Η ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

Transcript

1 Η ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

2 ΣΚΕΨΕΙΣ Η ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ Αγαπητοί αναγνώστες, Θα ήθελα να ξεκινήσω με μια ευχαριστία. Εκ μέρους όλης της Επιτροπής του Περιοδικού, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον αδελφό Λευτέρη Ντουρανίδη, υπεύθυνο της εκδοτικής εταιρίας Grafo α.ε., για την σημαντικότατη προσφορά του στην έκδοση του Περιοδικού. Δίχως αυτήν θα ήταν πολύ πιθανό να μην κρατούσατε αυτό το τεύχος στα χέρια σας. «Αγαπητέ Λευτέρη, ο Κύριος να σ ευλογεί και να σου ανταποδίδει την γενναιόδωρη υποστήριξή σου πολλαπλάσια». Όπως θα διαπιστώσετε το τεύχος αυτό είναι αφιερωμένο στην Ευαγγελική Μεταρρύθμιση του 16 ου αιώνα. Αφορμή; Η ημέρα Μνήμης της Μεταρρύθμισης στις 31 Οκτωβρίου. Την ημέρα εκείνη του 1517 ο Γερμανός μοναχός του τάγματος των Αυγουστινιανών και θεολόγος του νεοσύστατου Πανεπιστημίου της Βιτεμβέργης, Μαρτίνος Λούθηρος, τοιχοκολλά στην είσοδο του Καθεδρικού Ναού της πόλης τις 95 Θέσεις του, με τις οποίες ασκούσε κριτική εναντίον θεολογικών θέσεων και πρακτικών της Καθολικής Εκκλησίας, στην οποία ανήκε και ο ίδιος, και ζητούσε μεταρρύθμιση. Σκοπός του αφιερώματος δεν είναι η αγιοποίηση του Λουθήρου, η εξιδανίκευση της Μεταρρύθμισης ή η αναβίωση και ηενίσχυση εκκλησιαστικών διχασμών. Ο Λούθηρος 17 ἄνθρωπος ὁμοιοπαθὴς ἡμῖν (Ιακ. 5), πολλά έχει στον χαρακτήρα του, στο λεξιλόγιό του, στα πιστεύω του, με τα οποία δεν συμφωνούμε. Ως Ευαγγελικοί μένουμε πιστοί στην τοποθέτηση της Αγίας Γραφής, που δεν μυθοποιεί κανέναν, ώστε να αποκρύψει την αμαρτία του ή να εκθειάσει τις αρετές και τα επιτεύγματά του, δημιουργώντας έτσι μια ανύπαρκτη ανθρώπινη οντότητα. Ούτε πάλι αγνοούμε τα αρνητικά και τον εκτροχιασμό της Μεταρρύθμισης, παρά τα σπουδαία επιτεύγματά της, όχι μόνο στο χώρο της πίστης, αλλά με αφετηρία εκείνη, σε κάθε επίπεδο και πτυχή, αρχής γενομένης από την εκπαίδευση, όπως μας αποκαλύπτει ο κ. Κελπανίδης στο άρθρο του, που δημοσιεύεται στο παρόν τεύχος. Ο κεντρικός πυρήνας της Μεταρρύθμισης ήταν θεολογικός. Θα περιοριστούμε σε δύο θέματα τα οποία συνεχίζουν να είναι πάντα επίκαιρα, παρά την παρέλευση 500 ετών από το ιστορικό γεγονός, που όχι μόνο άλλαξε τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων, αλλά και τη ροή της ιστορίας, όσο κανένα άλλο Χριστιανικό κίνημα. Το πρώτο θέμα είναι αυτό της σωτηρίας. Καμία από τις ιστορικές εκκλησίες δεν αρνείται την αλήθεια της κατά Χάριν σωτηρίας. Ωστόσο, στην πράξη υπήρξε βάναυση εκτροπή σε τέτοιο σημείο, ώστε η Εκκλησία και το πλήρωμά της να λειτουργούν και να πράττουν με την αντίληψη πως η σωτηρία είναι το αποτέλεσμα των έργων (από την μετοχή στη μυστηριακή ζωή, που ξεκινάει με το βάπτισμα, έως την εκκλησιαστική ταφή του βαπτισμένου). Η συγκεκριμένη θεολογική εκτροπή δεν περιορίζεται ιστορικώς κι εκκλησιαστικώς σ εκείνη την εποχή και στις ιστορικές Εκκλησίες, αλλά εμφανίζεται υπό διαφορετική μορφή και σε προτεσταντογενείς κοινότητες. Απέναντι σ αυτήν την απόκλιση ο Λούθηρος μελετώντας τις προς Ρωμαίους και προς Γαλάτας Επιστολές του Αποστόλου Παύλου, επανέφερε την κατανόηση της σωτηρίας ως κατά Χάριν δικαίωσης δια της πίστεως (Ρωμ , Γαλ. 3.6). Στη Βίβλο χρησιμοποιούνται διάφορες εικόνες-μοντέλα της σωτηρίας. Η δικονομική κατανόησή της, όμως, (με τον Νόμο, τον Κριτή, την Κατηγορία, την Ετυμηγορία, την Καταδίκη του αμαρτωλού και την Αντικαταστατική θυσία του Λυτρωτή), όχι μόνο δεσπόζει όλων των υπολοίπων, αλλά είναι και η μοναδική που συνδέει τόσο αρμονικά την Παλαιά Διαθήκη (το Βιβλίο του Άσαρκου Χριστού) με την Καινή (το Βιβλίο του Ένσαρκου Χριστού) 1. Το δεύτερο θέμα είναι η επαναφορά της Αγίας Γραφής ως του κυρίαρχου και μοναδικού κανόνα πίστης και ζωής του Χριστιανού και της Εκκλησίας. Η Εκκλησία του Μεσαίωνα είχε υποδουλώσει τον Λόγο του Θεού, στον δικό της (εννοείται της ιεραρχίας της) λόγο. Για τον Λούθηρο αυτή ήταν μια ακόμη εκτροπή, από την οποία η Εκκλησία έπρεπε να ελευθερωθεί. Για τους Μεταρρυθμιστές τίποτα και κανείς, ακόμη και η ίδια η ηγεσία της Εκκλησίας, δεν μπορεί να είναι πάνω από τον Λόγο του Θεού. Η υψηλή αντίληψη για τη Βίβλο και η πεποίθηση του Λουθήρου ότι είναι αναγκαία η μελέτη της από τον κάθε πιστό, τον οδήγησε να την μεταφράσει στη μητρική του γλώσσα 2, ώστε ο κάθε συμπατριώτης του να έχει άμεση πρόσβαση σ Αυτόν και όχι να μένει φυλακισμένος σε μια άγνωστη κι ακατανόητη, για 1. Wells David F. God in the Whirlwind. Wheaton, IL: Crossway, Σελ Γι αυτόν τον λόγο ο Λούθηρος θεωρείται ο πατέρας της Γερμανικής γλώσσας. ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ Εκδίδεται από το 1858 Πάντα δοκιμάζετε, το καλόν κατέχετε Α Θεσσ. 5: 21 Λεωφ. Αμαλίας 50, Αθήνα Tηλ.: Fax: ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΕΚΔΟΤΗΣ: Μελέτης Β. Μελετιάδης ΙΔΡΥΤΗΣ: Μιχ. Δ. Καλοποθάκης ( ) ΔΙΑΤΕΛΕΣΑΝΤΕΣ ΕΚΔΟΤΕΣ: Δημ. Μ. Καλοποθάκης ( ) Μιχ. Β. Κυριακάκης ( ) Γ. Τασίογλου ( ) Φ. Β. Καμπουρόπουλος ( ) Ιω. Α. Τσεβάς ( ) ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Γ. Αδάμ, Τιμ. Αναστασιάδης, Ε. Αντωνιάδου, Παν. Κανταρτζής, Αντ. Κουλούρης, Μελ. Μελετιάδης, Παρ. Παπαγεωργίου, Ειρ. Τερζάκη, Ιωάν. Τσεβάς ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Βασιλειάδου Σουζάνα, Καραγκούνης Άγγελος, Κοκσίδου Μαριάνθη, Παπαδοπούλου Μαρία ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗΣ: Στέλιος Παπαβασιλείου ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: Έρση Αντωνιάδου ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Μυρτώ Σαχινίδου ΔΙΕΚΠΕΡΑΙΩΣΗ: Γιώργος Σώχος ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ-ΕΜΒΑΣΜΑΤΑ: Έρση Αντωνιάδου Λεωφ. Αμαλίας Αθήνα ΑΡΙΘΜ. ΛΟΓ. ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ: EUR (Στ. Παπαβασιλείου) IBAN: GR BIC: PIRBGRAA ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΟΙ: Ε.Ε.Ε. Βόλου: Βιβλική Εκκλ. Θεσ/νίκης: Ε.Ε.Ε. Βοστώνης: Ε.Ε.Ε. Θεσ/νίκης: Ευαγγ. Εκκλ. Θεσ/νίκης: Ε.Ε.Ε. Κατερίνης: Ε.Ε.Ε. Κέρκυρας: Ε.Ε.Ε. Κύπρου: Φιλίτσα Σαμαρά- Χατζηθεοδώρου Μανώλης Νταμπαράκης Τάκης Τσανικλίδης Δημήτρης Σοφός Γαλήνη Καμπουρίδου Γιώργος Χουσουρίδης Βέτα Παντελιού Δέσποινα Μελετιάδου ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ: Εσωτερικό & Κύπρος 10 Ευρώπη: 26 - ΗΠΑ USD 30 Καναδάς, Αυστραλία κ.λπ. Δολ. 30 ΤΙΜΗ ΤΕΥΧΟΥΣ: 1,00 ISSN Τα ενυπόγραφα άρθρα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων. Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα να κάνει συντομεύσεις ή διορθώσεις στα προς δημοσίευση κείμενα. Τα χειρόγραφα δεν επιστρέφονται. 258 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ

3 τους πιστούς, γλώσσα ή η πρόσβασή Του να γίνεται μέσω μεσαζόντων. Η κίνησή του αυτή δημιούργησε τη δυναμική της Ευαγγελικής Εκκλησίας για τη μετάφραση της Αγίας Γραφής σε κάθε γλώσσα και διάλεκτο, ώστε η πρόσβασή της να είναι δυνατή από κάθε άνθρωπο και όχι δέσμια μιας προσέγγισης του Λόγου του Θεού ισλαμικής κοπής, που Τον αποξενώνει από τον άνθρωπο προς τον οποίο απευθύνεται. Είναι αυτή η πεποίθηση που έχει ωθήσει τους Ευαγγελικούς κατά τους τελευταίους πέντε αιώνες, να πρωτοστατήσουν στη μετάφραση, χρηματοδότηση και διανομή του Λόγου του Θεού σε περισσότερες από γλώσσες και διαλέκτους, πολλές φορές με κόστος την ίδια τη ζωή των μεταφραστών και διανομέων του Ευαγγελίου του Χριστού. Καμιά άλλη εκκλησιαστική κοινότητα δεν μπορεί να πλησιάσει αυτό το επίτευγμα. Τούτο δεν σημαίνει πως ο Λούθηρος ή οι υπόλοιποι Μεταρρυθμιστές πρέσβευαν μια ιδιωτική ερμηνεία της Γραφής, η οποία είναι καταδικαστέα. Η ανάγνωση των κειμένων τους το εντελώς αντίθετο καταδεικνύει. Η συχνότατη αναφορά τους στους Πατέρες, όχι μόνο φανερώνει ανθρώπους σοβαρής μελέτης, αλλά ντροπιάζει πολλούς σήμερα που αρέσκονται να παπαγαλίζουν τη λέξη Πατέρες, δίχως καν να τους έχουν μελετήσει. Άλλωστε τους Πατέρες (είτε Αποστολικοί, είτε Εκκλησιαστικοί, είτε προ-νικαίας, είτε μετά) τους μετέφρασαν Προτεστάντες στα Αγγλικά αλλά και σε άλλες γλώσσες. Ένας τελευταίος λόγος για το αφιέρωμα είναι η τάση πολλών στη χώρα μας (εκκλησιαστικών, πολιτικών, δημοσιογράφων, κλπ) και προπαντός με την έναρξη της οικονομικής κρίσης, να θεωρούν πως για όλα τα κακώς κείμενα της πατρίδας μας, ευθύνονται οι Προτεστάντες και η Προτεσταντική τους Ηθική 3. Δεν θα δικαιολογήσουμε τα υπαρκτά λάθη των Ευρωπαίων Προτεσταντών, ωστόσο οι πολιτικές ηγεσίες που εμείς ως λαός ψηφίζαμε και οι οποίες έστησαν το πελατειακό καθεστώς το οποίο εμείς συντηρούσαμε, οι μαϊμού συντάξεις, τα συνδικαλιστικά προνόμια, τα πλαστά πτυχία, ο υπέρ-δανεισμός, ώστε να ικανοποιηθεί η καταναλωτική μανία του συνθήματος εδώ και τώρα, αλλά τον λογαριασμό να τον πληρώσουν τα παιδιά και τα εγγόνια μας υποθηκεύοντας έτσι ολόκληρη τη ζωή τους 4, 3. Ο όρος Προτεσταντική Ηθική έχει τόσο πολύ χρησιμοποιηθεί (με αρνητικό πρόσημο πάντα) ώστε έχει κωδικοποιηθεί για κάτι που μάλλον κανένας δεν γνωρίζει, αλλά δίνει κύρος στην κενολογία όσων τον χρησιμοποιούν. 4. Οι Προτεστάντες κατηγορούνται συνεχώς ως ατομιστές. Αναρωτιέται κανείς, μετά την αποκάλυψη της οικονομικής τραγωδίας της πατρίδας μας, πόσο οι μη-προτεστάντες συμπατριώτες μας αγαπούν τον πλησίον τους ως τον εαυτό τους; Βέβαια, δεν χρειαζόταν η κρίση για να αποκαλυφτεί ο φίλαυτος εγωκεντρισμός μας. Αρκεί μια ματιά στα αμάξια που είναι παρκαρισμένα στις προσβάσεις των ΑΜΕΑ, στα σκουπίδια με τα οποία γεμίσαμε τη χώρα- αρκεί η «δική μου αυλή να για να αναφέρω μερικά μόνο παραδείγματα, και γενικώς η βαθιά διαφθορά που οδήγησε την Πατρίδα μας σε αυτήν την πρωτόγνωρη ταπείνωση κι εξουθενωτική φορολογία, δεν πραγματοποιήθηκαν, ασφαλώς, από Προτεστάντες. Η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων δεν είναι λυτρωτική αλλά υποδουλωτική δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα αλλά στον εθισμό πολλών στην συνωμοσιολογία και στην ευθυνοφοβική αρχέγονη δικαιολογία, 12 ἡ γυνή, ἣν ἔδωκας μετ ἐμοῦ, αὕτη μοι ἔδωκεν. καὶ ἔφαγον (Γέν. 3). Τα κείμενα που ακολουθούν δεν εξαντλούν και δεν καλύπτουν τη σκέψη και προσφορά της Ευαγγελικής Μεταρρύθμισης, αλλά επισημαίνουν τους κύριους θεολογικούς πυλώνες της. Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους αρθρογράφους για την προσφορά τους. Ιδιαιτέρως, όμως, τον αγαπητό μου π. Μάρκο Φώσκολο, εφημέριο της ενορίας του Αγίου Νικολάου, της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου-Τήνου. Η συνεργασία δείχνει πως μπορεί να έχουμε διαφορετική θεολογική και εκκλησιαστική τοποθέτηση, αυτή όμως δεν πρέπει να αποτελεί αιτία απόρριψης του άλλου, του οποίου την άποψη καλό είναι να ακούσουμε. Επίσης, τον κ. Μιχάλη Κελπανίδη, Ομότιμο Καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, για την προθυμία του να συμμετάσχει στο αφιέρωμα με το πολύ ενδιαφέρον κι επιμελημένο κείμενό του. Καλή ανάγνωση! ΜΒΜ ΥΓ: Σε συνέχεια του θέματος της Ευαγγελικής Μεταρρύθμισης, το άρθρο του Αιδ. Τάσου Μαρκουλιδάκη με θέμα «Μόνο η Αγία Γραφή» (Sola Scriptura) θα δημοσιευθεί στο επόμενο τεύχος, το οποίο θα είναι αφιερωμένο στη Βίβλο. είναι καθαρή», και τόσα άλλα παραδείγματα. Κι ακόμη, εάν οι Προτεστάντες είναι τόσο κακοί, τότε γιατί, όταν συμπατριώτες μας σκοπεύουν να μεταναστεύσουν είτε για σπουδές είτε για εργασία, επιλέγουν τις χώρες των ατομιστών Προτεσταντών, όπου και διαπρέπουν; Ας είμαστε ειλικρινείς κι ας μην παρασυρόμαστε από τις στερεότυπες γενικεύσεις κάποιων δοκησίσοφων. Όλοι οι άνθρωποι από τη φύση μας είμαστε ατομιστές. Εάν ο Χριστός με τον Λόγο Του δεν αλλάξει τον άνθρωπο, ώστε αυτός να αγαπήσει τον μιαρό Σαμαρείτη, τότε η φιλαυτία μας (ή ο ρατσισμός μας ως συλλογική φιλαυτία) θα μας κυριαρχεί και θα καθορίζει τα πάντα. Ο Λόγος του Κυρίου αποκαλύπτει την πραγματικότητα της φύσης μας, όταν λέει: 19 Γιατί από την καρδιά βγαίνουν πονηρές σκέψεις, φόνοι, μοιχείες, πορνείες, κλοπές, ψευδομαρτυρίες, βλαστήμιες. 20 Όλα αυτά κάνουν ακάθαρτο τον άνθρωπο, ενώ το να φάει με άπλυτα χέρια δεν τον κάνει ακάθαρτο (Μτ. 15). Ο Χριστός δεν λέει πως αυτά είναι αποκλειστικότητα των Προτεσταντών, αλλά ΟΛΩΝ των ανθρώπων μακριά από τον Λυτρωτή Χριστό. Αυτή είναι η Βιβλική Ανθρωπολογία που ενδεχομένως ενοχλεί τις θρησκευτικές ιδεοληψίες πολλών, αλλά όταν την αναγνωρίσουμε, μας ελευθερώνει από ανόητους κι επικίνδυνους μύθους. Εξώφυλλο: Η Θύρα του Καθεδρικού Ναού της Βιτεμβέργης πάνω στην οποία ο Λούθηρος τοιχοκόλλησε τις 95 Θέσεις του. Το 1857 η θύρα καταστράφηκε και ο βασιλιάς Φρειδερίκος Γουλιέλμος IV της Πρωσίας την αντικατέστησε ζητώντας να χαραχτούν οι 95 Θέσεις του Λουθήρου πάνω στην χάλκινη θύρα. ( ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

4 Α. Οι Θεολογικές Αρχές της Ευαγγελικής Μεταρρύθμισης "Mόνο η Πίστη " (Sola Fide) του Αιδ. Παύλου Δημητριάδη Με το δόγμα «Μόνον η Πίστις» η Μεταρρύθμιση δεν αδιαφορεί για τα καλά έργα, αλλά πρεσβεύει ότι η δικαίωση λαμβάνεται δια της πίστεως μόνο, χωρίς την προϋπόθεση των έργων. Έχει λεχθεί ότι στο πλαίσιο «της Ορθόδοξης θεολογίας η σχεδόν πλήρης απουσία οποιασδήποτε αναφοράς της ιδέας της δικαίωσης δια πίστεως». 1 Η Ορθόδοξη Εκκλησία, σύμφωνα με τον Π. Τρεμπέλα, κατανοεί ότι: «Η δικαίωσις καταλύουσα την υπό της αμαρτίας δημιουργηθείσαν εν τω ανθρώπω κατάστασιν, την καταστήσασαν αυτόν παλαιόν άνθρωπον, εγκαινίζει εν αυτώ την νέαν του αγιασμού υπερφυά ζωήν, αναδεικνύουσα τον δικαιούμενον καινήν κτίσιν. Η διπλή αυτή όψις της δικαιώσεως, ως τε αφέσεως των αμαρτιών και ως εγκαινισμού της νέας εν Χριστώ ζωής αγιασμού» 2 (πλάγια δικά μου). Στην Ομολογία Πίστεως του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δοσίθεου (πολεμική της Ομολογίας Πίστεως του Πατριάρχη Κύριλου Λούκαρη) λέει: «Πιστεύομεν ου δια πίστεως απλώς μόνης διακαιούσθαι τον άνθρωπον αλλά δια πίστεως και ενεργουμένης δια της αγάπης, ταυτόν ειπείν, δια της πίστεως και των έργων Τουναντίον δε μάλλον πιστεύομεν, ότι ου της πίστεως αναφορικόν αλλά την ούσαν εν ημίν πίστιν δια των έργων δικαιούν ημάς παρά Χριστού». 3 (πλάγια δικά μου) Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ορίζει ότι η «δικαίωση δεν είναι μόνο η άφεση των αμαρτιών αλλά και ο αγιασμός και η ανανέωση του εσωτερικού ανθρώπου με την εθελοντική αποδοχή της χάρης και χαρισμάτων εξ ου και ο άνθρωπος από άδικος γίνεται δίκαιος,» (Σύνοδος Τριδέντου, 6, πλάγια δικά μου) Από αμφότερους τους ορισμούς διαπιστώνουμε ότι και οι δύο εκκλησίες συμφωνούν ότι αυτή είναι μία διαδικασία που προοδευτικά εξελίσσεται και η οποία περιλαμβάνει, μαζί με την συγχώρηση των αμαρτιών και τον αγιασμό. Κατ αυτόν τον τρόπο δεν υπάρχει καμία βεβαιότητα ότι κάποιος έλαβε ήδη από τώρα την δικαίωση, όπως η Γραφή διδάσκει, (Λουκ. 18:14, Ρωμ. 5:1,9, 8:30, Τιτ. 3:7) καθώς η ζωή του αγιασμού εξελίσσεται 1. Daniel B. Clendenin, Eastern Orthodox Christianity A Western Perspective, Second edition, Baker Academic, 2003, σελ Παναγιώτου Ν. Τρεμπέλα ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟ- ΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΟΜΟΣ Β Αδελφότης Θεολόγων «Ο ΣΩ- ΤΗΡ» 1979, σελ Philip Schaff, The Creeds of Christendom, Vol. II, The Greek and Latin Creeds. Η Ομολογία του Δοσίθεου ή των δεκαοχτώ αποφάσεων της Συνόδου των Ιεροσολύμων 1672 μ.χ. Όρος ιγ σελ προοδευτικά σε όλο τον βίο του ανθρώπου. Οι Μεταρρυθμιστές όμως είχαν μια διαφορετική αντίληψη για την δικαίωση. Ο Καλβίνος λέει: «εξηγούμε τη δικαιοσύνη, ότι αποτελεί μιαν αποδοχή, δια της οποίας ο Θεός μας δέχεται μέσα στην εύνοιά Του και μας λογαριάζει ως δίκαιους και λέγουμε ότι τούτο συνίσταται στην άφεση των αμαρτιών και την ανάληψη από μας της δικαιοσύνης του Χριστού» 4. Σχολιάζοντας το Ρωμαίους 3:21, γράφει: «Είναι αλήθεια ότι ο Θεός εκείνους που δικαιώνει, τους αγιάζει επίσης αλλά η δικαίωση δεν είναι αγιασμός και ο καταλογισμός της δικαιοσύνης δεν είναι μετάγγιση δικαιοσύνης.» Δεν εξηγούμε την δικαίωση με όρους που δανειζόμαστε από τον αγιασμό, την αναγέννηση και την ανανέωση. Με την δικαίωση του αμαρτωλού δεν μεταδίδεται δικαιοσύνη στον αμαρτωλό (αγιασμός) αλλά αποδίδεται δικαιοσύνη. Λογαριάζεται η δικαιοσύνη του Χριστού επάνω στον αμαρτωλό που πιστεύει, όπως λογαριάστηκαν οι αμαρτίες μας επάνω στον Χριστό (ποινική αντικατάσταση) όπως αναφέρεται (Β Κορ. 5:21) Η δικαίωση είναι ένας νομικός, δικανικός όρος, ένας όρος δικαστηρίου (Εξ. 23:6-7, Δευτ. 25:1, Παρ. 17:15, Ησ. 5:23, 43:9, 26, Ιώβ 27:5, Α Βασ. 8:32=Β Χρον. 6:23). Το αντίθετο της δικαίωσης είναι η καταδίκη, (Δευτ. 25:1, Παρ. 17:15, Α Βασ. 8:32, Ματθ. 12:37, Ρωμ. 5:16, 8:33,34). Συνεπώς, όπως η καταδίκη, έτσι και η δικαίωση είναι μία διακήρυξη-απόφαση ενός εξωτερικού κριτή και όχι κάτι που πηγάζει από τον άνθρωπο. Με την δικαίωση δεν αλλάζει ενώπιον του Θεού η εσωτερική κατάσταση του αμαρτωλού, (με την αναγέννηση και τον αγιασμό αλλάζει), αλλά η θέση του. Δεν είναι μία διαδικασία όπως ο αγιασμός, αλλά ένα στιγμιαίο γεγονός. Από καταδικασμένος αμαρτωλός, διακηρύσσεται ότι είναι απαλλαγμένος από την καταδίκη και αποδεκτός από τον Θεό. Η ετυμηγορία του Θεού που θα ακουστεί στην τελική κρίση ήδη γίνεται γνωστή στον πιστό από τώρα. Η Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία στην «Ομολογία Πίστης» της δηλώνει: «Πιστεύομεν ότι πας όστις δια της χάριτος του Αγίου Πνεύματος μετανοεί και πιστεύει εις τον Χριστόν, συγχωρείται δωρεάν, δικαιούται παρά τω Θεώ» 5 Η Ομολογία Πίστεως του Γουεστμίνστερ 1646 μ.χ., στο θέμα της δικαίωσης, λέει: 1. «Εκείνους που ο Θεός κάλεσε αποτελεσματικά και ελεύθερα, τους δικαιώνει. Το κάνει αυτό, όχι με το να εγχέει δικαιοσύνη μέσα σ αυτούς αλλά με το να συγχωρεί τις αμαρτίες τους, να τους λογαριάζει και να τους αποδέχεται ως δίκαιους. Αυτό το κάνει χάριν του Χρι- 4. Ιωάννου Καλβίνου, Θεσμοί Χριστιανικής Θρησκείας, Βιβλίον Τρίτον, Έκδοσις της Γενικής Συνόδου της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας, Αθήναι, 1983, Μετάφρασις Αντώνιου Κουλούρη, σελ Καταστατικός Χάρτης της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας, Αθήνα 1993, Άρθρον 17ον Περί Δικαιώσεως εκ πίστεως και υιοθεσίας σελ. 22) 260 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ

5 στού και μόνο και όχι για κάτι που έγινε μέσα σ αυτούς ή από αυτούς. Δεν θεωρεί αυτή την πίστη τους, την πράξη της πίστης, ως την δικαιοσύνη τους, ούτε καμία άλλη ανταπόκριση υπακοής στο ευαγγέλιο από αυτούς αλλά λογαριάζει την υπακοή και ικανοποίηση του Χριστού σ αυτούς. Από πλευράς τους, αυτοί λαμβάνουν και αναπαύονται δια της πίστεως στον Χριστό και την δική Του δικαιοσύνη και αυτή η πίστη δεν προέρχεται από εκείνους αλλά είναι δώρο του Θεού.» 3. «Με την δική Του υπακοή και θάνατο, ο Χριστός πλήρωσε όλο το χρέος όλων εκείνων που δικαιώνονται και πρόσφερε μία κατάλληλη, αληθινή και πλήρη ικανοποίηση κάθε απαίτησης της δικαιοσύνης του Πατέρα Του για χάρη τους. Καθώς δεν ήταν εξ αιτίας κάποιου πράγματος που υπήρχε μέσα σ αυτούς για τους οποίους ο Χριστός ελεύθερα παραδόθηκε από τον Πατέρα γι αυτούς και η δική Του υπακοή και ικανοποίηση ελεύθερα έγινε αποδεκτή στην δική τους θέση, η δικαίωσή τους είναι μόνο από ελεύθερη χάρη. Συνεπώς, και η ακριβής δικαιοσύνη του Θεού και η πλούσια χάρη Του δοξάζονται στον δικαιωμένο αμαρτωλό.» 6 (Ματθ. 3:15, Ρωμ. 3:24-26, 4:25, 5:9, 18-19, Β Κορ. 5:21, Φιλ. 2:8, 3:9). Η δικαίωση, λοιπόν, αποκτάται μόνο με την πίστη γιατί η δικαιοσύνη του Χριστού είναι η μόνη αιτία της δικαίωσης. Μόνο με την πίστη μπορούμε να αγκαλιάσουμε τον Χριστό, ώστε η δική Του δικαιοσύνη να γίνει δική μας. Το μέσον της δικαίωσης δεν είναι τα δικά μας έργα, ούτε η πίστη και τα έργα, αλλά μόνο η πίστη. Η Σύνοδος του Τριδέντου ( ), καταδίκασε αυτήν την θέση λέγοντας: «Εάν κάποιος λέει, ότι η δικαιώνουσα πίστη δεν είναι τίποτα άλλο, παρά πεποίθηση στο έλεος του Θεού το οποίο συγχωρεί αμαρτίες χάριν του Χριστού, ή ότι με αυτή τη πεποίθηση μόνον δικαιωνόμαστε, ας είναι ανάθεμα.» (Παρ. 6, Καν. 12) Όμως η δικαίωση, δεν λαμβάνεται με τα καλά μας έργα, «λογιζόμεθα οὖν πίστει δικαιοῦσθαι ἄνθρωπον χωρὶς ἔργων νόμου» (Ρωμ. 3:28, βλ. Ρωμ. 3:20 α 4:5, Γαλ. 2:16, Εφ. 2:8-9) αλλά μόνο με την πίστη. «δικαιοσύνη δὲ Θεοῦ διὰ πίστεως Ιησοῦ Χριστοῦ εἰς πάντας καὶ ἐπὶ πάντας τοὺς πιστεύοντας οὐ γάρ ἐστι διαστολή» (Ρωμ. 3:22), «Δικαιωθέντες οὖν ἐκ πίστεως εἰρήνην ἔχομεν πρὸς τὸν Θεὸν διὰ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ιησοῦ Χριστοῦ» (Ρωμ. 5:1, βλ. Γαλ. 3:8 α, 3:24, Φιλ. 3:9) Η Ομολογία Πίστεως του Γουεστμίνστερ διδάσκει για το μέσον της δικαίωσης: 2. Η πίστη που λαμβάνει και αναπαύεται στον Χριστό και την δικαιοσύνη Του, είναι το μόνο μέσον της δικαίωσης. Ποτέ της όμως δεν είναι μόνη στο δικαιωμένο πρόσωπο, αλλά πάντοτε συνοδεύεται από όλες τις άλλες σώζουσες χάρες. Δεν είναι μία νεκρή πίστη, αλλά εργάζεται από αγάπη. (Πλάγια δικά μου) Ο J.I Packer ορθά είπε, ότι η πίστη είναι «απλώς ένα μέσον με το οποίο βρίσκει κάποιος όλη την ελπίδα του έξω από τον εαυτό του, στο πρόσωπο και το έργο κάποιου άλλου και σε καμία περίπτωση ως την δημιουργική αιτία ή την αντικειμενική βάση για την δικαίωση. Διότι η αληθινή πίστη είναι ενεργός μόνο στον άνθρωπο που είναι εντελώς απασχολημένος με τον Χριστό η πρακτική της σημαίνει ότι κάθε ευλογία προέρχεται από 6. The Westminster Confession and Catechisms in Modern English, Edited by Rowland S. Ward, 2000, 11 Justification, 1, σελ. 29 κάποιον άλλον. Γι αυτό και η πίστη είναι αποκλειστική και δεν ανέχεται την παρέα είναι πραγματικά παρούσα μόνο εκεί όπου κάθε συνεισφορά για την σωτηρία του, από πλευράς του πιστού ή της εκκλησίας, έχει απόλυτα αποκλειστεί.» 7 Η δικαίωση ήδη, αλλά όχι ακόμη. Όπως στο θέμα της σωτηρίας ο πιστός έχει ήδη σωθεί (Εφ. 2:8, Β Τιμ. 1:9, Τιτ. 3:5), αλλά επίσης και θα σωθεί (Ρωμ. 5:9,10, Α Πετρ. 1:5,9), έτσι και στο θέμα της δικαίωσης ο πιστός έχει ήδη λάβει την δικαίωση, μία απαλλαγμένη από την ενοχή θέση μπροστά στον Θεό (Λουκ. 18:14, Ρωμ. 5:1,9, 8:30, Τιτ. 3:7) και απομένει στο μέλλον, κατά την τελική κρίση, να επιβεβαιωθεί δημόσια αυτή η δικαίωση (Ρωμ. 2:13, 5:19, Γαλ. 5:5). Αυτό δεν σημαίνει ότι οι πιστοί στο παρόν έχουν μία «μερική» ή «αβέβαιη» δικαίωση, αλλά ότι μόνο στο μέλλον, στην τελική κρίση, ο Χριστός «δημόσια θα τους αναγνωρίσει και θα τους αθωώσει», 8 απαλλάσσοντάς τους από κάθε κατηγορία. Η εξ έργων δικαίωση, την οποία ο Ιάκωβος αναφέρει, διαφέρει από την εκ πίστεως δικαίωση, την οποία διδάσκει ο απ. Παύλος. Αν και το θέμα αυτό δεν μπορεί να αναπτυχθεί εδώ, αρκεί να πούμε ότι ο Ιάκωβος δεν ενδιαφέρεται για το πώς είναι δυνατόν να λάβουμε την δικαίωση (η διδασκαλία του απ. Παύλου), αλλά πώς η δικαίωσή μας θα αποδειχθεί. Ο Ιάκωβος χρησιμοποιεί τους όρους πίστη και δικαίωση, με διαφορετική έννοια από τον απ. Παύλο, καθώς έχει διαφορετικό ακροατήριο, με διαφορετικά προβλήματα. Η σώζουσα πίστη, που ο απ. Παύλος αναφέρει, δεν είναι ποτέ η νεκρή πίστη, για την οποία μιλάει ο Ιάκωβος. Μία τέτοιου είδους πίστη, θεωρητική και αδρανής, σίγουρα δεν μπορεί να σώσει κάποιον από την κρίση (Ιακ. 2:14). Η πίστη, για τον Παύλο, είναι πίστη δι αγάπης ενεργουμένη (Γαλ. 5:6), που σίγουρα έχει ως καρπούς και αποδείξεις τα καλά έργα. Ο Θεός, όμως, για να μας δικαιώσει (συγχωρήσει και αποδεχθεί), δεν περιμένει να κάνουμε καλά έργα, αλλά να Τον εμπιστευτούμε ολόκαρδα. Ο όρος «δικαίωση», που αναφέρεται στο Ιακ. 2:14-26 και πραγματοποιείται με την πίστη και «εξ έργων», διαφέρει νοηματικά από την κατανόηση του απ. Παύλου. Η δικαίωση που αναφέρεται εδώ, έχει την έννοια της απόδειξης, ότι κάποιος είναι δίκαιος (Ματθ. 11:19, Ρωμ. 3:4, 1 Τιμ. 3:16) 9 και όχι το πώς κάποιος λαμβάνει εδώ και τώρα την δικαίωση (άφεση αμαρτιών και αποδοχή από τον Θεό). Ο Αβραάμ «λογαριάστηκε δίκαιος» όταν πίστεψε στην υπόσχεση του Θεού (Γεν. 15:6, Ρωμ. 4:3, Ιακ. 2:23), αλλά «δικαιώθηκε» (αποδείχθηκε δίκαιος), χρόνια αργότερα, όταν από υπακοή πρόσφερε τον Ισαάκ θυσία (Ιακ. 2:21). Η δικαίωση, με την υπακοή μας και τα έργα, θα αποδείξει (Ιακ. 2:18) ποιος είχε την αληθινή πίστη και όχι το ότι πρέπει να προσθέσει κάποιος έργα στην αληθινή πίστη για να λάβει την δικαίωση. Ο Αιδ.. Παύλος Δημητριάδης είναι Ποιμένας της Ε.Ε.Ε. Πειραιά. 7. Dr. J. I. Packer, SOLA FIDE: THE REFORMED DOCTRINE OF JUSTIFICATION 8. The Westminster Confession and Catechisms in Modern English Edited by Rowland S. Ward, 2000, σελ Dan G. McCartney, James, Baker Exegetical Commentary on the New Testament, Baker Academic, Grand Rapids, Michigan, 2009, σελ. 162 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

6 "Mόνον ο Χριστός " (Solus Christus) του Τιμόθεου Κούμαρ Ο απ. Ιωάννης, στο προοίμιο του ευαγγελίου του, δηλώνει, «Θεὸν οὐδεὶς ἑώρακε πώποτε» (1.18). Από τη λέξη «πώποτε» συμπεραίνουμε πως αυτή η δήλωση ισχύει διαχρονικά. Κανένας, σε όλη την ιστορία του κόσμου, δεν έχει δει τον Θεό, ούτε μπορεί. Διότι ο Θεός είναι «ὁ μόνος ἔχων ἀθανασίαν, φῶς οἰκῶν ἀπρόσιτον, ὃν εἶδεν οὐδεὶς ἀνθρώπων οὐδὲ ἰδεῖν δύναται ᾧ τιμὴ καὶ κράτος αἰώνιον ἀμήν» (Α Τιμ. 6.16). Αυτό δεν σημαίνει πως δεν έχουμε καμία πρόσβαση στον Θεό, διότι ο Ιωάννης συνεχίζοντας λέει, «ὁ μονογενὴς υἱὸς ὁ ὢν εἰς τὸν κόλπον τοῦ πατρός, ἐκεῖνος ἐξηγήσατο» (1.18). Μόνο ο Υιός του Θεού, που είναι η τέλεια εικόνα Του 1, μπορεί να φανερώσει τον Θεό σε μας καθώς προσβλέπουμε και ερχόμαστε σε Αυτόν. Είναι αξιοσημείωτο πως ο Ιωάννης δε μιλά μόνο για μία θεωρητική δυνατότητα, αλλά για μία ιστορική πραγματικότητα. Ο Υιός του Θεού έχει εμφανιστεί μέσα στην ανθρώπινη ιστορία στο πρόσωπο του Χριστού και μ αυτό τον τρόπο «εφανέρωσεν» τον Θεό στον άνθρωπο. Είναι γεγονός. Έχει γίνει. Κάποιοι άνθρωποι μπορούν να πουν ότι έχουν δει τον Θεό με τα μάτια τους επειδή είδαν τον Χριστό. Αυτή είναι η πεμπτουσία του 4ου Μόνον (sola) της Μεταρρύθμισης, του λεγομένου Solus Christus («Μόνο ο Χριστός»). Το Solus Christus δηλώνει ένα πολύ απλό πράγμα: ότι δεν υπάρχει καμία πραγματική γνωριμία με τον Θεό παρά μόνο διαμέσου του Ιησού Χριστού. Το ζήτημα λοιπόν είναι η μεσιτεία. Λόγω της αμαρτίας δεν έχουμε άμεση πρόσβαση στον Θεό και επομένως έχουμε ανάγκη από έναν μεσίτη. Το Solus Christus μας θυμίζει ότι αυτός ο μεσίτης είναι ένας: μόνον ο Χριστός. Όπως δηλώνει ο απόστολος Παύλος, «εἷς γὰρ Θεός, εἷς καὶ μεσίτης Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, ἄνθρωπος Χριστὸς Ιησοῦς» (Α Τιμ. 2.5) Αυτή η μεσιτεία αφορά κάθε πτυχή της σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό. Όταν μιλούμε για γνωριμία με τον Θεό, δεν εννοούμε μόνο την αποκάλυψη του Θεού. Η γνωριμία με τον Θεό συνεπάγεται την ίδια την αιώνια ζωή 2. Συνεπώς το Solus Christus αφορά τόσο το θέμα της αποκάλυψης όσο και της σωτηρίας και της κρίσης. Είναι ένα δόγμα καθοριστικό για τη Χριστιανική πίστη. Ωστόσο, όταν μιλούμε για το λεγόμενο «δόγμα» του Solus Christus δε δογματίζουμε απλώς. Για να σταθεί το Solus Christus πρέπει να πηγάζει και να στηρίζεται πάνω στο Sola Scriptura («Μόνο η Αγία Γραφή»). Πριν το αποδεχτούμε σαν δόγμα, πρέπει να εξετάσουμε αν στέκεται βιβλικά. Για παράδειγμα, μέσα στο δόγμα προωθείται η ιδέα ότι δεν υπάρχει καμία φανέρωση του Θεού που δεν ξεκινά από μία προσωπική γνωριμία με το πρόσωπο του Χριστού. Μη-γνωριμία με τον Υιό ση- 1. Κολ Ιωάννης17.3 μαίνει μη-γνωριμία με τον Θεό τόσο πριν όσο και μετά την ενσάρκωση του Υιού. Βλέπουμε κάτι τέτοιο στις σελίδες της Αγίας Γραφής; Ο περιορισμένος χώρος του άρθρου δεν επιτρέπει μια λεπτομερή εξέταση του θέματος σε ολόκληρη τη Βίβλο, ωστόσο τα παρακάτω παραδείγματα αρκούν. Από τη στιγμή που ακούγεται το πρωτο-ευαγγέλιο στη Γένεση 3.15, ο άνθρωπος καλείται να ελπίζει στον απόγονο της γυναίκας που θα συντρίψει το κεφάλι του Όφεως. Από την αρχή πρόκειται για μία συνειδητή πίστη προς ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Η βιβλική πίστη δεν είναι μία γενική πίστη στον δημιουργό Θεό, ούτε μία πίστη στις υποσχέσεις του Γιαχβέ, γενικότερα. Η ελπίδα από την αρχή επικεντρώνεται στο συγκεκριμένο πρόσωπο, το οποίο όρισε ο Θεός να φέρει τη λύτρωση. Έτσι, φτάνοντας στην πρώτη δήλωση πίστης που υπάρχει στη Βίβλο, βλέπουμε ότι επικεντρώνεται όντως σ αυτό το πρόσωπο της υπόσχεσης, «έδωκεν εις εμέ ο Θεός άλλο σπέρμα αντί του Άβελ» (Γένεση 4.25 / Βάμβας) και οδηγεί στην πρώτη οργανωμένη λατρεία του Θεού, «οὗτος ἤλπισεν ἐπικαλεῖσθαι τὸ ὄνομα Κυρίου τοῦ Θεοῦ» (Γένεση 4.26, LXX). Το «ὄνομα» του Κυρίου αποτελεί τη βάση της λατρείας του Θεού που ξεκινά από τη Γένεση. Αργότερα ο απόστολος Πέτρος αποκαλύπτει το πρόσωπο του ονόματος, «καὶ οὐκ ἔστιν ἐν ἄλλῳ οὐδενὶ ἡ σωτηρία οὐδὲ γὰρ ὄνομά ἐστιν ἕτερον ὑπὸ τὸν οὐρανὸν τὸ δεδομένον ἐνἀνθρώποις ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς» (Πράξεις 4.12). Από τη Γένεση 4 μέχρι και τις Πράξεις 4 και μέχρι σήμερα οι άνθρωποι καλούνται να ελπίσουν σε ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, το Οποίο είναι το μοναδικό πρόσωπο που μπορεί να τους πάει στον Θεό. O πιστός Συμεών, όταν πρωτοείδε τον Ιησού στο ναό, δεν ξαφνιάστηκε καθόλου που οι υποσχέσεις του Θεού εκπληρώνονταν σε ένα πρόσωπο, το Οποίο προσδοκούσε, και, όταν επιτέλους το είδε, το αναγνώρισε ως το πρόσωπο που τόσο καιρό ήταν ήδη το αντικείμενο της πίστης του (Λκ. 2). Ο Χριστός είναι τόσο παρών και ενεργός μέσα στη λυτρωτική ιστορία που κάποιες φορές εμφανίζεται ακόμα κι ο Ίδιος (πριν την ενσάρκωση Του), για να δούνε οι πιστοί Του τον μεσίτη τους με τα μάτια τους, προκαταβολικά. Ένα καλό παράδειγμα είναι το πρόσωπο που μιλά μέσα από την καιόμενη βάτο που ενώ περιγράφεται ως άγγελος 3 Κυρίου, στη συνέχεια αυτο-αποκαλύπτεται ως ο Γιαχβέ, ο «Ων». Οι Μεταρρυθμιστές δεν είχαν κανέναν πρόβλημα να ταυτίσουν τον «άγγελο Κυρίου» 4 με τον Ιησού Χριστό, μια αλήθεια που δεν είναι δεδομένη για εμάς σήμερα. Το έλεγαν αυτό επειδή πίστευαν στο Solus Christus. Για τους Μεταρρυθμιστές, 3. Brown-Driver-Briggs, malak 1.α) κάποιος που αποστέλλεται με ένα μήνυμα 4. Για τον άγγελο του κυρίου ως τον προενσαρκωμένο Χριστό, δείτε επίσης: Γεν , Γεν , Γεν , Γεν24.7/40, Γεν , Γεν , Εξ13.21, Εξ14.19, Εξ , Εξ32.34, Εξ33.2, Εξ34.9, Αρ20.16, Αρ , Κριτ2.1-5, Κριτ5.23, Κριτ , Κριτ , Β Σαμ , Α Βασ19.5/7, Β Βασ1.3/15, Α Χρ , Ψλ34.7/9, Ψλ35.5-6, Ησ37.36, Ησ63.9, Δαν3.28, Δαν6.22, Ωσ (Γεν ), Ζαχ1.9-19, Ζαχ3.1-10, Ζαχ4.1-6, Ζαχ12.8, Μαλ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ

7 κάποιος που εμφανίζεται στην ανθρώπινη ιστορία για να φανερώσει τον Θεό και να μεσιτεύσει το έργο της λύτρωσης, δεν είναι απλώς ο Θεός σαν μία γενική έννοια, αλλά συγκεκριμένα ο Υιός του Θεού, ο μόνος που δικαιούται αυτόν τον ρόλο και αυτήν την τιμή. Γράφει ο Καλβίνος σχετικά: Ας ρωτήσουμε όμως ποιος ήταν ο Άγγελος. Αφού μετά από λίγο αποκαλεί τον εαυτό του Γιαχβέ και διεκδικεί για τον εαυτό του την δόξα του αιωνίου και μοναδικού Θεού οι αρχαίοι διδάσκαλοι της Εκκλησίας έχουν καταλάβει σωστά ότι ο Αιώνιος Υιός του Θεού αναλαμβάνει αυτό τον τίτλο εν όψει του ρόλου του ως Μεσίτη, σύμφωνα με τον οποίο λειτουργούσε συμβολικά από την αρχή, αν και άρχισε να τον ασκεί πραγματικά από την Ενσάρκωση του Μάλιστα οι άγιοι δεν είχαν ποτέ καμία επικοινωνία με τον Θεό παρά μόνο διαμέσω του υποσχόμενου Μεσίτη. Δεν είναι καθόλου αξιοθαύμαστο λοιπόν το γεγονός ότι ο Αιώνιος Λόγος του Θεού, Αυτός που είναι ομοούσιος τω Πατρί, ανέλαβε τον τίτλο «ο Άγγελος» βάσει της μελλοντικής του αποστολής. (Σχόλια πάνω στην Έξοδο κεφάλαιο 3) Όταν λοιπόν ισχυρίζεται ο Ιησούς στον Ιωάννη 18.6 ότι είναι ο «ἐγώ εἰμι», δεν προσπαθεί να τους πει ότι απλώς έχει το ίδιο όνομα με τον Γιαχβέ, ή ότι είναι Θεός όπως ο Γιαχβέ. Τους λέει ότι «Εγώ είμαι αυτός που μίλησε με τον Μωϋσή μέσα από την καιόμενη βάτο. Εγώ ο ίδιος!» Επίσης, στη Γένεση 32 ένας άγγελος παλεύει με τον Ιακώβ, τον Οποίο ο Ιακώβ αναγνωρίζει ως τον Θεό (μια αλήθεια που επαναλαμβάνει στο κεφάλαιο 48). Ο JohnOwen, σχολιάζοντας το Γένεση , δηλώνει, είναι προφανές ότι αυτός που εμφανίστηκε στον Ιακώβ, με τον οποίο πάλεψε γερά, με δάκρυα και ικεσίες, ήταν ο Θεός. Και επειδή εστάλη ως ο άγγελος του Θεού, θα πρέπει να είναι ένα συγκεκριμένο πρόσωπο στη θεότητα που καταδέχτηκε να μπει σ αυτό τον ρόλο, και που εμφανιζόμενος σε μορφή ανθρώπου αντιπροσώπευε τη μελλοντική του υιοθέτηση της ανθρώπινης μας φύσης. Με αυτό τον τρόπο δίδαξε ο Θεός την εκκλησία περί του μυστηρίου του ευλογημένου προσώπου του Χριστού και για το ποιον θα έπρεπε να περιμένει ως εκπλήρωση της υπόσχεσης περί του σπέρματος που θα έφερνε την ευλογία. (Works, vol. 18). Όταν, λοιπόν, μιλάμε για του Υιό του Θεού, δε μιλάμε για ένα πρόσωπο που εμφανίστηκε κάποια στιγμή στην ιστορία. Τόσο στις υποσχέσεις, όσο και στον Άγγελο, αλλά και στους τύπους και στις τελετές, ο Χριστός είναι παρών σε όλη τη λυτρωτική ιστορία μεσιτεύοντας για τον λαό Του και προαναγγέλλοντας την ταπείνωση και τη μετέπειτα δόξα Του. Παραμένει το αντικείμενο της λατρείας, της αγάπης, της προσοχής, της προσδοκίας και της πίστης των αγίων Του. Δεν υπάρχει κάποια προγενέστερη, στοιχειώδης αποκάλυψη του Θεού από αυτήν που έχουμε στο πρόσωπο του Χριστού. Ο Θεός δε δέχεται να αποκαλυφθεί σε κανέναν έξω από τον Χριστό. Αυτό δεν είναι κάτι που ξεκινά με την ενσάρκωση. Ισχύει από την αρχή. Ίσως, βοηθήσει εδώ πάλι το Sola Scriptura. Τί είναι τελικά η Αγία Γραφή; Είναι το βιβλίο που μιλά για τα έργα και τη δόξα του Τριαδικού Θεού, η οποία φανερώνεται μέσα από το έργο της απολύτρωσης που επιτελεί το Αρνίο το εσφαγμένον προ καταβολής κόσμου. Έτσι, ο σκοπός της Αγίας Γραφής είναι να μας μάθει να βλέπουμε τον Χριστό και τον σταυρό Του στο επίκεντρο των πάντων. Μέσα από τον Χριστό και το έργο Του, μαθαίνουμε την ταυτότητα του Θεού και πώς ενεργεί. Το Solus Christus δεν είναι απλώς ένα θέμα που απασχολεί μόνο τους θεολόγους. Είναι μία κραυγή που θα πρέπει να ηχεί στη ζωή του κάθε πιστού. Ας μην νομίσουμε ότι εκτιμούμε το Solus Christus αυτόματα μόνο και μόνο επειδή είμαστε ευαγγελικοί. Υπάρχουν πολλοί Χριστιανοί που θα ακούσουν για το Solus Christus και θα συμφωνήσουν με πολύ ενθουσιασμό. Μετά όμως θα μιλήσουν επί ώρες για τεράστια τμήματα της Αγίας Γραφής χωρίς να αναφερθούν καν στον Χριστό. Υπάρχουν άλλοι Χριστιανοί που θα προσπαθήσουν επί ώρες να πείσουν τους μη-χριστιανούς φίλους τους για την ύπαρξη του Θεού με φιλοσοφικά επιχειρήματα ενώ θα μπορούσαν να μιλήσουν για την τέλεια εικόνα του Θεού. Το Solus Christus στο κάτω-κάτω είναι ένα πρακτικό δόγμα. Μας δείχνει πώς να διαβάζουμε τη Βίβλο, μας θυμίζει ποιος είναι ο Θεός και μας φέρνει ξανά και ξανά πίσω στον σταυρό του Χριστού το μόνο σημείο όπου καταδέχεται ο Θεός να μας συναντήσει. Ο Χριστός δεν είναι απλώς ο καλύτερος λόγος του Θεού. Δεν είναι ούτε καν ο απόλυτος λόγος του Θεού. Είναι ο μόνος και μοναδικός Λόγος του Θεού. Ο κ. Τιμόθεος Κούμαρ είναι κήρυκας του Ευαγγελίου. ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

8 "Mόνον η Χάρις" (Sola Gratia) του Γιώργου Τόλια ΓΙΑΤΙ Η ΧΑΡΗ ΕΙΝΑΙ ΘΑΥΜΑΣΙΑ; Ένα από τα βασικά δόγματα της θεολογίας του 16ου αιώνα είναι το δόγμα της Xάρης (Sola Gratia), το οποίο εισηγείται ότι ο Θεός προσφέρει τη χάρη Του κυρίαρχα και ελεύθερα σε ανθρώπους που δεν το αξίζουν. Σε αυτήν τη μελέτη θα εξετάσουμε δύο λόγους για τους οποίους το συγκεκριμένο δόγμα ήταν σημαντικό για τους θεολόγους της μεταρρύθμισης, ώστε επέμεναν να το συμπεριλάβουν στην ομολογιακή πίστη τους. Ο πρώτος λόγος έχει να κάνει με το γεγονός ότι το δόγμα της χάρης διακηρύττει ότι μόνο ο Θεός είναι η πηγή της σωτηρίας και ο δεύτερος λόγος ασχολείται με το γεγονός ότι μόνο η Χάρη είναι η αιτία για την οποία ο Θεός σώζει τους ανθρώπους που βρίσκονται σε αμαρτία. Η ΠΗΓΗ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ Ο ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΧΑΡΗΣ Από την αρχή της ύπαρξής της η Εκκλησία αντιμετώπισε μια έντονη διαμάχη μεταξύ των Ιουδαίων Χριστιανών που έφεραν στην Εκκλησία τις παραδόσεις και την ιστορία τους και των εθνικών που έγιναν Χριστιανοί ασπαζόμενοι την Παύλεια Θεολογία που αναφερόταν στη δικαίωση εξαιτίας της χάρης, χωρίς την ανθρώπινη συμμετοχή με την τέλεση των έργων του νόμου (Γαλάτας 2:16). 1 Η Παύλεια θεώρηση υιοθετήθηκε, αργότερα, από τον Αυγουστίνο ( μ.χ.) ο οποίος δίδαξε ότι η Αγία Γραφή εστιάζει στην αμαρτωλή φύση του ανθρώπου και στη σωτηρία που είναι αποτέλεσμα της χάρης του Θεού. Με αυτό τον τρόπο επιχείρησε να αντιμετωπίσει μια επικίνδυνη διδασκαλία που είχε εισαχθεί στην Εκκλησία από τον Πελάγιο ( μ. Χ). Ο Πελάγιος δίδασκε ότι η πτώση του Αδάμ αφορούσε μόνο τον ίδιο και ήταν ένα ιδιωτικό ζήτημα που δεν επηρέαζε την υπόλοιπη ανθρωπότητα. 2 Δίδασκε ότι ο θάνατος του Χριστού ήταν το παράδειγμα ενός μάρτυρα της πίστης και ότι κάθε άνθρωπος έχει την ικανότητα να συντελέσει στη σωτηρία του με τη δύναμη της θέλησής του. Σε απάντηση αυτής της θεολογίας ο Αυγουστίνος ανέπτυξε μια συστηματική θεολογία που εστίαζε στο ακριβώς αντίθετο, καταδικάζοντας τον Πελάγιο. Με την πάροδο των χρόνων ωστόσο και στα χρόνια του Μεσαίωνα, τα κείμενα της Αγίας Γραφής έγιναν απρόσιτα, θεωρήθηκαν πολύ άγια για να διαβαστούν από καθημερινούς ανθρώπους και αυτό είχε ως συνέπεια να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον άγνοιας των κειμένων της. 3 Ο Μαρτίνος Λούθηρος ( ), ο 1 J.I.Packer, Γνώρισε τον Θεό, Εκδόσεις ο Λόγος, Richard Muller, Post Reformation Reformed Dogmatics, Allen, C. leonard and Hughes, richard T. Discovering Our Roots: The Ancestry of Churches of Christ. (Abilene, TX. ACU Press. 1988) Pgs Ιωάννης Καλβίνος( ), ο Ζβίγγλιος ( ) και ο Τζον Νοξ ( ) έγιναν γνωστοί ως οι Θεολόγοι της Μεταρρύθμισης που στόχο είχαν να επαναφέρουν τα βιβλικά δόγματα και να απορρίψουν τα αντιβιβλικά δόγματα της Ρώμης. Βασική διακήρυξη του Λούθηρου και του Καλβίνου ήταν ότι η σωτηρία και η χάρη έρχεται μόνο από τον Θεό. 4 Με αυτήν τη θεολογική σκέψη οι μεταρρυθμιστές εισηγήθηκαν ότι κανένας άνθρωπος δεν έχει μέσα του τις ιδιότητες για να σώσει τον εαυτό του. Είναι ακριβώς εξαιτίας της αμαρτωλής μας φύσης που χρειαζόμαστε τη σωτηρία που πηγάζει από τον Θεό της Χάρης. Όπως ο Αυγουστίνος, έτσι και οι μεταρρυθμιστές υιοθέτησαν το δόγμα της απόλυτης διαφθοράς του ανθρώπου. O J.I. Packer αναφέρει ότι όλοι οι Μεταρρυθμιστές, παρά τις επιμέρους διαφορές τους, συμφωνούσαν αναφορικά με την ανθρώπινη ανεπάρκεια για την επίτευξη της σωτηρίας αλλά και της πρωτοβουλίας του Θεού να την προμηθεύσει για τον άνθρωπο. 5 Οι Μεταρρυθμιστές βασίστηκαν σε περικοπές της Αγίας Γραφής από τις οποίες γίνεται ξεκάθαρο ότι όλοι οι άνθρωποι είναι πνευματικά νεκροί (Ρωμ. 5:12, Εφεσ. 2:1-3, Ψαλμός 51:7, Ψαλμός 58:3) χωρίς καμία διάκριση (Β Χρονικών 6:36, Ψαλμός 143:2, Εκκλησιαστής 7:20, Ρωμαίους 3:10) και ότι η αμαρτία ξεκινάει μέσα στις ανθρώπινες καρδιές και δεν είναι μια εξωτερική πράξη. 6 Η εικόνα που οι μεταρρυθμιστές πρόβαλλαν για την αμαρτία ήταν αυτή του θανάτου. 7 Η αμαρτία δεν είναι μια ασθένεια, αλλά θάνατος, και αυτό σημαίνει ότι η σωτηρία δεν είναι ένα είδος βοήθειας, αλλά μια ανάσταση. Υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ του αρρώστου και του νεκρού. Αν κάποιος είναι άρρωστος, υπάρχουν βαθμοί, επίπεδα ασθένειας και η μόνη ελπίδα είναι η εύρεση ενός γιατρού και η λήψη φαρμακευτικής αγωγής. Σε μια τέτοια θεώρηση της αμαρτίας, ως ασθένειας, ο ασθενής συμμετέχει στη σωτηρία του, πρώτα με το να παραδεχτεί την ασθένειά του και μετά με το να πάει στον γιατρό. Σε αντίθεση με αυτή την οπτική, οι Μεταρρυθμιστές υποστήριξαν ότι μια τέτοια θεώρηση της αμαρτίας όχι μόνο δεν είναι βιβλική, αλλά είναι και επικίνδυνη, αφού δυνητικά μπορεί να οδηγήσει κάποιον στο σημείο να εξακολουθεί να πιστεύει σε ένα είδος αυτο-σωτηρίας απορρίπτοντας την ετεροσωτηρία, την σωτηρία δηλαδή που έρχεται μόνο από τον Θεό! Οι Μεταρρυθμιστές, συνεπώς, απέρριψαν το είδος του Χριστιανισμού που στηρίζεται στην ψευδαίσθηση ότι οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να κάνουν αυτό που είναι αρεστό στα μάτια του Θεού και διευκρίνισαν ότι το να υιοθετήσουμε το δόγμα της μερικής επάρκει- 4. John Calvin, Justification is by Grace Alone the-highway.com/calvin_gal2a.html 5. J.I. Packer and O.R. Johnston, Historical and Theological introduction, in The Bondage of the Will, by Martin Luther, Martin Luther, The Smalcald Articles, Concordia: The Lutheran Confessions (Saint Louis: Concordia Publishing House, 2005) 289, Part two, Article 1 7. John Calvin: Institutes of the Christian Religion, Ed John T. McNeil, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ

9 ας του ανθρώπου, όσον αφορά στην επιδίωξη της σωτηρίας, εναντιώνεται στη διδασκαλία της Αγίας Γραφής που προβάλλει την ανθρώπινη ανεπάρκεια και μιλάει για την απαραίτητη προσφορά χάρης από τον Θεό. Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το Ευαγγέλιο της Χάρης για τον Λούθηρο και τον Καλβίνο δεν ήταν ένα μήνυμα ηθικής το οποίο κάποιος καλείται να προσπαθήσει να το ζήσει με βάση τις ικανότητές του, αλλά είναι τα καλά νέα που αφορούν στη σωτηρία που προσφέρει μόνο ο Θεός της Χάρης! Οι Μεταρρυθμιστές του 16ου αιώνα, παραδεχόμενοι την ετερο-σωτηρία, προχώρησαν στον προσδιορισμό και στον τρόπο παροχής της Χάρης υποστηρίζοντας ότι δε μεταδίδεται μέσα από τα μυστήρια της Εκκλησίας, αλλά ελεύθερα και κυρίαρχα από τον Θεό. 8 Ο Ρωμαιοκαθολικισμός υποστήριζε ότι ο Θεός σώζει μόνο μέσα από τα μυστήρια της Εκκλησίας (άρα έξω από αυτά δεν υπάρχει σωτηρία), ενώ οι Προτεστάντες διακήρυτταν ότι η πηγή της χάρης είναι μόνον ο Θεός. Σύμφωνα με τον Λούθηρο και τον Καλβίνο, ο Θεός δεν αποθήκευσε πουθενά κάποιο είδος χάρης το οποίο διοχετεύεται μέσα από τα μυστήρια. 9 Δεν υπάρχει δεξαμενή χάρης, αλλά, αντίθετα, η χάρη συνδέεται με το όταν και όπου ο Θεός, στο κυρίαρχο και καλό θέλημά Του, επιθυμεί να την παρέχει. Η Σωτηρία έχει ως πηγή της μόνο τον Θεό! Η ΑΙΤΙΑ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ Η ΧΑΡΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Το δόγμα όμως Μόνο η Χάρη έρχεται να απαντήσει και σε μια ακόμη ερώτηση που αφορά τα κριτήρια της παροχής της. Ποια μπορεί να είναι η αιτία για την οποία ο Θεός δείχνει τη χάρη Του; Οι Μεταρρυθμιστές αποσαφηνίζουν ότι η αιτία για την οποία ο Θεός προσφέρει τη χάρη Του δεν εντοπίζεται μέσα στον χαρακτήρα του ανθρώπου αλλά μέσα στον χαρακτήρα του Θεού. Είναι ο Θεός που μας έχει εκλέξει προ καταβολής κόσμου (Εφεσίους 1:4), ο Θεός που μας έχει προορίσει σε υιοθεσία (Εφ. 1:5), ο Θεός που μας έχει συγχωρέσει (Εφ. 1:7), ο Θεός που γνώρισε σε εμάς το μυστήριο του θελήματός Του (Εφ. 1:9), ο Θεός που ανακεφαλαιώνει τα πάντα εν Χριστώ, ο Θεός που ενεργεί κατά την βουλή του θελήματος Του (Εφ. 1:10). 10 Τα εδάφια αυτά για τους θεολόγους της Μεταρρύθμισης κάνουν σαφές ότι δεν υπάρχει κάποιο είδος αρετής και ηθικής υπεροχής στους ανθρώπους που να αναγκάζει τον Θεό να προσφέρει τη χάρη Του. 11 Δεν είναι οι αρετές ή τα έργα του ανθρώπου που ελκύουν τη χάρη του Θεού, αλλά αντίθετα είναι η χάρη του Θεού που παράγει αρετή μέσα στον άνθρωπο (Β Τιμ. 1:9). Η αιτία για την προσφορά αυτής της χάρης δεν έχει ως κριτήριο τη δική μας αγιότητα και τελειότητα, αλλά είναι η αγιό- τητα και η τελειότητα το αποτέλεσμα της προσφοράς της χάρης και της εκλογής του Θεού (Εφ. 1:4). Οι Μεταρρυθμιστές με επιμονή κηρύττουν ότι τα κριτήρια για την προσφορά της χάρης του Θεού δεν βασίζονται σε εμάς αλλά στον Θεό. Όμως, ποια είναι τα κριτήριά Του γι' αυτήν Του την ενέργεια; Γιατί ο Θεός επιλέγει να δείχνει τη χάρη Του σε ανθρώπους; Ο Παύλος θα μας πει ότι η βάση με την οποία ο Θεός προσφέρει τη χάρη Του και εκλέγει είναι η αγάπη Του (Εφεσίους 1:4). 12 Τα κριτήρια για την προσφορά της χάρης εδράζονται στην ανεξάντλητη ποσότητα αγάπης του Θεού. Η εξήγηση συνεπώς δε βρίσκεται μέσα στον ανθρώπινο χαρακτήρα αλλά μέσα στον χαρακτήρα του Θεού. Είναι η αγάπη του Θεού και όχι τα έργα μας ή η ηθική μας αρετή που είναι η αιτία της προσφοράς της χάρης Του. Η Σωτηρία είναι από τον Θεό μόνο και οφείλεται μόνο στη Χάρη Του. Η ΘΑΥΜΑΣΙΑ ΧΑΡΗ ΤΟΥ ΘΕΟΎ Ποια συνέπεια όμως μπορεί να έχει η αποδοχή αυτού του δόγματος για τις ζωές μας; Νομίζω ότι την καλύτερη απάντηση σε αυτό το ερώτημα την προσφέρει ο John Newton με τη συγγραφή ενός από τους γνωστότερους ύμνους που έχει τίτλο Θαυμάσια Χάρη και μετατρέπει το δόγμα της Χάρης σε όμορφο ύμνο στα χείλη των Χριστιανών. Ο ύμνος απηχώντας την καρδιά της θεολογίας των Μεταρρυθμιστών μας προτείνει έναν διαφορετικό τρόπο αφήγησης για τις ζωές μας, αφού εισηγείται ότι η επίσκεψη του Θεού της Χάρης οδηγεί σε παραίτηση από την αφήγηση ζωής που εμπνέεται από την ηθική επίδοση. Μετά την επίσκεψη της χάρης στη ζωή ενός ανθρώπου η καύχηση δεν μπορεί να εστιάζει στις αρετές, στα έργα, στην ηθική υπεροχή, στη φυλετική καταγωγή, στην οικονομική επιφάνεια, στη σύγκριση με άλλους ανθρώπους. Η Χάρη είναι το τέλος της υποτίμησης άλλων ανθρώπων. Είναι το τέλος της καύχησης σε ο,τιδήποτε άλλο εκτός από τον Θεό που επισκέφθηκε αμαρτωλούς. Η χάρη του Θεού, συνεπώς, είναι αυτή που μπορεί να αλλάξει και τη δική μας αφήγηση ζωής και να μας δώσει την ταπεινοφροσύνη να παραδεχτούμε την αποτυχία μας, αλλά και την τόλμη να αναπαυτούμε στην τέλεια αγάπη του Θεού! Θαυμάσια χάρη τι γλυκιά Που έσωσε κι εμέ Χαμένος ήμουν Με εύρηκε και με ελευθέρωσε! Ο κ. Γιώργος Τόλιας διακονεί ως ιεροκήρυκας την Ε.Ε.Ε. Γλυφάδας. 8. Luther. Lectures on the Epistle to the Hebrews, in Luther: Early Theological Works. James Atkinson, ed. and trans, Althaus. The Theology of Martin Luther. p John, Institutes, Luther, M. (1997). Commentary on Galatians (Gal. 2:17). 12. John, Institutes, 970 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

10 "Mόνον στο Θεό η Δόξα" (Soli Deo Gloria) του Αλέξανδρου Πιπιλιού Εύκολα αντιλαμβανόμαστε τη σπουδαιότητα των θεολογικών θέσεων της Μεταρρύθμισης: μόνο η Γραφή, μόνο η Πίστη, μόνο ο Χριστός, μόνο η Χάρη (solas). Οι δηλώσεις αυτές, άλλαξαν εντελώς το θεολογικό τοπίο στα θέματα της αποκάλυψης, της σωτηρίας και της δικαίωσης. Κι ενώ όλοι κατανοούμε την επιτακτική ανάγκη αυτών των θέσεων, μέσα στο ιστορικό πλαίσιο της Μεταρρύθμισης, δεν μπορούμε το ίδιο να ισχυριστούμε για τη θέση «μόνο στο Θεό η δόξα». Τί ήταν αυτό που έκανε αναγκαία τη δήλωση αυτή; Ιδιαίτερα, εάν υποθέσουμε πως αυτή θα έβρισκε σύμφωνη τη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία της εποχής, καθώς και κάθε δόγμα ή απόχρωση του Χριστιανισμού σήμερα. Δύσκολα βρίσκει κανείς κάποια εκκλησία, διακονία, ή παραεκκλησιαστική οργάνωση, η οποία να μη δηλώνει ως σκοπό ύπαρξης και δραστηριοποίησης της, τη δόξα του Θεού. Γιατί ήταν σημαντική η δήλωση «μόνο στο Θεό η δόξα» για τους Μεταρρυθμιστές; Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη σπουδαιότητα αυτής της θεολογικής αλήθειας, είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε τη γενικότερη αντίληψη της Μεταρρύθμισης πίσω από τα «solas». Έχοντας μελετήσει τα τέσσερα πρώτα μόνο η Γραφή, μόνο η Πίστη, μόνο ο Χριστός, μόνο η Χάρη εύκολα καταλήγουμε, πως ο κοινός τους παρονομαστής είναι πως ο Θεός δίνει στον άνθρωπο. Ο Θεός προσφέρει αποκάλυψη για τον χαρακτήρα Του και τις ενέργειές Του στον γραπτό λόγο Του. Ο Χριστός γίνεται η οδός για τη σωτηρία του ανθρώπου. Η πίστη είναι και αυτή δώρο του Θεού στον άνθρωπο, ενώ η χάρη μιλά από μόνη της. Όλα αυτά εκφράζουν μία σημαντική αλήθεια για τους Μεταρρυθμιστές: όλα είναι δοσμένα από τον Θεό. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να κατανοηθεί και το «μόνο στο Θεό η δόξα». Η έμφαση δεν είναι στο τι ο άνθρωπος οφείλει να προσφέρει, αλλά στο τι ο Θεός πρόσφερε. Μάλιστα, υπό μία έννοια, κάθε ένα από τα «solas» εμπεριέχει και οδηγεί στη δήλωση «μόνο στο Θεό η δόξα» 1. Για να καταλήξει ο Απ. Παύλος στη δήλωση αὐτῷ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας 2, νωρίτερα έχει πει ὅτι ἐξ αὐτοῦ καὶ δι αὐτοῦ καὶ εἰς αὐτὸν τὰ πάντα 3. «Και επειδή όντως όλα είναι εξ αυτού και δια αυτού και εις αυτόν, για αυτό πλέον μπορούμε να πούμε μόνο στο Θεό η Δόξα» 4. Συνεπώς, θα ήταν εσφαλμένη η εντύπωση ή τουλάχιστον εκτός πλαισίου εάν θεωρούσαμε πως τα τέσσερα πρώτα «solas», μας δείχνουν τι ο Θεός έκανε για τον άνθρωπο, ενώ το πέμπτο μας υποδεικνύει τι οφείλει ο άνθρωπος να κάνει για τον Θεό. 1. James M. Boice, Romans, Vol. 3, God and History (Chapters 9-11), Grand Rapids: Baker, 1993, pg Ρωμ.11:36β 3. Ρωμ.11:36α 4. Boice, σελ.1466 Αυτό που θα προσπαθήσω να υποστηρίξω είναι πως η ίδια η θέση, «μόνο στο Θεό η δόξα», αποτελεί από μόνη της, μία δήλωση για έναν Θεό που πρωτίστως δίνει και όχι για έναν Θεό που ζητά. Δύο ενστάσεις Η παρουσίαση ενός Θεού που επιδιώκει μέσα από καθετί που κάνει τη δόξα Του, φαίνεται ιδιαίτερα προβληματική. Η ένσταση είναι διττή. Πρώτον, δίνει την εντύπωση ενός Θεού εγωιστή που κάνει τα πάντα για τη δόξα Του. Δεύτερον, παρουσιάζει ένα Θεό σε απόλυτη ανάγκη από τα δημιουργήματά Του 5. Εμφανίζεται ένας Θεός εγωιστής και μη αυτάρκης. Ο τρόπος με τον οποίο υπερπηδούμε αυτές τις ενστάσεις, έγκειται στην προσπάθειά μας να αποδείξουμε ως λογική, μία τέτοια απαίτηση από τον Θεό. Εάν ο Θεός είναι το ύψιστο Ον, και το τέλειο «αγαθό», τότε είναι απόλυτα λογικό να βρίσκει ικανοποίηση αποκλειστικά στον εαυτό Του και να ζητά τη δόξα Του. 6 Στην πιο απλοϊκή μορφή του το επιχείρημα, περιορίζεται απλά στο ότι ως Θεός, είναι λογικό να ζητά δόξα από τα δημιουργήματα Του, χωρίς αυτό να τον κάνει εγωιστή, καθώς εμείς Τον δοξάζουμε και Εκείνος μας ευεργετεί. Τα παραπάνω επιχειρήματα είναι έγκυρα και βοηθητικά. Ωστόσο, αποτυγχάνουν να σκιαγραφήσουν απόλυτα, τη βιβλική εικόνα του χαρακτήρα του Θεού, σχετικά με την αναζήτηση της δόξας Του και πιο συγκεκριμένα, δεν καταφέρνουν να δείξουν τον Θεό, που μέσα από την εκζήτηση της δόξας Του, στην ουσία δίνει και δίνεται στον άνθρωπο. Χρειάζεται να χτίσουμε ένα επιχείρημα, που από τη μια θα υποστηρίζει το «πάθος» 7 του Θεού για τη δόξα Του, ενώ την ίδια στιγμή θα επιτρέπει την κατανόηση της δοτικότητάς του. 8 τῇ δόξῃ ᾗ εἶχον πρὸ τοῦ τὸν κόσμον (Ιν. 17.5) Το ότι η εκζήτηση της δόξας του Θεού θα πρέπει να κατανοηθεί μέσα στο πλαίσιο της αντίληψης ενός Θεού που δίνει, υπαγορεύεται από τον τρόπο που βλέπουμε να αποδίδεται η δόξα, ανάμεσα στα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας. Στο ευαγγέλιο του Ιωάννη, το στοιχείο της δόξας εμφανίζεται διαρκώς στις ενδοτριαδικές σχέσεις. Στο προοίμιο του ευαγγελίου, η δόξα του μονογενή Υιού είναι δοσμένη από τον Πατέρα (1:14). Ο Πατέρας δοξάζεται ἐν τῷ υἱῷ (14:13), ενώ το Άγιο Πνεύμα δοξάζει Τον Υιό (16:14). Στο υπόλοιπο ευαγγέλιο, συναντούμε δύο ακόμη σημαντικές στιγμές που αφορούν στην έρευνά μας. Απαντώντας στις κατηγορίες των Ιουδαίων, ο Ιησούς λέει: «Αν εγώ αποδώσω δόξα στον εαυτό μου, η δόξα μου δεν είναι τίποτα υπάρχει αυτός που με δοξάζει, ο Πατέρας μου» 5. Herman Bavinck, tr. John Vriend, ed. John Bolt, Reformed Dogmatics, Vol.2 God and Creation, 3d ed., Grand Rapids, MI: Baker Academic, 2008, pg Christopher W. Morgan, ed. Christopher W. Morgan & Robert A. Peterson, The Glory of God: Toward a Theology of the Glory of God, Wheaton IL: Crossway, 2008, pg Ησ.48:9-11, 43:6-7, Ιεζ.36: Εφ.2:4-10, Ρωμ.3:25-26, 9:20-23, 11: ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ

11 (8:54). Ιδιαίτερα σε αυτό το σημείο, βλέπουμε τον Θεό που όχι μόνο προσφέρει στον Υιό Του τη δόξα το ένα πρόσωπο προς το άλλο αλλά επισημαίνουμε ως ακόμη πιο σημαντικό το γεγονός, ότι το κάθε πρόσωπο δεν επιδιώκει τη δόξα για τον εαυτό Του, θεωρώντας μάλιστα μία τέτοια επιδίωξη ματαιόδοξη. Το ίδιο ακριβώς συναντούμε και στην αρχιερατική προσευχή του Ιησού: «Πατέρα, έφτασε η ώρα φανέρωσε τη δόξα του Υιού σου, ώστε κι ο Υιός σου να φανερώσει τη δική σου δόξα Πατέρα, δόξασέ με κοντά σ εσένα με τη δόξα που είχα κοντά σου προτού να γίνει ο κόσμος»(17:1,5). Δύο επιπλέον σημαντικά στοιχεία αντλούμε από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη. Πρώτον, μας διδάσκει πως η δημιουργία του Θεού δεν ικανοποιεί κάποια ανάγκη του ίδιου του Θεού, καθώς ο Θεός προ καταβολής του κόσμου απολαμβάνει τη δόξα που υπάρχει ανάμεσα στις σχέσεις των Προσώπων. Δεύτερον, μας λέει πως όταν ο Θεός δοξάζεται στην ουσία ο Θεός δίνει. Το ένα πρόσωπο δίνει στο άλλο. «κατ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ ὁμοίωσιν» Φυσικά, το ερώτημα που μένει να απαντήσουμε είναι, εάν αυτή η αρχή που συναντούμε στις ενδοτριαδικές σχέσεις, αντανακλάται στη σχέση του Θεού με τον άνθρωπο. Πώς κατανοούμε πως ο Θεός ουσιαστικά δίνει, όταν ζητά δόξα από τα δημιουργήματα Του; Μία πρώτη απάντηση βρίσκεται στον απλό συλλογισμό, πως η απαίτηση του Θεού από τον άνθρωπο για δόξα, προϋποθέτει αναγκαστικά, έναν Θεό που αρχικά δίνει προτού να ζητήσει. Εάν όλα όσα γνωρίζουμε στη ζωή, έχουν ως πηγή τον Θεό 9 και δεν υπάρχει άλλη αρχή, τότε ο Θεός ζητά από τον άνθρωπο να δώσει από όσα του έχουν ήδη δοθεί. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές στην θεολογική έννοια της «εικόνας». Ο άνθρωπος δημιουργείται σύμφωνα με τις υψηλότερες προδιαγραφές που μπορούν να υπάρχουν στον κόσμο αυτό δημιουργείται σύμφωνα με την εικόνα του ίδιου του Θεού. Στην ουσία ο Θεός δίνει τη δόξα Του στον άνθρωπο. Ο Απ. Παύλος μάλιστα, παραλληλίζει την έννοια της εικόνας με την έννοια της δόξας λέγοντας ουσιαστικά πως ο άνθρωπος είναι εικόνα και δόξα του Θεού (Α Κορ.11:7). 10 Ο άνθρωπος γίνεται μέτοχος της δόξας του Θεού. Όταν ο Θεός δίνει αποστολή στους πρωτόπλαστους «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε», δηλαδή να Τον δοξάσουν φέρνοντας την εικόνα Του και τη δόξα Του σε όλη τη κτίση, σε αυτή την εντολή ο Θεός ονειρεύεται μία ανθρωπότητα που θα ζήσει σύμφωνα με τις υψηλότερες προδιαγραφές που μπορούν να υπάρξουν. Όταν ο Θεός ζητά να δοξασθεί σημαίνει, κυριολεκτικά, πως δίνει. Συμμερίζεται ό,τι πολυτιμότερο υπάρχει: τη δόξα Του. Γι' αυτό άλλωστε ο Απ. Παύλος περιγράφει την πτώση του ανθρώπου, ως άρνηση των ανθρώπων να δοξάσουν τον Θεό (Ρωμ. 1:21), αλλάζοντας τη δόξα της εικόνας του άφθαρτου Θεού με φθαρτές εικόνες (Ρωμ. 1:23). Για να καταλήξει να πει πως «πάντες γὰρ ἥμαρτον καὶ ὑστεροῦνται τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ» (Ρωμ. 3:23). Για τον Απ. Παύλο, φαίνεται να ήταν τόσο ξεκάθαρο πως ο Θεός δίνει όταν ζητά να δοξασθεί, ώστε όταν περιγράφει την κατάσταση της αμαρτίας, να την χαρακτηρίζει ως στέρηση της δόξας του Θεού. Αυτό το πάθος Του για τη δόξα Του, μία δόξα που δίνεται στον άνθρωπο και αντανακλάται σε όλη τη δημιουργία, κορυφώνεται στο σχέδιο της σωτηρίας του ανθρώπου και ουσιαστικά στην επανάκτηση της εικόνας και της δόξας του Θεού. Ο σταυρός του Χριστού παρουσιάζεται, ιδιαίτερα στο ευαγγέλιο του Ιωάννη, 11 ως το σημείο της αποκορύφωσης της δόξας του Υιού. Δεν θα μπορούσε να δηλωθεί πιο εμφατικά πως όταν ο Θεός δοξάζεται στην ουσία δίνεται. Ο Χριστός έβλεπε ως το ύψιστο σημείο της διακήρυξης της δόξας Του, τη στιγμή που θα προσφερόταν ως θυσία για τους ανθρώπους. Μέσα από τη σταύρωση και την ανάσταση, ο Χριστός επαναφέρει τη χαμένη εικόνα και δόξα στην ανθρωπότητα ως δεύτερος Αδάμ. Στην Β Επιστολή προς Κορινθίους, ο Χριστός το ευαγγέλιο της δόξας παρουσιάζεται ως η εικόνα Του Θεού (Β Κορ. 4:4), ενώ στην Α Επιστολή προς Κορινθίους ο Χριστός παρουσιάζεται ως ο δεύτερος Αδάμ ο επουράνιος ο οποίος έχει γίνει εἰς πνεῦμα ζωοποιοῦν (Α Κορ. 15:45), ώστε εμείς να ντυθούμε την εικόνα Του (Α Κορ.15:49). 12 Στην Επιστολή προς Ρωμαίους, οι πιστοί αποκαλούνται σύμμορφοι της εικόνας του Υιού Του Θεού (Ρωμ.8:29). Το ότι ο άνθρωπος συμπεριλαμβάνεται στο σκοπό της δόξας του Θεού, έρχεται να επιβεβαιωθεί από τη συμμετοχή του σε αυτή. Το τέλος, για όσους προόρισε, κάλεσε και δικαίωσε, είναι η δόξα Του (Ρωμ.8:30). Η εμπειρία του πιστού περιγράφεται ως μία μεταμόρφωση από δόξα σε δόξα (Β Κορ.3:18). Ενώ η κατάσταση του πιστού Χριστὸς ἐν ὑμῖν παρουσιάζεται ως ἡ ἐλπὶς τῆς δόξης (Κολ.1:27). Επίλογος Ίσως δεν υπάρχουν πιο κατάλληλα λόγια για να επαναδιατυπώσουμε την θέση, πως ο Θεός μέσα από το να δοξάζεται στην ουσία δίνει στον άνθρωπο, από το να θυμηθούμε τα πρώτα λόγια της Κατήχησης του Γουεστμίνστερ. Στην ερώτηση: «Ποιός είναι ο πρωταρχικός σκοπός του ανθρώπου;», απαντούν:«ο πρωταρχικός σκοπός του ανθρώπου είναι να δοξάζει τον Θεό και να Τον απολαμβάνει για πάντα». Σχολιάζει ο Thomas Watson: «Στη δήλωση αυτή δύο σκοποί καθορίζονται, πρώτον η δόξα του Θεού, δεύτερον η απόλαυση του Θεού». 13 Στο να δοξάζει τον Θεό, ο άνθρωπος βρίσκει ολοκλήρωση και απόλαυση. Η δόξα του Θεού είναι το ύψιστο αγαθό που δίνεται από τον Θεό στον άνθρωπο. Ο κ. Αλέξανδρος Πιπιλιός είναι κήρυκας του Ευαγγελίου. 9. βλ. Ρωμ. 11:36, Φιλπ. 1:16, Πρ.17:24-25, Gaffin Richard Jr., ed. Christopher W. Morgan & Robert A. Peterson, The Glory of God The Glory of God in Paul s Epistles, Crossway, Wheaton IL: 2008, pg Ιωάν. 12: Gaffin, et. al., pg Watson Thomas, μτ. Γ. Σ. Κανταρτζής, Θησαυρός Πρακτικής Θεολογίας. Ο Λόγος, Αθήναι. ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

12 Το Ιερατείο των Πιστών του Αιδ. Αργύρη Πέτρου Ας μην ξεκινήσουμε το άρθρο μας με την ιστορική διαφωνία των Διαμαρτυρόμενων με την Καθολική εκκλησία, ούτε με την θεολογική αντίρρηση των ευαγγελικών με την Ορθοδοξία σχετικά με την «ειδική ιεροσύνη» των κληρικών της, αν και το αφιέρωμα αυτό στην Μεταρρύθμιση προδιαγράφει μια τέτοια πορεία για το άρθρο μας. Παρά την ιστορική αυτή διαφωνία και την θεολογική μας αντίρρηση για την «ειδική ιεροσύνη» των κληρικών υπάρχει μεγάλο έδαφος κοινής κατανόησης και συμφωνίας για την μοναδική ιεροσύνη του Ιησού που οδηγεί στην «γενική ιεροσύνη» των πιστών. Παραδείγματος χάρη ο Ανδρέας Θεοδώρου, καθηγητής Ιστορίας του Δόγματος, γράφει τα εξής σε κατηχητικό βιβλίο της Αποστολικής Διακονίας: «Κατά το ορθόδοξο δόγμα οι πιστοί, ως βασίλειο ιεράτευμα (Α Πετρ. 2,9), είναι ιερείς του Θεού κατά μια γενική έννοια, με βάση το ιερό χρίσμα, τη σφραγίδα του Θεού, που έλαβαν από το Πνεύμα του Θεού. Κάθε πιστός μπορεί και πρέπει να ασκεί, κατά γενικό φυσικά τρόπο, το τρισσό λυτρωτικό αξίωμα του Χριστού, όπως το ασκούν και οι ιερείς. Έτσι μπορεί να ασκεί - το προφητικό αξίωμα, κηρύττοντας το λόγο του Θεού και καθιστώντας γνωστή τη λυτρωτική θεία αλήθεια, - το αρχιερατικό, προσφέροντας τη ζωή του με τα ενάρετα έργα και τους πνευματικούς αγώνες του λογική και ευάρεστη θυσία στο Θεό και, τέλος, - το βασιλικό, εξουσιάζοντας τα πάθη του και νικώντας δια της αρετής του τους εχθρούς της πίστεως και το διάβολο.» (Ιεροσύνη, Απαντήσεις σε ερωτήματα δογματικά Ανδρέα Θεοδώρου, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, 1997, σελ ) Γιατί να το προσπεράσουμε αυτό για χάρη των «διακριτικών» μας πεποιθήσεων; Ορθόδοξοι ή Ευαγγελικοί δεν μπορούμε να εκφύγουμε τους παρακλητικούς λόγους του αποστόλου για την εκπλήρωση των ιερατικών καθηκόντων μας ως πιστοί: «Σας παρακαλώ, λοιπόν, να του προσφέρετε όλον τον εαυτό σας θυσία ζωντανή, άγια, ευπρόσδεκτη στο Θεό. Αυτή είναι η πραγματική πνευματική σας λατρεία. Μην προσαρμόζεστε στη νοοτροπία αυτού του κόσμου, αλλά να μεταμορφώνεστε συνεχώς προς το καλό, αποκτώντας το νέο φρόνημα του πιστού. Έτσι θα μπορείτε να διακρίνετε ποιο είναι το θέλημα του Θεού, το καλό και αρεστό στο Θεό και τέλειο.» (Ρωμ. 12:1-3) Υπάρχει η εσφαλμένη εντύπωση ότι η «γενική ιεροσύνη» των πιστών είναι μια καινοδιαθηκική ανατροπή, μια καινοφανής διδασκαλία της Χριστιανικής εκκλησίας. Η αντίληψη αυτή επικεντρώνεται μεν σωστά στην εν Χριστώ λύση δηλαδή ότι σήμερα όλοι οι βαπτισμένοι πιστοί είναι ιερείς του Θεού εν Χριστώ- αλλά αγνοεί το αίτημα της Παλαιάς Διαθήκης- όπου ο άνθρωπος πλάστηκε ιερέας του Θεού και απέτυχε να ιερουργήσει τον κόσμο. Ας μου επιτραπεί η σχηματοποίηση του θέματος, από την αρχή του κόσμου ως την συντέλεια του. Α. Από την αρχή ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο - την ιερατική κλήση να είναι αντιπρόσωπός Του και υπηρέτης Του στον κόσμο και - τον ιερατικό ρόλο με άμεση πρόσβαση σ Αυτόν. Δεν είναι τυχαίο ότι ο ρόλος των πρωτοπλάστων περιγράφεται με ιερατικά ρήματα: «Πήρε, λοιπόν, ο Κύριος ο Θεός τον άνθρωπο και τον έβαλε μέσα στον κήπο της Εδέμ για να τον καλλιεργεί και να τον προσέχει.» (Γένεση 2:15). Οι Ισραηλίτες του Μωυσή θα πρέπει αμέσως να τα αναγνώρισαν,αφού με τα ίδια ρήματα στα εβραϊκά περιέγραψε ο Μωυσής το έργο των ιερέων ή Λευιτών στη Σκηνή του Θεού: «ἐργάζεσθαι τὰ ἔργα τῆς σκηνῆς. καὶ φυλάξουσι πάντα τὰ σκεύη τῆς σκηνῆς τοῦ μαρτυρίου, καὶ τὰς φυλακὰς τῶν υἱῶν Ισραὴλ κατὰ πάντα τὰ ἔργα τῆς σκηνῆς» (Αριθμοί 3:7,8). Για τον λόγο αυτό η σκηνή του Μαρτυρίου και ο Ναός, με τους πολλούς συμβολισμούς τους, στην Εδέμ παρέπεμπε στoν αρχικό ιερατικό αυτό ρόλο του ανθρώπου ανάμεσα στο Θεό και την δημιουργία του. Β. Παρά την Πτώση του ανθρώπου στην αμαρτία με το προπατορικό αμάρτημα ο Θεός έδωσε - στον λαό Του την ιερατική κλήση να είναι αντιπρόσωπός Του προς τα άλλα έθνη και υπηρέτης Του στον κόσμο και - στους Λευίτες τον ιερατικό ρόλο, με άμεση πρόσβαση σ Αυτόν, για τις υπόλοιπες φυλές του Ισραήλ Η πτώση δεν ανέστειλε τον σχεδιασμό του Θεού. Ο Κύριος είπε στον Ισραήλ που είχε κατασκηνώσει στους πρόποδες του Όρους Σινά: «Είδατε τα όσα έκανα στους Αιγυπτίους, και πώς σας σήκωσα πάνω σε φτερούγες αετού και σας έφερα κοντά μου. Τώρα, αν πραγματικά θελήσετε να ακούσετε τα λόγια μου και να φυλάξετε τη διαθήκη μου, θα είστε δικοί μου, μόνο εσείς, απ όλους τους άλλους λαούς. Στην εξουσία μου είναι ολόκληρη η γη, αλλά εσείς θα είστε για μένα βασίλειο ιερέων και έθνος ξεχωριστό». (Εξ. 19:4-6) Τους λύτρωσε για ένα σκοπό, την εκπλήρωση του αρχικού σχεδίου του Θεού να είναι ιερείς του στον κόσμο. Ο Ισραήλ έγινε Έθνος ξεχωριστό διότι του δόθηκε μια ιερατική κλήση, στην οποία βέβαια απέτυχε. Και να, η παλαιοδιαθηκική εκτροπή της «ειδικής ιεροσύνης» με τον παράλληλο αποκλεισμό της άμεσης πρόσβασης του πιστού στον Θεό: μια φυλή πήρε τον ιδιαίτερο ιερατικό ρόλο προς τις υπόλοιπες φυλές του Ισραήλ. Γ. Την Αδαμική και τη Λευιτική ιεροσύνη εκπλήρωσε τέλεια ο Ιησούς: - Ως Έσχατος Αδάμ, πέτυχε στην ιερατική κλήση του αντιπροσώπου του Θεού στον κόσμο, καθώς είναι όχι μόνο η εικόνα του πώς έπρεπε ο άνθρωπος να «ιερατεύσει» στην Εδέμ αλλά και πώς ο λυτρωμένος άνθρωπος θα «ιερατεύσει» στην ανακαινισμένη δημιουργία. - Ως Μέγας Αρχιερέας, αποκατέστησε τον ιερατικό ρόλο του ανθρώπου με την άμεση 268 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ

13 πρόσβαση του πιστού στον Θεό, με - την σταυρική Του θυσία για την συγχώρεσή μας σήμερα και - την ανάστασή Του για την μεταμόρφωση των σωμάτων μας στο ένδοξο αύριο. Ο συγγραφέας της επιστολής προς Εβραίους μας δίνει τους λόγους της παύσης της «ειδικής ιεροσύνης» της Παλαιάς Διαθήκης: τώρα «έχουμε μέγαν αρχιερέα τον Ιησού, τον Υιό του Θεού που έφτασε ως το θρόνο του Θεού». (Εβραίους 4:14). Δ. Ο Χριστός τώρα καλεί τους πιστούς Του να εκπληρώσουν - την Αδαμική ιερατική κλήση τους ως αντιπρόσωποί Του και υπηρέτες της βασιλείας Του στον κόσμο, και - τον Αδαμικό ιερατικό ρόλο τους με άμεση πρόσβαση στον Θεό στη μεσιτική προσευχή για τα έθνη. Γι' αυτό ο Πέτρος περιέγραψε την εκκλησία της Καινής Διαθήκης, η οποία αποτελείτο από Ιουδαίους και Εθνικούς, με όρους που είδαμε (Εξ. 19:6) να περιγράφεται ο Ισραήλ: «Εσείς όμως είστε η εκλεκτή γενιά, το βασιλικό ιερατείο, το άγιο έθνος, ο λαός τον οποίο διάλεξε ο Θεός, για να διακηρύξετε τα μεγαλεία εκείνου που σας οδήγησε από το σκοτάδι στο θαυμαστό του φως.» (Α Πετ. 2:9). Το βιβλίο της Αποκάλυψης υψώνει τον μανδύα του ουράνιου ναού και αποκαλύπτει ότι ο ιερατικός ρόλος των πιστών στη γη ήδη συμβάλλει στην ουράνια λατρεία (5:8) και κινεί την ιστορία (8:3-5). Η κυριαρχία του «βασιλικού ιερατείου» δεν φαίνεται, είναι όμως ήδη πραγματικότητα! Ε. Η τελική εκπλήρωση της ιεροσύνης των πιστών θα είναι στη Νέα Γη και στον Νέο Ουρανό, όπου ως ιερείς θα εκπληρώνουν - τον ιερατικό τους ρόλο με πρόσβαση στην άμεση παρουσία του Θεού στη Λατρεία και - την ιερατική τους κλήση ως βασιλικοί αντιπρόσωποί Του στο σύμπαν (ή τα «σύμπαντα», αν η θεωρία των χορδών αποδειχθεί σωστή!). Ένας από τους λόγους λοιπόν της αιώνιας δοξολογίας μας, θα είναι αυτό που ήδη ψάλλουν οι στον ουρανό σωσμένοι: «μας έκανες βασιλιάδες και ιερείς στον Θεό μαςκαι θα βασιλεύσουμε επάνω στη γη» (Αποκ. 5:10). Αυτό βέβαια είναι ήδη πραγματικότητα, αφού ο Ιωάννης δοξάζει τον Ιησού ως εξής: «Σ' αυτόν που μας αγάπησε, και μας έλουσε από τις αμαρτίες μας με το αίμα του, και ο οποίος μάς έκανε βασιλιάδες, και ιερείς στον Θεό και Πατέρα του σ' αυτόν είθε να είναι η δόξα και η κυριαρχική εξουσία στους αιώνες των αιώνων» (Αποκ.1:5-6) Καιρός όμως να «προσγειωθούμε» από την ιερατική πλήρωση στους «νέους ουρανούς και γη» στη διαφωνία που αφορά στην «ειδική ιεροσύνη» του κλήρου. Ο Λούθηρος και οι Μεταρρυθμιστές του 16 ου αιώνα εναντιώθηκαν στην «κληρικοκρατία» της Καθολικής εκκλησίας που έβλεπε τον ιερέα ως μεσάζοντα της σωτηρίας και της συγχώρεσης του Θεού στον ανθρώπου. Φυσικά μέσα στους αιώνες πολλοί άλλοι είχαν «διαμαρτυρηθεί» για την διδασκαλία αυτή. Κατά τον Λούθηρο όλοι οι χριστιανοί λαμβάνουν την ίδια ιερατική κλήση από τον Θεό βάσει της τελειωτικής θυσίας του Ιησού Χριστού. Φυσικά μέσα στην εκκλησία υπάρχουν διάφορες λειτουργικές κλήσεις και χαρίσματα που δίνει το Άγιο Πνεύμα, όμως δεν πρέπει να τα συγχέουμε αυτά με την «ειδική ιεροσύνη». Πολέμησε λοιπόν ο Λούθηρος την διάκριση κλήρου και πιστών και κάλεσε ποιμένες και πρεσβυτέρους να εκπαιδεύσουν τον πιστό λαό να εκπληρώσει την ιερατική του κλήση μέσα στον κόσμο. Πολέμησε όμως και την διάκριση των ιερών έργων και των κοινών: κάθε νόμιμη ενέργεια στη γη (η δουλειά μας, το παιχνίδι μας, η μουσική μας, ο ύπνος μας, η ανατροφή των παιδιών μας) από την αρχή ως το τέλος είναι ενέργεια βασιλικής ιεροσύνης για τους πιστούς! Κατά την Ορθοδοξία η ιεροσύνη είναι θεμελιώδες μυστήριο, αφού οι ιερείς είναι τα απαραίτητα όργανα με τα οποία ο μέγας Ιερέας Χριστός επιτελεί τα υπόλοιπα μυστήρια που ανακαινίζουν τον άνθρωπο. Η αποστολική διαδοχή των ιερέων και επισκόπων διασφαλίζει την εξουσία των ιερέων π.χ. στην τέλεση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας ως αναίμακτη θυσία του Χριστού. Όμως εμείς δεν χρειάζεται να πούμε τίποτε. Προσεύχομαι ένα παλαιότερο άρθρο του κ. καθηγητή και Πέτρου Βασιλειάδη «Ο Χριστός Μέγας Αρχιερέας. Η «Ιεροσύνη» των πιστών και η εξ αυτής απορρέουσα ιεραποστολική ευθύνη» (Ρομφαία, 14 Ιουνίου 2010) να διαβαστεί από όλους μας με περίσκεψη. Τι να σταχυολογήσω από το εντυπωσιακό αυτό άρθρο; Μια παράγραφο για τους «βαπτισμένους» και μια για τους «χειροτονημένους». «Με το βάπτισμα, λοιπόν, ο κάθε χριστιανός συμμετέχοντας στην ιεροσύνη του Χριστού, και ενεργώντας ως ιερέας της κτίσεως, οδηγεί και όλη την κτιστή δημιουργία στη σωτηρία. ( ) Γι αυτό, κάθε βαπτισμένος χριστιανός είναι ένα σημείο της παρουσίας του Θεού μέσα στον κόσμο. Και αυτό επιβεβαιώνεται τόσο από την Αγία Γραφή, όσο και από τη λειτουργία, θα πρέπει όμως να γίνεται καθημερινά πράξη μέσα στον κόσμο. Ο κάθε χριστιανός είναι ιερέας, κεκλιμένος να μεταφέρει την αγάπη και τη συγγνώμη του Θεού στον κόσμο της αμαρτίας. Ο κάθε χριστιανός έχει καθήκον να ασκήσει αυτόν τον ιερατικό και διαμεσολαβητικό ρόλο.» (σελ.8, 9) «Το κύριο καθήκον των χειροτονημένων είναι να διατηρούν και προωθούν την τάξη μέσα στην εκκλησία, να διδάσκουν, να κηρύττουν το λόγο του θεού, να προΐστανται στα διάφορα ενοριακά και επισκοπικά συμβούλια, και να είναι υπεύθυνοι για τη διατήρηση της πειθαρχίας. ( ) Σε τελευταία ανάλυση, σκοπός του ιερατείου δεν είναι τίποτε άλλο παρά να ενισχύει όλους τους βαπτισμένους, ώστε να ασκούν αυτό το ιερατικό λειτούργημα του Χριστού, που ο καθένας τους έλαβε κατά το βάπτισμα.» (σελ.9,10). Ποιος και πού να έχει αντίρρηση σ αυτά; Ο Δρ. Αργύρης Πέτρου είναι καθηγητής στο Ελληνικό Βιβλικό Κολέγιο. ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

14 Ecclesia Semper Reformanda του Αιδ. Ιωάννη Υφαντίδη ecclesia reformata qui semper reformanda est εκκλησία μεταρρυθμισμένη, πάντοτε μεταρρυθμιζόμενη Ο κόσμος μας κλυδωνίζεται, με σημεία απογοήτευσης, στειρότητας και ήττας να παρατηρούνται. Στο Δυτικό κόσμο η ραγδαία εκκοσμίκευση είναι εμφανής, ενώ η επιρροή του Χριστιανισμού όλο και αδυνατίζει. Μέσα στην εκκλησία υπάρχει ένας αυξανόμενος αριθμός ηγετών που αρνείται ότι υπάρχει μια βιβλική ηθική που είναι δεσμευτική για τους πιστούς όλων των αιώνων, ενώ η πλειοψηφία των μελών της εκκλησίας φαίνεται να ζει με τον ίδιο ακριβώς κοσμικό τρόπο όπως οι μη πιστοί φίλοι και συνάδελφοί τους. Πολλοί πιστοί αισθάνονται πως χρειαζόμαστε μια νέα μεταρρύθμιση, την οποία εάν ο Κύριος δεν στείλει, τότε οδεύουμε προς μια σκοτεινή περίοδο, συγκριτικά με την οποία ο Μεσαίωνας ήταν φωτεινός. Η σκέψη και η στάση των Μεταρρυθμιστών του 16 ου αιώνα, μας αφορά όσο ποτέ άλλοτε. Πίστευαν ότι η ανανέωση της Εκκλησίας είναι μια διαρκής ανάγκη διότι πήραν στα σοβαρά την πραγματικότητα της αμαρτίας και των συνεπειών της μέσα κι έξω από το σώμα του Χριστού. Ότι η Γραφή πάντοτε καλεί τον άνθρωπο σε μετάνοια και ανακαίνιση, και η εμπειρία τους με τη Ρώμη και την άρνησή της ν ασχοληθεί με την αναγκαία αυτοκριτική της, τους εδραίωσε σ αυτήν τους την πίστη. Αρνούμενοι να δεχθούν ως απόλυτη τη θέση τους ή να αξιώσουν το αλάθητο για το εκκλησιαστικό τους οικοδόμημα, βρήκαν τελειότητα μόνο στην κεφαλή της Εκκλησίας, τον Ιησού Χριστό και το Λόγο Του. Η αληθινή Εκκλησία πίστευαν, βρίσκει αυτόν τον Λόγο «ωφέλιμο προς διδασκαλίαν, προς έλεγχον, προς επανόρθωσιν, προς εκπαίδευσιν την μετά της δικαιοσύνης» (Β Τιμ. 3:16 ). Επειδή πίστευαν ότι η Εκκλησία πρέπει να έχει πλήρη συνείδηση της ατέλειάς της και της ανάγκης της για ανανέωση, εάν πρόκειται να παραμείνει πιστή στον Χριστό, μίλησαν για μια Εκκλησία πάντοτε μεταρρυθμιζόμενη. Υπάρχει εδώ μια σπουδαία αλήθεια που αξίζει να τη διαφυλάξουμε. Η ανθρώπινη υπερηφάνεια και η ροπή προς το εσφαλμένο, η τάση να θεωρήσουμε ως απόλυτη τη θέση μας, και η αποτυχία να αναγνωρίσουμε τις αδυναμίες μας είναι μόνιμες απειλές για την πνευματική ζωτικότητα. Ο πειρασμός για την Εκκλησία, να γίνει ένα θρησκευτικό κατεστημένο του οποίου οι ηγέτες γίνονται ιερείς που ενδιαφέρονται για προσωπική θέση και τη διαιώνιση ορισμένων τύπων θρησκείας αντί να είναι προφήτες αποφασισμένοι να κηρύξουν τον Λόγο, είναι χρόνιος, ιδιαίτερα εκεί όπου η οργάνωση της Εκκλησίας είναι εξαιρετικά ανεπτυγμένη. Το κατεστημένο, η ανεξέλεγκτη προσκόλληση στις παραδόσεις και η γραφειοκρατία είναι διαστρεβλώσεις της εκκλησιαστικής ζωής που καταπονούν κάθε Εκκλησία. Επιπλέον, οι σύγχρονες αξίες που αποκτούν προτεραιότητα μεταξύ πολλών στην Εκκλησία είναι απόδειξη εξευγενισμένης ειδωλολατρίας. Ο σύγχρονος εκκλησιαζόμενος είναι πολύ επιτηδευμένος (τουλάχιστον στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης που επηρεάζονται από τον Προτεσταντισμό) για να λατρεύσει λείψανα ή βουβά ομοιώματα. Οι θεοί του είναι η καλοπέραση, η κοινωνική θέση, η πλούσια εκκλησιαστική και πολιτιστική παράδοση, η επιτήδευση, και η λουσάτη ζωή που έγινε δυνατή από τη σύγχρονη επιστήμη και την ανεπτυγμένη οικονομία. Μπορεί να φλυαρεί υποκριτικά περί θυσίας χωρίς να καταλαβαίνει τίποτε απ αυτήν. Όταν η Εκκλησία αναγνωρίσει αυτούς τους κινδύνους τότε θα δει την ανάγκη για καθημερινή χάρη, και η αρχαία προτροπή θα αποκτήσει νόημα: «Φοβήθητε τον Κύριον, και λατρεύσατε αυτόν εν ακεραιότητι και αληθεία και αποβάλετε τους θεούς, τους οποίους ελάτρευσαν οι πατέρες σας πέραν του ποταμού, και εν τη Αιγύπτω, και λατρεύσατε τον Κύριον» (ΙτΝ 24:14). Η Εκκλησία πρέπει πάντοτε να θυμάται την ανάγκη για ανανέωση. Qui a semper reformanda est: επειδή πάντοτε χρειάζεται μεταρρύθμιση, είναι η μεθοδολογία των Μεταρρυθμιστών. Το λιγότερο και το καλύτερο που οι διάδοχοί τους πρέπει να επιδιώξουν είναι μια διαρκή ανακαίνιση δια του Πνεύματος του Θεού. Η χαρακτηριστική τάση της σύγχρονης θεολογίας και της εκκλησιαστικής ζωής να παραμερίσουν τα παλαιά ορόσημα η παράλογη προσκόλληση σε ορισμένες παραδόσεις έτσι ώστε να γίνουν μαγικό φυλακτό η νεκρή πίστη στην οποία κανείς έχει την μορφή της ευσεβείας αλλά στην πραγματικότητα αρνείται τη δύναμή της αυτές και άλλες αδυναμίες πιστοποιούν την ανάγκη της εκκλησίας να θυμηθεί τον αληθινό της χαρακτήρα. Όταν οι Χριστιανοί θεωρούν τους εαυτούς τους ότι έχουν φθάσει στο στόχο τους, αντιστεκόμενοι στην απαίτηση για συνεχή ανανέωση, συμμερίζονται τη θανατηφόρα αδυναμία εναντίον της οποίας οι Μεταρρυθμιστές διαμαρτυρήθηκαν με όλη τους τη δύναμη. Έχουν χάσει τον οραματισμό που τους έκανε Εκκλησία του Ιησού Χριστού Μεταρρυθμισμένη σύμφωνα με το Ευαγγέλιο, κι έχοντας παύσει να μεταρρυθμίζονται έχουν χάσει το δικαίωμα να ονομάζονται Μεταρρυθμισμένες και Ευαγγελικές. Ως Ευαγγελικοί Χριστιανοί χρειαζόμαστε μια ανανεωμένη αίσθηση της κυριαρχικής δύναμης του Θεού που φανερώνεται στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού και μια αναζωογονημένη αίσθηση ευθύνης απέναντί Του ως Κυρίου μας. Ο Λούθηρος, ο Καλβίνος, ο Νοξ δεν παραιτήθηκαν όταν είδαν την Εκκλησία να βρίσκεται σε δύσκολες περιστάσεις. Ύψωσαν την φωνή τους και ξεκίνησαν την Μεταρρύθμιση. Εν πολλοίς αποτύχαμε να συνειδητοποιήσουμε ότι ο Χριστός μας κάλεσε να αναλάβουμε δράση στην Εκκλησία Του για τη δόξα του ονόματός Του. Ευτυχώς, σήμερα πολλά μέλη της Εκκλησίας αισθάνονται ότι πρέπει να κάνουν κάτι. Αλλά: Τι; Φαίνεται ότι η μόνη απάντηση είναι: Πρέπει να εργαστούμε για μια νέα Μεταρρύθμιση. Τίποτα άλλο δε θα επαρκέσει. Δε φτάνει το μπάλωμα. Το κάναμε ήδη και τα πράγματα χειροτέρεψαν. Με τη λέξη μεταρρύθμιση δεν εννοούμε επιστροφή στην κατάσταση του 16 ου αιώνα. Αυτό και αδύνατο είναι, και λανθασμένο. Δε θα είναι μεταρρύθμιση, αλλά αναπαλαίωση καταδικασμένη να αποτύχει. Η επιδιωκόμενη ανανέωση δεν είναι επιστροφή σε κάποιο ιδανικό παρελθόν ή στο μηδέν, αλλά μια νέα προσπάθεια να γίνουμε πιστοί τώρα. Ένα νέο ξεκίνημα από το σημείο που βρισκόμαστε σήμερα, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη την 270 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ

15 κατάσταση και τα προβλήματα αυτής της εποχής και προσπαθώντας να βρούμε νέους τρόπους να κάνουμε την εκκλησία ξανά αυτό που οφείλει να είναι σύμφωνα με το Ευαγγέλιο: «Ο οίκος του Θεού, όστις είναι η εκκλησία του Θεού του ζώντος, ο στύλος και το εδραίωμα της αληθείας» (Α Τιμ. γ 15). Δεν είναι προσπάθεια απομίμησης της εκκλησίας του 16 ου αιώνα, αλλά ένα σοβαρό ενδιαφέρον για την όρασή της και τη μαρτυρία της. Στην καρδιά των Μεταρρυθμιστών και της κληρονομιάς που άφησαν υπάρχει η συναίσθηση της ζωής στην παρουσία του Θεού, γεγονός που επηρεάζει την προσωπική και την κοινωνική ζωή του Χριστιανού. Δεν μας κληροδότησαν ένα σύστημα θεολογίας ή δογματικής, αλλά την αρχή να βλέπει κανείς τα πάντα τον άνθρωπο, τον Χριστό, την πίστη, τον κόσμο, τη Βίβλο, τη θρησκεία, τη ζωή όχι ανθρωποκεντρικά αλλά Θεοκεντρικά.. Το πνεύμα της Ευαγγελικής Μεταρρύθμισης είναι η συνειδητοποίηση ότι βρίσκεται κανείς στην παρουσία του Θεού με την πρόσκληση να ζει γι Αυτόν, ενώ ο γενικός σκοπός της μεταρρυθμιστικής προσπάθειας ήταν να μεταμορφώσει τους ανθρώπους σε υπηρέτες του Θεού. Συνεπώς, η Ευαγγελική εκκλησία δεν είναι ένα ρηχό κίνημα σωτηριολατρίας' προσηλωμένο και προσαρμοσμένο στα δικά μας ενδιαφέροντα. Αντίθετα, η Εκκλησία από τη φύση της είναι στραμμένη προς τα έξω, προς τον κόσμο, με προφητικό λόγο, ευαγγελιστική μαρτυρία και πρακτική υπηρεσία. Στο δρόμο προς την ανανέωση και τη μεταρρύθμιση, ολοένα και πιο ξεκάθαρα θα πρέπει να μορφώνεται μέσα μας η πεποίθηση ότι τελικά η μόνη εκκλησία που ο Χριστός αναγνωρίζει ως δική Του είναι η Εκκλησία που Εκείνος έχει στείλει μέσα στον κόσμο. Ως εκ τούτου η προσοχή μας πρέπει να επικεντρωθεί στο πλήρες ευαγγέλιο που είναι απόλυτα προσωπικό και απόλυτα κοινωνικό. Είναι επιτακτική η ανάγκη να επανακτήσουμε όχι μόνο το κοινωνικό πάθος των προφητών αλλά και την εσωτερική ζωή της ευσέβειας μέσω της οποίας μας δίνεται σοφία και δύναμη. Η μεταρρύθμιση της εκκλησίας στις μέρες μας σίγουρα συνεπάγεται την ανάκτηση της προσωπικής πίστης στο ζωντανό Σωτήρα, Ιησού Χριστό. Η μόνη πίστη που μπορεί να ικανοποιήσει τις ψυχές που ψάχνουν, είναι εκείνη που κέντρο της έχει ένα νέο, ακαταμάχητο κήρυγμα του σταυρού μια ζωντανή, πειστική εμπειρία του μυστηρίου της σωτηρίας που αποκαλύπτεται στη θυσία του Λυτρωτή. Η εμπιστοσύνη μας, όμως, δεν πρέπει να είναι στην δική μας εμπειρία αλλά στην πραγματικότητα του σταυρού και της ανάστασης. Η απάντηση δεν βρίσκεται στην εσωστρέφεια, αλλά στην υπηρεσία μιας πραγματικότητας μεγαλύτερης του εαυτού μας. Όχι στην αυτοεκπλήρωση αλλά στην αυτοϋπέρβαση αυτή υπήρξε η ανάγκη του ανθρώπου από τότε που δημιουργήθηκε. Η κυριότερη ανάγκη δεν είναι η καλλιέργεια ενός είδους ασκητισμού, αλλά η διακήρυξη του μηνύματος της συμφιλίωσης και της λύτρωσης με λόγια και πράξεις διότι «ο Χριστιανισμός δεν είναι η θυσία που εμείς κάνουμε, αλλά η θυσία που εμείς εμπιστευόμαστε δεν είναι η νίκη που εμείς κερδίζουμε, αλλά η νίκη που εμείς κληρονομούμε». Ο Χριστός σώζει ανθρώπους και τους δίνει το Άγιο Πνεύμα με σκοπό την σωτηρία του κόσμου. Αντ αυτού, πολλές φορές και για πολλούς, η εκκλησία έχει γίνει ένα καταφύγιο για να προφυλαχθούν από τον κόσμο, μια διαφυγή από το καθήκον, κι ένα καχεκτικό υποκατάστατο της δυναμικής μαρτυρίας μέσα στον κόσμο. Έχει γίνει σιωπηλά αποδεκτό ότι το μόνο πραγματικά σωτήριο, λυτρωτικό και συμφιλιωτικό έργο είναι αυτό της επιστροφής και της διατήρησης των αμαρτωλών μέσα στην εκκλησία. Το γεγονός ότι έχουμε σωθεί για να υπηρετήσουμε ως πρεσβευτές στον κόσμο παραμελείται ή ξεχνιέται. Το πνεύμα του ευαγγελίου και η γνήσια παράδοση της Ευαγγελικής Εκκλησίας δεν έχουν παρά ελάχιστα κοινά σημεία με την αναχωρητική τάση των διαφόρων ευσεβιστικών κινημάτων, την απόσυρση από την κοινωνική συμμετοχή. Επειδή ο Ευαγγελικός Χριστιανός γνωρίζει ότι αυτός ο κόσμος είναι ο κόσμος του Πατέρα του, δεν αισθάνεται την ανάγκη να διαφύγει απ αυτόν. Αναγνωρίζοντας ότι «ο Θεός ήτο εν τω Χριστώ, διαλλάσων τον κόσμον προς εαυτόν», ότι οι πιστοί «είναι πρέσβεις υπέρ του Χριστού» και ότι «μέσα από τα δικά τους λόγια είναι σαν να παρακαλεί ο Θεός τους ανθρώπους» (Β Κορ. ε 19-20), ο Ευαγγελικός Χριστιανός αισθάνεται ότι είναι δικό του ιδιαίτερο προνόμιο και καθήκον να προσπαθήσει να διεισδύσει στη κοινωνία στο όνομα και με τη δύναμη του Κυρίου του. Οι δρόμοι των κοινωνικών σχέσεων γίνονται ευκαιρίες να κάνει τον Χριστό και τον χριστιανικό τρόπο ζωής γνωστό στο περιβάλλον του. Δεν παίρνει αψήφιστα το κακό, αλλά το συνδέει με τον διάβολο απ όπου προήλθε και καλείται να τα πολεμήσει μέσα στον κόσμο, κι όχι έξω απ αυτόν. Άλλωστε, οι πιστοί αποστέλλονται να ζήσουν μέσα στον κόσμο, τον οποίο καλούνται να νικήσουν, να σταθούν κόντρα στο ρεύμα του και να τον φέρουν κάτω από τον υπέρτατο σκοπό του Κυρίου τους που είναι ένα λυτρωμένο σύμπαν. Η εποχή μας έχει ανάγκη να ανακτήσει αυτό το πνεύμα. Χρειάζεται έναν ικανοποιητικό και αποτελεσματικό τρόπο ζωής, μια πίστη, μια φιλοσοφία, μια δύναμη που θα συναρπάσει τις καρδιές των ανθρώπων και θα τους ικανώσει να κάνουν το έργο τους. Η μισή καρδιά και τα ημίμετρα δεν επιτυγχάνουν τίποτα. Κάθε πρόγραμμα που του λείπει η φιλοδοξία και η τολμηρή και μαχητική εκτέλεση είναι καταδικασμένο να αποτύχει. Η εκκλησία έχει το πρόγραμμα (δράσης) της το έδωσε ο Κύριος της. Το ερώτημα είναι εάν θα εκτελέσει αυτό το πρόγραμμα υπακούοντας τον Χριστό. Εξακολουθεί να είναι ecclesia semper reformanda, μια πάντοτε μεταρρυθμιζόμενη εκκλησία, ικανή να διαμορφώσει το μέλλον διαμέσου της μυστικής και υπερβατικής της δύναμης και να εκπληρώσει έτσι το σκοπό του Θεού για την ύπαρξή της; Ο δρόμος μπορεί να είναι μακρύς. Δεν έχουμε καμιά εγγύηση ότι η λύση βρίσκεται κοντά. Ενδεχομένως να έχουμε κι άλλες σκοτεινές μέρες να περάσουμε. Το ίδιο πράγμα συνέβη στο Μεσαίωνα. Για μερικούς αιώνες υπήρχε αναταραχή στην εκκλησία. Ξανά και ξανά μεταρρυθμιστικές κινήσεις εμφανίστηκαν, αλλά η μεταρρύθμιση καθυστέρησε. Ήρθε όταν ο Θεός αφύπνισε τον υπηρέτη Του τον Λούθηρο. Διότι ο Θεός είναι αυτός που στέλνει μεταρρύθμιση και την στέλνει διαμέσου ημών. Η Μεταρρύθμιση του 16 ου αιώνα δεν έπεσε από τον ουρανό σε μια πλήρη και ολοκληρωμένη μορφή, αλλά ήταν ένας δύσκολος αγώνας που έλαβε χώρα διαμέσου των ενεργειών ανθρώπων όπως ο Λούθηρος, ο Καλβίνος και ο Νοξ και τόσων άλλων. Συνέχεια στη σελίδα 287 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

16 Β. Η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση και η Τέχνη του Στέφανου Κατσάρκα Προλεγόμενα Με την τέχνη η μεταρρύθμιση είχε πάντα και έχει ακόμη- μια σχέση που ξεκινά από την αγάπη, περνά από την εκτίμηση ή την απλή ανοχή, και καταλήγει στην αδιαφορία μέχρι και την αντιπάθεια και την εχθρότητα. Και το καθένα απ αυτά ανάλογα με τη θρησκευτική «απόχρωση» -«denomination»- όπου ανήκει η κάθε ομάδα, κι ανάλογα με την εποχή, με τη χώρα, και προπάντων με το είδος της τέχνης. Πρώτη απ όλες, καταδικασμένη στο «πυρ το εξώτερον» η τέχνη του χορού (παρόλο που δεν καταδικάζεται πουθενά μέσα στην Αγία Γραφή, όπως άλλωστε και όποιο άλλο είδος τέχνης). Και μιλάμε για γνήσια τέχνη, όχι για «χοροπηδητά» που συνηθίζονται ακόμη και σε κάποιες εκκλησίες χαρισματικής κατεύθυνσης. Βλέπετε, από τους πρώτους κιόλας μεταποστολικούς αιώνες, ο χορός κηρύχθηκε υπό διωγμόν γιατί συνδέεται με το ανθρώπινο σώμα, κι αυτό δεν το είδαν με καθόλου καλό μάτι οι «αναχωρητές» του χριστιανισμού που καθώς περνούν τα χρόνια όλο και πληθαίνουν κι όλο και έχουν περισσότερο το «πάνω χέρι». Την ίδια παράδοση ακολουθεί και η μεταρρύθμιση, με μερικές όμως εξαιρέσεις σε κάποιες εποχές και σε κάποιους τόπους, σε πολύ περιορισμένη όμως κλίμακα. Μόλις στα τελευταία χρόνια έχουν σχηματιστεί ομάδες νέων με σοβαρές προσπάθειες δημιουργίας χριστιανικής χορογραφίας, μαζί με την τέχνη της παντομίμας που ανθεί πολύ περισσότερο κυρίως για ευαγγελιστικούς σκοπούς. Το θέαμα Παρόμοια η στάση του μεταρρυθμιστικού κινήματος κι απέναντι στο θέατρο, και γενικότερα στο θέαμα. Κληρονομιά κι αυτό από τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού, όπου όμως οι χριστιανοί είχαν πιο σοβαρούς λόγους ν αποστρέφονται το θέατρο, μια και συνδεόταν τόσο στενά με τη λατρεία των ειδώλων και με τις οργιαστικές διονυσιακές τελετές. Ωστόσο στους κατοπινούς αιώνες, στην εποχή του μεσαίωνα, βλέπουμε στις καθολικές κυρίως εκκλησίες της δύσης να αναπτύσσεται ένα θεατρικό είδος, το «μυστήριο», με υπόθεση παρμένη από την Αγία Γραφή ή και από βίους διαφόρων αγίων. Τα έργα αυτά παίζονται είτε μέσα στην εκκλησία είτε στο προαύλιό της, με «ηθοποιούς» πολλές φορές και ιερείς ντυμένους με τα κατάλληλα κοστούμια! (Ας θυμηθούμε ότι ένα τέτοιο «μυστήριο» αποτελεί και την αφετηρία του περίφημου μυθιστορήματος «Η Παναγία των Παρισίων» του Βίκτορα Ουγκώ). Με την εμφάνιση λοιπόν του μεταρρυθμιστικού κινήματος ξαναγυρίζουμε στην απόλυτη άρνηση, και πολύ συχνά και στην εχθρότητα απέναντι σε οποιαδήποτε μορφή θεάματος, απαράλλαχτα όπως στην εποχή των πρώτων χριστιανών. Κι αυτό προπάντων από μέρους των πιο «ασκητικών» και αυστηρών από τους μεταρρυθμιστές, όπως ο Καλβίνος, ο Τσβίγγλιος και οι συνεργάτες τους καθώς κι οι επίγονοί τους, με πιο επιφανείς απ αυτούς τους πουριτανούς (ο Λούθηρος που όπως σε όλα σκέπτεται πιο ελεύθερα από τους υπόλοιπους, δεν είναι αντίθετος στο να παρουσιάζονται θεατρικά έργα με βιβλικό περιεχόμενο). Σήμερα, αρκετά από τα επιχειρήματα που προβάλλονται για να δικαιολογήσουν αυτή τη στάση μάς είναι εντελώς ακατανόητα, μια και ζούμε σε τελείως διαφορετική εποχή. Όπως, για παράδειγμα, το επιχείρημα ότι τα δρώμενα επάνω στη σκηνή δεν αποτελούν πραγματικότητα, είναι ψέμα και απάτη κι επομένως είναι αντίθετα στο νόμο του Θεού, ή ότι ένα θεατρικό έργο διαρκεί περισσότερη ώρα από την κυριακάτικη λατρεία στην εκκλησία, κι άλλα ακόμη πιο περίεργα. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του πουριτανού ιδρυτή της πολιτείας της Πενσυλβανίας, Γουίλιαμ Πεν ( ), που προβάλλουν «επιχειρήματα» που πολύ θυμίζουν σε μερικούς από μας κάποια ανάλογα με εκείνα των πατεράδων και των παππούδων μας: «Με πόσα θεατρικά έργα ψυχαγωγήθηκαν ο Ιησούς Χριστός και οι μαθητές Του; κι ακόμη ποια ποιήματα, μυθιστορήματα, κωμωδίες και άλλα παρόμοια έγραψαν ή διάβασαν οι απόστολοι και οι άγιοι για να περάσουν την ώρα τους;» Σημαντική ωστόσο είναι η απόκλιση από τέτοιου είδους αντιλήψεις των αγγλικανών προτεσταντών σε διάφορες εποχές, όπως η εποχή της βασίλισσας Ελισάβετ, που σφραγίζεται από την παρουσία του πιο μεγάλου από τους δραματουργούς στην ιστορία του δυτικού κόσμου, του Γουίλιαμ Σαίξπηρ. Είναι μια εποχή που αξίζει να μελετηθεί περισσότερο από κάποιους χριστιανούς ερευνητές, αν μάλιστα πάρουμε υπόψη μας ότι ο μεγάλος «βάρδος» του θεάτρου υπήρξε πιστός χριστιανός, τουλάχιστον στα τελευταία χρόνια της ζωής του -πληροφορία άγνωστη στους πιο πολλούς που σίγουρα θα εκπλήξει ευχάριστα όσους από μας συμμερίζονται μαζί του την ίδια πίστη, καθώς και την ίδια αγάπη για το θέατρο. Για τη ζωή του δεν έχουμε αρκετές πληροφορίες, ωστόσο οι οκτακόσιες περίπου αναφορές σε εδάφια της Βίβλου που βρίσκουμε στα έργα του, καθώς και κυρίως- η ξεκάθαρη ομολογία πίστης που διαβάζουμε στη διαθήκη του, μαρτυρεί «του λόγου το αληθές»: «Παραδίδω την ψυχή μου στα χέρια του Θεού του Δημιουργού μου, με την ελπίδα και την πεποίθηση που βασίζω στο μοναδικό έργο του Ιησού Χριστού του Σωτήρα μου, ότι είμαι μέτοχος της αιώνιας ζωής. Κι ακόμη παραδίδω το σώμα μου για να ταφεί στο χώμα, απ όπου και προέρχεται» («I commend my soul into the hands of God my Creator hoping and assuredly believing through the only merits of Jesus Christ my Saviour, to be made partaker of life everlasting; and my body to the earth, whereof it is made» - Herbert Lockyer, «The Man Who Changed the World» vol.1 Grand Rapids: Zondervan, 1966 σελ. 355). Ποίηση και λογοτεχνία Σποραδική και μάλλον πενιχρή η συμβολή της μεταρρύθμισης και στο χώρο της ποίησης, της λογοτεχνίας, της μυθιστοριογραφίας. Και κυρίως περιορισμένη μόνο στις αγγλόφωνες χώρες. Ας μην ξεχνάμε ότι η υπερβολική αυστηρότητα στα ήθη παραπάνω και από τις προδιαγραφές του Λόγου του Θεού- στεγνώνει τη φαντασία και προσγειώνει υπερβολικά την ανθρώπινη ψυχή, ανακόπτοντας έτσι την καλλιτεχνική δημιουργικότητα. Δύο μονάχα είναι οι μεγάλοι πουριτανοί που κατόρθωσαν να ξεφύγουν από την αυστηρή αυτή γραμμή και μας έδωσαν σπουδαία έργα. Ο πρώτος είναι ο μεγάλος άγγλος πουριτανός ποιητής Τζον Μίλτον (John Milton, ) με την περίφημη ποιητική 272 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ

17 του δημιουργία «Ο Απολεσθείς Παράδεισος» («Paradise Lost») που πάνω της βασίστηκε και το κείμενο του ορατορίου «Η Δημιουργία» του Γιοζεφ Χάυντν, και ο δεύτερος είναι ο πεζογράφος Ιωάννης Βουνιάνος (John Bunyan, ) που με το πασίγνωστο μυθιστόρημά του «Η Πορεία του Χριστιανού Αποδημητή» («The Pilgrim s Progress») έμεινε στην ιστορία σαν ένας από τους σημαντικότερους άγγλους λογοτέχνες. Κι ακόμη ας θυμηθούμε τον Δανιήλ Ντεφόε (Daniel Defoe ), χριστιανό προτεστάντη «έξω από το αγγλικό θρησκευτικό κατεστημένο» με το μυθιστόρημά του «Ροβινσών Κρούσος» που συντρόφεψε την παιδική ηλικία όλων μας και που το πλήρες περιεχόμενό του (όχι το «κουτσουρεμένο» της παιδικής έκδοσης) δίνει πλούσια πνευματικά μηνύματα. Και τέλος σημαντικό σταθμό στο 19ο αιώνα αποτέλεσε και το μυθιστόρημα «Η Καλύβα του μπάρμπα- Θωμά» (1851) της Χάριετ Μπήτσερ Στόου (Harriet Beecher Stowe, ) που συνέβαλε καθοριστικά στην κατάργηση της δουλείας στις ΗΠΑ. Φυσικά στους νεότερους χρόνους εμφανίζονται κι άλλοι χριστιανοί προτεστάντες πεζογράφοι και ποιητές, με κυριότερο το γνωστό σ όλους μας C.S. Lewis( ), σπουδαίο πνευματικό άνθρωπο, ποιητή και συγγραφέα, που ο πολυδιαβασμένος κύκλος μυθιστορημάτων του «Το Χρονικό της Νάρνια» με πλούσιο πνευματικό περιεχόμενο, που κάποια μέρη του μεταφέρθηκαν και στη κινηματογραφική οθόνη, αποτέλεσε σημαντικό σταθμό στη χριστιανική λογοτεχνία. Αξίζει ακόμη ν αναφέρουμε ότι η δική μας μικρή σε αριθμό ευαγγελική κοινότητα, εδώ στον τόπο μας, έχει να παρουσιάσει αξιόλογους ποιητικούς δημιουργούς που θ άξιζε να γίνουν ευρύτερα γνωστοί, και που οι περισσότεροι απ αυτούς -όχι όλοι- προήλθαν από το πνευματικό κίνημα του Κωνσταντίνου Μεταλληνού της ελεύθερης ευαγγελικής εκκλησίας. Τέλος ας μην ξεχνάμε και το στιχουργικό πλούτο που περιέχουν οι ύμνοι πέντε αιώνων, όπως και τα κείμενα των μεγάλων θρησκευτικών έργων που μας χάρισαν οι μεγάλοι μουσικοί δημιουργοί της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Ένα σημαντικό μέρος απ αυτή την καλλιτεχνική στιχουργική παραγωγή συνιστά προσφορά που δεν πρέπει ν αγνοηθεί. Χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι μπορεί να συγκριθεί σε εκφραστικό πλούτο και σε ποιητική αξία με την υμνολογία της ορθόδοξης εκκλησίας, για νάμαστε δίκαιοι και για να αποδώσουμε «τα του καίσαρος τω καίσαρι». Ζωγραφική «Αμφίθυμη» ακόμη η στάση της μεταρρύθμισης απέναντι στις εικαστικές τέχνες. Δυστυχώς η εικονοκλαστική μανία των πρώτων χρόνων που είχε σα στόχο και θύμα- ένα μεγάλο μέρος από σπουδαία έργα τέχνης, δεν αποτελεί βέβαια τίτλο τιμής για τη μεταρρύθμιση. Και πάλι θα διαχωρίσουμε τη στάση του Λούθηρου που προσπάθησε να τα προστατεύσει από τους βανδαλισμούς των φανατικών, και που στάθηκε αντίθετος αποκλειστικά και μόνο απέναντι στην εικονολατρία κι όχι απέναντι στα ίδια τα έργα της τέχνης. Είχε μάλιστα κάποτε εκφράσει την άποψη ότι δεν έβλεπε για ποιο λόγο δεν θα μπορούσε να έχει απέναντί του την εικόνα του Χριστού, τη στιγμή που είχε τον ίδιο το Χριστό μέσα στην καρδιά του. Άλλωστε και τα φυλλάδιά του που μοιράστηκαν κατά χιλιάδες στις γερμανικές χώρες, περιείχαν κυρίως εικόνες με σκοπό να διδάξουν τους απλούς ανθρώπους που οι περισσότεροι απ αυτούς δε γνώριζαν ανάγνωση. Κι ακόμη σημαντικό είναι το γεγονός ότι δύο από τους μεγαλύτερους γερμανούς ζωγράφους, ο Άλμπρεχ Ντύρερ (Albrecht Dürer, ), «ο πρώτος μεγάλος προτεστάντης ζωγράφος», και ο Λουκάς Κράναχ ο πρεσβύτερος (Lucas Cranach, ), οικογενειακός φίλος του Λούθηρου στον οποίο οφείλουμε μερικές από τις πιο χαρακτηριστικές προσωπογραφίες του μεγάλου μεταρρυθμιστή, υπήρξαν και οι δύο ένθερμοι οπαδοί της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Πρέπει ακόμη να προσθέσουμε ότι και ο αγγλικανικός κλάδος της μεταρρύθμισης δεν υπήρξε ποτέ ιδιαίτερα εχθρικός απέναντι στις εικαστικές τέχνες. Ειδικά τώρα για τον Άλμπρεχτ Ντύρερ, ενδιαφέρον παρουσιάζουν κάποιες παρατηρήσεις σχετικά με το μήνυμα που εκφράζει σε μερικούς από τους πίνακές του. Ενδεικτικά αναφέρουμε δύο απ αυτούς. Ο πρώτος είναι ή πιο γνωστή από τις νεανικές αυτοπροσωπογραφίες του που φιλοτέχνησε στα 29 του χρόνια, στα 1500, όπου φανερή είναι η ομοιότητά του με την «τυπική δυτικοευρωπαϊκή απεικόνιση του Ιησού Χριστού». Κι όπως τονίζει ο John Barber στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του «Ο Δρόμος από την Εδέμ» («The Road from Eden» - Academica Press, 2008), «στη σύνθεση αυτή βλέπουμε κάτι παραπάνω από μια εσωτερική επιθυμία για μίμηση. Βλέπουμε ν αναπτύσσεται μια βαθιά συναίσθηση ευγνωμοσύνης για ό, τι ο Χριστός έχει κάνει γι αυτόν». Ο δεύτερος πίνακας είναι μια από τις πιο έξοχες συνθέσεις του καλλιτέχνη, «Η Προσκύνηση των Μάγων» (1504), όπου ό ένας από τους μάγους που φανερή είναι η ομοιότητά του με το πορτραίτο του ίδιου του Ντύρερ που αναφέραμε πιο πριν, έχει στρέψει το βλέμμα του προς το σύντροφό του, έναν μαύρο αφρικανό με χτυπητά τα χαρακτηριστικά της φυλής του. Την εποχή αυτή βρίσκεται ήδη σε πλήρη ανάπτυξη το δουλεμπόριο από την Αφρική προς την Ευρώπη. Σύμφωνα λοιπόν και πάλι με τον John Barber, «απεικονίζοντας τον εαυτό του στο πρότυπο του Χριστού και στη συνέχεια επικεντρώνοντας το βλέμμα του Χριστού στον αφρικανό μάγο, σκοπεύει ο Ντύρερ να διακηρύξει πως ο αφρικανός σκλάβος είναι ένα πρόσωπο άξιο σεβασμού και έχει όλα τα εχέγγυα για τη σωτηρία του», κάτι που αμφισβητούνταν την εποχή εκείνη όπου είχε φουντώσει η συζήτηση αν οι μαύροι είναι εκατό τοις εκατό άνθρωποι Οι δύο αυτοί πίνακες φιλοτεχνήθηκαν μερικά χρόνια πριν από τη διακήρυξη των 95 θέσεων από το Λούθηρο, που σημάδεψε και την αφετηρία της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Κι αυτό δείχνει πως η θρησκευτική μεταρρύθμιση δε γεννήθηκε από το πουθενά, και πως το κλίμα στην εποχή και στη χώρα του Λούθηρου δεν χαρακτηριζόταν μονάχα από τον Τέτσελ και τα συγχωροχάρτια του Η σχέση ακόμη του Καλβίνου και γενικά του καλβινιστικού κινήματος με την τέχνη παρουσιάζει επίσης σημαντικό ενδιαφέρον. Για περισσότερες λεπτομέρειες θα παραπέμψουμε τους αναγνώστες μας στο βιβλίο «Διαλέξεις για τον Καλβινισμό» του Αβραάμ Κόιπερ (A. Kuyper: «Lectures on Calvinism» WM Eerdmans Publishing Company Grand Rapids Michigan 1994). Εδώ θα περιοριστούμε στην πληροφορία, ότι ενώ ο Καλβίνος υπήρξε ιδιαίτερα «απαγορευτικός» για τις εικαστικές τέχνες μέσα στην εκκλησία και άκρως «περιοριστικός» για τη μουσική στο έργο του Θεού, ωστόσο εκτιμούσε γενικότερα την τέχνη και ειδικά τις εικαστικές τέχνες, τόνιζε την προέλευση της τέχνης από το Θεό και τη θεωρούσε σαν μεγάλο δώρο του Θεού στον άνθρωπο. Σαν αποτέλεσμα, τα περισσότερα χριστιανικά ιδρύματα που ασχολούνται με την τέχνη ακόμη και σήμερα έχουν καλβινιστική προέλευση, ανάμεσά τους και οι «Χριστιανοί Καλλιτέχνες της Ευρώπης» με κέντρο το Ντε Μπρον της Ολλανδίας, όπου ανήκει και το δικό μας «Σωματείο Χριστιανών Καλλιτεχνών». Στον ίδιο χώρο αναπτύχθηκε ένα από τα πιο αξιόλογα εικαστικά ρεύματα καλβινιστικής προέλευσης, με κύριους εκπροσώπους στο 16ο αιώνα τον Πέτερ Μπρέγκελ τον πρεσβύτερο (P. Bruegel, ) και στον 17ο τον Βέρμεερ (Jan Vermeer, ) καθώς και τον Ρέμπραντ (Rembrandt van Rijh, ), έναν από τους πιο σπουδαίους ζωγράφους στην ιστορία της τέχνης. Με την επίδραση τώρα του καλβινισμού στη χώρα αυτή αλλάζουν αρκετά πράγματα σε σχέση με τον ευρωπαϊκό νότο - κυρίως την Ιταλία- και την τέχνη στην εποχή της αναγέννησης. Εκεί, στην Ιταλία, η άρχουσα τάξη των ευγενών είναι που υποστηρίζει οικονομικά τους καλλιτέχνες και βοηθά στην πρόοδο και την άνθηση της ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

18 τέχνης. Εδώ, στην Ολλανδία, με την ανάπτυξη του καπιταλισμού (που πολύ λίγη σχέση έχει με το κακό όνομα που έχει αποκτήσει ειδικά στα τελευταία χρόνια στον τόπο μας) δημιουργείται μια τάξη εύπορων αστών που αρκετοί απ αυτούς αναδεικνύονται σε «μαικήνες» της τέχνης κατά το πρότυπο των ευγενών του νότου. Συγχρόνως αλλάζει και η θεματογραφία των εικόνων, καθώς η διδασκαλία της εν τω κόσμω παρουσίας του χριστιανού που ανέπτυξε ο Καλβίνος και που καθαγίασε οποιαδήποτε απασχόληση της καθημερινής ζωής, όχι μονάχα το καθαρά «πνευματικό» έργο του ποιμένα, του πρεσβυτέρου ή του ιεροκήρυκα, όπως και η στροφή προς το φυσικό κόσμο με την ομορφιά του που μας περιβάλλει και που αναδεικνύει τη μεγαλοσύνη και προβάλλει τη δόξα του Δημιουργού, έδωσε αφορμή στους καλλιτέχνες να στραφούν προς τον απλό άνθρωπο με τις καθημερινές απασχολήσεις και την οικογενειακή του ζωή, κι ακόμη ν ασχοληθούν με την απεικόνιση τοπίων και να προβάλλουν στα έργα τους τη φύση με την ασύγκριτη ομορφιά της και στις ποικίλες μορφές της.(βλ. και άρθρο μου «Η εν τω Κόσμω Παρουσία του Χριστιανού κατά τον Ιωάννη Καλβίνο», «Αστήρ της Ανατολής», τεύχος 11, Δεκέμβριος 2009, σελ. 344). Κι όσο για θέματα εμπνευσμένα από τη Βίβλο, αφθονούν στα έργα τους δοσμένα με φυσικό τρόπο κι όχι με την «υπερκόσμια» απεικόνιση που βλέπουμε στη ζωγραφική της αναγέννησης. Σαν πρόχειρα παραδείγματα μπορούμε ν αναφέρουμε δύο πίνακες του Ρέμπραντ, την «Επιστροφή του Ασώτου» με το συγκλονιστικό ρεαλισμό του και τη συγκινησιακή του φόρτιση (έχω υπόψη μου κάποιο βιβλίο γραμμένο από έναν αμερικανό πάστορα, που εξιστορεί την πνευματική του περιπέτεια που συνδέεται μ αυτόν τον πίνακα), όπως και το «Στήσιμο του Σταυρού», όπου εικονίζεται ο ίδιος ο καλλιτέχνης ν ανεβάζει το Χριστό στο σταυρό, υποδηλώνοντας έτσι ότι αιτία της Σταύρωσης υπήρξε η αμαρτία του κάθε ανθρώπου, όλων μας Μουσική Με τη μουσική η ευαγγελική εκκλησία για να μιλήσουμε με αθλητική ορολογία- παίρνει κυριολεκτικά τη «ρεβάνς» από τα υπόλοιπα χριστιανικά δόγματα. Η μεγάλη επανάσταση ξεκινά από τον ίδιο το Μαρτίνο Λούθηρο, ταλαντούχο μουσικό με αξιόλογη επίδοση και στη σύνθεση ύμνων και στη στιχουργία. Είναι αυτός που ξαναφέρνει μέσα στην εκκλησία τη συμμετοχή όλων των πιστών στη λειτουργία, που είχε ξεχαστεί από τους πρώτους κιόλας μεταποστολικούς αιώνες. Κι αυτό γίνεται με το «κοράλ»» (choral) το χορικό, ένα θρησκευτικό τραγούδι με πολλές στροφές, καθαρά λαϊκό μουσικό είδος, που ψάλλεται όχι μόνο μέσα στην εκκλησία μα και μέσα στα σπίτια, στις συντροφιές, στη δουλειά, στα πανεπιστήμια. Είναι αυτό το χορικό που χρησιμοποιούν σαν «πρώτη ύλη» σημαντικοί προτεστάντες συνθέτες του 16ου και του 17ου αιώνα όπως ο Συτς (Heinrich Schutz, ), ο Πραιτόριους (Michael Prätorius, ), ο Χάσλερ (Hans Leo Haßer, ) και πολλοί άλλοι για να μας δώσουν τα μεγάλα χορωδιακά τους έργα, με κορυφαίο έναν αιώνα αργότερα τον Ιωάννη Σεβαστιανό Μπαχ ( ). Εξάλλου την ίδια εποχή με τον Μπαχ δημιουργεί τα μοναδικά στο είδος τους ορατόριά του και ο Χαίντελ ( ), ο δεύτερος μεγάλος προτεστάντης συνθέτης της εποχής του μπαρόκ («Μεσσίας», «Σαμψών», «Σαούλ», «Ο Ισραήλ στην Αίγυπτο» κ.α.). Και τέλος με αρκετή καθυστέρηση, στο ρομαντικό 19ο αιώνα, εμφανίζεται και ο τελευταίος μεγάλος της μεταρρύθμισης, ο Φέλιξ Μέντελσον( ), που μ αυτόν θα μας δοθεί ευκαιρία ν ασχοληθούμε σε ειδικό άρθρο αργότερα. Αυτή είναι η πρώτη μεγάλη «εποποιία» στην ιστορία της μουσικής της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Η δεύτερη μας έρχεται από το 19ο αιώνα, όχι πια από τις γερμανόφωνες χώρες και το λουθηρανικό κλάδο της ευαγγελικής προτεσταντικής- εκκλησίας, αλλά από τις αγγλόφωνες (Μ. Βρετανία, ΗΠΑ) σε εποχές μεγάλων ευαγγελιστικών συγκεντρώσεων και μεγάλων πνευματικών αναζωπυρώσεων. Είναι οι γνωστοί παραδοσιακοί μας «ύμνοι» που αρκετά συχνά ακούγονται και σε κινηματογραφικές ταινίες και που χρησιμοποιούνται ευρύτατα ακόμη και σήμερα σε όλα τα μέρη του κόσμου και στον τόπο μας- προπάντων από εκκλησίες όπως η βαπτιστική, η μεθοδιστική, η πρεσβυτερική, οι διάφορες «ελεύθερες» εκκλησίες. Οι περισσότεροι απ αυτούς τους ύμνους δεν έχουν γίνει από διάσημους συνθέτες και στιχουργούς, αυτό όμως δε σημαίνει πως δεν αποτελούν μικρά αριστουργήματα τέχνης, που θα ήταν κρίμα να ξεχαστούν και να παύσουν ν ακούγονται μέσα στον «ορυμαγδό» της δικής μας εποχής. Αυτός ο «ορυμαγδός» είναι και η τρίτη μεγάλη περίοδος στη μουσική της μεταρρύθμισης, και αναπτύσσεται κυρίως από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα μέχρι σήμερα. Εδώ σημαντικό ρόλο παίζει και η μουσική των αφροαμερικανών με τα «σπιρίτσουαλ» και τα «γκόσπελ», καθώς και πιο γενικά η σύγχρονη μουσική με τα εκκωφαντικά της συγκροτήματα εξ ου και ο χαρακτηρισμός «ορυμαγδός» που δώσαμε πιο πριν. Είναι ένα μουσικό ρεύμα που ακόμη εξελίσσεται και δεν ξέρουμε πού και πώς θα καταλήξει, που έχει προκαλέσει αρκετές διχογνωμίες και διαμάχες ανάμεσα σε παλιές και καινούργιες γενιές, και που ο χαρακτήρας του ταιριάζει περισσότερο και σαν μουσική και σαν στίχος -που έχει φτωχύνει δραματικά κι έχει περιοριστεί σε στερεότυπες εκφράσεις- στο «χαρισματικό» κίνημα απ όπου και προέρχεται στο μεγαλύτερο ποσοστό του. Ελπιδοφόρο σημάδι για τη μικρή ευαγγελική κοινότητά μας η παρουσία και η προσφορά αξιόλογων ελλήνων ευαγγελικών συνθετών και στιχουργών φοβάμαι όμως ότι κοντεύουν να «στερέψουν» οι περισσότεροι απ αυτούς τα τελευταία χρόνια - καθώς και η ίδρυση και η δράση του σημαντικού διεθνούς χριστιανικού καλλιτεχνικού συνδέσμου «Crescendo», που ξεκίνησε από μουσικούς κλασικής μουσικής κι έχει επεκταθεί τελευταία και σε άλλους τομείς της τέχνης. Tο κεφάλαιο όμως της μουσικής στην ευαγγελική εκκλησία είναι τεράστιο, και φυσικά δεν μπορούμε να το εξαντλήσουμε εδώ. Εξάλλου έχουν γραφτεί χιλιάδες σελίδες πάνω στο θέμα αυτό, καθώς και εκατοντάδες απ αυτόν που γράφει κι αυτές τις γραμμές, ώστε μάλλον περιττεύει να προσθέσει κι άλλα. Επίμετρο Συγκεφαλαιώνοντας τα παραπάνω, θα ρωτήσουμε: Στάθηκε η ευαγγελική εκκλησία και γενικότερα το μεταρρυθμιστικό κίνημα φιλικό απέναντι στην τέχνη; πρόσφερε ό,τι θα μπορούσε να προσφέρει σ αυτήν; πήρε απ αυτήν ό,τι θα μπορούσε να πάρει; Η απάντηση και στα τρία αυτά ερωτήματα, όπως εγώ τουλάχιστον νομίζω, είναι κατηγορηματική: Όχι, κάθε άλλο! Πολλές άδικες προκαταλήψεις κληρονομημένες οι περισσότερες από το παρελθόν, πολλές λαθεμένες ή στενόμυαλες ή κακόπιστες ερμηνείες της Αγίας Γραφής, αρκετές παρανοήσεις σε μεγάλο βαθμό ή και διαστρεβλώσεις της έννοιας του «πνευματικού» -όλα αυτά και άλλα ακόμη, μαζί και με την έλλειψη σχετικής παιδείας έδιωξαν την τέχνη και τους καλλιτέχνες μέσα από την εκκλησία ή τους έκαναν να παραμένουν αδρανείς μέσα σ αυτήν και να προσφέρουν το ταλέντο τους μονάχα έξω στον κόσμο, κι ίσως και κάποια «ψιχία» μόνο και μέσα στις εκκλησίες τους. Και δεν είναι μόνο αυτό. Η τέχνη είναι ένα ανεκτίμητο δώρο του Θεού στον άνθρωπο και η απουσία της, η απουσία δηλ. ή και η καταπίεση της φαντασίας και της ευαισθησίας στερούν από την ανθρώπινη προσωπικότητα πολύτιμες ιδιότητες που της έχει χαρίσει ο Θεός, ακυρώνοντας ουσιαστικά ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης: τη δημιουργικότητα του ανθρώπου, «του πλασθέντος κατ εικόνα και ομοίωσιν» του Θεού. Συνέχεια στη σελίδα ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ

19 Γ. Η Μεταρρύθμιση και η Εκπαίδευση Ο Πρώιμος Αλφαβητισμός των Προτεσταντικών Χωρών και οι Κοινωνικές και Πολιτικές Συνέπειές του: Μία Μακρο-ιστορική Θεώρηση του Μιχάλη Κελπανίδη Η κοινωνικοοικονομική και πολιτιστική ανομοιογένεια των χωρών της Βόρειας και της Νότιας Ευρώπης αποτελεί σήμερα ένα μεγάλο, αν όχι το μεγαλύτερο, εμπόδιο στις προσπάθειες της ενσωμάτωσης των ευρωπαϊκών κοινωνιών σε μία ευρωπαϊκή κοινωνία ως βάση της μελλοντικής Πολιτικής Ένωσης της Ευρώπης: ενώ οι βόρειες χώρες καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις στην παγκόσμια οικονομία με τα υψηλότερα κατά κεφαλή εισοδήματα, με τις πιο σύγχρονες τεχνολογίες και με τα πιο ανεπτυγμένα κράτη πρόνοιας, οι χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου δεν έχουν φθάσει καν στο επίπεδο της βιομηχανικής ανάπτυξης των σήμερα ανεπτυγμένων κοινωνιών και οι κοινωνικές νομοθεσίες τους βρίσκονται πολύ πιο κάτω από το υψηλό επίπεδο των θεσμοθετημένων κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών των βόρειων χωρών (Kelpanides 2013). Η αποκλίνουσα εξέλιξη των ευρωπαϊκών κοινωνιών άρχισε στο τέλος του Μεσαίωνα και η διαχωριστική γραμμή διασχίζει την Ευρώπη από το βορειοδυτικό προς το νοτιοανατολικό της άκρο. Από τον 16 ο αιώνα αρχίζει στις χώρες που βρίσκονται βόρεια της διαχωριστικής γραμμής η συνεχής ανοδική οικονομική και κοινωνική τους πορεία, η οποία οδήγησε τις χώρες αυτές στην κορυφή των ανεπτυγμένων χωρών του 20 ου αιώνα, με μόνη εξαίρεση την Ιρλανδία, η οποία θα εξηγηθεί παρακάτω. Το αντίθετο συνέβη στις χώρες που βρίσκονται νότια της διαχωριστικής γραμμής, οι οποίες χαρακτηρίστηκαν από στασιμότητα ή και οπισθοδρόμηση σε σχέση με το επίπεδο που κατείχαν στο τέλος του Μεσαίωνα, με μόνη εξαίρεση τη Γαλλία, για την οποία θα γίνει επίσης λόγος παρακάτω. Στην Ιστορική Κοινωνιολογία της οποίας ο σκοπός είναι η εξήγηση και όχι απλώς η περιγραφή των ιστορικών γεγονότων, το ερώτημα που προκύπτει είναι: Πώς εξηγείται αυτή η αντίθετη πορεία, που δίχασε την Ευρώπη, σαν να πρόκειται για δύο διαφορετικές ηπείρους (ενάντια στους ισχυρισμούς εκείνων που τονίζουν τις κοινές πολιτιστικές ρίζες των ευρωπαϊκών κοινωνιών στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα) με διαφορετικές πολιτιστικές παραδόσεις, που διαμορφώθηκαν πολύ νωρίς στη νεότερη ιστορία; Ποια είναι η εξήγηση της αυξανόμενης από τον 16 ο αιώνα διαφορετικότητας των ευρωπαϊκών κοινωνιών; Τα ιστορικά δεδομένα είναι σπάνια τόσο σαφή, όσο στην προκειμένη περίπτωση: Στις χώρες οι οποίες βρίσκονται βόρεια της διαχωριστικής γραμμής Αγγλία, Σκανδιναβικές Χώρες, Ολλανδία, Γερμανία και Ελβετία επικράτησε μετά το 1517 η Μεταρρύθμιση, με αποτέλεσμα οι χώρες αυτές να είναι αμιγώς ή στην πλειοψηφία του πληθυσμού τους προτεσταντικές, ανάμεσα στις οποίες την μόνη εξαίρεση μιας χώρας που παρέμεινε καθολική αποτελεί η Ιρλανδία. Η Ιρλανδία είναι συγχρόνως η μόνη από τις χώρες του ευρωπαϊκού βορρά, που δεν αναπτύχθηκε οικονομικά και κοινωνικά, αλλά βρίσκεται σε εξίσου χαμηλό επίπεδο κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης, όπως οι μεσογειακές χώρες (Flora 2000, Kennedy 1994, Brinton/Christopher/Wolff 1957). Οι χώρες που βρίσκονται νότια της διαχωριστικής γραμμής είναι αμιγώς ή κατά πλειοψηφία καθολικές, συμπεριλαμβανομένων στις νότιες χώρες και των ορθόδοξων χωρών της Βαλκανικής Χερσονήσου. Οι χώρες της Νότιας Ευρώπης δεν ακολούθησαν την εξελικτική πορεία των βόρειων χωρών, με συνέπεια να δημιουργηθεί το αναπτυξιακό χάσμα (cleavage) Βορρά και Νότου. Η Γαλλία υπερέχει των χωρών του ευρωπαϊκού νότου όσον αφορά την οικονομική ανάπτυξη και την πολιτική ισχύ της, μολονότι είναι αμιγώς καθολική χώρα, στην οποία οι Γάλλοι Προτεστάντες (Ουγενότοι) καταπιέστηκαν και εκδιώχθηκαν βίαια από τη Γαλλία στη διάρκεια των θρησκευτικών πολέμων. Κορύφωμα των διωγμών των Ουγενότων ήταν σφαγή της νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου (23 Αυγούστου 1572) στο Παρίσι, η οποία συνεχίστηκε τις επόμενες εβδομάδες και σε άλλες πόλεις της Γαλλίας. Πώς εξηγείται η υπεροχή της Γαλλίας σε σχέση με τις άλλες καθολικές χώρες; Η γαλλική ιστορία καθορίστηκε όσο η ιστορία καμίας άλλης ευρωπαϊκής χώρας από την πιο βίαιη αντιπαράθεση του κοσμικού «αθεϊστικού» κράτους, που δημιούργησε η Γαλλική Επανάσταση, προς την Καθολική Εκκλησία. Συνέπεια αυτής της εχθρότητας του κράτους προς την Καθολική Εκκλησία είναι η διχασμένη πολιτική κουλτούρα της Γαλλίας, η οποία εκφράστηκε στις πέντε μεγάλες καθεστωτικές ανατροπές (1789, 1815, 1870/71, 1940, 1958) και στην πολιτική αστάθεια που χαρακτήρισε την πολιτική ιστορία της Γαλλίας ουσιαστικά ως το πρόσφατο παρελθόν (Almond/Powell 1966, Almond/Powell/Mundt 1996). Οι επιτυχίες στην εκπαίδευση, στην οικονομία και σε άλλους τομείς, οι οποίες μπόρεσαν να πραγματοποιηθούν παρά τις συνθήκες πολιτικής αστάθειας, οφείλονται στο συγκεντρωτικό «ετατιστικό» γαλλικό κράτος και όχι στις επιδράσεις του Καθολικισμού. Το ερώτημα, που βρίσκεται στο επίκεντρο της παρούσας εργασίας, αφορά συνεπώς τις κοινωνικές αιτίες, που καθόρισαν στην Νεότερη Ιστορία την άνοδο των προτεσταντικών χωρών της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, των οποίων οι «ιδρυτικοί πατέρες» (founding fathers) ήταν προτεστάντες στις πρώτες θέσεις των ανεπτυγμένων χωρών του κόσμου, τις οποίες διατηρούν σήμερα ακόμα, 500 χρόνια μετά την έναρξη της Μεταρρύθμισης Οι αιτίες πρέπει να αναζητηθούν στο γεγονός ότι οι θρησκευτικές παραδοχές του Προτεσταντισμού άσκησαν καθοριστικές και ιδιαίτερα θετικές κοσμικές (secular) επιπτώσεις στην εξέλιξη των κοινωνιών, στις οποίες διαδόθηκε ο Προτεσταντισμός. Αναλυτικά διακρίνουμε τρεις διαστάσεις των επιπτώσεων της Μεταρρύθμισης στην εξέλιξη των κοινωνιών: (1) την εκπαιδευτική, (2) την πολιτική και (3) την κοινωνικοοικονομική διάσταση, οι οποίες είναι αλληλένδετες. ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

20 1. Οι εκπαιδευτικές επιπτώσεις της Μεταρρύθμισης Στην εκπαιδευτική διάσταση, ο ιστορικά πρώιμος αλφαβητισμός των προτεσταντικών κοινωνιών αποδείχθηκε ως παράγοντας μέγιστης σημασίας για την κοινωνική εξέλιξή τους. Ο αλφαβητισμός ενεργοποίησε οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά τους πληθυσμούς των κοινωνιών, στις οποίες διαδόθηκε ο Προτεσταντισμός. Η Ευαγγελική Εκκλησία οργάνωσε σε πολύ σύντομο διάστημα μετά την ίδρυσή της μία στοιχειώδη εκπαίδευση και προώθησε τη διάδοση βασικών γνώσεων γραφής και ανάγνωσης σε όλα τα ενήλικα μέλη της εκκλησίας, ώστε να είναι σε θέση να διαβάσουν το μεταφρασμένο στη γλώσσα τους Ευαγγέλιο. Το Ευαγγέλιο μεταφράστηκε άμεσα από την Ευαγγελική Εκκλησία στις ομιλούμενες ευρωπαϊκές γλώσσες. Την μετάφραση του Ευαγγελίου στην ζωντανή γερμανική γλώσσα την έκανε ο ίδιος ο Λούθηρος αμέσως μετά από την άρνησή του μπροστά στον αυτοκράτορα και στον εκπρόσωπο του Πάπα στην πόλη Worms τον Απρίλιο του 1521 να ανακαλέσει τις θέσεις του (Friedenthal 2005). Μία από τις πιο κεντρικές παραδοχές του Ευαγγελικού δόγματος είναι, ότι οι ευαγγελικοί χριστιανοί πρέπει να έχουν άμεση προσωπική κατανόηση του Ευαγγελίου. Από την παραδοχή αυτή απόρρεε η επιταγή για την Ευαγγελική Εκκλησία, να φροντίσει αποτελεσματικά για την υλοποίηση των προϋποθέσεων αυτής της κατανόησης, να προωθήσει δηλαδή τον αλφαβητισμό των μελών της Εκκλησίας. Η δράση της Ευαγγελικής Εκκλησίας προς αυτή την κατεύθυνση έδωσε έτσι μία εξαιρετική ώθηση στον αλφαβητισμό του πληθυσμού των προτεσταντικών κοινωνιών σε μία χρονική περίοδο, στην οποία το 70-80% του πληθυσμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών (και πάνω από 90% του παγκόσμιου πληθυσμού) δεν είχε ούτε στοιχειώδεις γνώσεις γραφής και ανάγνωσης (Κελπανίδης 2012: ). Ως εξαιρετικά σημαντική ιστορική συγκυρία για την διάδοση των θεολογικών αρχών του Προτεσταντισμού αποδείχθηκε η σχεδόν ταυτόχρονη με την έναρξη της Μεταρρύθμισης εφεύρεση της τυπογραφίας. Καθώς το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε ήταν η μετάφραση της Καινής Διαθήκης από τον Λούθηρο, η τυπογραφία τέθηκε ουσιαστικά στην υπηρεσία της Μεταρρύθμισης, δεδομένου ότι μόνο οι πληθυσμοί των ευαγγελικών κοινωνιών είχαν αποκτήσει γνώσεις γραφής και ανάγνωσης (Lindberg 2010: 34-36). Έτσι η Ευαγγελική Εκκλησία ήταν σε θέση να επικοινωνήσει εξ αποστάσεως με απομακρυσμένους χριστιανικούς πληθυσμούς και να τους διαφωτίσει σχετικά με το ευαγγελικό δόγμα, ενώ η Καθολική Εκκλησία όχι. Συνεπώς, ο κύριος θρησκευτικός λόγος για τον οποίο ο αλφαβητισμός των ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων προωθήθηκε ιστορικά στις προτεσταντικές χώρες, τις οποίες ακολούθησαν με σημαντική καθυστέρηση και με συνολικά μικρότερη επιτυχία οι καθολικές χώρες στην πορεία της Καθολικής Αντιμεταρρύθμισης, ήταν ότι, κατά το ευαγγελικό δόγμα, οι προτεστάντες χριστιανοί έπρεπε να είναι σε θέση να κατανοήσουν το μεταφρασμένο στη γλώσσα τους Ευαγγέλιο. Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει την ιστορική αυτή συγκυρία ο Γερμανός ιστορικός, Hans-Ulrich Wehler, Το κυρίαρχο μοτίβο, το οποίο έδωσε ώθηση στις εκπαιδευτικές διαδικασίες σε όλες τις προτεσταντικές χώρες από το δεύτερο τρίτο του 16ου αιώνα και μετά ήταν η επιμονή όλων των Ευαγγελικών Μεταρρυθμιστών να υποχρεώσουν τα μέλη της Ευαγγελικής Εκκλησίας να διαβάσουν την Αγία Γραφή στην μητρική τους γλώσσα. Αφού ο καθολικός ιερέας είχε πια απολέσει το ρόλο του ως μεσολαβητής για τη σωτηρία της ψυχής και η ακατανόητη λειτουργία, σε ξένη γλώσσα (στα λατινικά, Μ.Κ.) της Καθολικής Εκκλησίας είχε ανατραπεί, κάθε ευαγγελικός ιερέας όφειλε να ανταποκριθεί στο επίμονο αίτημα, να είναι σε θέση ο κάθε πιστός να διαβάσει μόνος του στο πλαίσιο της κατήχησης τη μεταφρασμένη από τον Λούθηρο στην ομιλούμενη γλώσσα Βίβλο. Πολλοί ηγεμόνες γερμανικών κρατιδίων και δημοτικοί άρχοντες θεώρησαν ότι είναι υποχρεωμένοι, ως εκπρόσωποι της κοσμικής εξουσίας να ανταποκριθούν στην εντολή αυτή. (Wehler, 1989: 284) Συνεπώς, ενώ τα αίτια της προώθησης του αλφαβητισμού ήταν καθαρά θρησκευτικά, το προβάδισμα που απέκτησαν οι πληθυσμοί των προτεσταντικών χωρών στη διάδοση των γνώσεων γραφής και ανάγνωσης είχε στη συνέχεια μια σειρά αλυσιδωτών κοινωνικών συνεπειών όσον αφορά την εδραίωση σταθερών δημοκρατιών, ισχυρών οικονομιών και αργότερα κρατών πρόνοιας στις χώρες αυτές. Ο Wehler παρατηρεί στο σημείο αυτό τα εξής: «Συνειδητοποιώντας κανείς αυτά τα καθαρά θρησκευτικά κίνητρα, που καθόρισαν τη διάθεση για μάθηση των Ευαγγελικών Χριστιανών, κατανοεί πως ο ισχυρισμός, ότι η άνθηση του εκπαιδευτικού συστήματος των προτεσταντικών χωρών οφείλεται στις ανάγκες του πρώιμου καπιταλισμού, δεν αποτελεί παρά μία εθελοτυφλούσα ιδεολογική διαστρέβλωση της πραγματικότητας» (Wehler, 1989: 285). Με την υποστήριξη της ζωντανά ομιλούμενης στην κάθε χώρα γλώσσας από πλευράς της Ευαγγελικής Εκκλησίας και την συνακόλουθη κατάργηση στη λειτουργία της «νεκρής» και μη κατανοητής από τα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα λατινικής γλώσσας, που ήταν το όργανο της πολιτιστικής κυριαρχίας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας η Ευαγγελική Εκκλησία συνέδεσε άμεσα τις ενέργειές της με τις πολιτικές προσπάθειες των βόρειων ηγεμόνων για τη συγκρότηση εθνικών κρατών στους χώρους της εδαφικής επικράτειάς τους. Με την σύμπραξη αυτή κράτους και εκκλησίας στις προτεσταντικές χώρες, η Ευαγγελική Εκκλησία έγινε στις βόρειες χώρες «κρατική εκκλησία» (State Church, Staatskirche ή Landeskirche) και ο ευαγγελικός κλήρος ενσωματώθηκε de facto με διάφορους τρόπους στην κρατική διοίκηση. Έτσι η στενή σύνδεση της πίστης στο Ευαγγελικό δόγμα με τις διαμορφούμενες νέες εθνικές ταυτότητες έδωσε μία εξαιρετικά ισχυρή ώθηση στις προσπάθειες της συγκρότησης εθνών και εθνικών κρατών στη Βόρειο Ευρώπη. Η ιστορική σημασία του αλφαβητισμού για την πολιτική εξέλιξη των ευρωπαϊκών χωρών μετά το τέλος του Μεσαίωνα συνίσταται συνεπώς πρώτο, στην ενεργοποίηση των πληθυσμών με τη διάδοση των γνώσεων γραφής και ανάγνωσης η οποία τους διάνοιξε τη δυνατότητα να κατανοούν γραπτά μηνύματα, τα οποία περιείχαν ένα μεγάλο εύρος πρακτικά, κοινωνικά και πολιτικά χρήσιμων πληροφοριών, που προέρχονταν από απομακρυσμένες πηγές εκτός του στενού πλαισίου της προφορικής επικοινωνίας μέσα στο άμεσο περιβάλλον της τοπικής κοινότητας. Με αυτή την έννοια, ο αλφαβητισμός των προτεσταντικών κοινωνιών «άνοιξε τα μάτια» των ανθρώπων μετά από αιώνες του σκοταδισμού και των δεισιδαιμονιών. Δεύτερο, η γλώσσα ορίζει κατά κύριο λόγο την διαχωριστική γραμμή της εθνικής ταυτότητας ανάμεσα στους ομοεθνείς και στους ξένους. Η εφεύρεση της τυπογραφίας στα μέσα του 15ου αιώνα λειτούργησε καταλυτικά για την επικράτηση εκείνων των γλωσσών, οι οποίες διέθεταν ήδη γραπτό αλφάβητο, γνωστό σε μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες, που μιλούσαν την συγκεκριμένη γλώσσα και για τις οποίες δημιουργήθηκε μία νέα αγορά παραγωγής και διακίνησης βιβλίων και δημοσιευμάτων. Από την άλλη πλευρά, η τύπωση και η διακίνηση βιβλίων σε ορισμένες γλώσσες λειτούργησε ανατροφοδοτικά ενισχύοντας αυτές τις γλώσσες και 276 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΑΣΤΗΡ της ΑΝΑΤΟΛΗΣ