ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Γενική επιμέλεια: Αποστόλης Τριχάς. Διόρθωση: Νίκος Κουμπιάς

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Γραφιστική επιμέλεια: Νίκος Ντρετάκης Εικονογράφηση και επεξεργασία φωτογραφιών: Αποστόλης Τριχάς Γραμμικά σχήματα και χάρτες: Γιάννης Χαρκούτσης Γραφιστική επιμέλεια εξωφύλλου: Γιάννης Χαρκούτσης Φωτογραφία εξωφύλλου κεντρική: Κατερίνα Βαρδινογιάννη (φαράγγι της Σαμαριάς, άποψη από καταφύγιο Καλλέργη) Άλλες φωτογραφίες εξωφύλλου: Αποστόλης Τριχάς Επιμέλεια κειμένων: Αποστόλης Τριχάς, Μωυσής Μυλωνάς Γενική επιμέλεια: Αποστόλης Τριχάς Διόρθωση: Νίκος Κουμπιάς Επιστημονική εποπτεία κειμένων: Μ. Αβραμάκης, Κ. Βαρδινογιάννη, Μ. Δρετάκης, Γ. Ηλιόπουλος, Π. Λυμπεράκης, Μ. Μυλωνάς, Σ. Ξηρουχάκης, Κ. Παραγκαμιάν, Ν. Πουλακάκης, Α. Τριχάς, Χ. Φασουλάς, Οι επιστημονικές απόψεις του συγγραφέα στα θέματα που διαπραγματεύεται το ανά χείρας βιβλίο, δεν αντικατοπτρίζουν κατ' ανάγκη και τις απόψεις του εκάστοτε ειδικού επιστήμονα στο αντίστοιχο θέμα. Εκτύπωση: ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ Δικαιώματα κειμένων: Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, Παν/μιο Κρήτης & Δήμος Τσαντίλης Δικαιώματα εικόνων και σχημάτων: Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, Παν/μιο Κρήτης Ηράκλειο / Κρήτη: Μια γρήγορη ματιά 16 2/ Η γέννηση της Κρήτης 26 3/ Το κλίμα της ελιάς 44 4/ Το νερό των βράχων 58 5/ Γίγαντες και νάνοι 76 6/ Πριν το Πλειστόκαινο 92 7/ Ένα μεταβατικό τοπίο 98 8/ Μεσογειακές προσαρμογές 106 9/ Ορεινά δάση, πεδινά δέντρα / Η χλωρίδα, παράθυρο στο παρελθόν / Αργή κίνηση: Τα γαστερόποδα / Ιστορίες με κολεόπτερα /...και άλλα αρθρόποδα / Ερπετά και αμφίβια / Με τη ματιά των πουλιών / Πρόσφατες αφίξεις / Πάνω από το όριο / Πλάι στο κύμα / Νησιά ενός νησιού / Η ζωή στο σκοτάδι / Άλλοι ρυθμοί 270 ISBN:

2 1 Κρήτη: Μια γρήγορη ματιά [ ] Μόλις 15 μίλια νοτιότερα από το νοτιοδυτικό άκρο της Κρήτης βρήκαμε, με μία και μοναδική βυθομέτρηση, ότι το βάθος ήταν οργιές ή πόδια περίπου. Ενδέχεται, μάλιστα, να μην είναι αυτό το βαθύτερο σημείο, γιατί ήταν το μόνο που μετρήθηκε. [ ] Συνεπώς, αν προσθέσουμε το ύψος [ ] των βουνών, που είναι περίπου πόδια, προκύπτει [ ] ότι, στο σημείο αυτό, η υψομετρική διαφορά από τον βυθό της Μεσογείου ώς την κορυφή των Λευκών Ορέων είναι περίπου πόδια, σε [οριζόντια] απόσταση περίπου 25 μιλίων. Άρα το ύψος των υποθαλάσσιων στρωμάτων σε αυτό το σημείο της Μεσογείου είναι σχεδόν ίσο με το [ ] ύψος ορισμένων από τις υψηλότερες οροσειρές του κόσμου, ενώ την απότομη κλίση τους λίγες την ξεπερνούν [ ] Πλοίαρχος Spratt, Travels and Researches in Crete, 1865 Εβαπορίτες του Μεσσηνίου στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού. Αν και σαθρό υλικό, αποτελούσαν δομικό υλικό της αρχαίας πόλης.

3 Εικ Τα βουνά της Κρήτης αποτελούνται από δύο μεγάλες ασβεστολιθικές μάζες ή καλύμματα: τους πλακώδεις ασβεστολίθους και τους ασβετολίθους της Τρίπολης. Ορισμένες φορές, ανάμεσα στα δύο αυτά ασβεστολιθικά καλύμματα παρεμβάλλεται μια στενή λωρίδα σχιστολίθων του καλύμματος των φυλλιτών/χαλαζιτών, όπως φαίνεται και στη φωτογραφία του φαραγγιού του Χα. Ασβεστόλιθοι Τρίπολης Φυλλίτες Πλακώδεις ασβεστόλιθοι

4 ΚΡΗΤΗ, ΜΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ Σ ΕΝΑ ΝΗΣΙ ΓΙΓΑΝΤΕΣ ΚΑΙ ΝΑΝΟΙ Εικ πάνω: Τμήμα σιαγόνας νάνου ιπποπόταμου στο Καθαρό. Εικ κάτω: "Χαυλιόδοντες" (κοπτήρες) νάνου ιπποπόταμου στο Καθαρό. Εικ Οι πιθανές μεταναστευτικές πορείες που ακολούθησαν προγονικά ελεφαντοειδή για να αποικίσουν νησιά της Μεσογείου κατά το Μέσο (Mammuthus meridionalis) και Ανώτερο Πλειστόκαινο (Elephas antiquus), και φυσικά την Κρήτη. Εικ κάτω: Αριστερός κάτω 3ος γομφίος μικρόσωμου ελέφαντα (Elephas creutzburgi) που εντοπίστηκε στο Καθαρό από τον Γιάννη Σιγανό. Αφίξεις κατά το Πλειστόκαινο Τα πρώτα μεγάλα θηλαστικά έφθασαν στην Κρήτη στις αρχές του Πλειστοκαίνου και ήταν κατά πάσα πιθανότητα οι πρόγονοι του νάνου ιπποπόταμου και του νάνου προβοσκιδωτού της Κρήτης. Πρόγονος του νάνου ιπποπόταμου (Hippopotamus creutzburgi) θεωρείται ο μεγαλόσωμος ιπποπόταμος που ζούσε στην ηπειρωτική Ευρώπη κατά το Πλειστόκαινο, ο Hippopotamus antiquus. Πότε ήλθε στην Κρήτη; Οι πρώτοι ιπποπόταμοι κατέφθασαν στην Κρήτη τουλάχιστον πριν από 1,5 εκατομμύρια χρόνια. Ο δεύτερος έποικος ήταν το νάνο προβοσκιδωτό. Το ποιος ακριβώς ήταν ο προγονός του το αγνοούσαμε μέχρι πρόσφατα. Προφανώς ήταν κάποιο μεγάλο προβοσκιδωτό, αλλά ποιο; Δύο υποθέσεις είχαν διατυπωθεί. «Ο πρόγονος του νάνου ελέφαντα της Κρήτης ήταν ένας μεγαλόσωμος ηπειρωτικός ελέφαντας», είναι η μία. «Ο πρόγονος του νάνου ελέφαντα της Κρήτης ήταν ένα μεγαλόσωμο ηπειρωτικό μαμούθ», ήταν η άλλη. Ποια από τις δύο θεωρίες είναι ορθή; Θα το δούμε στη συνέχεια. Οι πρώτοι ελέφαντες εμφανίζονται στην Ευρώπη πριν από 750 χιλιάδες χρόνια περίπου, αρκετά αργότερα από τη στιγμή που εμφανίζεται το νάνο προβοσκιδωτό στην Κρήτη. Άρα, οι νάνοι ελέφαντες της Κρήτης είναι παλαιότεροι από τους ευρωπαϊκούς ελέφαντες και, ως εκ τούτου, δεν είναι δυνατόν να προέρχονται από αυτούς. Κατά συνέπεια, πρόγονος των νάνων «ελεφάντων» δεν ήταν ο ελέφαντας. Ήταν μάλλον κάποιο από τα μαμούθ του νότου, από εκείνα που τριγύριζαν στις ευρωπαϊκές πεδιάδες αρκετά πριν τις αρχές του Πλειστοκαίνου και οπωσδήποτε πολύ πριν από τους πρώτους ελέφαντες. Άρα, το νάνο προβοσκιδωτό δεν ανήκει στο γένος Elephas, αλλά στο γένος Mammuthus (Mammuthus creticus). Την άποψη αυτή ήλθαν πρόσφατα να επιβεβαιώσουν γενετικές αναλύσεις DNA, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στο εργαστήριο Μοριακής Συστηματικής και Εξέλιξης του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, σε συνεργασία με το αντίστοιχο εργαστήριο του Πανεπιστημίου του Yale, και έδειξαν ότι το νάνο προβοσκιδωτό ανήκει πράγματι στο γένος Mammuthus. Ποια είναι όμως η σχέση των νάνων μαμούθ με τους νάνους ιπποπόταμους; Συνυπήρχαν; Μέχρι πρόσφατα, τα διαθέσιμα ευρήματα δεν στοιχειοθετούσαν τη συνύπαρξη των νάνων ελεφάντων Πρόγονος του νάνου ιπποπόταμου θεωρείται ο μεγαλόσωμος ιπποπόταμος που ζούσε στην ηπειρωτική Ευρώπη κατά το Πλειστόκαινο, ο Hippopotamus antiquus. και των νάνων ιπποποτάμων στην Κρήτη. Τελειώνει έτσι η ιστορία; Όχι, βέβαια! Ευρήματα από την περιοχή του Αποκόρωνα Χανίων, που ήλθαν στο φως το 2009, πιθανόν να αλλάξουν την προηγούμενη εικόνα και η συνύπαρξη να επιβεβαιωθεί. Η σμίκρυνση Υπάρχει, άραγε, στην Κρήτη και στα άλλα νησιά της Μεσογείου μια μαγική δύναμη που μεταμορφώνει τα μεγάλα θηλαστικά σε μινιατούρες; Η απάντηση είναι ναι, υπάρχει πράγματι μια τέτοιου είδους δύναμη, αν και ελάχιστα μαγική. Είναι η προσαρμογή στο περιβάλλον μέσω της φυσικής επιλογής. Στη φύση, αυτός που επιβιώνει δεν είναι πάντα ο πανίσχυρος Γολιάθ, αλλά συχνά ο καλύτερα προσαρμοσμένος μικροσκοπικός Δαβίδ. Φθάνοντας σε ένα νησί όπως η Κρήτη, τα μεγαλόσωμα και ειρηνικά φυτοφάγα ανακάλυπταν μια χώρα χωρίς επικίνδυνα σαρκοφάγα. Η απουσία τους μοιάζει περίεργη, αλλά η εξήγησή της είναι απλή: σε αντίθεση με τους φυτοφάγους ελέφαντες, τους ιπποπόταμους και τα ελάφια, τα σαρκοφάγα λιοντάρια, οι λεοπαρδάλεις, οι λύκοι και οι ύαινες είναι κακοί κολυμβητές. Χωρίς εχθρούς, λοιπόν, τα μεγάλα φυτοφάγα που αποίκισαν την Κρήτη και τα άλλα νησιά άρχισαν να αυξάνονται και να πληθύνονται ανεξέλεγκτα. Γρήγορα, λοιπόν, ανακάλυψαν τη σκοτεινή πλευρά του νησιωτικού καταφυγίου όπου είχαν παγιδευτεί. Η τροφή ήταν λιγοστή και δεν έφτανε για όλους. Ο ανταγωνισμός στην περιορισμένη επιφάνεια των νησιών υπήρξε αδυσώπητος και η πίεση στη βλάστηση πολύ έντονη. Η υπερβόσκηση και η διάβρωση που προκαλούσε η κονιορτοποίηση του εδάφους από τις οπλές των εκθετικά πολλαπλασιαζόμενων φυτοφάγων θα πρέπει να περιόρισε ακόμη περισσότερο τη διαθέσιμη τροφή. Στις δύσκολες αυτές συνθήκες, τα άτομα με μικρότερες διαστάσεις είχαν μεγαλύτερες πιθανότητες να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν. Άλλωστε, το μεγάλο μέγεθος ήταν πια άχρηστο για τα φυτοφάγα, διότι προσέφερε απλώς προστασία από τα μεγάλα σαρκοφάγα που, όπως είπαμε, δεν υπήρχαν στα νησιά

5 ΚΡΗΤΗ, ΜΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ Σ ΕΝΑ ΝΗΣΙ ΠΡΙΝ ΤΟ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ Εικ κάτω: Η πρώτη ένδειξη ύπαρξης μεγάλου σαρκοφάγου στην Κρήτη την εποχή του Ανώτερου Μειοκαίνου. Φυσικό εκμαγείο πατημασιάς μπροστινού ποδιού από προγονική μορφή μεγάλου σαρκοφάγου θηλαστικού που βρέθηκε στις Βούβες Χανίων, το Μια ματιά στο μακρινό παρελθόν Αλήθεια, όμως, τι είδους θηλαστικά και άλλα μεγάλα σπονδυλωτά ζούσαν στην Κρήτη πριν από τη γνώριμή μας πλέον πανίδα του Πλειστοκαίνου; Η ερώτηση είναι εσφαλμένη. Γνωρίζουμε ότι πριν από το Πλειστόκαινο η Κρήτη, όπως την ξέρουμε σήμερα, δεν υπήρχε. Εκείνο που υπήρχε ήταν ένα σύνολο νησιών χωρισμένων από αβαθείς θάλασσες (Πλειόκαινο) και, πριν απ αυτό, υπήρχε η Αιγηίδα που γεφύρωνε την Ελληνική χερσόνησο με την Ανατολία (Μειόκαινο). Άρα η ορθή ερώτηση πρέπει να αφορά όχι το ποια ζώα έζησαν στην Κρήτη πριν από το Πλειστόκαινο, αλλά το ποια απολιθώματα θηλαστικών ηλικίας μεγαλύτερης από την Πλειστοκαινική έχουν βρεθεί στη σημερινή Κρήτη. Και πράγματι, τέτοια απολιθώματα Μειοκαινικών θηλαστικών έχουν εντοπιστεί σε μια σειρά τοποθεσίες της Κρήτης. Στο νησί έχουν βρεθεί πρόγονοι των ζαρκαδιών και των ελαφιών, αρχέγονα βοοειδή, ένας πρόγονος του αγριογούρουνου, το δεινοθήριο (γιγάντιο προβοσκιδωτό με αντεστραμμένους χαυλιόδοντες στην κάτω γνάθο), το ιππάριο (πρόγονος του σημερινού αλόγου), αρχέγονα τρωκτικά, αρχέγονες μυγαλές, μυωξοί, ύρακες και σαρκοφάγα (δεν έχουν προσδιοριστεί, διότι βρέθηκαν λίγα μόνο δόντια τους). Η πανίδα του Μειοκαίνου είναι ηπειρωτική και άρα πιο πλούσια και ισορροπημένη από τη νησιωτική πανίδα του Πλειστοκαίνου. Περιλαμβάνει μεγάλα σαρκοφάγα και το ιππάριο, ζώα που δεν απαντούν σε νησιωτικές πανίδες. Πριν από το Πλειστόκαινο Τα προ-πλειστοκαινικά θηλαστικά έζησαν πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον κατακερματισμό και την καταπόντιση της Αιγηίδας. Τα χερσαία ιζήματα όπου βρέθηκαν τα αντίστοιχα απολιθώματα βρίσκονται πάνω, κάτω ή και ανάμεσα στα θαλάσσια ιζήματα που αποκαλύφθηκαν όταν ανυψώθηκε ο βυθός και σχηματίστηκε η σημερινή Κρήτη, στις αρχές του Πλειστοκαίνου. Τα απολιθώματα που βρέθηκαν σε στρώματα κάτω από τα θαλάσσια ιζήματα είναι προφανώς παλαιότερα και είχαν ήδη σχηματιστεί πριν βυθιστεί η Αιγηίδα και πριν αρχίσουν τα ιζήματα να συσσωρεύονται στον βυθό των ρηχών θαλασσών που δημιουργήθηκαν. Αν και δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία, όσα βρέθηκαν ανάμεσα ή πάνω από τα θαλάσσια ιζήματα είναι κατά πάσα πιθανότητα ζώα που επέζησαν στα προκρητικά νησιά. Δεν πρέπει, βέβαια, να ξεχνούμε ότι το Μειόκαινο είναι μια πολύ μακρινή εποχή, που διάρκεσε 18 εκατομμύρια χρόνια περίπου. Είναι επίσης μια εποχή κατά την οποία συνέβησαν μεγάλες τεκτονικές αλλαγές. Οι ψηφίδες που διαθέτουμε δεν επαρκούν για να συνθέσουμε μια πλήρη και σαφή εικόνα της γεωγραφίας ή των συνθηκών που επικρατούσαν τότε. Τα απολιθώματα που έχουν ανακαλυφθεί σε διάφορες περιοχές της Κρήτης αντιστοιχούν σε τοπικά «στιγμιότυπα» της μακραίωνης φυσικής ιστορίας της εποχής εκείνης. Το ότι τα ιππάρια κάλπαζαν στη νότια ακτή της Αιγηίδας λίγο πριν τη βύθισή της γίνεται φανερό από τη στρωματογραφία των ιζημάτων: πάνω από το στρώμα όπου βρέθηκαν τα απολιθώματα του ιππαρίου, τα ιζήματα είναι θαλάσσια. Εικ Η ανασκαφή στη θέση Γκέλα, Αγίας Φωτιάς Σητείας έφερε στο φώς, για πρώτη φορά στην Κρήτη, έναν σχεδόν ολόκληρο σκελετό δεινοθηρίου (Deinotherium giganteum), από τους μεγαλύτερους που έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα στον κόσμο. Στον σκελετό αυτόν βασίστηκε η αναπαράσταση του ζώου στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης. Το γιγάντιο δεινοθήριο της Σητείας Το δεινοθήριο ήταν ένα προβοσκιδωτό, αλλά με προβοσκίδα πολύ μικρότερη από εκείνη του σημερινού ελέφαντα. Οι χαυλιόδοντές του έβγαιναν από την κάτω γνάθο και ήταν στραμμένοι προς τα κάτω. Ήταν ένας δασόβιος, φυτοφάγος οργανισμός που τρεφόταν κυρίως με φυλλώματα δέντρων. Το δεινοθήριο είναι ένα παράξενο ζώο της χερσαίας Μειοκαινικής πανίδας. Το πρόσφατο εύρημα της Σητείας, που ανακαλύφθηκε το 2002, αποτελείται από έναν σχεδόν πλήρη απολιθωμένο σκελετό ηλικίας 8-9 εκατομμυρίων ετών. Είχε προηγηθεί η ανακάλυψη, στη Μαρωνειά της Σητείας, τμήματος γνάθου με δόντι από δεινοθήριο παρεμφερούς ηλικίας, ενώ ακολούθησε ένα δείγμα από την περιοχή της Ζάκρου. Την εποχή εκείνη, πολλές από τις γέφυρες της Κρήτης με την ξηρά είχαν αποκοπεί, με εξαίρεση τη λωρίδα γης που την ένωνε με την Πελοπόννησο. Δεινοθήρια έχουν βρεθεί σε άλλες έντεκα τουλάχιστον τοποθεσίες της Ελλάδας, μία από τις οποίες είναι η κοιλάδα του Πικερμίου στην Αττική, γνωστή για τον μεγάλο αριθμό απολιθωμάτων της πανίδας του Μειοκαίνου που βρέθηκαν εκεί. Το παράξενο ζώο εμφανίσθηκε με την προγονική του μορφή (ως Prodeinotherium), πριν από 24 εκατομμύρια χρόνια στην Αφρικανική γη και έκτοτε δεν έπαψε να μεγαλώνει. Το «δεινό» -δηλαδή το «φοβερό»- θηρίο απέκτησε πράγματι γιγάντιες διαστάσεις, στις οποίες χρωστά τη διπλή επιστημονική ονομασία του Deinotherium giganteum. Το Prodeinotherium πέρασε στην Ευρώπη από τη Μέση Ανατολή πριν από 18 εκατομμύρια χρόνια. Στα 13 εκατομμύρια χρόνια που διάρκεσε η περιπλάνησή του στα δάση της Ευρώπης, διπλασίασε το μέγεθός του, ξεπερνώντας το εντυπωσιακό ύψος των τεσσάρων μέτρων. Στη συνέχεια εξαφανίσθηκε από την Ευρώπη, καθώς το Μειόκαινο έδυε, πριν από 5 εκατομμύρια χρόνια. Τα τελευταία ίχνη αυτών των γιγάντων σβήνουν τελειωτικά από τον παγκόσμιο χάρτη μόλις 1 εκατομμύριο χρόνια πριν

6 Αντίθετα, η παρουσία τους Αντίθετα, η παρουσία τους...και ΑΛΛΑ ΑΡΘΡΟΠΟΔΑ Τα έντομα, οι αράχνες, οι σαρανταποδαρούσες, τα μυριάποδα, τα ισόποδα, οι σκορπιοί και τα ακάρεα που τυραννούσαν τον Α. Wallace στα απόμακρα νησιά Άρου της νοτιοανατολικής Ασίας, όπου είχε εγκλωβιστεί άρρωστος και αποκαμωμένος, ανήκουν στο εξαιρετικά πολυπληθές φύλο των Αρθροπόδων. Με τα αρθρωτά πόδια τους, απ όπου πήραν και το όνομά τους, έχουν τη δυνατότητα να κινούνται σαν τον κάβουρα (που είναι κι αυτός αρθρόποδο) προς κάθε κατεύθυνση. Η εξαιρετικά μεγάλη διαφοροποίηση τους επιτρέπει να προσαρμόζονται σε κάθε είδους περιβάλλον, πέρα από το ασκητικό κατάλυμα και τις αποσκευές ενός βικτωριανού φυσιοδίφη, όπως ο Alfred Russel Wallace. Κοντολογίς, τα αρθρόποδα ζουν παντού: από τα ψηλά βουνά ώς τα βάθη των θαλασσών, ακόμη και στις αφιλόξενες θερμές πηγές του ωκεάνιου πυθμένα. Στα μεγάλα υψόμετρα των βουνών της Κρήτης, η πλειονότητα της εδαφόβιας πανίδας αποτελείται από αρθρόποδα και μαλάκια. Εκείνο που αλλάζει καθώς ανεβαίνουμε είναι η σύνθεση των κοινωνιών αυτών των ασπονδύλων. Οι σκορπιοί Βαλκανική; Έτσι φαίνεται, αλλά μάλλον δεν είναι έτσι. Ο Iurus dufoureius είναι ένα πανάρχαιο είδος και η σημερινή του κατανομή σε περιοχές και νησιά που χωρίζονται από θάλασσες είναι κατά πάσα πιθανότητα κατάλοιπο της ευρύτερης κατανομής του στην περιοχή, όταν η Κρήτη αποτελούσε ακόμη τμήμα της Αιγηίδας ίσως και πολύ πιο πριν. Κατάφερε ο σκορπιός αυτός να «κρυφτεί» από την εξέλιξη για πάνω από 10 εκατομμύρια χρόνια; Είναι πράγματι πολλά, αλλά ίσως όχι για ένα είδος που περνά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του κρυμμένο κάτω απ τις πέτρες. Εικ αριστερά: Mesobuthus gibbosus, ένα θερμόφιλο και εξαιρετικά κοινό είδος που συναντούμε σε όλη την Κρήτη και στα δορυφορικά νησιά. Εικ κάτω: Euscorpius carpathicus. Εικ Iurus dufoureius, μια πολύ παλιά παρουσία στο Νότιο Αιγαίο, πιθανότατα Μειοκαινικό υπολειμματικό είδος ενός ευρύτερα διαδεδομένου σκορπιού στην Ανατολική Μεσόγειο. Στην Κρήτη υπάρχουν τρία είδη σκορπιών. Και τα τρία είναι ακίνδυνα για τον άνθρωπο, εκτός εάν το δηλητήριό τους προκαλέσει αλλεργική αντίδραση. Ο πρώτος, ο Euscorpius carpathicus, ένας μικρός καφετής σκορπιός, είναι ο πλέον διαδεδομένος στην Κρήτη. Τον βρίσκει κανείς παντού, από το επίπεδο της θάλασσας έως πάνω από τα μέτρα. Το δεύτερο είδος, ο Mesobuthus gibbosus, αγαπά τη ζέστη και δεν διακινδυνεύει να εγκατασταθεί σε υψόμετρα πάνω από Το τρίτο είδος, ο Iurus dufoureius, ζει σε υγρές περιοχές, σε εισόδους σπηλαίων, βαθιά μέσα σε ρωγμές βράχων, όπου και παραμένει το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του. Στην επιφάνεια βγαίνει για αναπαραγωγή λίγες μόνο φορές κάθε χρόνο, συνήθως μετά τις πρώτες βροχές. Το ψηλότερο σημείο στο οποίο έχει βρεθεί στην Κρήτη είναι τα μέτρα, στα Λευκά Όρη. Ωστόσο δεν είναι ορεινό είδος, όπως δείχνει η παρουσία του π.χ. στα Κύθηρα, όπου δεν υπάρχουν πραγματικά βουνά. Αποτελεί όμως ένα είδος με ενδιαφέρουσα κατανομή. Εξαπλώνεται στη Μικρά Ασία, τη Ρόδο, την Κάρπαθο και την Κάσο, στην Κρήτη και στα Κύθηρα, και φθάνει ώς τη νότια Πελοπόννησο. Αποτέλεσε η Κρήτη τη γέφυρα που επέτρεψε στον σκορπιό αυτό να περάσει από την Ανατολία στη νότια 173

7 ΚΡΗΤΗ, ΜΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ Σ ΕΝΑ ΝΗΣΙ ΠΛΑÏ ΣΤΟ ΚΥΜΑ Εικ Αμμόφιλες, Ammophila arenaria, στον Μπάλο. Εικ αριστερά: Η παραλία με τα κοχύλια, στη νήσο Χρυσή. Εικ κάτω: Λιβάδι με σιληνές, Silene colorata, στον Πλακιά. Εικ Βρούβα της θάλασσας (Cakile maritima). Μερικά ανθεκτικά είδη της χλωρίδας είναι μόνιμοι κάτοικοι της άμμου, της ζώνης που εκτείνεται ώς εκεί που φθάνει το κύμα. Στα πιο τολμηρά ανήκει η βρούβα της θάλασσας (Cakile maritima), ετήσιο φυτό με σαρκώδη φύλλα και μικρά μοβ λουλούδια με τέσσερα πέταλα σε σχήμα σταυρού. Πιο πίσω, μεμονωμένες αποικίες από αμμόφιλες (Ammophila arenaria), φυτό που μοιάζει με βούρλο και έχει ύψος ώς ένα μέτρο, συγκρατούν την άμμο με τις εκτεταμένες και βαθιές τους ρίζες και σταθεροποιούν τους μικρούς αμμόλοφους που αποτελούν τον βιότοπο του φυτού. Ανάμεσά τους φυτρώνουν ο ώτανθος (Otanthus maritimus), μικρό χνουδωτό φυτό με γκρίζα απόχρωση και κίτρινα λουλούδια το γαλανάγκαθο (Eryngium maritimum), σκληρό γκριζογάλανο αγκάθι ο παραθαλάσσιος φλόμος (Euphorbia paralias), πράσινο ευθυτενές φυτό με ύψος έως μισό μέτρο, που σχηματίζει μικρές αποικίες στην άμμο η θαλάσσια μηδική (Medicago marina), με τ' αργυροπράσινα φύλλα και τα κίτρινα λουλούδια της η σιληνή (Silene colorata), με τα μικρά ροζ λοβωτά λουλούδια η θαλασσινή βιολέτα (Matthiola tricuspidata), χαμηλό φυτό με μεγάλα χνουδωτά φύλλα και άνθη λευκά έως ροζ, που τα πέταλά τους σχηματίζουν σταυρό και, σπανιότερα, η κεφαλωτή κύπερη (Cyperus capitatus), παράξενο φυτό που συγγενεύει με τον πάπυρο, με άνθη που βγαίνουν όλα μαζί σχηματίζοντας μια σφαίρα στην κορυφή του μίσχου και περιβάλλονται από επιμήκη, στενά βράκτια που μοιάζουν με πράσινα φύλλα. Ωστόσο, το πιο όμορφο αμμολούλουδο είναι χωρίς αμφιβολία το κρινάκι της θάλασσας (Pancratium maritimum). Τα λευκά ευωδιαστά άνθη του έγιναν μοτίβο που κοσμεί τις μινωικές τοιχογραφίες στην Κνωσό και στη Θήρα. Σήμερα, το κρινάκι έχει χαθεί από τις περισσότερες παραλίες της Κρήτης. Σχηματίζει ακόμη εκτεταμένα λιβάδια σε τοποθεσίες όπου διατηρούνται οι αμμοθίνες, όπως στην Άγρια Γραμβούσα, την Ελαφόνησο, τη Χρυσή, τον Ξηρόκαμπο και πολλές άλλες παραλίες που έχουν για την ώρα γλιτώσει από τα μηχανήματα καθαρισμού ή την τουριστική και οικιστική ανάπτυξη. Όλα τα παραπάνω φυτά είναι αποκλειστικοί κάτοικοι της στενής λωρίδας άμμου πλάι στη θάλασσα. Δεν απαντούν όμως μόνο Η χλωρίδα της άμμου