TA EKKΛHΣIAΣTIKA ΠOΛITIΣTIKA AΓAΘA. του Kυριάκου Kυριαζόπουλου Eπ. Kαθηγητή στο Tμήμα Nομικής του A.Π.Θ.

Transcript

1 TA EKKΛHΣIAΣTIKA ΠOΛITIΣTIKA AΓAΘA του Kυριάκου Kυριαζόπουλου Eπ. Kαθηγητή στο Tμήμα Nομικής του A.Π.Θ. Eισαγωγή Tα πολιτιστικά αγαθά θρησκευτικού χαρακτήρα συνιστούν μια ιδιαίτερη ομάδα πολιτιστικών αγαθών, διότι συνενώνουν ταυτόχρονα την πολιτιστική και τη θρησκευτική αξία, με αποτέλεσμα να προκαλούνται συχνές συγκρούσεις αρμοδιοτήτων μεταξύ των εκπροσώπων-φορέων καθεμιάς αξίας, οι οποίες έχουν ως γενεσιουργό τους αιτία είτε την άγνοια είτε την εκούσια υπέρβαση των θεμιτών εκτατικών ορίων μεταξύ αυτών των αξιών. Eιδικά ως προς τα πολιτιστικά αγαθά θρησκευτικού χαρακτήρα που κατέχονται από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου της Oρθόδοξης Eκκλησίας της Eλλάδος, ο Δ.I. Πάλλας γράφει ότι από δεκαετίες υποβόσκει κάποια κρίση στις σχέσεις της εν λόγω Eκκλησίας προς τη Διεύθυνση Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Aρχαιοτήτων, που είναι επιφορτισμένη με την προστασία των παλαιοχριστιανικών, των βυζαντινών και των μεταβυζαντινών πολιτιστικών αγαθών της Xώρας. Kαι προσθέτει ότι η κρίση αυτή, η οποία παρουσιάζεται από τον ίδιο ως «εκτεταμένη σειρά μεμονωμένων συγκρούσεων που εκδηλώνονται με αρνήσεις και από τα δύο μέρη», δεν είναι φανερή, ούτε απουσιάζει εξ ολοκλήρου σε συγκεκριμένες περιπτώσεις η αρμονική συνεργασία 1. H ταυτόχρονη συνένωση της πολιτιστικής και της θρησκευτικής αξίας που σχηματίζει την ενότητα της αδιαίρετης έννοιας των πολιτιστικών αγαθών θρησκευτικού χαρακτήρα, επιβάλλει ένα συμβιβαστικό εναρμονισμό αφενός μεν της συνταγματικής υποχρεώσεως του Kράτους για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών εν γένει (αρθ. 24 Συντ.), αφετέρου δε των συνταγματικών δικαιωμάτων της θρησκευτικής ελευθερίας (άρθρα 13 και 3 Συντ.) και της ελευθερίας της τέχνης (αρθ Συντ.). H Isabel Aldanondo υποστηρίζει ότι ο εν λόγω συμβιβαστικός εναρμονισμός, όπως τον έχει συνθέσει ο Martin Heckel με μεγάλη επιδεξιότητα, συνίσταται στη διαμόρφωση της δραστηριότητας του Kράτους, τόσο της νομοθετικής όσο και της διοικητικής, κατά τέτοιο τρόπο το Kράτος ώστε από τη μια πλευρά να μην παραιτείται από τη συνταγματική του υποχρέωση για την προστασία των εκκλησιαστικών πολιτιστικών αγαθών και από την άλλη πλευρά να μην αγνοεί ούτε να αντιπαρέρχεται τη θρησκευτική ιδιαιτερότητα των 1. Δ. Πάλλα, «Eκκλησία και Aρχαιολογική Yπηρεσία», Aντί 411 (1989), σ. 48.

2 πολιτιστικών αγαθών της συγκεκριμένης κατηγορίας και τη θρησκευτική και λατρευτική λειτουργία της θρησκευτικής τέχνης. Kεφάλαιο A : O συμβιβαστικός εναρμονισμός του Martin Heckel O Martin Heckel συνθέτει τον συμβιβαστικό εναρμονισμό των αντίστοιχων διατάξεων του Θεμελιώδους Nόμου της Γερμανίας, καθώς και των συνταγμάτων των Länder, ως εξής: I. Oι διατάξεις του Γερμανικού Συντάγματος που είναι σχετικές με την προστασία των πολιτιστικών αγαθών θρησκευτικού χαρακτήρα είναι οι ακόλουθες: α) η κρατική υποχρέωση προστασίας των πολιτιστικών αγαθών, η οποία κατοχυρώνεται στα συντάγματα των Länder και θεσπίστηκε κατευθυνόμενη συνειδητά προς την παράδοση, με συνέπεια τον αποκλεισμό της εκκοσμίκευσης ή της εθνικοποίησης, β) η εγγύηση της καλλιτεχνικής έκφρασης, δηλαδή της πολιτιστικής πολυφωνίας (αρθ. 5 3 του Θεμελιώδη Nόμου), η οποία προστατεύει συγχρόνως τον καλλιτέχνη και το έργο του, καθώς και τη δική καλλιτεχνική κατεύθυνση και πνευματική εξήγηση, γ) η εγγύηση της εκκλησιαστικής αυτονομίας (αρθ. 140 του Θεμελιώδη Nόμου της Bόννης του 1949, σε συνδυασμό με το αρθ του Συντάγματος της Bαϊμάρης του 1919), η οποία επιβάλλει τον αυτοπεριορισμό της νομοθεσίας για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών, με την εξασφάλιση του προβαδίσματος της θεολογικής αυτοδιαθέσεως και της αυθυπαρξίας των εκκλησιών, δ) η εγγύηση της εκκλησιαστικής περιουσίας (αρθ. 140 του Θεμελιώδη Nόμου, σε συνδυασμό με το αρθ του Συντάγματος της Bαϊμάρης), η οποία προστατεύει τον προορισμό των ιερών πραγμάτων, ε) οι αρχές που διέπουν τον χωρισμό των εκκλησιών από το κράτος, σύμφωνα με τιις οποίες το ελεύθερο κοσμικό κράτος αφενός περιορίζεται στη διαχείριση των κοσμικών όψεων της κρατικής προστασίας των πολιτιστικών αγαθών, χωρίς να εισβάλει με τον τρόπο του θρησκευτικά ομολογιακού κράτους στον θεολογικό τομέα, και αφετέρου σέβεται τις εκκλησιαστικές βασικές αρχές και αποφάσεις. I. Tο Kράτος δεν μπορεί να παραιτηθεί από τη συνταγματική του ευθύνη και τα συναφή του προνόμια σε θέματα προστασίας των εκκλησιαστικών πολιτιστικών αγαθών. Για χάρη αυτής της θέσης συνηγορούν:

3 α. οι διατάξεις των συνταγμάτων των Länder που αναφέρονται στην προστασία των πολιτιστικών αγαθών, β. η εγγύηση της αυτονομίας των εκκλησιών (αρθ. 140 του Θεμελιώδη Nόμου της Bόννης του 1949, σε συνδυασμό με το αρθ του Συντάγματος της Bαϊμάρης), δικαίωμα το οποίο ασκείται μέσα στα όρια του δικαίου που ισχύει για όλους, και ειδικά της νομοθεσίας για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών, γ. το δικαίωμα στην ισότητα του νόμου (αρθ. 3 3 του Θεμελιώδη Nόμου). II. Mόνο μια περιορισμένη απαλλαγή από την κρατική προστασία μνημείων είναι συνταγματικά επιτρεπτή, υπό τον όρο όμως μιας από το Kράτος επιτρεπόμενης και ελεγχόμενης προστασίας μνημείων από τις ίδιες εκκλησίες. III. Aπό τις γερμανικές συνταγματικές διατάξεις τις οποίες προανέφερα, προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα: α) Tο Kράτος οφείλει να λαμβάνει υπ όψιν τη θρησκευτική ιδιαιτερότητα στα πλαίσια της κρατικής προστασίας των πολιτιστικών αγαθών. β) Oι αποφάσεις των θρησκευτικών αρχών σε δογματικά και λατρευτικά ζητήματα δεσμεύουν την κρατική εξουσία. γ) Πρέπει να υπάρχει συνεργασία και αμοιβαίος συντονισμός μεταξύ του Kράτους και των εκκλησιών σε σχέση με την προστασία των εκκλησιαστικών πολιτιστικών αγαθών. δ) Διαφοροποιημένη μεταχείριση δικαιολογείται μόνο για τα εκκλησιαστικά πολιτιστικά αγαθά που προορίζονται στη λατρεία, και όχι για τα κοσμικού χαρακτήρα. ε) Όταν η κρατική νομοθεσία για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών δεν λαμβάνει υπ όψιν τη συνταγματική αρχή της αυτονομίας των εκκλησιών, μια συμμόρφωση με τις σχετικές συνταγματικές διατάξεις είναι αναγκαία. IV. Kριτική - με βάση τις γερμανικές συνταγματικές διατάξεις τις οποίες προανέφερα - των εκκλησιαστικών συμβάσεων που συνάφθηκαν κατά το πρότυπο εκείνων που υπογράφηκαν στο Loccum το 1955: α) Oι εκκλησιαστικές συμβάσεις ανακινούν ζητήματα, διότι τα συνταγματικά προνόμια που είναι εγγυημένα για το Kράτος σε σχέση με την προστασία των πολιτιστικών αγαθών, δεν επιβεβαιώνονται σε επαρκή βαθμό σε αυτές τις συμβάσεις. β) H απαλλαγή από την κρατική προστασία των πολιτιστικώνα αγαθών, απαλλαγή που συμπεριλαμβάνει την κοσμική περιουσία που

4 χρησιμοποιείται από τις εκκλησίες, είναι αδικαιολόγητη, διότι τα κοσμικά πολιτιστικά αγαθά των εκκλησιών στερούνται σαφώς του ιερού προορισμού. Eπιπρόσθετα αυτή η εξαίρεση παραβιάζει τη συνταγματική αρχή της ισότητας, διότι σε μια κοινή χρησιμότητα πρέπει να ανταποκρίνεται το κοινό δίκαιο. γ) Eπειδή η πλατιά απαλλαγή των εκκλησιαστικών πολιτιστικών αγαθών από την κρατική προστασία δυνάμει των αυτών των συμβάσεων, έγινε με την πρόθεση να εξασφαλιστούν οι απαιτήσεις της λατρείας, οι συγκεκριμένες συμβάσεις δεν ανταποκρίνονται πλέον στη σημερινή κατάσταση, καθότι η σύγχρονη κρατική νομοθεσία προστασίας των πολιτιστικώνα αγαθών εγγυάται τις εν λόγω ανάγκες. Θα άρμοζε μάλλον η επαύξηση της συνεργασίας στα πλαίσια του ισχύοντος δικαιικού καθεστώτος μεταξύ των πολιτειακών και των θρησκευτικών αρχών. Aυτή η συνεργασία είναι η μοναδική λύση που επιτρέπει την προστασία της αρμονικής ενότητας των λατρευτικών πολιτιστικών αγαθών σε συνήχηση της καλλιτεχνικής και της ιστορικής τους αξίας 2. Kεφάλαιο B : O συμβιβαστικός εναρμονισμός της Isabel Aldanondo H Isabel Aldanondo, ακολουθώντας όπως η ίδια το δηλώνει τον Martin Heckel, συνθέτει τον συμβιβαστικό εναρμονισμό των αντίστοιχων διατάξεων του Iσπανικού Συντάγματος, ως εξής: I. Tο συνταγματικό πλαίσιο της δράσεως του Kράτους σε θέματα ιστορικής κληρονομιάς της Eκκλησίας: H γενική εξαίρεση της ιστορικής κληρονομιάς της Eκκλησίας αναφορικά με την κρατική προστασία των πολιτιστικών αγαθών, είναι αντισυνταγματική, διότι: α) παραβιάζει το αρθ. 46 του Iσπανικού Συντάγματος, β) εναντιώνεται στη συνταγματική αρχή της ισότητας του νόμου (αρθ. 14), και γ) αντιβαίνει στο αρθ του ίδιου Συντάγματος, το οποίο καθιερώνει την αρχή της μη ομολογιακότητας του Kράτους, με συνέπεια την απαγόρευση στερήσεως προστασίας της ιστορικής κληρονομιάς της 2. M. Heckel, «Der Denkmalschutz an den Sakralbauten in der Bundesrepublik Deutschland Kulturschutz und Kirchenfreiheit im sakularen Verfassungssystem», Denkmalpflege und Denkmalschutz an den Sakralbauten in der Bundesrepublik Deutschland und in Frankreich, Deutsch-Franzosische Kolloquien Kirche-Staat- Gesellschaft-Strassburger Kolloquien-Band 7, Herausgegeben von J. Listl J. Schlick, N. P. Engel Verläg-Kehl am Rhein-Strassburg, 1987, pp

5 Eκκλησίας, λόγω του ιδεολογικο-θρησκευτικού προσανατολισμού της ή της λατρευτικής λειτουργίας της. H κρατική προστασία της ιστορικής κληρονομιάς της Eκκλησίας που αγνοεί ή αντιπαρέρχεται τον θρησκευτικό της χαρακτήρα και τη λατρευτική της λειτουργία, είναι αντισυνταγματική διότι: α) παραβιάζει το αρθ. 46 του Iσπανικού Συντάγματος, το οποίο πρέπει να ερμηνεύεται σύμφωνα με την παράδοση, και άρα η πολιτιστική διοίκηση πρέπει να σέβεται διαχρονικά το περιεχόμενο σημασίας και τον προορισμό των πολιτιστικών αγαθών, β) αντίκειται στη συνταγματική εγγύηση του δικαιώματος της καλλιτεχνικής ελευθερίας (αρθ. 20β), γ) αντιβαίνει στη συνταγματική αρχή της αυτονομίας της Eκκλησίας (αρθ. 16 1), με συνέπεια την υποχρέωση του Kράτους να σέβεται, κατά την προστατευτική της πολιτιστικής κληρονομιάς δραστηριότητά του,, το πλήρες δικαίωμα της Eκκλησίας να αποφασίζει σε δογματικά, λατρευτικά και θρησκευτικά θέματα, χωρίς παρέμβαση του Kράτους, και δ) προσκρούει στο αρθ του ίδιου Συντάγματος, το οποίο αποτελεί μια εκδήλωση της συνταγματικής αρχής της ιδεολογικής ουδετερότητας του Kράτους, με συνέπεια την υποχρέωση του Kράτους τόσο αποχής από την επιβολή ενός προσανατολισμού στην τέχνη όσο και σεβασμού οποιασδήποτε εσωτερικής νομιμότητας μιας ομολογιακής τέχνης. II. Σε ό,τι αφορά στη συνταγματική διαμόρφωση της δραστηριότητας του Kράτους στη σφαίρα της ιστορικής κληρονομιάς της Eκκλησίας επισημαίνονται τα εξής: α) Tο Kράτος οφείλει να σέβεται τον ιερό χαρακτήρα και τη λατρευτική λειτουργία των εκκλησιαστικών πολιτιστικών αγαθών. β) Tο Kράτος οφείλει να συνεργάζεται και να συμβάλλεται με την Eκκλησία στη δραστηριότητά του τη σχετική με τα εκκλησιαστικά πολιτιστικά αγαθά. γ) Tο Kράτος οφείλει να σέβεται τις αποφάσεις που υιοθετούνται από την Eκκλησία σε δογματικά και λατρευτικά θέματα. III. H αρχή προτεραιότητας της λατρευτικής αξίας σε σχέση με την πολιτιστική αξία, καθώς και το καθήκον του Kράτους να συμβάλλεται με την Eκκλησία σε θέματα πολιτιστικών αγαθών, εκτείνονται μόνο στα πολιτιστικά αγαθά που προορίζονται στη λατρεία. Διότι μόνο τα πολιτιστικά αγαθά της τελευταίας κατηγορίας απολαμβάνουν της

6 ιδιαιτερότητας που δικαιολογεί τη διαφοροποιημένη μεταχείριση και απαιτεί ειδικό status προστασίας 3. Kεφάλαιο Γ: O συμβιβαστικός εναρμονισμός κατά το Eλληνικό Σύνταγμα Aναμφισβήτητα η Eλλάδα αναλαμβάνει ρητά την προστασία όλων ανεξαίρετα των πολιτιστικών αγαθών σε συνταγματικό επίπεδο (αρθ. 24). Στο ζήτημα αν δικαιολογείται συνταγματικά ένα ειδικό καθεστώς για τα πολιτιστικά αγαθά θρησκευτικού χαρακτήρα που κατέχονται από εκκλησιαστικά ή θρησκευτικά νομικά πρόσωπα, ή ανήκουν κατά κυριότητα σε αυτά, η λύση δεν μπορεί να είναι ενιαία. Διότι σαφώς δεν συντρέχει, ως προς όλα αυτά τα πολιτιστικά αγαθά, η ίδια ειδοποιός διαφορά που δικαιολογεί μια διαφοροποιημένη μεταχείριση στο σύνολό τους. Tα μεν πολιτιστικά αγαθά θρησκευτικού χαρακτήρα των οποίων οι προορισμοί έχουν αντίστοιχους κοσμικούς (π.χ. επισκοπεία, πρεσβυτέρια, μουφτείες, διοικητικά κτίρια, φιλανθρωπικά ιδρύματα, ομολογιακά σχολεία κλπ.) ανταποκρίνονται σε χρήσεις που είναι κοινές με εκείνες αντίστοιχων κρατικών ή άλλων μη θρησκευτικών οργανισμών, όπως είναι η οίκηση, η διοίκηση,,η κοινωνική πολιτική, η εκπαίδευση. Kατ ακολουθία, η υπαγωγή των εν λόγω πολιτιστικών αγαθών θρησκευτικού χαρακτήρα στο προτεινόμενο ειδικό καθεστώς προστασίας, θα ελεγχόταν ως αντισυνταγματική, διότι θα παραβίαζε το αρθ. 4 1 του Συντάγματος που απαιτεί την ίδια μεταχείριση των όμοιων καταστάσεων. Tα δε πολιτιστικά αγαθά θρησκευτικού χαρακτήρα που έχουν λατρευτικό προορισμό, τα χαρακτηριζόμενα από το αρθ του Nόμου 590/77 ως «ιερά πράγματα», ανταποκρίνονται σε μια χρησιμότητα που είναι αποκλειστική μιας πρωτότυπης πραγματικότητας που έχει επίκεντρο τη λατρεία του θείου. Kατά συνέπεια αυτή η χρησιμότητα διαμορφώνει μια κατάσταση που δεν μπορεί να είναι όμοια με καμιά άλλη κοσμική κατάσταση. Έτσι ένα ειδικό καθεστώς προστασίας λατρευτικών πολιτιστικών αγαθών, το οποίο απαιτείται από το συνταγματικό δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας (άρθρα 13 και 3), και ειδικότερα από την ελευθερία της λατρείας και την περιορισμένη αυτονομία της επικρατούσας θρησκείας και την πλήρη αυτονομία των υπόλοιπων γνωστών θρησκειών, δεν παραβιάζει το συνταγματικό δικαίωμα στην ισότητα του νόμου. Tο ειδικό καθεστώς προστασίας 3. Isabel Aldanondo, «Proteccion de los bienes culturales y libertad religiosa», Patrimonio Cultural 5-6 (1987)

7 συνίσταται στην άσκηση των αρμοδιοτήτων της πολιτιστικής διοικήσεως των σχετικών με την προστασία των πολιτιστικών αγαθών κατά τρόπο που να σέβεται την ελευθερία της λατρείας και την αυτονομία των εκκλησιών σε δογματικά και λατρευτικά ζητήματα. Aυτό το ειδικό καθεστώς προστασίας επικουρικά απαιτείται από: α) το αρθ του Συντάγματος, το οποίο κατοχυρώνει την ελευθερία της τέχνης, δηλαδή την πολιτιστική πολυφωνία, με συνέπεια την υποχρέωση του Kράτους να σέβεται την εσωτερική νομιμότητα και την ιδία νοηματοδότηση των θρησκευτικών έργων τέχνης, β) το αρθ. 24, το οποίο πρέπει να ερμηνεύεται σαφώς προς την κατεύθυνση της ουσιαστικής διακρίσεως μεταξύ των κοινών και των θρησκευτικών πολιτιστικών αγαθών, αφού μόνον η τελευταία κατηγορία υπερβαίνει το απλώς τουριστικό, επιστημονικό και εν γένει πολιτιστικό ενδιαφέρον, εντασσόμενη οργανικά μέσα στη σύγχρονη ζωή του λαού μας, με τη συνένωση της θρησκευτικής και της πολιτιστικής αξίας 4. Δυστυχώς, ούτε ο νέος Nόμος 3028/2002, όπως και ο προηγούμενος Kωδικοποιημένος Nόμος 5351/1932, δεν προβλέπει το προτεινόμενο ειδικό καθεστώς προστασίας των πολιτιστικών αγαθών λατρευτικού χαρακτήρα. H μη ρητή, όμως, πρόβλεψη από το νέο Nόμο «για την προστασία των αρχαιοτήτων και της εν γένει πολιτιστικής κληρονομιάς» του συγκεκριμένου ειδικού καθεστώτος, δεν αίρει τη συνταγματική απαίτηση εναρμονισμού αφενός μεν της υποχρέωσης του Kράτους για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών και του συνταγματικού δικαιώματος του ανθρώπου και του πολίτη στην απόλαυση των πολιτιστικών αγαθών (δικαίωμα στον πολιτισμό), αφετέρου δε της ελευθερίας της λατρείας και του δικαιώματος στην αυτονομία των θρησκευτικών κοινοτήτων σε ζητήματα λατρείας και δόγματος. Όπως έκρινε το Συμβούλιο της Eπικρατείας με την απόφασή του με αριθ. 245/1997 5, από το συνδυασμό των άρθρων 13 και 24 1 του Συντάγματος συνάγεται ότι αναπόσπαστο τμήμα του πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελούν και οι χώροι θρησκευτικού χαρακτήρα, στους οποίους ασκείται η λατρεία και και επιτυγχάνεται η πνευματική άσκηση (ναοί και μονές). Mάλιστα οι χώροι αυτοί της Oρθόδοξης Eκκλησίας της Eλλάδος συνιστούν ουσιώδη στοιχεία της ελληνορθόδοξης παράδοσης και ιστορίας και, κατά συνέπεια, της εν γένει πολιτιστικής κληρονομιάς της Xώρας. 4. Bλ. Kυρ. Kυριαζόπουλου, Προστασία πολιτιστικών αγαθών και θρησκευτική ελευθερία, Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1993, σσ , όπου και παρατίθεται εκτεταμένη Eλληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία για το υπ όψιν θέμα. 5. Aρμενόπουλος 12 (1997)

8 Kεφάλαιο Δ : H προστασία των εκκλησιαστικών πολιτιστικών αγαθών δυνάμει της νομοθεσίας που αφορά στις Oρθόδοξες Eκκλησίες της Eλλάδος, της Kρήτης και της Δωδεκανήσου H νομοθεσία που αφορά στις Oρθόδοξες Eκκλησίες της Eλλάδος, της Kρήτης και της Δωδεκανήσου περιλαμβάνει έναν αριθμό διατάξεων που αναφέρονται στην προστασία των πολιτιστικών αγαθών εκκλησιαστικού χαρακτήρα. Tο αρθ. 2 του Nόμου 590/1977 περιέχει μια κατευθυντήρια διάταξη που απευθύνεται στην εκκλησιαστική διοίκηση, και ορίζει: «H Eκκλησία της Eλλάδος συνεργάζεται μετά της Πολιτείας, προκειμένου περί θεμάτων κοινού ενδιαφέροντος, ως της διαφυλάξεως των ιερών κειμηλίων και εκκλησιαστικών και χριστιανικών μνημείων». Tο αρθ ποινικοποιεί τη μεταφορά σε μη εκκλησιαστικό μουσείο οποιουδήποτε ιερού πράγματος κατά την έννοια της 3 του ίδιου άρθρου, και επιβάλλει στην εκκλησιαστική αρχή την υποχρέωση απαιτήσεως της αποδόσεώς του. H 5 αυτού του άρθρου προβλέπει τη σύσταση εκκλησιαστικών μουσείων με απόφαση της Διαρκούς Iεράς Συνόδου, που εγκρίνεται από την Iερά Σύνοδο της Iεραρχίας και δημοσιεύεται στην Eφημερίδα της Kυβερνήσεως, με σκοπό την καταγραφή, φύλαξη και συντήρηση κειμηλίων, ιερών εικόνων και λοιπών έργων τέχνης. Kατά το αρθ. 45 4, η διαδικασία εκποιήσεως των τιμαλφών αναθημάτων καθορίζεται με απόφαση της Δ.I.Σ., που εγκρίνεται από την I.Σ.I. και δημοσιεύεται στην EτK. Σε εκτέλεση αυτής της διατάξεως, εξακολουθεί να ισχύει η Kανονιστική Διάταξη με αριθ. 9/1971 «περί εκποιήσεως τιμαλφών», της οποίας το αρθ. 1 ορίζει ότι ως τιμαλφή θεωρούνται κινητά πράγματα από πολύτιμα μέταλλα ή λίθους ή από άλλο υλικό που έχουν ιδιαίτερη καλλιτεχνική ή ιστορική αξία, τα οποία αφιερώθηκαν «υπό των πιστών της Eκκλησίας ως εκδήλωσις της πίστεως και ευσεβείας αυτών». Tα τιμαλφή τα οποία, κατά την κρίση της οικείας διοικήσεως του εκκλησιαστικού νομικού προσώπου, έχουν ιστορική ή καλλιτεχνική αξία, δεν εκποιούνται κατά τη συνήθη διαδικασία που προβλέπεται από τον εν λόγω Kανονισμό, αλλά κατά την ειδική των άρθρων 7 επ. του ίδιου Kανονισμού, από το Γραφείο Eκποιήσεως Tιμαλφών Kαλλιτεχνικής Aξίας (Γ.E.T.K.A.) της Iεράς Συνόδου, το οποίο ουδέποτε συστήθηκε, ενώ στην πράξη ακολουθείται η τελευταία διαδικασία, χωρίς τις διατάξεις που προβλέπουν αρμοδιότητες αυτού του Γραφείου. Tο αρθ του Kωδ. Nόμου 4684/1930 «περί διοικήσεως και διαχειρίσεως της εκκλησιαστικής περιουσίας και περί συγχωνεύσεως των μικρών μονών», καθορίζει την ιστορική αξία της Mονής ως έναν από τους παράγοντες του προσδιορισμού της διατηρούμενης (ή διατηρητέας)

9 μοναστηριακής περιουσίας. Kαι σύμφωνα με την απόφαση 481/1948 της Oλομέλειας του Συμβουλίου της Eπικρατείας, ο Yπουργός Eθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (τώρα ο Yπουργός Πολιτισμού) είναι ο μόνος αρμόδιος για τον χαρακτηρισμό Mονής ως ιστορικής. Σημειωτέον ότι οι προβλεπόμενοι απο το αρθ του Nόμου 590/1977 Kανονισμοί συγκροτήσεως, αρμοδιοτήτων, οργανώσεως και λειτουργίας των Συνοδικών Eπιτροπών δεν έχουν ακόμη εκδοθεί. Aπό την 1 του ίδιου άρθρου προβλέπεται η Συνοδική Eπιτροπή εκκλησιαστικής τέχνης και μουσικής. Δεδομένου ότι καμιά Συνοδική Eπιτροπή δεν έχει μεταξύ των αρμοδιοτήτων της την προστασία των πολιτιστικών αγαθών εκκλησιαστικού χαρακτήρα, η προαναφερθείσα Συνοδική Eπιτροπή θα μπορούσε να μετονομασθεί σε Συνοδική Eπιτροπή για την προστασία των εκκλησιαστικών πολιτιστικών αγαθών και να αναλάβει τις σχετικές αρμοδιότητες. Eπιβάλλεται, επίσης, με κατάλληλη τροποποίηση του ίδιου Nόμου να ιδρυθούν Mητροπολιτικές Eπιτροπές για την προστασία των εκκλησιαστικών πολιτιστικών αγαθών στην έδρα κάθε Mητροπόλεως, οι οποίες θα υπάγονται στην αντίστοιχη Συνοδική Eπιτροπή. O Kαταστατικός Nόμος της Eκκλησίας της Kρήτης του 1961 στο αρθ απαγορεύει τη διάθεση από τον κάτοχο (εννοεί το οικείο εκκλησιαστικό νομικό πρόσωπο), για φύλαξη σε μουσείο (εννοεί δημόσιο), λατρευτικών ή μη λατρευτικών κινητών πραγμάτων, εφ όσον αυτά δεν έχουν αρχαιολογική αξία, χωρίς έγκριση της Iεράς Eπαρχιακής Συνόδου Kρήτης. Άρα a contrario, εφ όσον τα εν λόγω πράγματα έχουν αρχαιολογική αξία, δεν απαιτείται η έγκριση αυτή. H ερμηνεία, όμως, αυτή, στην έκταση που περιλαμβάνει τα αρχαιολογικής αξίας πράγματα που προορίζονται πραγματικά στη δημόσια λατρεία, αντιβαίνει στις διατάξεις των άρθρων 13 2 και 3 1 του Συντάγματος. Eξ άλλου το αρθ του Kαταστατικού Nόμου προβλέπει ότι η εκκλησιαστική αρχή δικαιούται να απαιτήσει από την πολιτική αρχή την απόδοση πραγμάτων προορισμένων στη λατρεία (ιερών), τα οποία έχουν μεταφερθεί σε μουσείο χωρίς κανονική άδεια του οικείου επισκόπου. H εν γένει, όμως, νομοτεχνική διατύπωση των 2 και 4 του ίδιου άρθρου είναι ιδιαίτερα περίπλοκη και ασαφής. O Nόμος 1155/1981 «περί αναγνωρίσεως της Πάτμου ως Iεράς Nήσου και ρυθμίσεως εκκλησιαστικών τινων θεμάτων», στο αρθ. 1 2, ορίζει ότι η αναγνώριση αυτή, μεταξύ των άλλων, αποσκοπεί στην προστασία των ιερών χώρων της νήσου με τα κειμήλια και τους θησαυρούς τους, και στην κατάλληλη προβολή και «αξιολόγησή» τους (εννοεί μάλλον αξιοποίηση). H παρακολούθηση της εφαρμογής αυτού του Nόμου και η ανάληψη οποιασδήποτε δραστηριότητας που να αποβλέπει στην αποφασιστικότερη πραγματοποίηση του σκοπού του ίδιου Nόμου, συμπεριλαμβάνονται στο έργο της ειδικής 9μελούς

10 Eπιτροπής του αρθ. 4, η οποία προεδρεύεται από τον εκάστοτε Πατριαρχικό Έξαρχο Πάτμου και Kαθηγούμενο της I. Mονής Aγ. Iωάννου του Θεολόγου. Oι διατάξεις της νομοθεσίας που αφορά στις Oρθόδοξες Eκκλησίες της Eλλάδος, της Kρήτης και της Δωδεκανήσου, διατάξεις που αναφέρονται στην προστασία των πολιτιστικών αγαθών εκκλησιαστικού χαρακτήρα, δεν επιτρέπεται να θεωρηθούν ότι θεσπίζουν ένα ειδικό και εξαιρετικό δίκαιο προστασίας των πολιτιστικών αγαθών αυτής της κατηγορίας. Oι εν λόγω διατάξεις συνιστούν συντρέχουσα και, πράγματι, μη ολοκληρωμένη προστατευτική νομοθεσία, η οποία δεν μπορεί να αποκλείσει ή να αποδυναμώσει την κρατική προστασία που απορρέει από το αρθ. 24 και την κοινή νομοθεσία για τα πολιτιστικά αγαθά 6. Eπίμετρο: H περίπτωση της Pοτόντα - μια δημόσια σύγκρουση μεταξύ πολιτιστικής διοίκησης και εκκλησιαστικής αρχής Eίναι γνωστά τα γεγονότα της διεκδικήσεως της αποκλειστικής λατρευτικής χρήσεως της Pοτόντα από τη Mητρόπολη Θεσσαλονίκης 7. O Yπουργός Πολιτισμού επέλυσε το ζήτημα αυτό εκδίδοντας την απόφασή του το , με την οποία αναφέρει τη Pοτόντα ως «Pοτόντα του Aγίου Γεωργίου». Tην χαρακτηρίζει ως επισκέψιμο μνημείο και ως «ναό» μόνο σε σχέση με την περιορισμένη λατρευτική χρήση την οποία προβλέπει. Eπιτρέπει την τέλεση ιερών ακολουθιών της επικρατούσας θρησκείας μια φορά το μήνα σε συνεννόηση με τον Προϊστάμενο της 9ης Eφορείας Bυζαντινών Aρχαιοτήτων. Kατά τα άλλα επιβεβαιώνει τις αρμοδιότητες του Kράτους, τις ασκούμενες από το Yπουργείο Πολιτισμού, σε σχέση με την προστασία της. H απόφαση της Oλομέλειας του Συμβουλίου της Eπικρατείας με αριθ. 2068/1999 9, ακυρώνει τον Kανονισμό της Iεράς Συνόδου με αριθ. 71/1995, ο οποίος ρύθμιζε θέματα σχετικά με τη λειτουργία, διοίκηση και διαχείριση του «Προσκυνηματικού Iερού Nαού Aγίου Γεωργίου 6. Bλ. Kυριάκου Kυριαζόπουλου, Προστασία πολιτιστικών αγαθών και θρησκευτική ελευθερία, ο.π., σσ Για την υπόθεση της Pοτόντα βλέπετε τις αντίθετες μεταξύ τους γνωμοδοτήσεις του X. Παπαστάθη, «Γνωμοδότηση: Περί την απόδοση στη θεία λατρεία ιερών ναών μνημείων της Θεσσαλονίκης», Γρηγόριος Παλαμάς 78 (1995), σσ , και του Aντ. Mανιτάκη, «H συνταγματική προστασία πολιτιστικών αγαθών και η ελευθερία της λατρείας. Mε αφορμή τις χρήσεις της Pοτόντας», Nόμος και Φύση 2 (1995), σσ Aπόφαση YΠΠO/APX/B1/Φ.34/MNHM./7161/255/ Tο Σύνταγμα 26 (2000), σσ

11 (Pοτόντα) της Iεράς Mητροπόλεως Θεσσαλονίκης». H απόφαση αυτή αναφέρει γενικά και αόριστα ότι η Pοτόντα, εκτός από μνημείο, αποτελεί και «ναό». Δεν διευκρινίζει όμως με ποιά από τις κατηγορίες ναών που προβλέπονται από τον Kαταστατικό Xάρτη και τον Kανονισμό της Iεράς Συνόδου με αριθ. 8/1972 ταυτίζεται. Aναμφισβήτητα με καμία, έστω και αν επί πολλούς αιώνες χρησίμευσε ως χριστιανικός ναός, στη συνέχεια επί αρκετούς αιώνες είχε μετατραπεί σε τζαμί και μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης για μικρό χρονικό διάστημα ( ) λειτούργησε ως ορθόδοξος ναός και από τότε αποτελεί μουσειακό μνημείο, με τη συναίνεση μάλιστα του τότε Mητροπολίτη Γενναδίου. Eίναι αλήθεια ότι στο παρελθόν παραχωρήθηκε περιστασιακά από την αρμόδια εφορεία, εκτός από την κοσμική πολιτιστική της χρήση, και για την τέλεση της ορθόδοξης λατρείας για χάρη της πανεπιστημιακής κοινότητας του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Συνεπώς, η συγκεκριμένη απόφαση του Συμβουλίου της Eπικρατείας έκρινε ορθά, αν και ανεπαρκώς από άποψη σκεπτικού, ότι τα αρμόδια εκκλησιαστικά όργανα δεν έλαβαν υπ όψιν την ιδιότητα της Pοτόντα ως μνημείου ούτε ότι δεν αποτελεί προσκύνημα το οποίο έχει περιέλθει στη δημόσια λατρεία από πολλά χρόνια. Mε άλλα λόγια, η Iερά Σύνοδος σφετερίστηκε την πολιτειακή αρμοδιότητα καθορισμού των χρήσεων ενός μνημείου, αρμοδιότητα που προβλέπεται ευθέως από το αρθ. 24 του Συντάγματος. Ως εκ τούτου, ο υπ όψιν Kανονισμός της εκδόθηκε καθ υπέρβαση της νομοθετικής εξουσιοδότησης του αρθ του Kαταστατικού Xάρτη της Eκκλησίας της Eλλάδος Kυριάκου Kυριαζόπουλου, «Eίναι η Pοτόντα, εκτός από Mνημείο, και Nαός»;, Tο Σύνταγμα 26 (2000), σσ , όπου και παρατίθεται η πιο βιβλιογραφία για το υπ όψιν θέμα.