ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΕΦΗΒΩΝ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ

Transcript

1 Στο Ε. Πετρίδου & Ε. Πουλάκου (Επιμ.) Υγεία και Ποιότητα Ζωής, Αθήνα, Εκδόσεις Σίρρις, 1993, ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΕΦΗΒΩΝ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ Ντάβου Μ. Στόχος μου σε αυτή την ομάδα εργασίας είναι να σας παρουσιάσω δείγμα του υλικού που μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει με παιδιά και εφήβους για την πρόληψη του καπνίσματος. Δεν έχω επομένως, ετοιμάσει μια εντελώς δομημένη ομιλία, αλλά θα παρουσιάσω μερικά από τα ζητήματα που χρειάζεται να έχουμε υπ όψη γενικά για την αγωγή υγείας σε σχέση με το κάπνισμα. Όσα αναφέρω είναι στοιχεία που προέκυψαν από τη σχετική έρευνά μας στο Ιδρυμα Ερευνών για το Παιδί και από έρευνες που έγιναν σε άλλες χώρες. 1. Η Διαδρομή της Ανάπτυξης της Συνήθειας. Τα ερευνητικά δεδομένα επισημαίνουν τέσσερα κρίσιμα στάδια μέσα από τα οποία το κάπνισμα εξελίσσεται σε αναπόσπαστο κομμάτι της συμπεριφοράς και εντοπίζουν κατά προσέγγιση τις ηλικίες στις οποίες ανταποκρίνεται το κάθε στάδιο: α) την προετοιμασία (έως τα 11 χρόνια), β) τη μύηση και τον πειραματισμό (γύρω στα 11 με 12), γ) το πέρασμα από την περιστασιακή στη συστηματική χρήση (γύρω στα 14 με 15) και δ) την τελική φάση, της συστηματικής χρήσης και της εξάρτησης (μετά τα 15). Σε κάθε ένα από αυτά τα στάδια το κάπνισμα συνδέεται με διαφορετικές ψυχικές διεργασίες και καλύπτει ξεχωριστές ανάγκες. Στο στάδιο της προετοιμασίας, παραδείγματος χάριν, οι έφηβοι ανακαλύπτουν τα λειτουργικά και τελετουργικά στοιχεία που εντάσσουν το κάπνισμα στην καθημερινότητα τους, παρατηρώντας τους γονείς, τους φίλους ή άλλα σημαντικά πρόσωπα που καπνίζουν. Οι καπνιστές στο περιβάλλον του εφήβου δρουν ως πρότυπα, τα οποία καθορίζουν την έκταση και την ένταση της αρχικής εμπειρίας με το κάπνισμα. Η επίδραση των προτύπων, όπως και η απομυθοποίηση της τελετουργίας είναι, επομένως, σημαντικά στοιχεία που πρέπει να αξιοποιηθούν στη διαμόρφωση της παρέμβασης σε αυτή τη φάση. Αντίθετα, στο τρίτο στάδιο, έχει παρατηρηθεί μια αυξημένη επιθυμία του εφήβου καπνιστή να απαλλαχθεί από τη συνήθεια. Αν εκείνη την περίοδο η επιθυμία του δεν αξιοποιηθεί με κάποιο ειδικό πρόγραμμα που θα τον βοηθήσει να σταματήσει, ο έφηβος έχει μεγάλες πιθανότητες να εξελιχθεί σε συστηματικό καπνιστή. Σε αυτό το στάδιο, η παρέμβαση παίρνει τη μορφή ψυχολογικής υποστήριξης μέσα σε ομάδες εφήβων καπνιστών. Στο υλικό που θα σας παρουσιάσω υπάρχει δείγμα από τις δραστηριότητες τέτοιων ομάδων. Τα περισσότερα παιδιά δοκιμάζουν για πρώτη φορά το κάπνισμα πριν ή γύρω στα 11 χρόνια. Από τα ερευνητικά στοιχεία μπορούμε να σκιαγραφήσουμε αδρά τον έφηβο που καπνίζει για πρώτη φορά. Είναι συνήθως ένας έφηβος που φοιτά κανονικά στην πρώτη τάξη του γυμνασίου. Προμηθεύτηκε μάλλον το πρώτο τσιγάρο από οικείους ενηλίκους (γονείς ή συγγενείς). Καπνίζει μαζί με παρέες συνομηλίκων αλλά και μόνος του, συνήθως στο σπίτι του ή σε σπίτια φίλων και με μεγαλύτερη πιθανότητα από όσο οι μη καπνιστές να κάνει συστηματική χρήση οινοπνευματωδών ποτών. 63

2 2. Η Επίδραση των Γονέων και των Συνομηλίκων. Τόσο οι γονείς όσο και οι συνομήλικοι ασκούν σημαντική επιρροή σης καπνιστικές στάσεις και συνήθειες των εφήβων. Μέσα από τη στάση που τηρούν οι ίδιοι οι γονείς, επιδρούν στην ικανότητα των παιδιών τους να αντισταθούν ή να δεχτούν να δοκιμάσουν να καπνίσουν. Ακόμη και οι καπνιστές γονείς μπορούν να αντισταθμίσουν ως ένα βαθμό την επιρροή της δικής τους καπνιστικής συμπεριφοράς, αν εκφράζουν αρνητικές απόψεις για το κάπνισμα και δείχνουν ότι θα ήθελαν ή ότι προσπαθούν και οι ίδιοι να απεμπλακούν. Αρκετοί γονείς νομίζουν ότι το να αποτρέψουν τα παιδιά τους από το κάπνισμα θα τα ωθούσε να αντιδράσουν και να καπνίσουν ακόμη περισσότερο και συχνότερα, αλλά τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν το αντίθετο. Η συχνότητα του καπνίσματος των εφήβων αυξάνεται όταν οι γονείς είναι γενικώς επιτρεπτικοί. Ελάχιστοι γονείς έχουν επίγνωση της επιρροής της δικής τους συμπεριφοράς στις συνήθειες των παιδιών τους. Αρκετοί ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να καπνίσουν, ζητώντας τους να τους ανάψουν τσιγάρα ή ακόμη και προσφέροντας τους τσιγάρα. Στη δική μας έρευνα, αυτό παρατηρήθηκε για το ι / 3 σχεδόν των εφήβων που είχαν δοκιμάσει να καπνίσουν, αλλά και ξένες έρευνες έχουν εντοπίσει αντίστοιχα, αν και κάπως μικρότερα ποσοστά παιδιών, στα οποία το πρώτο τσιγάρο προσφέρθηκε από τους γονείς ή που πρωτοκάπνισαν μπροστά στους γονείς τους. Η φύση της επίδρασης του πατέρα-καπνιστή διαφέρει από αυτή της μητέρας-καπνίστριας. Ενώ και οι δυο μπορούν να επηρεάσουν τη στάση των παιδιών προς τα κάπνισμα, το παράδειγμα του πατέρα ως καπνιστή ή μη, είναι εκείνο που θέτει τους «κανόνες» της καπνιστικής συμπεριφοράς. Η αντίληψη της «κοινωνικής αποδοχής» του καπνίσματος καθορίζεται από ης συνήθειες του πατέρα. Η «νομιμοποίηση» του καπνίσματος από ανδρικά κυρίως πρότυπα ήταν φανερή και στις απαντήσεις των Ελλήνων εφήβων και ιδιαίτερα των κοριτσιών, που σημειώνουν ότι θα ήθελαν να καπνίσουν στο μέλλον «μαζί με το σύζυγο» τους ή «μόνον εάν καπνίζει και ο σύζυγος». Η επίδραση των γονιών είναι ιδιαίτερα σημαντική κατά την παιδική και προεφηβική ηλικία. Στην εφηβεία, η επιρροή ασκείται κυρίως από τους συνομηλίκους. Καθώς οι έφηβοι πλησιάζουν την κρίσιμη εποχή της συστηματικοποίησης της συνήθειας (δηλαδή γύρω στα 14 χρόνια) όλο και περισσότερο αυξάνεται ο αριθμός των εφήβων που καπνίζουν και η επιρροή που αυτοί θα ασκούν στους μη καπνιστές συνομηλίκους τους. Ενώ λοιπόν η επίδραση της ομάδας των συνομηλίκων εντοπίζεται στη μέση περίπου της εφηβείας, η επιρροή της οικογένειας ξεκινά πολύ νωρίτερα και επομένως θέτει, κατά κάποιο τρόπο, τα θεμέλια πάνω στα οποία ευδοκιμούν οι μετέπειτα προτρεπτικές επιδράσεις από όπου και αν προέρχονται. Η αρχική κατεύθυνση προς ένα τρόπο ζωής που βασίζεται σε υγιεινές (ή ανθυγιεινές) συνήθειες και σε ουσιαστικές (ή ψευδείς) διεξόδους, δίνεται από τους γονείς μέσα από μηνύματα, όχι μόνο λεκτικά. Για αρκετά παιδιά, το κάπνισμα είναι ένα φυσιολογικό κομμάτι της οικογενειακής ζωής, είναι ενταγμένο στην καθημερινότητα των γονιών τους και, επομένως, και στη δική τους καθημερινότητα. Το άναμμα ενός τσιγάρου συνοδεύει την κοπιαστική εργασία, τη χαλάρωση, τα γεύματα, ης συζητήσεις με φίλους. Προσδιορίζει χρονική διάρκεια («Μόλις τελειώσω το τσιγάρο μου, φεύγουμε»), ταυτίζεται με το διάλειμμα από κοπιαστική δουλειά («Ας καπνίσω ένα τσιγάρο και συνεχίζω»), γίνεται πρόκληση («Κάθισε να καπνίσεις ένα τσιγάρο»), είναι συνυφασμένο με πάμπολλες δραστηριότητες της καθημερινής ζωής. Και όταν στην οικογένεια δε διακινείται κανένα μήνυμα προβληματισμού ή δυσαρέσκειας, είναι επόμενο τα παιδιά να αντιλαμβάνονται το κάπνισμα ως φυσιολογικό προνόμιο που αποκτάται με την ωρίμανση. 3. Παροχή Γνώσεων ή Αλλαγή Στάσεων; Η εμπειρία από τη δική μας έρευνα αλλά και από αντίστοιχες σε άλλες χώρες είναι ότι δεν αρκεί να παρέχουμε στα παιδιά και στους εφήβους γνώσεις για τις επιπτώσεις του καπνίσματος. Οι νεότεροι έφηβοι δε θεωρούν συνήθως τους εαυτούς τους «πραγματικούς» καπνιστές ακόμη και αν καπνίζουν, με αποτέλεσμα να αισθάνονται ότι οι κίνδυνοι για την υγεία δεν τους αφορούν. Επιπλέον, υπάρχουν ενδείξεις ότι ως την ηλικία των 13 ετών περίπου, τα παιδιά και οι έφηβοι δεν κατανοούν πλήρως τη φύση ασθενειών, όπως ο καρκίνος ή η βρογχίτιδα και έτσι οι πληροφορίες που τους παρέχονται δεν υφίστανται την απαιτούμενη επεξεργασία που θα οδηγούσε σε μια βαθύτερη αλλαγή στάσης απέναντι στο κάπνισμα. 64

3 Η γνώση όμως, φαίνεται ότι δεν επηρεάζει ούτε τους μεγαλύτερους εφήβους. Τα πρώτα προγράμματα αγωγής υγείας που δημιουργήθηκαν έδιναν έμφαση στην παροχή πληροφοριών για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του καπνίσματος, όπως π. χ. ο καρκίνος των πνευμόνων ή τα καρδιαγγειακά νοσήματα, χωρίς όμως να συνδυάζουν και την επεξεργασία άλλων σημαντικών παραγόντων, κυρίως ψυχοκοινωνικών, που σχετίζονται με το κάπνισμα στην εφηβεία. Αλλά οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις φαίνονται στους έφηβους πολύ μακρινές και αντισταθμίζονται από άμεσες «θετικές» επιδράσεις, όπως η ψευδαίσθηση της ωρίμανσης ή η βελτίωση της αυτοεκτίμησης, με αποτέλεσμα να ξεχνιούνται σύντομα, πριν προλάβουν να αποθαρρύνουν τους έφηβους από το κάπνισμα. Ο μοναδικός ίσως τρόπος για να φέρει αποτέλεσμα η παροχή γνώσεων στους έφηβους είναι να επικεντρωθεί στις άμεσες επιπτώσεις, όπως π.χ. η μείωση της αντοχής ή η άσχημη μυρωδιά. Η αγωγή υγείας πρέπει, λοιπόν, να στοχεύει όχι τόσο στην παροχή γνώσεων όσο στην αλλαγή των στάσεων των παιδιών και των εφήβων, μέσα από την αντιστροφή του προτύπου του καπνιστή. 0 καπνιστής είναι στα μάτια των εφήβων, ένας άνθρωπος ώριμος, με μια δουλειά που του δημιουργεί σκοτούρες και προβλήματα, ο οποίος πέρασε ή περνάει στη ζωή του αρκετές συναισθηματικά δύσκολες στιγμές, από τις οποίες «ξεφεύγει» καπνίζοντας. Όταν σχετίζεται με ένα τέτοιο στερεότυπο, το κάπνισμα παίρνει τις διαστάσεις μιας εύκολης και αμέσως διαθέσιμης διεξόδου για τον έφηβο που θα ήθελε να δείχνει και να αισθάνεται ώριμος, που νοιώθει ότι έχει σκοτούρες με τα μαθήματα, με τους γονείς και με ένα σωρό άλλες εφηβικές αντίξοες συνθήκες, που διέρχεται μια εποχή μοναχικής, συναισθηματικής φόρτισης. Μερικές από τις απαντήσεις των εφήβων, θα μας δώσουν μια εικόνα της αντίληψης που έχουν για τον καπνιστή: Θα ήθελα να καπνίσω... - «όταν θα νομίζω ότι είναι σωστό για την ηλικία μου και δε θα ενοχλώ κανένα και όταν δε θα εξαρτιέμαι από άλλους που να μου λένε μη» - «όταν γίνω μητέρα» - «όταν πάω στρατό» - «όταν μεγαλώσω, με το σύζυγο μου» - «όταν μεγαλώσω, αλλά δε θα καπνίζω πολύ. Το πολύ δύο τσιγάρα την ημέρα» - «όταν παντρευτώ και μόνον αν καπνίζει κι ο άνδρας μου» - «όταν βγω με παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας» - «όταν μεγαλώσω και πηγαίνω για καφέ με παρέα» - «όταν ωριμάσω πιο πολύ» - «όταν είμαι πάρα πολύ στεναχωρημένη» - «όταν είμαι νευριασμένος» - «όταν μου σπάνε τα νεύρα» - «όταν νοιώθω μόνη» - «όταν είμαι στεναχωρημένη και όταν αγαπάω» - «όταν πεθάνουν όλοι οι γνωστοί που ξέρω κι αγαπώ» - «όταν θέλω να ξεχάσω» - «όταν πεθάνουν οι γονείς μου» - «άμα πάω φυλακή όταν έχω προβλήματα» - «Νομίζω ότι η δουλειά σου φέρνει στενοχώριες που σε κάνουν να καπνίσεις» Πώς μπορούμε να αλλάξουμε τη στάση των παιδιών και των εφήβων; Αν εκμεταλλευτούμε βασικές αρχές της διαφήμισης. Το ακροατήριο, το μήνυμα, το μέσο (κανάλι), το άτομο που μεταφέρει το μήνυμα και το πλαίσιο (περιβάλλον) είναι στοιχεία που συνθέτουν την επικοινωνία. Όταν το «ακροατήριο» είναι έφηβοι, χρειάζεται πρώτα από όλα να εκτμηθούν οι ιδιαίτερες ανάγκες που εξυπηρετεί το κάπνισμα στην εφηβεία. Ακόμη χρειάζεται η επιλογή ενός μηνύματος που να αγγίζει τις ανάγκες των εφήβων, ενός μέσου (καναλιού) επικοινωνίας που να είναι αποδεκτό από τον έφηβο, ενός ατόμου που ο έφηβος εμπιστεύεται και θεωρεί έγκυρη και αξιόπιστη πηγή και ενός περιβάλλοντος που ευνοεί την επικοινωνία. Θα σας περιγράψω μια διαφήμιση που δημιουργήθηκε από Ισπανούς συναδέλφους με στόχο την αλλαγή των στάσεων των εφήβων προς το κάπνισμα: Δύο αγόρια περίπου δεκαέξι ή δεκαεπτά ετών, στέκονται στη γωνία και συζητούν. Ο ένας από τους δύο καπνίζει. Κάποια στιγμή βγαίνει από το απέναντι σπίτι μια συνομήλικη τους κοπέλα κρατώντας τα βιβλία της. Είναι όμορφη και τα δύο αγόρια σταματούν τη συζήτηση και κοιτούν την κοπέλα με 65

4 θαυμασμό, παρακολουθώντας τις κινήσεις της. Η κοπέλα πλησιάζει στο «παπάκι» της, δένει τα βιβλία της στη σχάρα και ξεκινά. Καθώς φεύγει, τα βιβλία λύνονται και σκορπίζουν στο δρόμο. Τα αγόρια αλληλοκοιτάζονται με νόημα και ξεχύνονται στο δρόμο. Συναγωνίζονται ποιος θα μαζέψει πρώτος τα βιβλία της κοπέλας, έτσι ώστε επιστρέφοντάς τα, να καταφέρει να τη γνωρίσει. H κοπέλα στο μεταξύ, αντιλαμβάνεται oτι τα βιβλία της έπεσαν και σταματά. Τα δύο αγόρια τρέχουν αλλά ο καπνιστής λαχανιάζει μειώνει ταχύτητα, και σταματά (ο φακός επικεντρώνεται στο τσιγάρο που καπνίζει στο χέρι του). Παρακολουθεί το φίλο του με ανάμικτη ζήλεια και αγωνία. Ο φίλος του φτάνει πρώτος, μαζεύει τα βιβλία, τα δίνει στην κοπέλα, παίρνει για αντάλλαγμα ένα γλυκό χαμόγελο και κοιτάζει το φίλο του με ύφος θριαμβευτικό. Ο καπνιστής κάνει μια κίνηση απελπισίας. Κοιτάζει εκνευρισμένος το τσιγάρο που κρατά στο χέρι του και το πετά με θυμό στο δρόμο. Σε αυτή την ιστορία το μήνυμα επικοινωνεί με τις άμεσες επιπτώσεις του καπνίσματος, συνδέεται στενά με τις εφηβικές ανάγκες και ανησυχίες και είναι απλό. Ο έφηβος πετάει το τσιγάρο, μόνος του γιατί ανακαλύπτει ότι οι άμεσες επιδράσεις του στον οργανισμό τον «έφεραν δεύτερο», του στέρησαν την ευκαιρία μιας ενδιαφέρουσας γνωριμίας. Το μήνυμα μεταφέρεται στους έφηβους από ένα συνομήλικο τους, από ένα άτομο δηλαδή, που κατ' εξοχήν επηρεάζει τους εφήβους. Η ιστορία που περιβάλλει το μήνυμα, αγγίζει τις ανάγκες των εφήβων για επικοινωνία με το άλλο φύλο. Μια αντίστοιχη απόπειρα εκμετάλλευσης διαφημιστικών μέσων και αρχών, που απευθυνόταν σε μικρότερα παιδιά, έγινε και στην Αγγλία και είχε μεγάλη επιτυχία. Ένας «αντιήρωας» ο Νικ Ο' Τιν, βρώμικος, άσχημος και κακός, προσπαθούσε να καταστρέψει τα παιδιά προτείνοντας τους να καπνίσουν. Την κρίσιμη στιγμή εμφανιζόταν ο Σούπερμαν και έδιωχνε τον Νικ Ο' Τιν σώζοντας τα παιδιά! 4. Η Συγκινησιακή Επένδυση του Καπνίσματος. Θα κλείσω με λίγα λόγια σχετικά με το πώς επενδύουν συγκινησιακά στο τσιγάρο οι έφηβοι που γίνονται συστηματικοί καπνιστές. Οι έφηβοι που καπνίζουν έχουν χαμηλότερη αυτοεκτίμηση και μεγαλύτερη δυσκολία στις σχέσεις τους με τους καθηγητές, τους γονείς και τα αδέρφια τους. Το κάπνισμα γι αυτούς λειτουργεί ως μέσο βελτίωσης της αυτοεκτίμησής τους και ως διέξοδος (ή και αντίδραση) στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στις σχέσεις τους με σημαντικούς ενηλίκους. Το κάπνισμα δημιουργεί στον έφηβο την αίσθηση ότι είναι και φαίνεται ωριμότερος και αξιότερος από όσο στην πραγματικότητα αισθάνεται. Αλλά η αίσθηση της αποδοχής και της αξίας που αποκτάται με το κάπνισμα δεν πηγάζει από την εμπειρία του ίδιου του εφήβου. Δεν είναι μια εσωτερική, διαρκής αίσθηση, αλλά μια πρόσκαιρη ψευδαίσθηση. Ο έφηβος αναζητά την αποδοχή και την αξία σαν ιδιότητες που καθρεπτίζονται στα μάτια των «άλλων», όταν τον βλέπουν να καπνίζει. Όλες τις άλλες στιγμές η αποδοχή και η αξία «χάνονται». Έτσι, η επιβεβαίωση μέσω του καπνίσματος δεν επαρκεί για να επιφέρει πραγματική βελτίωση της αυτοεκτίμησης. Ο έφηβος εμπλέκεται σε μια διαδικασία αναζήτησης προσωπικής αξίας μέσα από μια συνήθεια που προκαλεί επιφανειακή, πρόσκαιρη και αβέβαιη ικανοποίηση. Όταν το κάπνισμα εμπλέκεται τόσο στενά και δρα τόσο άμεσα στη διαμόρφωση της εικόνας του εαυτού σε μια περίοδο με τόσο έντονες συγκινησιακές αναστατώσεις όπως η εφηβεία, αποκτά ιδιότητες μιας συνήθειας που αποτελεί ένα σχεδόν δομικό στοιχείο της προσωπικότητας που αναπτύσσεται. Οι επιδράσεις της συνήθειας συνδέονται με την αναπτυσσόμενη προσωπικότητα. Κάπνισμα και προσωπικότητα δομούνται μαζί, το τσιγάρο μετατρέπεται σε «μέρος του σώματος» και η εικόνα του εαυτού ταυτίζεται με την εικόνα του εαυτού ως καπνιστή. Κάθε απόπειρα διακοπής του καπνίσματος απειλεί να ανατρέψει ολόκληρη την αναπαράσταση του εφήβου για τον εαυτό του και για τη σχέση του εαυτού του με τους άλλους. Αν το κάπνισμα προσφέρει «προσωπική αξία», η διακοπή του την αφαιρεί. Αν προσδίδει ωριμότητα, η διακοπή του μετατρέπει το άτομο σε «μικρό» και επομένως, ανίσχυρο. Να λοιπόν, άλλος ένας λόγος που εξηγεί γιατί η απλή ενημέρωση για τις επιπτώσεις δεν επαρκεί για να προκαλέσει διακοπή της συνήθειας. Αντίθετα, είναι πιθανό η ενημέρωση να παρακινεί έντονες αντιστάσεις και να απορριφθεί πριν ακόμη εισέλθει στο γνωστικό σύστημα, ακριβώς επειδή απειλεί να ανατρέψει μια «ασφαλή» αναπαράσταση. Είναι εύκολο, λοιπόν, να κατανοήσει κανείς γιατί οι διαλέξεις για τις επιπτώσεις του καπνίσματος 66

5 .- που γίνονται στα αμφιθέατρα των σχολείων απευθύνονται, στην πραγματικότητα, μόνο σε εκείνους τους εφήβους που δεν απειλούνται συγκινησιακά. Επειδή αγγίζουν κυρίως τους εφήβους, που μη έχοντας εμπλέξει το κάπνισμα στις διαδικασίες αυτοορισμού και προσδιορισμού της αυτοεκτίμησης, αντέχουν (ίσως και επιδιώκουν) να ακούν για τις επιπτώσεις του. Όλοι οι υπόλοιποι, οι καπνιστές, είναι ουσιαστικά «κλειστοί» στις πληροφορίες και ο ομιλητής έχει χάσει το κοινό στο οποίο στοχεύει. Μετά από τις παραπάνω επισημάνσεις παρουσιάζονται δείγματα υλικών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ευαισθητοποίηση των παιδιών και των εφήβων σχετικά με το κάπνισμα. 67