ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Transcript

1

2

3

4 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

5 ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ Ο ΠΛΑΤΩΝ ΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ - Μελέτη, Κέδρος, 1981, δεύτερη έκδοση. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1997 ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ TOT ΜΑΡΞ - Μελέτη, Σύγχρονη 'Εποχή, 1983, δεύτερη έκδοση 1964 (εξαντλημένο) ΣΩΘΗΤΩ Η ΔΗΜΟΤΙΚΗ - Μελέτη, 'Εκδόσεις 'Οδηγητής, 1984 ΣΠΟΥΔΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ - Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΥΛΙΣΜΟ - Μελέτη, έκδ. Φιλιππότη, 1985 ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΥΠΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ - Μαρτυρία, έκδ. Φιλιππότη, 1985 ΝΙΚΟΣ ΚΙΤΣΙΚΗΣ - Ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ, Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ - Αφιέρωμα, 'Εκδόσεις Τεχνικού Επιμελητηρίου 'Ελλάδος, 1986 ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΑΠΟ ΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΛΑΪΚΙΣΜΟ ΣΤΟ ΛΑΪΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ - Μελέτη, έκδ. 'Εστίας, 1990 Ο ΛΕΝΙΝ ΧΩΡΙΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ ΜΑΥΣΩΛΕΙΟΥ - Μελέτη, 1991 (έκτος έμπορίου) ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; - Μελέτη, έκδ. Δελφίνι, 1992 ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ *Η ΜΑΡΞ - Δοκίμια, έκδ. Άγρα, 2005 ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ - Δοκίμιο, έκδ. Κέδρος, 2005 ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΕΣ - Ε.Λ.Ι.Α., 2006 Κείμενα άπό τη Φνλαχη ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΥ - Μυθιστόρημα, Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, Βουκουρέστι 1961 (εξαντλημένο) ΔΟΥΛΕΙΑ ΤΗΣ ΦΥΛΑΚΗΣ - Διηγήματα - ποιήματα, έκδ. Διάλογος, 1979 (έξαντλημένο) "Αλλη δουλειά της Φνλαχής : Μυθιστόρημα, Διήγημα, θέατρο, Μελέτες, γραμμένα στα χρόνια της φυλακής. 'Ελάχιστα σώθηκαν Προεχδόσεις (Έχόόσεις σε κομπιούτερ και φωτστνπιχό, εχτός εμπορίου) Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ - Μελέτη, 1994 ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ - ΚΡΙΤΙΚΑ - ΠΟΛΙΤΙΚΑ - Κείμενα δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, ομιλίες, συνεντεύξεις και παρεμβάσεις διάφορες, 1994 κ,έ.

6 ΕΛΛΗ ΠΑΠΠΑ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ

7 ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ *Η ΜΑΡΞ 2005 'Ετοιμάζονται ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΟ ΓΙΟ MOT ΦΤΑΑΚΕΣ ΑΒΕΡΩΦ (α' εχβοση) ΣΠΟΤΔΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΤθΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΤΑΙΣΜΟ (β' έκδοση) ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΓ ΓΡΑΦΕΙ Σ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟΤ ΜΑΡΞ (β' έκδοση) Α' ΕΚΔΟΣΗ : Δελφίνι, 1992 ISBN , ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ Α.Ε. Φωκιανοΰ 7 - Στάδιο, 'Αθήνα Τηλ FAX http: // info@agra.gr xai "Ελλη Παππα

8 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος 9 Α' Ή εξουσία που αρνείται τον εαντό της Κομμούνα 1871: ή Σφίγγα κι ό Οιδίποδας 3 1 Κυρίαρχος ό ένοπλος λαός 34 Ή γένεση της Κομμούνας 37 Πρώτη πράξη ή προκήρυξη έκλογών Φ 2 Ό λαός γιορτάζει την -εκλογική- νίκη του Β' Ή κριτική στην Κομμούνα 'Από την κριτική των μπλανκιστών στην κριτική τοΰ Μαρξ 53 Σταλινική κριτική και μπλανκισμός 59 Μερικά χρήσιμα, ίσως, συμπεράσματα 62 Ή τρομοκρατία ήρθε άργά; 66 Γ' Ή κληρονομιά που σπαταλήθηκε Μερικά άπό τά πολλά αναπάντητα ερωτήματα 75 Ή Κομμούνα, Σφίγγα και τοΰ 21ου αιώνα 8ι Δόγμα και πραγματικότητα 85 Οί -γόνιμες- άντιθέσεις της Κομμούνας 93 Λαϊκή παρέμβαση - μιά άκόμη άντίθεση 9 Λ' Τά μετά την Κομμούνα Άπό τήν ήττα της Κομμούνας στον εμφύλιο της Διεθνούς ιογ

9 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; Πρώτο μέτωπο: οι μπλανκιστες ιΐ2 Μπακούνιν: άλωση της Διεθνούς 118 Ή Διεθνής ανάμεσα σέ τρεις πολέμους 124 "Οσοι έχουν το διάβολο στή σάρκα τους 127 Τό Πρόγραμμα της 'Αδελφότητας 130 Ε' Ό ρωσοενρωπαϊκός Ιδεολογικός πόλεμος Ό ΰπερεκατονταετής ρωσοευρωπαϊκός πόλεμος 141 Ή «Κατήχηση» τοΰ Νετσάγεφ 146 «Κατήχηση» και προγραφές 151 Ή ευτυχία της «επόμενης μέρας» 156 Ή κληρονομιά τοΰ Νετσάγεφ και τοΰ Μακιαβέλλι 159 «Επαναστατικός ίησουιτισμός» και άλλα 164 Μυστικισμός και ορθολογισμός 169 Πώς λησμονήθηκε ή Κομμούνα 173 ΣΤ' Ό Μακιαβέλλι στην Ευρώπη Σταλινική ειρήνη: ή κυριαρχία τοΰ μύθου 187 Γκράμσι: ό εξευγενισμός τοΰ μύθου 189 Γιακωβινισμός και συλλογική βούληση 193 «Γιακωβίνοι» τοΰ 16ου και τοΰ 20οΰ αιώνα 197 Ή πνευματική και ηθική μεταρρύθμιση 204 Ή τριμερής σύνθεση τοΰ Κόμματος 208 Πρώτη φωνή διαμαρτυρίας 214 Επίλογος 219 Σημειώσεις 225

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΤ '90, ίσως και νωρίτερα, καθώς πλησίαζε το 1991, ό νους μου γύριζε και ξαναγύριζε στην Κομμούνα τοϋ 1871, σ' εκείνη την πρώιμη επανάσταση των εργατών του Παρισιού πού ό Μαρξ τη θεώρησε «σημείο έκκίνησης» για τις μελλοντικές έπαναστάσεις και τις μελλοντικές έπαναστατικές έξουσίες. Εκατόν είκοσι χρόνια άπό την πρώτη εκείνη προσπάθεια των εργατών «να καταχτήσουν τον ούρανό» είναι μια επέτειος πού δεν έπρεπε να περάσει απαρατήρητη (όπως δυστυχώς πέρασε), πού άξιζε να τη θυμηθούμε μέσα στο 1991 περισσότερο άπό ποτέ. Νά τη θυμηθούμε, οχι βέβαια για νά αναπέμψουμε ύμνους έπετειακούς στούς «ήρωικούς κομμουνάρους» και στο μαρτυρικό τέλος τους, ούτε για να πούμε πώς τα όσα οραματίστηκε καΐ θέλησε να πραγματοποιήσει εκείνη ή έπανάσταση τα πραγματοποίησε ή σοβιετική εξουσία (όπως ακούγαμε, και λέγαμε, σε παλιότερες εποχές). "Αξιζε να τη θυμηθούμε για να αναζητήσουμε τα όσα έδωσε ή έπανάσταση τοϋ 1871 στη θεωρία και στην πράξη τών έπαναστάσεων τοϋ 20ού αιώνα και όσα χάθηκαν στο δρόμο. Τα γεγονότα τών τελευταίων χρόνων τόσο στις χώρες τού «υ- παρκτού σοσιαλισμού» όσο και στο κομμουνιστικό κίνημα της Ελλάδας ήρθαν έτσι πού δέν μπόρεσα να είμαι συνεπής στο ραντεβού μου μέ τήν Κομμούνα. Καταπιάστηκα μέ θέματα πού δέν σήκωναν αναβολή, πίστευα πώς ήταν πιο επείγοντα για τούς "Ελληνες κομμουνιστές, μού πήραν περισσότερο χρόνο άπό όσο ύπολόγιζα, και ή δουλειά γιά τήν Κομμούνα ολο έμενε πίσω. Τήν άρχισα 9

11 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; πολύ άργά, και πάλι μέ βρήκε ό Αύγουστος μέ δσα δραματικά έγιναν στη Σοβιετική "Ενωση. Άλλα ό σοβιετικός Αύγουστος '91 μέ έπεισε πώς ή άναδρομή στήν Κομμούνα ήταν περισσότερο άπό ποτέ αναγκαία και επείγουσα - και υποχρεωτική γιά μένα. "Ετσι κατέληξα στήν άπόφαση νά τή δώσω μέ τή μορφή «σημειώσεων», άφοΰ μόνο έτσι μπορούσα να κερδίσω κάτι άπό τό χρόνο, έστω κι αν ή έκδοση δέν θά προλάβαινε τή χρονιά της έπετείου. "Αλλωστε, τό είπα και πρίν, σκοπός μου δέν ήταν νά γράψω κάτι έπετειακό ή «ιστορικό» γιά τήν Κομμούνα. Σήμερα, στο έτος 1991, δταν ή 'Ιστορία φαίνεται πώς γύρισε άνάποδα τό τιμόνι κι αύτό πού θά ήταν «τό μέλλον» έγινε παρελθόν, κι δλα -και δλοι- αναζητούν μιά καινούργια άρχή, και πολλοί λένε πώς μαζί μέ τόν «υπαρκτό σοσιαλισμό» κατέρρευσε ή ίδια ή ιδέα τοϋ σοσιαλισμού και τοΰ κομμουνισμού δπως οί θεμελιωτές τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού τήν συνέλαβαν και τήν κήρυξαν, ή Κομμούνα στέκεται μπροστά στήν πύλη τοϋ 21ου αιώνα και θέτει τό άμείλικτο έρώτημα: Σημείο έκκίνησης των έπαναστάσεων τοϋ 20οΰ αιώνα ήταν ή Κομμούνα; "Αν ή άπάντηση είναι καταφατική, τότε ή άποτυχία τους σημαίνει και άποτυχία τοΰ μαρξισμού. Άν ή άπάντηση είναι άρνητική, τότε πρέπει νά άναζητηθοΰν οί αιτίες πού έκαναν τό σοσιαλισμό τοϋ 20οΰ αιώνα νά πάρει τό δρόμο πού οδήγησε στήν ήττα. Μόνο αύτή ή άναζήτηση μπορεί νά ξαναγεννήσει, άν δχι τήν πεποίθηση, τουλάχιστον τήν έλπίδα πώς ό 21ος αιώνας θά βρει τόν σωστό δρόμο πού θά βγάλει άπό τά άδιέξοδα τοΰ καπιταλισμοΰ τήν ανθρωπότητα και θά σημάνει τό τέλος της «προϊστορίας» της. Συμβολή σέ μιά συγκριτική προσπάθεια είναι αύτή ή μελέτη μας, μέ «σημείο έκκίνησης» τήν Κομμούνα πού γεννήθηκε τό 1871, έζησε δυο μόνο μήνες κι άφησε μιάν άνεκτίμητη κληρονομιά - πού άδικα σπαταλήθηκε. Σέ παλιότερα χρόνια τά έπετειακά γραπτά γιά τήν Κομμούνα δέν παρέλειπαν νά τονίζουν πώς τό μοντέλο της προλεταριακής έξουσίας πού έδωσε ή εξέγερση τοΰ γαλλικοΰ προλεταριάτου πραγ-

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ '12 ματώθηκε στη Σοβιετική "Ενωση - κι άπό κει και στις άλλες χώρες τοΰ ύπαρκτοΰ. Ή γαλλική έπιθεώρηση Pensee, π.χ. -«επιθεώρηση τοϋ σύγχρονου ορθολογισμού», που είχε στη συντακτική της επιτροπή προσωπικότητες όπως 6 Ζολιό-Κιουρί- στο έπετειακό της Κομμούνας τεϋχος τοϋ Μάη 1951 δημοσίευε έκτιμήσεις δπως αύτη, τοϋ Βικτόρ Ζοάν: Τό σοσιαλιστικό σοβιετικό κράτος έφερε σέ πέρας τά καθήκοντα πού ή Κομμούνα δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει, πού δεν τά είχε ούτε καν πλησιάσει. Ό καπιταλισμός εξολοθρεύτηκε ώς τις ρίζες του, οί έκμεταλλεύτριες τάξεις διαλύθηκαν, ή οικονομία θεμελιώθηκε σέ σοσιαλιστικές βάσεις. Ή δημοκρατία ύψώθηκε σέ άνώτερο επίπεδο, καθώς και ή πολιτική και ήθική ενότητα των λαών πού απαρτίζουν τή μεγάλη Σοβιετική "Ενωση. (...) Τό 'Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ -είναι μιά αλήθεια αύταπόδεικτη- ασκεί πραγματικά τήν ανώτατη εξουσία στή χώρα, καί, έκφραση της λαϊκής θέλησης, δέν ύπακούει παρά μόνο στούς σοβιετικούς λαούς. Σήμερα αύτά τά λόγια μόνο σαν ειρωνεία άκούγονται, τότε δμως ηταν γενική πεποίθηση. Κι έγώ τά είπα σέ ένα γιορτασμό της επετείου της Κομμούνας πού κάναμε εκείνα τά χρόνια -παράνομα, φυσικά- οί φυλακισμένες στις Φυλακές της όδοΰ Κάστορος, στον Πειραιά. Άπό τά μέσα της δεκαετίας τοΰ '50 κι έπειτα δέν τά επανέλαβα. Μόνο πού πάντα ξαναγυρνούσα στην ιστορία της Κομμούνας, στά δσα έγραψαν γι' αύτήν ό Μάρξ κι ό Ένγκελς -και ό Λένιν άνάμεσα στις έπαναστάσεις τοΰ Φλεβάρη καί τοΰ 'Οχτώβρη-, άναζητώντας αύτό πού είναι σήμερα ένα άπό τά σημαντικότερα ζητούμενα (γιά δσους τουλάχιστον εξακολουθούν νά νοιάζονται γι' αύτά τά θέματα): τί έδωσε καί τί έχασε ή Κομμούνα στη θεωρία καί στην πράξη των προλεταριακών επαναστάσεων, κι ακόμη περισσότερο, των ((προλεταριακών» κρατών, τοΰ εικοστού αιώνα. 'Από άναζήτηση σέ αναζήτηση κι άπό σύγκριση σέ σύγκριση, μέ

13 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; άφετηρία τη διάλυση τοϋ «ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού» κι εξετάζοντας άναδρομικά τα πράγματα, έφτασα σέ μια διαπίστωση πού στην άρχή μέ ξένισε, ισως και νά μέ τρόμαξε, μά δέν μπόρεσα και νά της ξεφύγω: στη διαπίστωση πώς ή Κομμούνα του 1871 ήταν ή μόνη επαναστατική εξουσία πού άνηκε -ούσιαστικά και οχι χρονολογικά- στον 20ό αιώνα. 'Αντίθετα, οί έξουσίες πού έγκαθίδρυσαν οί επαναστάσεις τοΰ 20ού αιώνα άνηκαν -ούσιαστικά κι αύτές καΐ όχι χρονολογικά- στον 18ο και στον 19ο αιώνα. Τ Ηταν βαθύτατα έτυηρεασμένες άπό τή σκέψη και τήν πράξη της Γαλλικής Επανάστασης, ιδιαίτερα άπό τή γιακωβίνικη περίοδο της, άπό τον ρωσικό άναρχισμό και το λαϊκισμό τοΰ 19ου αιώνα, ενώ άπό τήν περίοδο της Κομμούνας και μετά πήραν κυρίως τις άπόψεις τών μπλανκιστών κι αύτές υιοθέτησαν στήν οργάνωση και τή λειτουργία τοΰ Μπολσεβίκικου Κόμματος ή «κόμματος νέου τύπου». Μ' αυτήν τήν έννοια ή Κομμούνα άποτελεΐ τήν καλύτερη εισαγωγή στή μελέτη γιά μιά σοσιαλιστική προοπτική τοΰ 21ου αιώνα, δηλαδή γι' αύτό πού θεωρούν πρωταρχική άνάγκη οί «άνανεωτές» τοΰ κομμουνιστικού κινήματος στον τόπο μας, κι όλο ύπόσχονται πώς «θά άρθρώσουν ένα νέο πολιτικό λόγο» κι όλο άναβάλλουν τήν άρθρωσή του. Είναι φυσική αύτή τους ή άδυναμία. Τήν ώρα πού καταρρέει ολόκληρο το «σοσιαλιστικό» οικοδόμημα τοΰ 20οΰ αιώνα μαζί μέ τά εικονίσματα και τά είδωλα του πού οδήγησαν στή σήψη τήν έπανάσταση τοΰ 'Οχτώβρη, ό νέος πολιτικός λόγος δέν θά μπορέσει ποτέ νά «άρθρωθεϊ» αν δέν προηγηθεί, πρώτο, μιά σέ βάθος κριτική θεώρηση τοΰ παρελθόντος τόσο στή θεωρία οσο και στήν πράξη καί, δεύτερο, μιά σέ βάθος άνάλυση τών συνθηκών πού έχουν διαμορφωθεί στον κόσμο καί στή χώρα μας καθώς παταμε τό κατώφλι τοΰ 21ου αιώνα. Πράγμα πού δέν έγινε ώς τώρα άπό καμία πλευρά. Σ' αυτήν τήν κρίσιμη στιγμή τών καταρρεύσεων καί τών διαψεύσεων ή έπαναστατική-διαλεκτική-ύλιστική σκέψη, αν πρόκειται νά διασωθεί, είναι ύποχρεωμένη νά ξεπεράσει τά πλέγματα πού

14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ '3 άφησε ό σταλινισμός και νά κάνει το άλμα που θά τή φέρει άπό τον 19ο στον 21ο αιώνα. Τό καλύτερο εφαλτήριο πού μπορεί να τή βοηθήσει να περάσει πάνω άπ' αύτό το τεράστιο κενό είναι ή Κομμούνα τοϋ Άπό δώ και ό τίτλος τοϋ βιβλίου μου. Νά μιλάς για έπαναστατική σκέψη στο τέλος τοϋ 20οϋ αιώνα μοιάζει έξωπραγματικό. Ό δρος πού συχνότερα άκούγεται για να χαρακτηρίσει την έποχή μας είναι ή «άφασία», και κανείς δεν μπορεί να πει πώς δεν άνταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ή διανόηση, ή ενταγμένη στο κομμουνιστικό ή στο σοσιαλιστικό κίνημα ή ή γενικά προοδευτική, σέ δλες τις χώρες και σέ δλες τις ηπείρους, αμήχανη, άνίκανη να ξεπεράσει τό στάδιο των γενικών αφορισμών και της περιγραφικής καταστροφολογίας, μοιάζει χτυπημένη άπό εγκεφαλικό. Διατηρεί την ικανότητα νά παρακολουθεί τά δσα άπρόσμενα συμβαίνουν, άλλα έχει χάσει την ικανότητα της ερμηνείας τους, την ικανότητα τών γενικεύσεων, την ικανότητα νά βλέπει στο μέλλον. Κυρίως έχει χάσει τή βούληση νά λειτουργεί, νά δρα κοινωνικά, επομένως και νά σκέφτεται κοινωνικά. Βρίσκεται, δηλαδή, ή σημερινή διανόηση στούς άντίποδες της διανόησης τοϋ 19ου αιώνα, τότε πού ή έπαναστατική σκέψη βρισκόταν σέ κατάσταση «βρασμοΰ». Άπό τή Γαλλία ώς τήν τσαρική Ρωσία, μέ επίκεντρο τή Γερμανία τοϋ Μάρξ και τοϋ Ένγκελς, και μέ άφετηρία τή γαλλική και τή γερμανική φιλοσοφική κληρονομιά και τον ουτοπικό σοσιαλισμό, τά καλύτερα μυαλά της Ευρώπης μπαίνανε αύτόβουλα στήν ύπηρεσία τών «αδικημένων» της γης, παίρνανε θέση στις πρώτες γραμμές τών δυνάμεων πού επιζητούσαν τις ριζικές κοινωνικές άλλαγές. «Τί νά κάνουμε» ήταν ό τίτλος έργων διανοουμένων δπως ό Τσερνιτσέφσκι, ό εξόριστος τοϋ Τσάρου και άπομονωμένος στά άκρα της παγωμένης Σιβηρίας. Ούτοπικοί σοσιαλιστές, άναρχικοί, μπλανκιστές, μαρξιστές, λαϊκιστες κονταροχτυπιόνταν, διεκδικώντας τήν τιμή νά είναι αυτοί οί κοινωνικοί άναμορφωτές, έθεταν τή δύναμη της σκέψης τους, συχνά και τήν ίδια τή ζωή τους, στήν ύπηρεσία της ελευθερίας και

15 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; της δημοκρατίας, στήν ύττηρεσία των καταπιεσμένων, γιά τή ριζική άνάπλαση της κοινωνίας. Τελικά νίκησε ό μαρξισμός, ή πιο έπιστημονικά θεμελιωμένη μέθοδος γιά τήν άνάλυση των κοινωνικών φαινομένων μέσα στήν ιστορικότητα τους, γι' αύτό και ή ικανότερη γιά έπιστημονική πρόβλεψη των ιστορικών τάσεων της κοινωνίας, επομένως και ή ικανότερη νά χρησιμεύσει ώς «μέθοδος γιά δράση», ώς μέθοδος πού μετέτρεπε το προλεταριάτο άπό «κοινωνική άρρώστια» -όπως το ήθελε ό ουτοπικός σοσιαλισμός άκόμη και ένός Τσερνιτσέφσκι- σέ επαναστατική δύναμη άνατροπης τοΰ καπιταλισμού και εγκαθίδρυσης τοΰ βασιλείου της ισότητας, της κατάργησης της εκμετάλλευσης άνθρώπου άπό άνθρωπο, τοΰ χωρισμοΰ της κοινωνίας σέ τάξεις, σέ έκμεταλλευτές και θύματα της έκμετάλλευσης, τοΰ βασιλείου της κατάργησης τοΰ μηχανισμοΰ επιβολής της κυριαρχίας μιας τάξης πάνω στις άλλες και διαιώνισης της έκμετάλλευσης, της άλλοτρίωσης και της ανισότητας : τοΰ κράτους. Τό συναρπαστικό στό μαρξισμό -σωστότερα στον έπιστημονικό σοσιαλισμό-, αύτό πού συσπείρωσε γύρω του μάζες άνθρώπων άπό όλα τά κοινωνικά στρώματα, ήταν ό συνδυασμός έπιστημονικής άνάλυσης, διαλεκτικής-έπαναστατικής σκέψης και κινητοποιητικής δύναμης γιά τήν κατάκτηση συγκεκριμένου στόχου, ήταν ότι έδινε καινούργιο νόημα στό αίτημα της Γαλλικής Επανάστασης γιά ε- λευθερία και ισότητα των άνθρώπων, τό μετέβαλλε άπό ουτοπία σέ στρατηγικό στόχο απελευθερωτικό των άνθρώπων ώς τάξεων και ώς άτόμων χάρη στήν ελεύθερη ένταξή τους στή συλλογική δράση. Τ Ηταν τό βαθύτατα άντιεξουσιαστικό περιεχόμενο του, καθώς άναγνώριζε τήν άνάγκη ύπαρξης τοΰ κράτους των επαναστατημένων μόνο σέ ένα προσωρινό και άπολύτως μεταβατικό στάδιο, ένός κράτους πού άπό τήν ώρα της νίκης των έπαναστατικών δυνάμεων δέν θά ήταν κράτος στήν κυριολεξία, γιατί σκοπό δέν είχε τή διαιώνισή του άλλά τήν αύτοκαταστροφή του και τήν γιά πάντα έξαφάνιση κάθε έξουσιαστικής δύναμης έπι βολής, κυριαρχίας και καταστολής.

16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ '5 Ή νίκη του πάνω στα άλλα ρεύματα της επαναστατικής σκέψης έπιφύλασσε ωστόσο στο μαρξισμό μια εξέλιξη πού θα προκαλούσε την άποστροφή τοϋ Μάρξ. Χαρακτηριστικό της ήταν το στόμωμα της τόλμης καί της γονιμότητας της έπαναστατικης σκέψης σέ όλη τή διάρκεια τοΰ 20οϋ αιώνα. Οί «μαρξιστές» λειτουργούσαν καί δρούσαν πια όχι μέ πνευματική αυτονομία, άλλα ώς «οπαδοί», ώς έξηγητές, απολογητές ή, στήν καλύτερη περίπτωση, ώς «συνεχιστές» τοΰ «μαρξισμοΰ», μέ μόνη, καί άκραία, δυνατότητα την «παραπέρα άνάπτυξη της διδασκαλίας τοΰ Μάρξ». Σ' αύτήν τήν τελευταία κατηγορία τοποθετήθηκε ώς καί ό Λένιν, κι ας εδειξε τή μεγαλύτερη τόλμη καί πρωτοτυπία στήν έπαναστατική σκέψη καί πράξη στις αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα, καί τή μεγαλύτερη άπομάκρυνση άπό πολλές άντιλήψεις πού τυποποιημένα ή καί γνήσια αποδόθηκαν στον Μάρξ. Ό μαρξισμός άπό «μέθοδος γιά δράση» μεταβλήθηκε σέ κλειστό σύστημα καί οί επισημότεροι των εξηγητών απέκτησαν το δικαίωμα νά διακρίνουν τούς «γνήσιους» μαρξιστές άπό τους μη γνήσιους, πού στιγματίζονταν μέ τή ρετσινιά τοΰ «αίρετικοΰ», τοΰ «άναθεωρητη», εως καί τοΰ «προδότη», αν κάπου τολμοΰσαν νά διατυπώσουν απόψεις πού δέν συμφωνούσαν μέ τήν άποψη των επίσημων εξηγητών - παράδειγμα ό «αιρετικός» Γκράμσι καί ή «άναθεωρήτρια» Λούξεμπουργκ. "Οταν μια μέθοδος γιά τή γνώση της πραγματικότητας καί γιά τή σύμφωνα μ' αύτη τή γνώση άνθρώπινη δραστηριότητα καθηλωθεί σέ σύστημα, μένει εκτεθειμένη στον κίνδυνο νά μεταβληθεί στο άντίθετό της: νά γίνει ενα υποκατάστατο της θρησκείας, ν' άποκτήσει τό ιερατείο της, τούς ιεραποστόλους της, τούς έξηγητές καί τούς άπολογητές της, τήν ορθοδοξία καί τις αιρέσεις της, κι ολα αύτά στο όνομα ενός Ύπερτάτου Όντος καί των Προφητών του. Κι άν αύτή ή «πολιτική θρησκεία» πάρει τό όνομα τοΰ θεμελιωτή της, όπως ό μαρξισμός, τότε πολύ διευκολύνεται αύτη ή διαδικασία. "Ολες οί θρησκείες έχουν τό ονομα εκείνου πού πρώτος κήρυξε τις «αιώνιες» άλήθειες τους.

17 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; Ά ν σκεφτούμε το μαρξισμό ώς «επιστημονικό σοσιαλισμό», μπορούμε εύκολότερα να κατανοήσουμε τή διαδικασία πού έβαλε το σύστημα στή θέση της μεθόδου. Ή έπιστημονικότητα του όρου θα σηματοδοτούσε τον αποκλεισμό τοΰ δόγματος καί της αύθεντίας, θά άφηνε άνοιχτή τή μέθοδο καί θά έκανε άπαγορευτική τήν πτώση της σέ κλειστό σύστημα. Τότε καί ό Στάλιν δέν θά μπορούσε νά κλείσει άκόμη πιο σφιχτά τό σύστημα καθιερώνοντας τον όρο «μαρξισμός-λενινισμός-σταλινισμός», πού κουτσουρεύτηκε μεν μέ τήν άποσταλινοποίηση τοΰ Χρουστσόφ, άλλά κράτησε τά δύο πρώτα συστατικά του, διατηρώντας έτσι τό στοιχείο της καθήλωσης, της αυθεντίας καί της θρησκευτικής ορθοδοξίας. 1 Τό πνίξιμο της ζωντανής, έρευνητικής καί κριτικής σκέψης, ό άποκλεισμός τών πολιτών άπό τήν πολιτική ζωή - πολύ 7τερισσότερο άπό τήν άσκηση της έξουσίας πού υποτίθεται ότι τους άνηκε, ή μονοπώληση της έξουσίας άπό μιά κλειστή κάστα γραφειοκρατών, άκινητοποίησαν τελικά καί τό ίδιο τό σύστημα, τό καταδίκασαν στήν αποτελμάτωση μέχρι θανάτου. Κι όταν ή διάβρωση είχε φτάσει ώς τά θεμέλια του, άρκεσε ένα καί μόνο ρήγμα προς τή δημοκρατία γιά νά δείξει τήν άδυναμία του νά δεχτεί ζωογόνες άνανεώσεις, όπως άρκεσε ό σοβιετικός Αύγουστος μέ τό γελοίο του πραξικόπημα γιά νά καταρρεύσει ολόκληρο. Στον Γκορμπατσόφ άνήκει ή τιμή ότι έκανε τό πρώτο ρήγμα καί ότι προσπάθησε νά έπαναφέρει τήν ΕΣΣΔ στό δρόμο πού άνοιξε ή 'Οχτωβριανή Επανάσταση. Άλλά στόν Γκορμπατσόφ πέφτει καί ή εύθύνη ότι πίστεψε στή δυνατότητα νά ξεπεράσει τήν άδράνεια εβδομήντα χρόνων καί νά πετύχει τό στόχο του στηριγμένος στις κληρονομημένες δομές καί στούς ίδιους κομματικούς μηχανισμούς, ενώ οί λεγόμενες ριζοσπαστικές δυνάμεις τον έγκατέλειπαν καί οί λαϊκές μάζες παρέμεναν «μάζες», άδύναμες άκόμη νά άποτινάξουν τήν πολιτική νάρκη καί τήν άδράνεια τοΰ τρόμου πού είχαν κληρονομήσει άπό τις προηγούμενες γενιές καί νά άναδει-

18 ΠΡΟΛΟΓΟΣ '7 χθοϋν σέ πολίτες, ή καλύτερα σέ «δήμο» - μέ τήν υψηλή έννοια πού είχε αύτή ή λέξη στήν έλληνική αρχαιότητα, λέξη πού μας άφησε τή «δημοκρατία» ώς παντοτινή διεκδίκηση και δύσκολη κατάκτηση. "Οσοι είχαν πιστέψει πώς κάποιες δυνάμεις στή Σοβιετική "Ενωση -ό γραφειοκρατικός κομματικός μηχανισμός, ό στρατός (ή μάλλον οί τρεις στρατοί πού υπήρχαν σ' αύτό τό σύστημα πού, στή θεωρία άλλα και στήν πρακτική πού άφησε ή Κομμούνα, έπρεπε νά είχε συντρίψει το μιλιταρισμό και νά στηρίζεται στον «ένοπλο λαό» και μόνο), ή Κά Γκέ Μπέ, ό οποιοσδήποτε- θά μπορούσε νά επέμβει γιά «νά ρίξει» τον «προδότη» Γκορμπατσόφ και νά επαναφέρει τήν παλιά καλή τάξη τών πραγμάτων είδαν τις ελπίδες τους νά σβήνουν μέ τό πραξικόϊτημα τοϋ Αύγούστου. Ή άντίσταση τοϋ λαοΰ άπέδειξε ότι περνάει ό καιρός της παθητικότητας, άλλά οί άντιθέσεις πού στό παρελθόν «λύνονταν» μέ τήν πίεση καί, μέ τήν περεστρόικα, φανέρωσαν τήν εκρηκτική δύναμη πού συσσωρευόταν κάτω άπό τις πιέσεις, έμφανίστηκαν οχι μόνο έκρηκτικότερες μετά τό πραξικ07τημα άλλά καί σέ ολη τήν τρομακτική εύρύτητα τοϋ φάσματος τους, συγκροτώντας τήν εικόνα της κρίσης μέσα στήν οποία παραδέρνει σήμερα ή Σοβιετική "Ενωση: Κρίση οικονομική, πού κανείς δέν έδωσε άκόμη τήν ολοκληρωμένη άνάλυση της καί, προπαντός, κανείς δέν έδωσε ώς τώρα μιά καθαρά έπιστημονική άνάλυση γιά τά βαθύτερα αίτια πού τήν προκάλεσαν καί τήν συντηροΰν. Τέτοιες κρίσεις δέν είναι, καί δέν μποροΰν νά είναι, άποτέλεσμα κακής διαχείρισης καί άνικανότητας της περεστρόικα μά ούτε καί στήν περίοδο της μπρεζνιεφικής <( στασιμότητας» μπορούν αποκλειστικά νά άποδοθοϋν. Οί καταβολές τους είναι πολύ βαθύτερες, πρέπει νά άναζητηθοϋν πίσω, στά χρόνια της εσπευσμένης κατάργησης της ΝΕΠ τοϋ Λένιν καί της εσπευσμένης καί βίαιης «κολλεχτιβοποίησης» της γης. Φανερώνουν πώς ή δουλειά τόσων χρόνων καί τόσων εκατομμυρίων ανθρώπων κάπου χανόταν, πώς ούτε συσσώρευση γινόταν ούτε

19 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; άξιες λόγου επενδύσεις ούτε τεχνολογική άνάπτυξη ούτε στερεή οργάνωση της διανομής και των υπηρεσιών ούτε σωστή σύνδεση βιομηχανικής και άγροτικής παραγωγής ούτε βιοτικό έπίπεδο τοϋ λαοΰ τέτοιο πού νά δικαιολογεί τήν άπορρόφηση ολου τοΰ ύπερπροϊόντος. Τό μόνο πού φαίνεται πώς πραγματικά εύημεροΰσε ήταν τό περίφημο στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα πού έδινε στήν ΕΣΣΔ τήν αίγλη της υπερδύναμης άλλά, πολυδάπανο και άντιπαραγωγικό τό ίδιο, δέν χρησιμοποιήθηκε τουλάχιστον ώς μοχλός κίνησης της οικονομίας, όπως χρησιμοποίησε ή Αμερική τό δικό της άντίστοιχο σύμπλεγμα. Κρίση έθνική, πού ξεσπάει άγρια, άποδείχνοντας ότι τά οσα λέγονταν άπό τόν Στάλιν και τούς διαδόχους του πώς στό σοβιετικό σοσιαλισμό είχαν βρει τή λύση τους όλα τά έθνικά προβλήματα, πώς αιώνια φιλία και άδελφοσύνη ένωναν πλέον τούς λαούς τοΰ πολυεθνικοΰ κράτους κλπ. κλπ., ήταν άπλοι μύθοι. Οί έθνικοί άνταγωνισμοί, πού οί ρίζες τους βρίσκονται στήν άνισόμετρη άνάπτυξη των δημοκρατιών, τόσο τήν οικονομική όσο και τήν πολιτισμική (διαφορετικές θρησκείες, διαφορετικά ήθη κλπ.), άλλά και στον «μεγαλορωσισμό» (πού τόν κίνδυνο του είχε έπισημάνει άπό τό 1923 ό Λένιν, ιδιαίτερα σέ ό,τι άφοροΰσε τόν Στάλιν) 2, ξέσπασαν μέ βιαιότητα -συχνά και μέ άγριότητα- πού μας φέρνουν πίσω, στον 19ο ή ώς και στον 16ο αιώνα. Κρίση «ιδεολογική», καθώς ό μαρξισμός, ώς επίσημη ιδεολογία, παρουσιαζόταν μέ τήν άπολιθωμένη μορφή θρησκευτικού δόγματος καλλιεργώντας μιά λαϊκή φιλοσοφία στραμμένη στή μεταφυσική, οί ιστορικές και οί άνθρωπιστικές σπουδές ήταν σχεδόν άνύπαρκτες και οί ίδιες οί οικονομικές σπουδές ξεκινούσαν άπό μιά πλαστή και στρεβλή εικόνα της οικονομίας, ή ελεύθερη κίνηση της σκέψης και ή έλεύθερη διακίνηση τών ιδεών, ή ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση, ώς και ή στοιχειώδης «πληροφόρηση» ήταν άπαγορευμένα άγαθά. Τώρα ολα αύτά πληρώνονται μέ τή στροφή μεγάλου μέρους τοΰ

20 ΠΡΟΛΟΓΟΣ '9 λαοϋ στις αύθεντικότερες πηγές της μεταφυσικής : στη θρησκοληψία, στο μυστικισμό, στή νοσταλγία μορφών τοϋ παρελθόντος χωρίς, έστω, τήν εξιδανίκευση πού έδινε άλλοτε ό ρομαντισμός σέ παρόμοιες νοσταλγίες. Τά μνημόσυνα τοΰ Τσάρου, ή έμφάνιση κάποιου Ρομανόφ στην «'Αγία Πετρούπολη», δέν είναι φαινόμενα πού ξεπήδησαν άπό τό τίποτα, καί κανείς δέν μπορεί νά πει άκόμη ποιό ρόλο θά παίξει ή προπαγάνδα τοΰ πανισλαμισμοΰ καί τοΰ παντουρκισμοΰ 3 στις ισλαμικές άσιατικές δημοκρατίες. Ή άλαζονεία της «θεωρίας τών δύο πολιτισμών η ξεφούσκωσε όπως όλα τά μπαλόνια τά γεμισμένα μέ άέρα, άφήνοντας νά φανεί ολη ή πολιτιστική έρημος πού βρισκόταν πίσω της. Μιά 'Οχτωβριανή Επανάσταση, μέ όλο το μεγαλείο καί τις θυσίες της καί μέ όλες τις προσδοκίες πού στηρίχτηκαν πάνω της, έπεσε θύμα της δίψας γιά εξουσία τών ήγετών της πού έγιναν γραφειοκράτες καί παρέδωσαν τή διαδοχή σέ μανδαρίνους. Τό ζήτημα είναι τί πρέπει να περισωθεί άπ' αύτό τό οικτρό ναυάγιο. Εκείνο πού πρέπει νά σωθεί είναι ό έπιστημονικός σοσιαλισμός, είναι ή διαλεκτική-ύλιστική-έπαναστατική σκέψη πού απειλείται νά συμπαρασυρθεί στον καταποντισμό, χωρίς νά εύθύνεται γι' αύτόν. Εκείνο πού θά τή σώσει είναι ή τίμια, ειλικρινής, άπροκατάληπτη όπως ή επιστήμη, άναζήτηση τών αιτίων αύτης της πρωτοφανούς στήν ιστορία ήττας ένος κοινωνικοΰ συστήματος πού δέν έρχόταν άπό το παρελθόν άλλά γεννήθηκε γιά νά φέρει τό μέλλον. Πολλοί, ιδιαίτερα παλιοί κομμουνιστές καί ιδιαίτερα στή χώρα μας, πιστεύουν πώς γνωρίζουν τις αίτιες - ή μάλλον πιστεύουν πώς δέν ύπάρχουν αιτίες, ύπάρχουν μόνο αίτιοι: είναι αύτοί πού έφεραν τήν περεστρόικα (ορισμένοι τή λένε «χαλαστρόικα» καί είναι πολύ περήφανοι γι' αύτό τους τό εύρημα), μέ πρωταίτιο τον Γκορμπατσόφ. Σ' αύτούς άξίζει νά θυμίσουμε τά λόγια τοΰ Ένγκελς ύστερα άπό τήν ήττα της επανάστασης τοΰ στή Γερμανία: Λοιπόν, ας ήττηθήκαμε, δέν έχουμε παρά νά ξαναρχίσουμε άπό

21 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; τήν αρχή. Καί, ευτυχώς, το μάλλον μικρό διάλειμμα που μας δίνεται ανάμεσα στήν πρώτη καί στή δεύτερη πράξη τοΰ κινήματος, μας προσφέρει τό χρόνο γιά μιά πολύ άναγκαία έργασία: νά μελετήσουμε τις αιτίες πού έφεραν αναγκαία (...) τήν ήττα. Αιτίες πού δέν πρέπει νά άναζητηθοϋν στις τυχαίες προσπάθειες, στα ταλέντα, στά λάθη, τις πλάνες ή τις προδοσίες κάποιων ήγετών, άλλά στή γενική κοινωνική κατάσταση καί στους ορούς ύ- παρξης καθενός άπό τά έθνη πού εξεγέρθηκαν. (...) "Οταν έρευνας γιά τις αιτίες της έπιτυχίας της άντεπανάστασης πέφτεις συνεχώς πάνω στήν έτοιμη άπάντηση ότι ήταν ό πολίτης Τάδε, πού «πρόδωσε» τό λαό. Άπάντηση 7τού μπορεί νά άληθεύει ή οχι, ανάλογα μέ τις περιστάσεις, άλλά σέ καμιά περίπτωση δέν μπορεί νά έξηγήσει οτιδήποτε. (...) Καί πόσο φτωχές ελπίδες έχει ένα πολιτικό κόμμα πού όλο κι όλο τό άπόθεμά του συνίσταται στή γνώση τοϋ μεμονωμένου γεγονότος, ότι αύτός ή αύτός ό πολίτης είναι άναξιόπιστος. ( Ένγκελς, «Επανάσταση καί Άντεπανάσταση στή Γερμανία», κεφ. I, "Απαντα Μαρξ- "Ενγχελς, άγγλ. εκδ., τ. 11, σ. 6) Μπροστά στήν άνάγκη «νά ξαναρχίσουμε άπό τήν άρχή», ξεκινώντας άπό τήν έρευνα «γιά τις αιτίες της έπιτυχίας της άντεπανάστασης» καί άπό τή μελέτη «της γενικής κοινωνικής κατάστασης καί τών συνθηκών ύπαρξης» σέ Ανατολή καί Δύση σήμερα άναζητεΐται ή «νέα επαναστατική σκέψη». Ή δεκαετία τοΰ '80 μας προετοίμασε καί ή δεκαετία τοΰ '90 μας έφερε μέσα στήν καρδιά της έποχής τών άβεβαιοτήτων. Οί παραγωγικές δυνάμεις άλλάζουν ραγδαία, άπομακρύνονται όλο καί περισσότερο άπό τήν εικόνα έργάτης - μηχανή - άλυσίδα παραγωγής - μονοτονία της επαναλαμβανόμενης κίνησης - στρατιωτική οργάνωση τοΰ έργοστασίου μέ τούς έργάτες «στρατιωτικά οργανωμένους», <( άπλούς στρατιώτες της βιομηχανίας κάτω άπό τήν έπίβλεψη μιας ολόκληρης ιεραρχίας άπό ύπαξιωματικούς καί άξιω-

22 ΠΡΟΛΟΓΟΣ '21 ματικούς», σύμφωνα μέ τήν περιγραφή τοϋ Μαρξ και τοϋ Ένγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο. "Εχουμε μπει στήν έποχή τών θαυμάτων της έπιστήμης: πληροφορική, γενετική μηχανική, εξωσωματική γονιμοποίηση, κύηση σέ «ξένη» μήτρα, μεταμοσχεύσεις, ίσως σέ λίγο καί δημιουργία παιδιών-«κλώνων» πού θά γεννιούνται άπό άπλο κύτταρο τοϋ γεννητορος καί θά άποτελοΰν πιστό του άντίγραφο, ϊσως καί δημιουργία νέων μορφών ζωής, διαστημικά λεωφορεία καί διαστημικοί σταθμοί μακρας παραμονής πού ετοιμάζουν τις διαστημικές «ά- ποικίες» τοϋ οχι πολύ μακρινού μέλλοντος, όλα τά γνωστά καί άγνωστα άκόμη έπιτεύγματα της έπιστήμης καί της τεχνολογίας περιέχονται σ' αύτό πού ονομάζουμε έπιστημονικοτεχνική έπανάσταση χωρίς νά ξέρουμε άκόμη τί θά φέρει. Τό μόνο πού γνωρίζουμε μέ βεβαιότητα είναι πώς αύτή ή έπανάσταση κατοιλύει π<χλιές βεβαιότητες καί ριζωμένες πεποιθήσεις, δίνει συντριπτική απάντηση στήν απλοϊκή «θέση» πού διατυπώνουν ορισμένοι "Ελληνες κομμουνιστές πώς τίποτα δέν άλλαξε ά- φοϋ ((ό καπιταλισμός έξακολουθεΐ νά έκμεταλλεύεται τόν έργάτη». Μ' αύτήν προσπαθούν νά δικαιολογήσουν τήν άρνησή τους νά αποδεχτούν τις άλλαγές πού άπαιτοϋνται καί στον τρόπο σκέψης, οργάνωσης καί δράσης αύτών πού θέλουν νά λέγονται «επαναστάτες», μας κάνει νά συνειδητοποιούμε τί θά πει νά ζει κανείς σέ έποχή μεγάλων άλλαγών καί μεγάλων άμφιβολιών καί άμφισβητήσεων καί άγωνίας μπροστά στά όσα άνατρέπονται καί σέ όσα κυοφορούνται, μπροστά στήν άδυναμία τών κοινωνικών έπιστημών νά προβλέψουν τό αύριο καί στήν υποκατάσταση τους άπό τή μελλοντολογία. "Αν μιά αλλαγή τόσο «άπλούστερη» όπως ήταν τό πέρασμα άπο τή δύναμη του νερού στή δύναμη τοϋ άτμοΰ ήταν ικανή νά άλλάξει ριζικά τις παραγωγικές σχέσεις, νά φέρει τήν εύρωπαϊκή κοινωνία άπό τή φεουδαρχία στον καπιταλισμό, τί θά πρέπει νά περιμένουμε άπό τις σύγχρονες κοσμοϊστορικές άλλαγές, πού τά πρώτα τους

23 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; ορατά δείγματα θά τά δοΰμε στήν «κοινωνία των ιδιωτών», στο νομικό εποικοδόμημα, άλλά και στό συνειδησιακό και στόν ψυχικό κόσμο τών άτόμων. Οί μεταμοσχεύσεις οργάνων υμνούνται ώς τώρα -και πολύ σωστά- ώς ένα υπέρτατο δείγμα άνθρωπισμοΰ άπό τούς συγγενείς τών νεκρών, πού δέχονται νά διαθέσουν τά όργανα τών άγα7τημένων τους γιά νά δώσουν ζωή και χαρά σέ άλλους, καταδικασμένους άρρώστους. Πέρα όμως άπ' αύτό, ύπάρχει ή «σκοτεινή» πλευρά : ή «μετά θάνατον ζωή», ή «μετενσάρκωση», μεταφυσικοί οραματισμοί πού στοίχειωσαν επί αιώνες τή συνείδηση τών άνθρώπων, έπανέρχονται τώρα, άλλά όχι πιά μέ τήν έννοια πού τά συνέλαβε ό άνθρωπος άπό χρόνια άρχαιότατα, άλλά ώς νίκη της επιστήμης. Ή μετά θάνατον ζωή μπορεί νά γίνει πραγματικότητα, όχι μέσα άπό τήν «άθάνατη» ψυχή μας άλλά μέσα άπό τή σωματική μας ύπόσταση - κι αύτό χάρη στήν επιστήμη, κάτι πού έπιβεβαιώνει τή γνωστή θέση τοϋ Ένγκελς πώς «ή ύλικότητα τοΰ κόσμου άποδείχνεται άπό τή μακρά και κοπιαστική άνάπτυξη της φιλοσοφίας και τών φυσικών επιστημών». Ή φιλοσοφική πλευρά δικαιώνει τόν ' Η ράκλειτο, άποδείχνοντας πόσο ρευστά είναι τά όρια άνάμεσα στή ζωή και στό θάνατο, κι οχι μόνο αύτό: ό Ή ράκλειτος ενώνει τή ζωή και τό θάνατο σέ μιά ταυτότητα, ζωή και θάνατος είναι «ταύτόν», άλλά τονίζει και τήν άνάγκη τών ζωντανών νά άπαλλαγοΰν άπό ό,τι είναι νεκρό - οί νεκροί περισσότερο άπό τις κοπριές είναι γιά πέταμα (άπόσπ. 96: «νέκυες κοπρίων έκβλητότεροι»). Ή μεταμόσχευση προσθέτει ενα καινούργιο -υλικό- στοιχείο, πού δέν τροποποιεί άλλά πλουτίζει αύτή τή θέση τοΰ πατέρα της διαλεκτικής : άπό ό,τι πεθαίνει πρέπει νά άποχωρίζονται έκεϊνα τά μέρη πού έχουν μέσα τους ζωή και μποροΰν νά ένσωματωθοΰν στήν καινούργια ζωή και νά τήν κάνουν ικανότερη γιά άνάπτυξη. Π ρίν νά άποδειχθεΐ άπό τή βιολογία, ή θέση αύτή είχε υποστηριχθεί άπό τή διαλεκτική ύλιστική φιλοσοφία. Ό έπιστημονικός σοσιαλισμός είχε πάντα υποστηρίξει πώς ό «νεκροθάφτης τοϋ καπιταλισμοΰ», τό

24 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ' 2 3 προλεταριάτο, έπρεπε πριν να θάψει τον νεκρό καπιταλισμό να άφαιρέσει τά ζωτικά του όργανα και νά τά «μεταμοσχεύσει» στό ζών σώμα τοΰ σοσιαλισμού. Τό πρόβλημα εϊναι πώς οί επίγονοι άγνόησαν αύτη τη θεμελιακή θέση, και σ' αύτό βρίσκεται μιά άπό τις αιτίες της χρεοκοπίας καί της τελικής κατάρρευσης τοϋ λεγόμενου «ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού». 'Ορατές είναι καί οί πρώτες άλλαγές πού φέρνει ή έπιστημονικοτεχνική επανάσταση στον τομέα της καθαρά παραγωγικής διαδικασίας. 'Ορισμένες έχουν επισημανθεί άπό τούς επιστήμονες εδώ καί άρκετόν καιρό - π.χ., έκθεση Γάλλων ειδικών είχε επισημάνει άπό τή δεκαετία τοΰ '70 πώς ή παραγωγικότητα της εργασίας έχει άνέβει τόσο ώστε νά καθίστα διεκδικήσιμη τήν εργάσιμη μέρα τών τεσσάρων, αν όχι καί τών τριών ώρών. "Ενα τόσο «τολμηρό» αίτημα, πού μεταξύ τών άλλων θά έλυνε καί τό πρόβλημα της άνεργίας, δέν υιοθετήθηκε, έστω καί έν μέρει, ούτε άπό τά κόμματα της 'Αριστεράς ούτε άπό τά συνδικάτα - πού πολύ δειλά προβάλλουν στις διεκδικήσεις τους τήν εβδομάδα τών 35 ώρών. "Ετσι οί εργαζόμενοι μένουν άκόμη στήν κατάκτηση τους τοΰ περασμένου αιώνα, στό οκτάωρο, μέ μοναδικό κέρδος τήν εβδομάδα τών πέντε ήμερών πού, κι αύτή, κατακτήθηκε στις καπιταλιστικές χώρες καί όχι στις χώρες τοΰ «ύπαρκτοΰ». Έδώ άξίζει νά άναφέρω αύτό πού έλεγε Ρουμάνος διπλωμάτης λίγο μετά τήν κατάρρευση τοΰ καθεστώτος τοΰ Τσαουσέσκου, σέ δημοσιογράφο πού τον ρώτησε γιατί άκόμη άπασχολοΰσαν τούς έργάτες τό Σάββατο, όταν μάλιστα ή παραγωγή τους ήταν έτσι κι άλλιώς σέ χαμηλά επίπεδα: «Δέν τούς ά- πασχολοΰσαν μόνο τό Σάββατο, άλλά συχνά καί τις Κυριακές. Ό λόγος δέν ήταν ή αύξηση της παραγωγής. Τό έπέβαλλε ό Τσαουσέσκου, γιατί στό χώρο της δουλείας έχεις συγκεντρωμένους τούς έργαζόμενους καί μπορείς νά τούς παρακολουθείς, ένώ στό σπίτι τους δέν ξέρεις τί θά κάνουν καί τί θά ποΰν», ήταν ή άπάντησή του. Χωρίς σχόλιο. Μιά άπό τις άλλαγές πού θά επιδράσουν πολύ στό μέλλον, πού

25 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; διαπιστώνεται -καί αξιοποιείται- σήμερα άπό τους ίδιους τους καπιταλιστές είναι ό αυξανόμενος ρόλος πού παίζει στήν παραγωγή ή γνώση, τό άνθρώπινο μυαλό. Ή «έγκεφαλική ένέργεια» παίρνει θέση άνάμεσα στις πολυτιμότερες πηγές ένέργειας σήμερα, κι αυτό θά φέρει, ασφαλέστατα, μεγάλες άλλαγές στις σχέσειςπαραγωγης, δηλαδή στή σχέση έκμεταλλευτη - ύφιστάμενου τήν έκμετάλλευση, παραγωγού καί καρπωτη της ύπεραξίας. "Οσο ή δύναμη τοΰ άνθρώπινου μυαλού θά έκτοπίζει τή μυϊκή δύναμη τόσο καί πιο σύνθετος θα γίνεται ό προσδιορισμός της άξίας της έργατικής δύναμης γιά μεγάλες ομάδες έργαζομένων, καί άντίστοιχα θά έπηρεάζεται ή σχέση σταθερού καί μεταβλητού κεφαλαίου, άπόλυτης καί σχετικής υπεραξίας, άλλά καί ή σχέση έργάτη - διανοούμενου όπως οριζόταν Λ / 4 ως τωρα. Πώς θά ορίσουμε λοιπόν τήν πρωτοπόρα-έπαναστατική τάξη καί τούς συμμάχους της στήν έποχή πού έρχεται; Γιά τήν ώρα ξέρουμε επίσης μέ βεβαιότητα πώς ή παραγωγή πού στηρίζεται σέ παλιές τεχνολογίες 7τεθαίνει καί κανένα φιλί της ζωής δέν τή φέρνει πίσω. Αύτό όμως τό είχε διαπιστώσει ήδη στή δική του έποχή ό Μάρξ, μαζί μέ τήν άφευκτη συνέπειά του - τήν άχρήστευση τών έργαζομένων σ' αύτές τις επιχειρήσεις (πού σήμερα θά τις λέγαμε «προβληματικές»). Γι' αύτό καί έθετε έπί τάττητος, ώς διεκδίκηση τών έργαζομένων, τήν πολυδύναμη τεχνική τους έκπαίδευση, ώστε νά μπορούν νά άλλάζουν άπασχόληση άκολουθώντας τήν «έπαναστατική τεχνική βάση του καπιταλισμού» στις άλλαγές της. Κάτι πού έπιμένει νά άγνοεΐ ώς σήμερα τό συνδικαλιστικό μας κίνημα - άλλά καί ή παιδεία μας γενικότερα, μαζί καί οί έκπαιδευτικοί μας. 5 Αύτό είναι τό πρόβλημα πού άντιμετωπίζει τό έργατικό κίνημα σέ ολα τά στάδια τοΰ καπιταλισμού. Οί συνεχείς άλλαγές στο «έπαναστατικό στοιχείο» τοΰ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, στήν τεχνική του βάση, πετούσαν στήν άνεργία μάζες έργαζομένων πού δέν μπορούσαν νά προσαρμοστούν στήν κάθε φορά νέα τεχνική.

26 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ' 2 5 Ή διαφορά είναι ότι παλιότερα οί άλλαγές αύτές γίνονταν μέ πολύ βραδύτερο ρυθμό άπό ό,τι σήμερα. Παλιότερα, γενιές εργατών, άπό πατέρα σέ γιό, ήταν άνθρακωρύχοι ή έργάτες υφαντουργίας ή μεταλλουργίας στά μεγάλα βιομηχανικά κέντρα τών άνεπτυγμένων χωρών. Τό κάθε παιδί ήξερε πώς «θά κληρονομούσε» τή δουλειά πού έκανε ό πατέρας του ή κι ό παππούς του, στό ίδιο άνθρακωρυχεϊο, στό ίδιο έργοστάσιο. Πολύ συχνά αύτή τήν κληρονομιά τήν έπαιρνε μόλις μπορούσε νά σταθεί στά πόδια του, άπό τά όκτώ ή και τά έπτά του χρόνια, κάτι πολύ συνηθισμένο σέ όλη περίπου τή διάρκεια τοϋ περασμένου αιώνα (σήμερα ή άγρια έκμετάλλευση της παιδικής έργασίας άκμάζει στις χώρες της Λατινικής 'Αμερικής, χωρίς νά συγκινεί τούς ευαίσθητους Εύρωπαίους ή 'Αμερικανούς, μιας κι αύτές οί χώρες είναι έξω άπό τό δικό μας «πολιτισμικό πεδίο»). Τότε ό θάνατος ένός κλάδου ερχόταν μέ τρόπο σχετικά φυσικό, μέ τά γεράματα.τό Μάντσεστερ, π.χ., καρδιά άλλοτε της βιομηχανικής 'Αγγλίας, είναι σήμερα μιά «νεκρή πόλη», όπως περίπου τό δικό μας Λαύριο. 'Αλλά τό Μάντσεστερ έζησε και άκμασε δύο περίπου αιώνες, έξασφαλίζοντας τήν άπασχόληση σέ γενιές εργατών, άπό πατέρα σέ γιό. "Ετσι, στις βιομηχανικές χώρες υπήρχε ένα παραδοσιακό προλεταριάτο πού θεωρούσε κληρονομικά μοιραία τήν άπασχόλησή του σ' αύτόν ή έκεϊνον τόν κλάδο, ώσπου ερχόταν ή κρίση -μέ πόλεμο ή χωρίς πόλεμο- νά βάλει τέρμα στις βεβαιότητες. Σήμερα κανένας κλάδος δέν μπορεί νά προσφέρει ούτε ένα μικρό ποσοστό άπό τή σιγουριά πού έδινε ή βιομηχανική εποχή. Ή έ- πιστημονικοτεχνική έπανάσταση συντελείται μέ ταχύτητες πού ήταν άσύλληπτες γιά τούς κατοίκους τοΰ πλανήτη μας άκόμη και στό πρώτο μισό τοΰ 20οΰ αιώνα, αχρηστεύοντας τεράστιες ποσότητες σταθερού κεφαλαίου και μάζες έργαζομένων, προβάλλοντας νέες, αύξημένες άπαιτήσεις γιά μιά θέση στήν άγορά έργασίας. Ή νέα μορφή οργάνωσης, άντιεραρχική, άντιγραφειοκρατική, άντι-

27 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; ρουτινιέρικη, αύτοκαταστρεφόμενη, προγραμματική, ad hoc, οριζόντια, όπως κι αν τήν ποΰμε, θέτει τό παλιό πρόβλημα μέ πρωτοφανή οξύτητα. Τό εργατικό κίνημα, συνδικαλιστικό ή/καί πολιτικό, βρίσκεται μπροστά σέ προβλήματα πού, όσο κι αν είναι πρωτοφανέρωτα, προσπαθεί νά τά άντιμετωπίσει μέ τις παραδοσιακές μεθόδους του: πορείες διαμαρτυρίας, καταλήψεις εργοστασίων, αιτήματα τών εργαζομένων νά τούς δοθούν τά θνήσκοντα έργοστάσια γιά νά τά κρατήσουν αύτοί στή ζωή κλπ. 'Ωστόσο, τό έργατικό κίνημα ήταν προειδοποιημένο γι' αύτές τις καταστάσεις καί γιά τις μεθόδους μέ τις όποιες οφείλε νά τις αντιμετωπίσει. Οί προειδοποιήσεις έρχονταν άπό τον 19ο ήδη αιώνα καί φέρανε τήν υπογραφή τοΰ ίδιου τοΰ Μάρξ. Τήν τάση τοϋ καπιταλισμού γιά διαρκή άλλαγή της τεχνικής του βάσης ό Μάρξ τή χαρακτηρίζει «έπαναστατική». 6 Άλλά σέ όλη τή διάρκεια τοΰ 19ου καί ώς τά μισά τοϋ 20οΰ αιώνα ή άλλαγή περιοριζόταν στήν τεχνική, πού ήδη στήν έποχή τοΰ Μάρξ είχε γίνει «τεχνολογία». 7 Ή «στρατιωτική», ιεραρχική, γραφειοκρατική έσωτερική οργάνωση τών έπιχειρήσεων οχι μόνο παρέμενε άναλλοίωτη, άλλά γινόταν 7υερισσότερο συγκεντρωτική όσο αύξανε τό μέγεθος καί ή πολυεθνικότητα τών καπιταλιστικών έπιχειρήσεων καί περισσότερο κατασταλτική στις μεθόδους άντιμετώπισης τών έργαζομένων. Στή μεταπολεμική περίοδο οί μεγάλες έπιχειρήσεις ώς καί τή συνδικαλιστική οργάνωση τών έργαζομένων άπαγόρευαν, καί πολλές διατηρούσαν οχι μόνο ιδιωτική άστυνομία καί δίκτυο χαφιέδων άλλά καί ιδιωτικό στρατό γιά τήν καταστολή κάθε δραστηριότητας πού θά παραβίαζε τήν αύστηρή «πειθαρχία» τών εργατών. Τώρα, μέ τήν «προγραμματική», «αύτοκαταστρεφόμενη» καί έναλλασσόμενη μορφή οργάνωσης καί τήν οριζόντια επικοινωνία μεταξύ τών έργαζομένων καί τών διαφόρων τομέων της παραγωγικής διαδικασίας, ή έπαναστατικότητα της τεχνικής βάσης άπλώνεται, έπεκτείνεται καί στήν ιδια τή δομή της καπιταλιστικής έ-

28 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ' 2 7 πιχείρησης. Ό καπιταλισμός βρίσκεται, έπι ποινή θανάτου, στήν άνάγκη να άποδεχτεΐ τήν επέκταση, έστω κι άν υποψιάζεται δτι ή νέα μορφή οργάνωσης άλλάζει τις σχέσεις τών άνθρώπων μέσα στή δουλειά, κι οτι οί συνέπειες αύτης της άλλαγης -πού θά είναι άπό τις σημαντικότερες πού γνώρισε ώς τώρα ό καπιταλισμός- θά επιδρούν καί στούς άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής καί στις συνειδήσεις τών άνθρώπων, όσο ή εφαρμογή τους θά άπλώνεται καί θά γενικεύεται. Βεβαίως ό καπιταλισμός δέν έπαψε νά συντηρεί τις δυνάμεις χαφιεδισμοϋ καί καταστολής μέσα στις επιχειρήσεις. Άλλά ή χρησιμοποίηση τους θά γίνεται ολο καί πιο δύσκολη όσο ό ρόλος του «επιστάτη», τοΰ «επιθεωρητή», άκόμη καί τοΰ «άνώτερου», θά μειώνεται. Τό θλιβερό είναι ότι, τήν ώρα αύτης της βαθιας άλλαγης πού πραγματοποιεί ό καπιταλισμός, σπρωγμένος πάντα άπό τήν άνάγκη τοΰ κέρδους, τοΰ άνταγωνισμοΰ καί της εξασφάλισης άγορών, ό «ύπαρκτός σοσιαλισμός» έχει περάσει στήν άνυπαρξία - οδηγημένος σ' αύτήν άπό τούς γραφειοκράτες-μανδαρίνους πού άνέλαβαν τήν ((οικοδόμηση» του καί έφεραν τήν κατεδάφιση του. Κύρια αιτία αύτης της πορείας στάθηκε ή άδυναμία του νά έκτελέσει τό πρωταρχικό καθήκον μιας σοσιαλιστικής έξουσίας: τή συντριβή της γραφειοκρατίας, τών ίεραρχικών-γραφειοκρατικών δομών, στό κράτος, στήν παραγωγή, σέ όλη τήν κοινωνική ζωή. "Οσο γιά τήν 'Αριστερά στις καπιταλιστικές χώρες, πορεύεται χωρίς πυξίδα ή καί, μιά μερίδα της, μέ τήν άντίληψη πώς «τίποτα δέν άλλαξε», προς μιά εποχή πού θά λέγεται 21ος αιώνας καί πού προανακρούσματά του άποτελοΰν οί έπαναστατικές άλλαγές στήν τεχνολογία, πού φτάνουν ώς τήν εσωτερική δομή της καπιταλιστικής έπιχείρησης, καί σημαδεύεται άπό τήν κατάρρευση, ώς τήν εξαφάνιση, όλων τών καθεστώτων πού πήραν τό ονομα τοΰ ((ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού». "Ο,τι δέν μπόρεσαν νά πετύχουν οί έπαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα

29 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; θά το αναλάβουν οί έπαναστάσεις τοϋ 21ου αιώνα; Καί θά γίνει σημείο εκκίνησης τών έπαναστάσεων τοΰ 21ου αιώνα αύτό πού όφειλαν νά είχαν ώς άφετηρία τους -καί δέν είχαν- οί έπαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα; Ή Κομμούνα τοΰ 19ου αιώνα θά γίνει το πρότυπο τών έπαναστάσεων τοΰ 21ου αιώνα, γεφυρώνοντας το χάσμα πού δημιούργησαν οί επαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα, καθώς άγνόησαν τό μαρξισμό καί άκολούθησαν τις παραδόσεις τών εύρωπαϊκών άστικών έπαναστάσεων καί τοΰ ρωσικοΰ λαϊκισμού τοΰ 19ου αιώνα; Αύτά είναι τά έρωτήματα πού περιμένουν τήν άπάντησή τους άπό μιά 'Αριστερά πού κάποτε, κάπου, θά φανεί νά άνατελλει σέ κάποιον ορίζοντα. Δεκέμβρης 1991

30 A' Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΙΤΑΙ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΗΣ

31 "Ολα αυτά γράφτηκαν σχεδόν εδώ και μισόν αιώνα, και σήμερα χρειάζεται νά γίνουν ενα είδος άνασκαφές γιά νά κάνεις συνείδηση τών πλατιών μαζών τόν άνόθευτο μαρξισμό. Τά συμπεράσματα πού βγήκαν άπό τις παρατηρήσεις πάνω στην τελευταία μεγάλη επανάσταση που έζησε ό Μάρξ τά ξέχασαν τότε άκριβώς πού ήρθε ή ώρα γιά τις κατοπινές μεγάλες επαναστάσεις τοϋ προλεταριάτου. Λένιν, Κράτος και 'Επανάσταση, "Απαντα, έλλ. εκδ., τ. 33, σ. 55

32 1. Κομμούνα 1871: ή Σφίγγα κι ό Οιδίποδας «Τήν αυγή της 18ης τοΰ Μάρτη τί» Παρίσι ξεσηκώθηκε μέ το βροντερό σύνθημα " Ζήτω ή Κομμούνα!". Τί είναι ή Κομμούνα, αύτή ή σφίγγα πού τρομοκρατεί τά μυαλά τών άστών;» : μ' αύτήν τήν εισαγωγή περνάει ό Μάρξ στο τρίτο μέρος -καί τό σημαντικότερο- της άνάλυσής του γιά τήν Κομμούνα. 8 Στις σελίδες αύτοΰ τοΰ μέρους, πού δέν ξεπερνούν τό ένα δεκαεξασέλιδο, περιέχονται οί άπαντήσεις στο αίνιγμα πού έθεσε στούς επαναστάτες τών δύο τελευταίων αιώνων ή Σφίγγα όλων τών καιρών, ή 'Ιστορία. Γιατί, πραγματικά, ή Κομμούνα δέν ύπήρξε Σφίγγα παρά μόνο γιά τούς άστούς. Γιά τον Μάρξ, έκείνη ή προλεταριακή έπανάσταση τών δύο μηνών έπαιξε τό ρόλο τοΰ Οιδίποδα λύνοντας τό αίνιγμα πού κρύβει τό μυστικό της τελικής μοίρας κάθε έπανάστασης : τό αίνιγμα της εξουσίας. Τό πρωί της 18ης Μαρτίου 1871 ό λαός τοΰ Παρισιού άντιμετώπιζε τό άμείλικτο ερώτημα : ποιά έξουσία ταιριάζει στή σοσιαλιστική έπανάσταση; Ή άπάντηση του δόθηκε τήν ίδια στιγμή, καί ήταν πεντακάθαρη: «Είναι ή έξουσία πού άρνεϊται τόν εαυτό της». "Ετσι γεννήθηκε ή Κομμούνα. Ή 'Ιστορία δέχτηκε τήν άπάντηση, άλλά δέν αύτοκτόνησε όπως ή μυθική Σφίγγα. 'Υποσχέθηκε στον έαυτό της νά θέτει τό αίνιγμά της σέ κάθε έπανάσταση τοΰ μέλλοντος, ώσπου νά βρεθεί έκείνη πού θά άρνιόταν τή σωστή άπάντηση - καί θά βάδιζε στήν καταστροφή της. Ό Μάρξ άνέλαβε νά κοινοποιήσει τή λύση πού έδωσε ή Κομμούνα, καί τό έκανε μέ μεγάλη επιτυχία. "Ετσι, κανείς δέν μπορεί νά 3'

33 32 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ: πει πώς όσοι ήγήθηκαν στις σοσιαλιστικές έπαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα δέν ήταν ειδοποιημένοι. Τά ήξεραν ολα, τά ξαναγράφανε καί τά ξαναλέγανε οποτε τά είχαν άνάγκη, καί τά άπαρνήθηκαν όταν ήρθε ή ώρα της πραγματικής δοκιμασίας - ή ώρα της πράξης, της οικοδόμησης μιας έξουσίας πού θά είχε μοναδικό σκοπό της ύπαρξής της τήν άπαλλαγή της άνθρωπότητας άπό κάθε έξουσία. Αύτό βέβαια άφορα πρωταρχικά τήν 'Οχτωβριανή Επανάσταση καί τό Κόμμα τών Μπολσεβίκων, πού σήκωσε τήν εύθύνη τοΰ «καθοδηγητή» τών έπαναστατικών δυνάμεων καί τοΰ «συλλογικού ήγεμόνα» στήν οικοδόμηση τής νέας κοινωνίας καί της νέας έξουσίας, πού φερόταν ώς έξουσία της έργατικής τάξης. 9 Γι' αύτό ή μορφή της έξουσίας πού έχει τό ονομα τής Κομμούνας καί γεννήθηκε στό Παρίσι τοΰ 1871 δέν έχει νόημα παρά μόνο όταν «διαβάζεται» παράλληλα μέ τή σοβιετική έξουσία. Ή Σφίγγα τών αστών κατόρθωσε τελικά νά γίνει καί τοΰ «ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού» ή Σφίγγα στά χέρια τής έκδικητικής 'Ιστορίας. Ή κρίσιμη στιγμή γιά τό Παρίσι καί τό λαό του ήρθε γύρω στις τρεις τά ξημερώματα της 18ης Μαρτίου όταν ή πόλη, πού άντιστεκόταν στήν πολιορκία τών πρωσικών στρατευμάτων, βρέθηκε αιφνιδιαστικά άνάμεσα σέ δύο 7ΐυρά. Ό Θιέρσος, έφοδιασμένος μέ τή νομιμότητα πού τοΰ έδινε μιά άντιδραστική Εθνοσυνέλευση 10, ά- ποφάσισε τήν έπιχείρηση άφοπλισμοΰ τής Εθνοφρουράς, δηλαδή τής λαϊκής, δημοκρατικά οργανωμένης ένοπλης δύναμης πού άποτελοΰσε τον κορμό της άμυνας τής πολιορκημένης γαλλικής πρωτεύουσας. Ή σημαδιακή έκείνη μέρα ϊσως ποτέ δέν θά 'παίρνε στήν ιστορία τή θέση πού 7τήρε αν ό στρατός τοΰ Θιέρσου δέν έπασχε άπό όλες τις άρρώστιες πού οδήγησαν τή Γαλλία στήν έπαίσχυντη ήττα τοϋ Σεντάν: οί δυνάμεις του πέτυχαν, τις πρώτες ώρες τής έπίθεσής τους, τούς στόχους τους, πού ήταν ή κατάληψη τών θέσεων οπού βρισκόταν ό κύριος ογκος τοϋ πυροβολικού τής Εθνοφρουράς. Εύτυχώς γιά τήν Εθνοφρουρά, καί γιά τήν Κομμούνα, ό στρατηγός ό έπικεφαλής τής

34 Α. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΙΤΑΙ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΗΣ 33 έπιχείρησης άφοπλισμοΰ λησμόνησε να φέρει τά οχήματα πού θά μετέφεραν τά κανόνια, οί στρατιώτες ύποχρεώθηκαν νά τά σέρνουν μέ τά χέρια, κι αύτή ή καθυστέρηση έσωσε τήν κατάσταση: Ξημέρωσε, τό Παρίσι ξύπνησε, ό λαός του άρχισε νά άναταράζεται, εθνοφρουροί έτρεξαν στό Δημαρχείο καί στά στρατόπεδα της Εθνοφρουράς φέρνοντας τις κακές ειδήσεις. Σάλπιγγες καί ταμπούρλα σήμαιναν σέ λίγο τό συναγερμό, κι άπ' όλους τούς δρόμους άρχισαν νά σπεύδουν προς τή Μονμάρτρη εθνοφρουροί πού ζώνανε βιαστικά τά όπλα τους, άντρες, γυναίκες, άκόμη καί παιδιά, σέ μιά πρωτοφανή πανστρατιά. Στήν πρώτη γραμμή βρέθηκε ή Επιτροπή Επαγρύπνησης τοΰ 18ου Διαμερίσματος τοΰ Παρισιού, μέ πρωταγωνιστές δυο έξοχους έπαναστάτες, τον Θεόφιλο Φερρέ καί τή Λουίζα Μισέλ. Στό βιβλίο της Ή Κομμούνα ή Λ. Μισέλ έδωσε μιά ζωντανή περιγραφή εκείνου τοΰ πρωινού: Κατηφορίζω άπό τή Μονμάρτρη μέ τό όπλο μου κάτω άπό τό πανωφόρι μου, φωνάζοντας «Προδοσία!» Σχηματίστηκε μιά φάλαγγα. "Ολη ή Επιτροπή Επαγρύπνησης ήταν έκεϊ: ό Φερρέ, ό Μορό, ό Άβρονσάρ, ό Λεμουσύ, ό Μπυρλό, ό Σενέρ, ό Μπουρντέιγ. Ή Μονμάρτρη ξυπνοΰσε, σήμαινε ό συναγερμός, επέστρεψα, άλλά μαζί πιά μέ τούς άλλους, στή Μονμάρτρη γιά τήν έπίθεση... " Τήν τελική λύση τήν έδωσε ή συναδέλφωση τοΰ στρατού μέ τό λαό: οί δυνάμεις πού έστειλε ό Θιέρσος δέν άποτελοΰνταν άπό πραιτωριανούς τοΰ Βοναπάρτη, άλλά άπό στρατευμένα παιδιά πού αισθάνονταν όπως ολος ό εξεγερμένος λαός τοΰ Παρισιού. 'Αψήφησαν τις απειλές καί τις διαταγές τοΰ στρατηγοΰ τους νά χτυπήσουν στό ψαχνό καί άκολούθησαν τό σύνθημα πού έριξε ό λοχίας Βερταγκέρ (καλό είναι νά μένουν στή μνήμη τών άνθρώπων οσα ονόματα ά- φανών άγωνιστών της ελευθερίας έχουν διασωθεί): «Σύντροφοι, καταθέστε τά όπλα!»

35 34 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ: Ό στρατηγός Βιναί, επικεφαλής τών δυνάμεων τοϋ Θιέρσου, άναγκάσθηκε να δώσει τή διαταγή της υποχώρησης. Τήν ίδια ώρα ενα συμβολικό γεγονός κορύφωνε τήν ένταση της ιστορικής εκείνης μέρας : Ό Βικτόρ Ούγκώ κήδευε τόν γιό του Σάρλ. "Οπως 7ΐεριγράφει αύτή τή σκηνή ό Λισαγκαραί, μαχητής της Κομμούνας, δημοσιογράφος και συγγραφέας τοΰ κλασικού έργου Ιστορία της Κομμούνας τοϋ 1871: Στήν πλατεία τής Βαστίλλης απλώθηκε άκρα σιγή. Πίσω άπό μιά νεκροφόρα πού ερχόταν άπό τό σταθμό τής 'Ορλεάνης ένας γέρος μέ ξέσκεπο κεφάλι άκολουθοΰσε μιά μακρά πομ7τή: ό Βικτόρ Ούγκώ κήδευε στό νεκροταφείο Πέρ-Λασαίζ τό σώμα τοϋ γιοΰ του Σάρλ. Οί Εθνοφρουροί παρουσίασαν όπλα και άνοιξαν τά οδοφράγματα γιά νά 7τεράσουν ή δόξα και ό θάνατος. Συμβολική ή στιγμή: δύο μήνες άργότερα περνούσαν, μέσα άπό τά ίδια οδοφράγματα, ή δόξα και ό θάνατος τής Κομμούνας. 2. Κυρίαρχος ό ένοπλος λαός Η άποτυχία της έπιχείρησης άφοπλισμοΰ τής Εθνοφρουράς έκανε τά μέλη τής «Κυβέρνησης Εθνικής Σωτηρίας» τοΰ Θιέρσου νά εγκαταλείψουν τήν πρωτεύουσα και νά καταφύγουν στις Βερσαλλίες. Ή εγκατάλειψη αύτή θεωρήθηκε ένδειξη πανικοΰ. Πραγματικά, ή συναδέλφωση τοΰ στρατοΰ μέ τόν έξεγερμένο λαό και ή άρνηση τών έθνοφρουρών νά άνταποκριθοΰν στήν έκκληση τοΰ Θιέρσου και νά ταχθοΰν στό πλευρό της κυβέρνησης (ό ίδιος ό Θιέρσος άναγνώρισε άργότερα, μετά τήν πτώση τής Κομμούνας, ότι μόλις 500 ώς 600 έθνοφρουροί προσχώρησαν στις γραμμές του) έπέτρεπαν μιά τέτοια εκδοχή - κι αυτήν έσπευσαν νά υιοθετήσουν οί εξεγερμένοι. Συχνά οί έπαναστάτες έχουν τήν τάση νά θεωροΰν

36 Α. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΙΤΑΙ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΗΣ 35 τις τακτικές υποχωρήσεις τών αντιπάλων ώς οριστική ήττα τους, καί νά ύποτιμοϋν τή συσσωρευμένη πείρα τών ταξικών τους έ- χθρών. Αύτή ή υποτίμηση στάθηκε μιά άπό τις κύριες αιτίες καί γιά της Κομμούνας τήν ήττα. Ό ίδιος ό Θιέρσος έξήγησε τήν τακτική σημασία της άποχώρησης της κυβέρνησης του άπό τήν πρωτεύουσα καταθέτοντας στήν έρευνητική κοινοβουλευτική έπιτροπή, μετά τήν ήττα της Κομμούνας: Στις 24 Φεβρουαρίου [ 1848 ], ό βασιλεύς μοϋ είχε ζητήσει, όταν τά πράγματα έξελίσσονταν πολύ άσχημα, τή γνώμη μου γιά τό τί έπρεπε νά κάνουμε. Τοϋ άπάντησα ότι έπρεπε νά έγκαταλείψουμε τό Παρίσι, γιά νά επιστρέψουμε μέ τόν στρατηγό Μπυζό καί άνδρες. (...) Ή πρότασή μου συνάντησε τότε σφοδρές άντιρρήσεις. Στις 24 Φεβρουαρίου δέν μπόρεσα νά πετύχω, άλλά έκείνη τή μέρα [στις 18 Μαρτίου 1871 ], κατανίκησα τις άντιρρήσεις χάρη στήν όρθοφροσύνη καί τό θάρρος τών συναδέλφων μου. Τό σχέδιο πού ό Θιέρσος δέν μπόρεσε νά θέσει σέ έφαρμογή τις μέρες της δημοκρατικής έπανάστασης τοΰ 1848, πέτυχε στήν προλεταριακή έπανάσταση τοΰ Θεωρήθηκε ιστορικό λάθος της Κομμούνας τό οτι άφησε τις δυνάμεις της άντίδρασης νά φύγουν άπό τό Παρίσι άνενόχλητες καί νά εγκατασταθούν στις Βερσαλλίες άπό όπου ό Θιέρσος μπόρεσε νά οργανώσει -καί μέ τήν πρωσική βοήθεια- τό στρατό πού θά έπνιγε στο αιμα τήν έπανάσταση. Ή κριτική είναι αιτιολογημένη. Ό Θιέρσος μπορεί νά σύστησε τήν άποχώρηση τών κυβερνητικών δυνάμεων σύμφωνα μέ τό παλιό του σχέδιο, άλλά ή ίδια ή άποχώρηση είχε ολα τά στοιχεία της άτακτης ύποχώρησης. "Αν ή Εθνοφρουρά κυνηγούσε τις δυνάμεις τοΰ Θιέρσου, θά τις διέλυε χωρίς μεγάλη προσπάθεια. "Αλλωστε ό ίδιος έκεϊνος δειλός, πονηρός καί μοιραίος άνθρωπος της Γαλλίας τοΰ περασμένου αιώνα είχε προετοιμάσει μιά δεύτερη γραμμή υποχώρησης, πολύ πιο μακριά άπό τό Παρίσι. "Οταν ή Κομμούνα

37 36 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ: κατάλαβε το λάθος της κι επιχείρησε να διώξει τον Θιέρσο άπό τις Βερσαλλίες μέ την έπιχείρηση τοϋ 'Απρίλη, κινήθηκε χωρίς σχέδιο, άσυντόνιστα, καί απέτυχε. 'Ωστόσο σήμερα, γιά μας, στο τέλος τοΰ 20οΰ αιώνα και στήν έποχή τής κατάρρευσης τοΰ «ύπαρκτοΰ σοσιαλισμοΰ», σημασία δέν έχει αυτή ή κριτική, ούτε καί ή ιστοριογραφική έκθεση τών γεγονότων. Σημασία έχει αύτό πού ήταν καί είναι ή ούσιαστική συνεισφορά τής Κομμούνας στο έπαναστατικό-σοσιαλιστικό κίνημα : ή λύση πού έδωσε στο πρόβλημα τής έξουσίας, στή μορφή καί τή λειτουργία τοϋ προλεταριακοΰ κράτους. Σ' αύτό άποκλειστικά θά σταθοΰμε. Μέ τήν έγκατάλειψη της πρωτεύουσας άπό τήν άντιδραστική κυβέρνηση, κυρίαρχος έμεινε ό ένοπλος λαός, δηλαδή ή Εθνοφρουρά. "Ετσι, φυσιολογικά πλέον, ό ένοπλος λαός 7ΐήρε τή θέση τοΰ μόνιμου στρατοΰ καί θεσμοθετήθηκε ώς ή ένοπλη δύναμη τής προλεταριακής έπανάστασης - καί τής προλεταριακής έξουσίας. "Οπως λέει ό Μάρξ: Τό Παρίσι, ή έδρα της παλιας κυβερνητικής ισχύος καί ταυτόχρονα τό κοινωνικό οχυρό τής έργατικής τάξης τής Γαλλίας, πήρε τά άρματα γιά νά άποκρούσει τήν άπόπειρα τοΰ Θιέρσου καί τών 'Αγροτικών νά αποκαταστήσουν καί νά διαιωνίσουν τήν παλιά κυβερνητική έξουσία πού τούς κληροδότησε ή Αυτοκρατορία. Τό Παρίσι μπόρεσε νά άντισταθεΐ μόνο καί μόνο έπειδή, έξαιτίας τής πολιορκίας, είχε άπαλλαγεΐ άπό τό στρατό καί τον ειχε άντικαταστήσει μέ μιά Εθνοφρουρά, πού ό κύριος ογκος της άπαρτιζόταν άπό έργαζόμενους. Αύτό τό γεγονός δέν ειχε τώρα παρά νά μετατραπεί σέ θεσμό. Έτσι, τό πρώτο διάταγμα τής Κομμούνας ήταν ή κατάργηση τοϋ μόνιμου στρατοΰ καί ή αντικατάσταση του άπό τον ένοπλο λαό. (Μάρξ, Ό 'Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία, "Απαντα Μάρξ-Ένγκελς, ο,π., τ. 22, σ. 331)