία. Καί πώς ἀπ αὐτά ἔχουνε τήν πιό μεγάλη ἀνάγκη, ἀπ αὐτά πού δέν ἀγοράζονται. Σέ ποιό μέρος πουλᾶνε τήν ἡσυχία τῆς ψυχῆς, τήν ἀναγκαιότητα, τήν ἁπλότητα, τήν κρυφή χαρά πού νιώθει ὁ ἄνθρωπος κοντά στό Θεό σέ στιγμή πού ζεῖ κρυμμένος ἀπό τόν κόσμο, τήν πραότητα, τήν ἀγάπη; 2». Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά οἱ θεοφόροι Πατέρες κάνουν λόγο γιά τίς προϋποθέσεις καί τούς ὅρους τῆς κατά Θεόν ζωῆς καί γιά τά διάφορα εἴδη δικαιοσύνης πού ἀποκτᾶ κανείς μέ τόν πνευματικό ἀγώνα, στρεφόμενος στά οὐράνια ἀγαθά, τά ὁποῖα εἶναι μόνιμα καί αἰώνια. Ὁ Μάξιμος Ὁμολογητής λέγει σχετικά: «Οἱ σοφοί στά θεῖα λένε πώς ὑπάρχουν τρία εἴδη δικαιοσύνης, ἡ ἀνθρώπινη, ἡ ἀγγελική καί ἡ θεία. Ἀνθρώπινη ὀνομάζουν τό ἰσομοίρασμα καί τήν ἀγαθή διάθεση πού ἐκδηλώνεται στά αἰσθητά αὐτοῦ τοῦ κόσμου, ἀγγελική τήν πλουσιοπάροχη μετάδοση τῆς θείας γνώσης καί ὡς θεία δικαιοσύνη ὁρίζουν τό νά ὑποφέρει κανείς γιά χάρη ἐκείνων πού ἁμαρτάνουν 3. Ὁ οὐρανοφάντωρ Μέγας Βασίλειος προσεγγίζοντας τό θέμα μας, θεωρεῖ ἀληθινή δικαιοσύνη τόν Ἰησοῦ Χριστό, ὁ ὁποῖος ἔγινε γιά μᾶς σοφία, δικαίωσις, ἁγιασμός, ἀπολύτρωσις καί προσθέτει ὅτι γιά νά κατανοηθεῖ ἀπό τούς ἀνθρώπους ἀπαιτεῖται μεγάλη διάνοια καί τελειότατος νοῦς 4. Ὁ Διονύσιος Ἀρεοπαγίτης λέγει ὅτι, ὁ Θεός ὑμνεῖται ὡς δικαιοσύνη, διότι ἀπονέμει σέ ὅλα τά ὄντα κατά τήν ἀξία τους ἁρμονία, κάλλος, εὐταξία καί εὐρυθμία, ὁρίζει ὅλες τίς δωρεές καί τίς θέσεις ὅπως ταιριάζει στό καθένα κατά τόν ἀπολύτως δίκαιο κανόνα κι εἶναι σέ ὅλα αἴτιος τῆς αὐτενεργείας των. Διότι 16

17 ἡ θεία δικαιοσύνη εἶναι πού ταξινομεῖ καί ὁρίζει τά πάντα καί διατηρώντας τά πάντα ἄμικτα καί ἀσύμφυρτα ἀπό ὅλα, δωρίζει σέ ὅλα τά ὄντα ὅσα ταιριάζουν στό καθένα κατά τήν ἰδιαίτερη ἀξία του» 5. Ὁ ἄνθρωπος λοιπόν πού σέβεται τή χριστιανική ἰδιότητά του, ἐπιδιώκει τή δικαιοσύνη, ἀγωνίζεται διαρκῶς καί στοχεύει στό νά εὐχαριστεῖ τό δημιουργό του, προσπαθεῖ νά ὁμοιάσει σέ ἐκεῖνον, νά γίνει ἀνίκανος γιά τό κακό καί ὁλοπρόθυμος γιά τό καλό, νά ἀναδειχθεῖ τιμητής τῆς ἀρετῆς, ριζοτόμος τῆς κακίας καί ἐπικριτής τῆς ἁμαρτίας. 3. Ἡ εἰκόνα τοῦ δικαίου καί ἀδίκου ἀνδρός. Ἡ εἰκόνα αὐτή ἐκφράζεται μέ δύο διαφορετικά πρόσωπα, δύο ξεχωριστές εἰκόνες, δύο κόσμους τελείως ἀλλοιώτικους μεταξύ τους καί γιά νά χρησιμοποιήσουμε μία γραφική ἔκφραση «χάσμα μέγα ἐστήρικται» 6 μεταξύ τοῦ δικαίου καί ἀδίκου ἀνδρός. Κατά τόν Μέγα Ἀθανάσιο, «ὁ μέν δίκαιος κοπιάζει ὄχι γιά νά γεμίσει τήν κοιλίαν του, οὔτε γενικῶς φροντίζει διά τό σῶμα, οὔτε σκέπτεται ὅτι σάρκα φορεῖ, ἀλλά κοπιάζει νύκτα καί ἡμέραν ζητώντας τόν Θεό, ὕπνον ποτέ δέν χορταίνει, μέ ψωμί καί νερό δέν εὐχαριστεῖ τήν ζωήν, εἰς τάς ἐρήμους πλανᾶται, σκληραγωγεῖ τό σῶμα μέ πολλές ταλαιπωρίες, ἔως ὅτου λάβει τό ἀμάραντον στεφάνι πού τόν περιμένει. Ἐνῶ ὁ ἁμαρτωλός κοπιάζει καί μοχθεῖ, ὄχι πρός χάριν τῆς δικαιοσύνης, ἀλλά πρός χάριν τῆς ταλαιπώρου σαρκός, πρός χάριν τῆς αἰσχρᾶς γυναικός, μοχθεῖ τελείως διαφορετικά, δέν ἀρκεῖται εἰς τά ὑπάρχοντα, διέρχεται τήν ζωήν του μέ κακίαν καί φθόνον» 7. Ὁ Ἅγιος Νεκτάριος, Ἐπίσκοπος Πενταπόλεως, περιγράφει πολύ παραστατικά στό συγγραφικό του ἔργο τήν εἰκόνα τοῦ δικαίου καί ἀντίστοιχα τήν εἰκόνα τοῦ ἀδίκου ἀνδρός, δίδοντας ὑπογραμμόν ζωῆς. Ἀπό τό μακροσκελές κείμενό του παραθέτουμε ἕνα ἀπόσπασμα. «Ὁ δίκαιος εἶναι ἄμεμπτος, αἱ δέ χεῖρες αὐτοῦ καθαραί ἀπό τοῦ ρύπου τῆς ἀδικίας καί ἡ καρδία αὐτοῦ καθαρά ἀπό ἀνομίας. Ἐμφανίζεται ὁ δίκαιος μετά παρρησίας πολλῆς ἐνώπιον συνεδρίου καί τό πρόσωπον αὐτοῦ φαιδρύνεται ἐν τῇ ἀπολογίᾳ αὐτοῦ. Ὁ δίκαιος κληρονομήσει τήν γῆν καί τό Χορός Δικαίων στόν Παράδεισο τοιχογραφία ἀπό τόν Ἱ.Ν. Ἁγίου Νικολάου Κρεπενῆς Μαυροχωρίου Καστοριᾶς. μνημόσυνον αὐτοῦ ἔσται αἰώνιον. Γενεαί γενεῶν εὐλογήσουσι τό ὄνομα αὐτοῦ καί τήν δικαιοσύνην αὐτοῦ διηγήσονται οἱ υἱοί τῶν ἀνθρώπων. Πηγήν ζωῆς ἐν χειρί δικαίου καί οὐ λιμοκτονήσουσιν οἱ υἱοί αὐτοῦ. Τόν πλοῦτον τῶν ἀσεβῶν θησαυρίζει ὁ δίκαιος. Αἱ ὁδοί δικαίου φωτί καταλιμπάνονται, αἱ δέ τρίβοι αὐτοῦ εὐθεῖαι ἐνώπιον Κυρίου. Δίκαιος ἐάν πέσῃ ἀναστήσεται, καί ἐάν ἑπτάκις πέσῃ, ἑπτάκις ἀναστήσεται. ὁ Κύριος ἐγερεῖ αὐτόν ἀπό τοῦ παραπτώματος αὐτοῦ. Τά χείλη ἀνδρός δικαίου ἀποστάζει χάριτας, τό δέ στόμα αὐτοῦ λαλεῖ σοφίαν. Ὁ δίκαιός ἐστι μακάριος καί μακάρια ἔσονται τά ἔκγονα τῆς κοιλίας αὐτοῦ. Δικαίων ψυχαί ἐν χειρί Θεοῦ καί οὐ μή ἅψεται αὐτῶν βάσανος. Ἡ ἐλπίς δικαίων ἀθανασίας πλήρης. Δίκαιοι εἰς τόν αἰῶνα ζῶσι καί ἐν Κυρίῳ ὁ μισθός αὐτῶν, καί ἡ φροντίς αὐτῶν παρά Ὑψίστῳ. διά τοῦτο λήψονται τό βασίλειον τῆς εὐπρεπείας καί τό διάδημα τοῦ κάλλους ἐκ χειρός Κυρίου, ὅτι ἡ δεξιά αὐτοῦ σκεπάσει αὐτούς, καί τῷ βραχίονι αὐτοῦ ὑπερασπιεῖ αὐτούς [ ]. Ὁ ἄδικος διαστρέφει τήν ἀλήθειαν, τό δέ ψεῦδος ἐπικάθηται τῶν χειλέων αὐτοῦ. Λέγει τό πονηρόν καλόν καί τό καλόν πονηρόν, τό σκότος φῶς καί τό φῶς σκότος πρός τό ἀδικῆσαι τόν πλησίον αὐτοῦ. Προσέθετο ἀδικεῖν, καί ἠθέτησε τόν νόμον τοῦ Θεοῦ. Ἐν τῷ μαρσίπῳ αὐτοῦ δύο φέρει στάθμια, μικρόν καί μέγα, καί ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ δύο ἔχει μέτρα, μέγα καί μικρόν. Μετατίθησι τά ὅρια τῶν κτημάτων τῶν ὀρφανῶν καί τήν οὐσίαν τῶν 17

18 χηρῶν ὑποκλέπτει. Συνάγει ἐξ ἀδικίας καί θησαυρίζει ἐξ ἁρπαγῆς. Θερίζει ὅπου οὐκ ἔσπειρε, καί συνάγει ὅθεν οὐ διεσκόρπισεν. Ἐν τῷ οἴκῳ αὐτοῦ αὐλίζεται ἀδικία, καί ἐν τοῖς ταμείοις αὐτοῦ εἰσπορεύεται δόλος. Ἡ καρδία τοῦ ἀδίκου ὡς θάλασσα ἀναβραζόμενη οὕτω κλυδωνίζεται. Ἀνάπαυσις ἐν αὐτῇ οὐκ ἔστιν. Ὁ φόβος πληροῖ αὐτήν καί ὁ τρόμος κατέχει αὐτήν. Ἡ ψυχή αὐτοῦ πάσχει καί πάθη σφοδρά συνταράττουσιν αὐτήν. Ἐδουλώθη τῇ ἀδικίᾳ καί τό κράτος τῆς τυραννίας αὐτῆς ἐπεβλήθη αὐτῷ. Ὁ νοῦς διανοεῖται δόλον ἡ δέ διάνοια αὐτοῦ ἔγκειται ἐπί τά πονηρά πάσας τάς ἡμέρας τῆς ζωῆς αὐτοῦ. Αἱ χεῖρες αὐτοῦ ρυπαραί ἀπό ἀδικιῶν καί οἱ πόδες αὐτοῦ ἀκάθαρτοι ἀπό τῶν ἀνομημάτων αὐτοῦ. Θησαυρίζει καί οὐκ οἶδε τίνι συνάγει. Ἡ ὀργή τοῦ Θεοῦ διασκορπίσει τόν πλοῦτον αὐτοῦ. Τό σπέρμα αὐτοῦ ἐξολοθρευθήσεται, καί ὁ οἶκος αὐτοῦ θέλει ἀπολειφθῇ ἔρημος. Ἐν τῷ οἴκῳ αὐτοῦ οὐκ ἔσται πρεσβύτης, λέγει Κύριος, ὅτι αὐτός ἐκδικεῖ τόν οἶκον αὐτοῦ ἕως τοῦ αἰῶνος. Ὁ ἄδικος εἶναι ὁ δυστυχέστατος τῶν ἀνθρώπων» 8. Ὁ θεοφόρος Πατήρ Μέγας Βασίλειος παρομοιάζει τόν ἀδικοῦντα μέ τόν ἄρρωστο. Ἐπισημαίνει ὅτι ὅσα συγκέντρωσε μέ ἀδικίες, δέν θά τόν ὠφελήσουν σέ καμιά περίπτωση. Γι αὐτό ὁ ἴδιος συνιστᾶ: «Μή στηρίζετε τίς ἐλπίδες σας σέ ὅσα ἀποκτᾶτε μέ ἀδικίες. Ἡ ἀδικία ἀποτελεῖ ἐμπόδιο σέ κάθε ἐνέργεια καί ἐργασία σας» 9. Ὅπως ἀντιλαμβανόμεθα βάσει τῶν ὡς ἄνω ἀποσπασμάτων, ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ οὐδείς μπορεῖ νά κρυφθεῖ, διότι τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα καί τοῦ δικαίου καί τοῦ ἀδίκου εἶναι τέτοια ὥστε δέν διαστρέφονται, δέν ἀλλοιώνονται. Ὁ μέν δίκαιος αἰσθάνεται ἐνδεδυμένος τόν Χριστόν, ὁ δέ ἄδικος γυμνός καί τετραχηλισμένος ἐνώπιον τοῦ πλάστου Καρποί τῆς ἀδικίας. Πολλοί εἶναι ἐκεῖνοι πού ὑποφέρουν στίς μέρες μας, διότι ἀδικήθηκαν ἀπό γνωστούς, φίλους, συγγενεῖς, οἰκείους, συνεργάτες. Ἡ θλίψη τούς συνθλίβει. Δέν μποροῦν νά δεχθοῦν ὅτι, ἐνῶ συμπεριφέρθηκαν ὀρθόδοξα, ἐδέχθησαν τό φαρμάκι τῆς ἀδικίας. Κι ὅμως σ αὐτή τή ζυγαριά κρίνεται ἡ πνευματικότητα τοῦ χριστιανοῦ, ἡ ἀρετή του ἤ ἡ ἐπιφανειακή του θρησκευτικότητα. Ὁ Ἀββᾶς Ἰσαάκ λέγει σχετικά: «Ὅποιος μπορεῖ νά ὑποφέρει τήν ἀδικία μέ τήν χαρά, ἄν εἶναι στό χέρι του νά τήν ἀποκρούσει, αὐτός ἐδέχθηκε ἀπό τό Θεό τήν παρηγοριά διά τῆς πίστεως σ αὐτόν. Ὅποιος ὑπομένει μέ ταπείνωση τίς ἐναντίον του κατηγορίες, ἔφθασε στήν τελείωση καί θαυμάζεται ἀπό τούς ἁγίους Ἀγγέλους. Διότι καμιά ἄλλη ἀρετή δέν εἶναι τόσο μεγάλη καί δυσκατόρθωτη, ὅσο αὐτή. Καί δέν πρέπει μόνο νά ὑπομένει κανείς μέ χαρά τήν ἀδικία σέ περιουσιακά στοιχεῖα καί στά ἄλλα ἐξωτερικά πράγματα, ἀλλά καί νά προσφέρει τήν ψυχή του χάριν τοῦ ἀδελφοῦ του» 10. Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἰσχυρίζεται ὅτι κάθε ἄδικο πού μᾶς προξενοῦν οἱ ἀδικοῦντες ἔχει τίς παρακάτω θετικές συνέπειες: α) Μᾶς ὠφελεῖ πνευματικά, διότι ὅποιο ἄδικο ἄν πάθουμε ἀπό ὁποιονδήποτε, ὁ Θεός ὑπολογίζει αὐτή τήν ἀδικία ἤ γιά νά διαγράψει τά ἁμαρτήματά μας ἤ γιά νά μᾶς ἀνταποδώσει μισθό 11. β) Τό ἄδικο βλάπτει τόν ἀδικοῦντα, γιατί, ἐκεῖνος πού ἀδικεῖ τόν ἄλλον ἤ τόν χτυπάει ἤ τόν ὑβρίζει, ἀφοῦ πρῶτα ὑποδουλώθηκε στό πάθος κι ἀφοῦ αἰχμαλωτίσθηκε, τότε νομίζει ὅτι ἀδικεῖ τόν πλησίον του. Ἐνῶ ὁ ἴδιος ἔπαθε χειρότερα, ἀφοῦ ἔγινε δοῦλος τῆς ἔσχατης δουλείας 12. Καί σέ ἄλλο σημεῖο ὁ θεηγόρος Πατήρ τονίζει ὅτι ὄχι ἐκεῖνος πού ἀδικεῖται, ἀλλ ἐκεῖνος πού ἀδικεῖ, αὐτός εἶναι ἄξιος δακρύων καί θρήνων, γιατί αὐτός βλάπτει πάρα πολύ τόν ἑαυτό του 13. γ) Κάθε ἀδικία πού ἀντιμετωπίζεται μέ νηφαλιότητα, ἀποτελεῖ ἔλεγχο γιά τή συνείδηση τοῦ ἀδικοῦντος καί γίνεται αἰτία αὐτοκαταδίκης του. Τέτοια εἶναι ἡ ἀδικία. Κάθε μέρα καταξεσχίζει τή συνείδηση καί ὅταν ὁ ἀδικούμενος σιωπᾶ, αὐτοί πού ἔκαναν τήν ἀδικία, νομίζοντες ὅτι ἐπίκειται ἡ θεία τιμωρία, ἀγωνιοῦν κάθε μέρα καί σχεδόν ὑπογράφουν

19 γιά τούς ἑαυτούς τους τήν ἐκδίκηση γιά τίς ἀδικίες πού διέπραξαν 14. δ) Ὁ ὑπομένων τήν ἀδικία μιμεῖται τό Χριστό πού πενθοῦσε καί παρακαλοῦσε γιά τούς σταυρωτές του. Σκέψου πώς ὅταν ἐπρόκειτο ὁ Χριστός νά σταυρωθεῖ, γιά τόν ἑαυτό Του μέν ἔχαιρε, γιά τούς σταυρωτές Του ὅμως ἐδάκρυζε. Ἔτσι πρέπει νά συμπεριφερόμαστε κι ἐμεῖς. Καί ὅσο περισσότερο θά ἀδικούμαστε, τόσο περισσότερο θά θρηνοῦμε γιά κείνους πού μᾶς ἀδικοῦν 15. Ὁ θεόσοφος Γρηγόριος Θεολόγος ἀναφερόμενος στόν τρόπο ἀντιμετωπίσεως τῶν ἀδικούντων εἰσηγεῖται: «Ἄς μήν ἐπιβουλεύουμε λοιπόν τόν ἴδιο τόν ἑαυτό μας καί ἄς μή χάσουμε τήν παρρησία μας στόν Θεό δείχνοντας ἐχθρότητα σέ ὅσους μᾶς ἀδίκησαν καί ἀγανακτώντας ὑπέρμετρα. Ἄς ἀφήσουμε τόν ἄνθρωπο στόν Θεό καί στίς ἐκεῖ τιμωρίες. Ἐμεῖς ἄς βροῦμε φιλάνθρωπο τόν Κριτή, ἀφοῦ καί ἐμεῖς θά ἔχουμε ἀποδειχθεῖ φιλάνθρωποι καί ἄς συγχωρήσουμε, γιά νά συγχωρηθοῦμε» 16. Κατόπιν τῶν προαναφερθέντων πατερικῶν ἀπόψεων, κατανοοῦμε ὅτι ὅσοι ἀδικοῦνται, ἐάν ὑποφέρουν μέ γενναιότητα ὅσα οἱ ἄλλοι ἐκούσια ἤ ἀκούσια τούς προξενοῦν, τότε ἀσκοῦνται στήν ὑπομονή, στήν ἀγάπη, στή φιλαδελφία, στήν πραότητα, στήν πειθαρχία καί ὁ Θεός εἶναι ἐκεῖνος πού θά τούς ἀμείψει γιά τήν ἐνάρετη συμπεριφορά πού ἐπέδειξαν. 5. Τρόπος ἀποκαταστάσεως τῆς ἀδικίας. Ἀπό τήν ὥρα πού θά σημειωθεῖ μία πνευματική πτώση ἀπαιτεῖται ἀναγνώριση ἐκ μέρους τοῦ ἀδικοῦντος τοῦ σφάλματος ἤ τῆς ζημίας πού ἔπραξε στό συνάνθρωπο. Συντριβή καί μετάνοια, πορεία πρός κατάλληλο πνευματικό γιά ἐξαγόρευση τῆς ἀδικίας, ἀποκατάσταση τῶν ἀδικηθέντων καί σταθερή ἀπόφαση νά μήν ἐπαναληφθεῖ ποτέ τό ἴδιο λάθος. Ἕνα δηλαδή ψευτοαίσθημα αὐτοκριτικῆς δέν φθάνει γιά νά ξερριζωθοῦν οἱ αἰτίες τοῦ κακοῦ. Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ὁ μέγας διδάχος τοῦ ὑπόδουλου γένους ἐπί τοῦ θέματος αὐτοῦ συνιστᾶ. «Ἀδελφοί μου, ἡ συγχώρησις ἔχει δύο ἰδιώματα, ἕνα νά φωτίζει καί ἄλλο νά κατακαίει. Ἐγώ σᾶς εἶπα νά συγχωρᾶτε, χριστιανοί μου, τούς ἐχθρούς σας διά ἐδικόν σας καλόν. Ἐσύ πάλιν ὁπού εἶπα νά σέ συγχωρέσουν, μή χαίρεσαι, ἀλλά μάλιστα νά κλαῖς καί νά θρηνῆς, διατί αὐτή ἡ συγχώρησις σοῦ ἔγινε φωτιά εἰς τό κεφάλι σου, ἀνίσως καί δέν ἐπιστρέψεις τό ἄδικον ὀπίσω, νά κλαύσης, νά παρακαλέσης νά σέ συγχωρήσουν ἐκεῖνοι ὁπού τούς ἀδίκησες. Ὅλοι οἱ πνευματικοί, πατριάρχαι, ἀρχιερεῖς, ἱερεῖς, ὅλος ὁ κόσμος νά σέ συγχωρέσει, ἀσυγχώρητος εἶσαι. Ἀμή ποῖος ἔχει τήν ἐξουσίαν νά σέ συγχωρέσει; Ἐκεῖνος ὁπού τόν ἀδίκησες. Καί, ἄν ἐξετάσωμεν καλά, πρέπει νά δώσεις εἰς τό ἕνα τέσσαρα, καθώς λέγει τό ἅγιον καί ἱερόν Εὐαγγέλιον, καί τότε νά λάβεις συγχώρησιν Διά τοῦτο, ἀδελφοί μου, ὅσοι ἀδικήσατε ἤ χριστιανούς ἤ Τούρκους ἤ Ἑβραίους ἤ Φράγκους νά δώσετε τό ἄδικον ὀπίσω, διατί εἶναι κατηραμένο καί δέν βλέπετε καμμίαν προκοπήν. Ἐκεῖνα τά ἄδικα τά τρῶτε διά νά ζῆτε καί διά ἐκεῖνα τά ἄδικα σᾶς θανατώνει ὁ Θεός καί σᾶς βάνει εἰς τήν κόλασιν. Ὅποιος θέλει νά δώσει τό ἄδικο ὀπίσω ἄς σηκωθεῖ νά μοῦ το εἰπεῖ, νά βάλω ὅλους τούς χριστιανούς νά τόν συγχωρέσουνε. Ἕνα ἄσπρο ἄδικο νά βάλεις μέσα εἰς ἑκατό πουγγιά, ὅλα τά μαγαρίζει. Ὁμοίως πάλιν νά πάρεις ἕνα πρόβατο κλεμμένο νά τό βάλεις μέσα εἰς ἑκατό ἤ χίλια πρόβατα, ὅλα τά τρώγει ἐκεῖνο τό κλεμμένο, διατί εἶναι ἀφορεσμένο, κατηραμένο ἐκεῖνο τό κλεμμένο. Σᾶς παρακαλῶ, χριστιανοί μου, νά εἰπῆτε καί διά ἐκείνους ὁπού ἦλθαν νά δώσουν τό ἄδικον ὀπίσω τρεῖς φορές: Ὁ Θεός συγχωρήσοι καί ἐλεήσοι αὐτούς» 17. Ὁ φωστήρ τῆς Καισαρείας Βασίλειος γράφοντας γιά τήν ἀνάγκη ἐπανορθώσεως τῶν ἀδικιῶν ἐπισημαίνει: «Ἐάν κάποιος παλιά δελεάστηκε καί ἐπισσώρευσε στόν ἑαυτό του σκόνη ἄδικου πλούτου καί μέ τίς φροντίδες γι αὐτόν ἐφυλάκισε τόν νοῦ του ἤ κατέληξε στή 19

20 βρωμερή συνήθεια τῆς ἀσελγείας, πού δύσκολα ξεπλύνεται, ἤ διέπραξε πλῆθος ἀπό ἐγκλήματα, αὐτός, ὅσο ἀκόμη ὑπάρχει καιρός, προτοῦ φθάσει στήν ὁλοκληρωτική καταστροφή, ἄς ἀπορρίψει τά περισσότερα ἀπό τά φορτία. Καί προτοῦ τό σκάφος καταποντιστεῖ, ἄς ἀποβάλλει τά ἐμπορεύματα, πού δέν τά συγκέντρωσε μέ νόμιμο τρόπο, καί ἄς μοιάσει μέ τούς ναυτικούς πού σέ ὥρα τρικυμίας ρίχνουν ὅλα τά φορτία στή θάλασσα» 18. Ἀπό τά παραπάνω γίνεται φανερό ὅτι ὁ Θεός ὡς φιλεύσπλαχνος καί πανοικτίρμων Πατέρας περιμένει πάντα τήν μετάνοια καί ἐπιστροφή τῶν ἀδικούντων, προκειμένου νά ἐξαλείψει τά λάθη τους καί νά ἐξαγιάσει τήν ὕπαρξή τους. 6. Ἐπιλεγόμενα. Ἡ μεγαλομανία τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὑπερκατανάλωση ὑλικῶν ἀγαθῶν, ἡ ἔλλειψη πνευματικῶν στόχων, τρέφουν σίγουρα τήν ἐπιθυμία ὁρισμένων νά ἀδικοῦν τούς συνανθρώπους τους. Ἡ ἀδικία μπορεῖ νά ὀνομασθεῖ ἀνθρωποκτόνα, χωρίστρα, διότι καί σκοτώνει ὅ,τι ὡραῖο κυοφορεῖται στήν ψυχή καί χωρίζει τούς ἀνθρώπους. Ἡ λύση εἶναι στροφή πρός τό Χριστό σ ἐκεῖνον πού μᾶς παρέλαβε, μᾶς αὔξησε, μᾶς ἐφρόντισε. Σύμφωνα μέ τήν ἄποψη τοῦ Ἀρχιμ. Βασιλείου Γοντικάκη, «ὁ Χριστός μᾶς ἀνοίγει τόν δρόμο. Μᾶς φωτίζει τήν πορεία. Καί ὁ ἴδιος εἶναι ἡ ὁδός καί ἡ πορεία, ὄντας ἀμετακινήτως ὡς ἡ ἀρχή καί τό τέλος, τό ἀτελεύτητο. Αὐτό τό νῆμα κρατᾶς. Σ αὐτήν τή βάση στηρίζεσαι. Αὐτό εἶναι ἀλήθεια ψηλαφητή. Ἄν αὐτό παλαιότερα ὑπῆρχε ἀμυδρῶς, ὅδευες ἐπ ἐλπίδι πρός αὐτό. Σήμερα ὑπάρχει. Σέ στηρίζει. Σέ φροντίζει. Σέ ποδηγετεῖ. Κράτησέ το ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ. Σεβάσου το ὡς δυναμικό προζύμι, πού ζυμοῖ τό φύραμα. Ἐάν αὐτό χάσεις, τά ἔχασες ὅλα, γιατί ἐξαρθρώθηκαν. Ἐάν αὐτό ἔχεις, τά ἄνευ νοήματος ἀποκτοῦν συνοχή. Τά μελλοντικά τά ζεῖς ὡς παρόντα. Ἀπό τό σκότος ἔρχεται φῶς καί ἀπό τήν ἀποτυχία ἀνατέλλει φέγγος ἄδυτης χαρᾶς. Καί ἐκπλήττεσαι. Καί δοξολογεῖς ἐν σιγῇ. Καί προχέεις ἀκουσίως εὐωδία εὐγνωμοσύνης, πού γίνεται δεκτή ἀπό τήν κτίση. Καί ἀντανακλᾶται πρός σέ χάρις ἀντί χάριτος» 19. Ἄς μή ζημιώσομε τούς ἑαυτούς μας διττά. Καί ἐν τῇ παρούσῃ ζωῇ στερούμενοι τῆς ἐσωτερικῆς χαρᾶς καί εἰρήνης, τῆς φιλαδελφίας καί φιλαλληλίας πού εὑρίσκομε στό πρόσωπο τοῦ συνανθρώπου καί ἐν τῇ μελλούσῃ ζωῇ μή καρπούμενοι τῆς ἀπερίγραπτης ἐκείνης δόξης τῆς Παναγίας Τριάδος. Δικαιοσύνην μάθομεν, τό καλό ἄς πράττομεν, τό ὠφέλιμο ἄς ἐπιδιώκομεν, τό ἄριστο ἄς ἐπιλέγομεν. Παραπομπές 1. Ἡσαΐας ΚΣΤ, Κόντογλου Φ., Εὐλογημένο Καταφύγιο, ἔκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1987, σσ Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Ἐρωταποκρίσεις Α, 11, Ε.Π.Ε.14α, Μεγάλου Βασιλείου, Εἰς τήν ἀρχήν τῶν Παροιμιῶν Ε.Π.Ε. 7, 387, Διον. Ἀρεοπαγίτου, Περί θείων ὀνομάτων, ΕΠΕ 3, Λουκ. ΙΘ, Μεγάλου Ἀθανασίου, Περί Παρθενίας, ΕΠΕ 11, Νεκταρίου Πενταπόλεως, Τό γνῶθι σ αὐτόν, ἔκδ. Ν. Παναγόπουλος, Ἀθήνα 2003, σσ Βλ. καί Ἰσαάκ Σύρου, Περί τοῦ μή δεῖν χωρίς ἀνάγκης ἐπιθυμεῖν, Λόγ. ΛΣΤ, ΕΠΕ 8β, Μεγάλου Βασιλείου, Εἰς Ψαλμόν ΞΑ, 5 ΕΠΕ 5, Ἰσαάκ Σύρου, Περί τοῦ μακρύνεσθαι τοῦ κόσμου, Λόγ. Ε, ΕΠΕ 8α, Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς Ματθαῖον Ὁμιλ. Θ, 2 ΕΠΕ 9, 286, 290. Τοῦ αὐτοῦ, Εἰς Ματθαῖον Ὁμιλ. ΞΑ, 5 ΕΠΕ 11, Τοῦ αὐτοῦ, Εἰς Ψαλμόν Ζ, ΕΠΕ5, Τοῦ αὐτοῦ, Εἰς Δαυΐδ καί Σαούλ Ὁμιλ. Γ, 8 ΕΠΕ 7, Τοῦ αὐτοῦ, Εἰς Γένεσιν Ὁμιλ. ΝΒ, 4 ΕΠΕ4, Τοῦ αὐτοῦ, Εἰς Ματθαῖον Ὁμιλ. ΞΑ, 5 ΕΠΕ11, Γρηγορίου Θεολόγου, Θεοτέκνῳ ἐπιστολή ΟΗ, PG 37, 148Β. 17. Ἁγίου Κοσμᾶ Αἰτωλοῦ, Διδαχές Γ, ἔκδ. Τῆνος, Ἀθήνα 1977, σσ Μεγάλου Βασιλείου, Περί τοῦ μή προσηλῶσθαι τοῖς βιοτικοῖς 7, ΕΠΕ 7, Γοντικάκη Β., «Γνώσεσθε τήν ἀλήθειαν καί ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς» χρόνια μετά, ἔκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2001, σ