ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

Transcript

1 3o ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΧΑΛΑΝΔΡΙΟΥ ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΙΣΤΟΡΙΑ-ΤΕΧΝΗ-ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

2 ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ Από τον 3ο-6ο αιώνα Ο πρώτος ναός της Αγίας Σοφίας θεµελιώθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο το 330 µ.χ. όταν ονόµασε τη µετέπειτα Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η ανέγερση του ναού ολοκληρώθηκε από τον γιο του Κωνστάντιο και τα εγκαίνια έγιναν το 346.Κατά την εποχή του Αρκαδίου, το 404, η πρώτη Αγιά Σοφιά πυρπολείται και θα κτισθεί εκ νέου από τον Θεοδόσιο Β'. Θα πυρποληθεί όµως και πάλι το 532, κατά τη Στάση του Νικά. Έτσι, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α' αποφασίζει να κατασκευάσει την εκκλησία από την αρχή, στον ίδιο χώρο, αλλά πολύ πιο επιβλητική, για να δεσπόζει στη Βασιλεύουσα. Τα θεµέλια αυτού του µεγαλοπρεπή ναού θα µπουν το 532, µε σχέδια που εκπόνησαν οι αρχιτέκτονες Ανθέµιος Τραλλιανός και Ισίδωρο ο Μιλήσιος.. Εικάζεται ότι επρόκειτο για ξυλόστεγη βασιλική, τρίκλιτη ή πεντάκλιτη. Αν και λίγα συµπεράσµατα µπορούν να εξαχθούν ως προς την αρχιτεκτονική αξία του οικοδοµήµατος, οι ιστορικές πηγές µαρτυρούν πως στο εσωτερικό του φυλάσσονταν ιερά κειµήλια µεγάλης αξίας, από χρυσό ή ασήµι. Σύµφωνα µε τις πλέον πρόσφατες προσπάθειες αναπαράστασης του ναού, υποθέτουµε πως είχε εύρος 52 µ. αποτελούµενη από ένα κεντρικό κλίτος και τέσσερις διακριτούς διαδρόµους. Κατά τη Στάση του Νικά το 532, υπέστη µεγάλη φθορά και το κτίσιµο του ναού που διατηρείται ως σήµερα δροµολογήθηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α.Αρχιτέκτονες του ναού ήταν οι γεωµέτρες Ανθέµιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε σε µικρό χρονικό διάστηµα και τα εγκαίνιά του τελέστηκαν στις 27 εκεµβρίου του 537. Τότε, σύµφωνα µε το θρύλο, ο Ιουστινιανός αναφώνησε «όξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί µε τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολοµών!», θέλοντας έτσι να εκφράσει το θαυµασµό του για το µνηµείο το οποίο ήταν πιο θαυµαστό από τον Ναό του Σολοµώντα στα Ιεροσόλυµα. Τριακόσια και πλέον εκατοµµύρια χρυσών δραχµών, κατ αντιστοιχία, είχαν δαπανηθεί για την ανέγερση αυτού του Ναού. Τα "θυρανοίξια" της Αγιάς Σοφιάς ακολούθησαν θυσίες χιλιάδων ελαφιών, βοών, προβάτων και ορνίθων και διανοµή χιλιάδων µοδίων σίτου στους φτωχούς καθώς και πολυήµερη πανήγυρη. Η τελευταία λειτουργία τελέστηκε στις 29 Μαΐου του Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η Αγία Σοφία έγινε τζαµί και µε την επανάσταση του Κεµάλ Ατατούρκ

3 µετατράπηκε σε µουσείο. Σήµερα ο ναός εξακολουθεί να είναι µουσείο, ενώ πραγµατοποιούνται σε αυτόν πολιτιστικές εκδηλώσεις, αλλά δυστυχώς και εκδηλώσεις που δεν αρµόζουν στο χώρο, όπως επιδείξεις µόδας. Παράλληλα γίνονται προσπάθειες για τη διάσωση των ψηφιδωτών του ναού. Η Αγία Σοφία θεµελιώθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο αλλά οικοδοµήθηκε από τον γιο του Κωνστάντιο( ).Τα εγκαίνιά της έγιναν το 364. Ο Σωκράτης, που έγραψε την Ιστορία της Εκκλησίας από το , αναφέρει:''...κατά, τον καιρόν τούτον (επί πατριάρχου Μακεδονίου) ο βασιλεύς την Μεγάλην Εκκλησίαν έκτιζεν, ήτις Σοφία µεν προσαγορεύεται νυν, συνήπται δε τη επωνύµω Ειρήνη...''Από τη φράση αυτή του Σωκράτη αλλά και από τις ανασκαφές(ramaganoglu,1945) προκύπτει ότι η Α' Αγία Σοφία, που χτίστηκε πάνω στα ερείπια του ναού του Απόλλωνος, είχε άµεση επαφή προς βορά µε την Αγία Ειρήνη και βρισκόταν ανάµεσα σ' αυτήν και στη σηµερινή Αγία Σοφία. Η Β' Αγία Σοφία χτίστηκε πάλι από τον Κωνστάντιο προς νότο της πρώτης, στη σηµερινή θέση της Αγίας Σοφίας του Ιουστινιανού. Ήταν µια µεγαλόπρεπη βασιλική µε τρεις αψίδες και πέντε κλίτη. Στην προς δυσµάς είσοδό της είχε ωραίο πρόπυλο µε αέτωµα και κιονοστοιχία. Τα εγκαίνια της Β' Μεγάλης Εκκλησίας έγιναν από τον πατριάρχη Ευδόξιο το 360. Οι ναοί αυτοί υπέστησαν ζηµιές κατά καιρούς, καταστράφηκαν από πυρκαγιές. Κατά τη διάρκεια της Συνόδου του 381 επί Θεοδοσίου Α'( ) πυρπολήθηκαν από τους Aρειανούς. Κατά την εξορία του Χρυσοστόµου από τούς οπαδούς του το 404. Η Γ' Μεγάλη Εκκλησία είναι έργο τού Θεοδοσίου Β' ( ).Στην πραγµατικότητα δεν ήταν ανοικοδόµηση παρά επιδιόρθωση και συνένωση διαφόρων τµηµάτων της Α' και Β' Αγίας Σοφίας µε ορισµένες προσθέσεις και παραλλαγές. Τα εγκαίνιά της έγιναν το 415. Κατά τη στάση του Νίκα καταστράφηκαν από πυρκαγιές τόσο η Αγία Ειρήνη όσο και η Γ' Αγία Σοφία του Θεοδοσίου Β'. Μέτα την καταστολή της στάσεως ο Ιουστινιανός( ) αµέσως αποφάσισε το χτίσιµο της σηµερινής ' Αγίας Σοφίας επάνω στα ερείπια της βασιλικής του Κωνστάντιου. Έπειτα από 40 µέρες έθεσε τα θεµέλια και µετά πέντε χρόνια, το εκέµβριο του 537 έγιναν τα εγκαίνια του Ναού από τον πατριάρχη Μηνά. και είναι γνωστή η φράση: '' όξα τω Θεώ, τω καταξιώσαντί µε τοιούτον έργον έπιτελέσαι. Νενίκηκά σε Σολοµών!''

4 Αγία Σοφία Η Αγία Σοφία θεµελιώθηκε το 326, στη θέση ενός ειδωλολατρικού ναού. Στα εγκαίνια ήταν παρών ο Κωνσταντίνος, ο οποίος είχε επιστρέψει από τη Σύνοδο της Νίκαιας λίγους µήνες νωρίτερα. Αφιερώθηκε στη Θεία Σοφία, τη Σοφία του Λόγου ή το Λόγο του Θεού δηλαδή στον ίδιο το Χριστό. Όταν, το έτος 532, καταστράφηκε από πυρκαγιά, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός αποφάσισε να την αποκαταστήσει σε βαθµό µεγαλοπρέπειας πρωτόγνωρο: Να δηµιουργήσει ένα οικοδόµηµα που θα ήταν η εξιλέωση για κάθε παράπτωµα και αµαρτία του ως ηγεµόνα. Ένα ναό που θα θύµιζε την κατατρόπωση της αταξίας και της εξέγερσης, και την έλευση της ειρήνης και της ηρεµίας στην πρωτεύουσα και την αυτοκρατορία. Ένα ναό που θα ενσάρκωνε τη δόξα του και που οι επόµενες γενιές θα τον αντίκριζαν σαν θαλερό µνηµείο της βασιλείας του. Ένα ναό που θα τιµούσε και τη µνήµη της αυτοκράτειρας του, Θεοδώρας, εκείνης που µε τη γενναιοφροσύνη της είχε σώσει το θρόνο που κινδύνευε, εκείνης που η εικόνα της βρισκόταν αποτυπωµένη µαζί µε τη δική του πάνω σε κάθε νόµισµα και που το όνοµα της έστεκε πλάι στο δικό του πάνω σε κάθε διάταγµα. Θα ήταν ένας ναός αντάξιος των ιδρυτών του και όσο µπορούσαν να εξασφαλίσουν η τέχνη των ανθρώπων και οι δυνατότητες, που εµοιάζαν τώρα να προσφέρονται απεριόριστες αντάξιος του Σωτήρα για τη λατρεία του οποίου προοριζόταν. ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ Ως κύριος αρχιτέκτονας για την κατασκευή της Αγίας Σοφίας επιλέχθηκε ο Ανθέµιος από τις Τράλλεις, ο ικανότερος, όπως λέγεται, αρχιτέκτονας και µηχανικός του αιώνα. Πρώτος απ όλους τους Έλληνες χρησιµοποίησε τη δύναµη του ατµού «ένας άνδρας» λέει ο Αγαθίας «ικανός να µιµηθεί σεισµούς και κεραυνούς». Συνεργάτες του ήταν ο Ισίδωρος από τη Μίλητο και

5 ο Ιγνάτιος, που είχε αποκαταστήσει τον Αυγουστεώνα, αρχιτέκτονες σχεδόν ισάξιοι του Ανθέµιου σε ικανότητα και φήµη. Ειπώθηκε ότι ένας άγγελος αποκάλυψε στον αυτοκράτορα τα σχέδια της Αγίας Σοφίας µέσα σε όνειρο, όχι βέβαια στο σύνολο τους και µε κάθε λεπτοµέρεια, αλλά εκείνη τη µοναδική ιδέα, την κύρια σύλληψη, που οι αρχιτέκτονες αργότερα θα ανέπτυσσαν και θα της έδιναν µορφή. Κι αυτή ήταν η ιδέα ενός τρούλου, που θα είχε τη µεγαλύτερη δυνατή διάµετρο, που θα ήταν τµήµα του µεγαλύτερου δυνατού κύκλου, θα υψωνόταν σε ιλιγγιώδες ύψος και θα υποβασταζόταν από όσο το δυνατόν λιγότερα στηρίγµατα. Η αποκάλυψη δεν βρισκόταν στην απλή σύλληψη ενός τρούλου που δεν αποτελούσε νέα ιδέα, έστω κι αν στη συνέχεια µονοπωλήθηκε σχεδόν από µία και µοναδική σχολή αλλά στο τελειότερο συνταίριασµα όλων αυτών των όρων. Ο Ανθέµιος δεν θα ανέπτυσσε απλώς ένα ήδη υπάρχον σύστηµα ούτε και θα γινόταν ταπεινός αντιγραφέας του. Η βυζαντινή αρχιτεκτονική µε το έργο αυτό θα έφτανε στην πλήρη ακµή της σχεδόν µονοµιάς. Η Αγία Σοφία ήταν «ταυτόχρονα προάγγελος και υπέρτατη έκφραση ενός νέου ρυθµού». Ισίδωρος ο Μιλήσιος O Ισίδωρος ο Μιλήσιος ήταν Έλληνας µαθηµατικός, µηχανικός και αρχιτέκτονας. Ως βοηθός του Ανθέµιου από τις Τράλλεις, συµµετείχε στην ανοικοδόµηση του ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας µεγάλη συµβολή στην εκπόνηση και υλοποίηση των αρχιτεκτονικών σχεδίων. Πιθανότατα συµµετείχε επίσης στην κατασκευή άλλων έργων επί της αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού Α', όπως και στην επίβλεψη αντιπληµµυρικών και οχυρωµατικών έργων. Σηµαντική ήταν η συµβολή του στα µαθηµατικά, κυρίως µέσα από τη διάδοση κειµένων του Ευκλείδη και του Αρχιµήδη. Σε αυτόν οφείλεται η συλλογή και η διάδοση των σχολίων του Ευτόχιου πάνω σε έργα του Αρχιµήδη και του Απολλώνιου. ηµιούργησε µια αξιόλογη συλλογή µε έργα του Αρχιµήδη, η οποία ολοκληρώθηκε κατά τον 9ο αι. από τον Λέοντα. Συνέθεσε επίσης σύγγραµµα που διαπραγµατευόταν το έργο του Ήρωνα Περί καµαρικών. Ο ίδιος ήταν δάσκαλος των µαθηµατικών, αλλά και ιδρυτής σχολής µηχανικών. Σύµφωνα µε τον Ευτόχιο, ο Ισίδωρος ήταν επίσης εφευρέτης οργάνου, σε µορφή διαβήτη, για τη χάραξη παραβολών.

6 Ανθέµιος ο Τραλλιανός Ο Ανθέµιος ο Τραλλιανός ήταν Έλληνας µηχανικός µαθηµατικός και αρχιτέκτονας, καθηγητής της Γεωµετρίας στην Κωνσταντινούπολη. Γεννήθηκε στην πόλη Τράλλεις της Λυδίας, από όπου και η προσωνυµία του. Ο Ανθέµιος συνεργάσθηκε µε τον Ισίδωρο τον Μιλήσιο για την κατασκευή του Ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη (532 µ.χ.), µετά από ανάθεση του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, καθώς ο προηγούµενος ναός είχε καταστραφεί στη Στάση του Νίκα. Ο Ανθέµιος προερχόταν από µια µορφωµένη οικογένεια. Είχε 4 αδελφούς και ο πατέρας τους, ο Στέφανος ο Τραλλιανός, ήταν γιατρός. Από τους αδελφούς του, ο ιόσκουρος ακολούθησε το πατρικό επάγγελµα στις Τράλλεις, ο Αλέξανδρος το ίδιο αλλά στη Ρώµη, όπου έγινε ένας από τους πιο φηµισµένους γιατρούς της εποχής του, ο Ολύµπιος ήταν βαθύς γνώστης του Ρωµαϊκού ικαίου, ενώ ο Μητρόδωρος έγινε διακεκριµένος γραµµατικός στην Κωνσταντινούπολη. Τα τολµηρά σχέδια που κατέστρωσε ο Ανθέµιος για τον ναό της Αγίας Σοφίας επιδεικνύουν τόσο τις γνώσεις του, όσο και την άγνοιά του. Το κορυφαίο σχεδιαστικό του επίτευγµα εδώ αφορά τον τρούλο του ναού, που φαίνεται σαν να αιωρείται στον αιθέρα, πάνω από τα γήινα. Οι δεξιότητές του ως πολιτικού µηχανικού διαφάνηκαν και στην επισκευή των αντιπληµµυρικών έργων του Νταράς. Μία ιστορία που θρυλείται σχετικά µε τον Ανθέµιο ίσως ρίχνει κάποιο φως στον χαρακτήρα και τα επιστηµονικά ενδιαφέροντά του: Μετά από µία διαµάχη µε τον γείτονά του Ζήνωνα, ο Ανθέµιος προσοµοίωσε σεισµούς, αστραπές και βροντές στο δώµα, όπου εκείνος φιλοξενούσε τους καλεσµένους του, χρησιµοποιώντας καµπύλους καθρέφτες και ατµό που διοχέτευσε µε δερµάτινους σωλήνες κάτω από το δάπεδο. Ο Ανθέµιος ήταν εξίσου ικανός ως µαθηµατικός. Περιέγραψε την κατασκευή της ελλείψεως µε νήµα, όπως αναφέρει σχόλιο του Ευτόχιου στις Κωνικές τοµές του Απολλωνίου και συνέγραψε πραγµατεία πάνω στις κωνικές τοµές, µία θαυµάσια προετοιµασία για τον σχεδιασµό του τρούλου της Αγίας Σοφίας. Συνέταξε επίσης µία επισκόπηση για τα είδη και τις διατάξεις των κατόπτρων στο έργο του για τα παράδοξα µηχανήµατα, που ήταν γνωστό στους Άραβες µαθηµατικούς, όπως ο Ιµπν αλ-χαϊθάµ. Στη διαδικασία δηµιουργίας επιφανειών που ανακλούν προς ένα σηµείο (εστιάζουν) α) όλες τις ακτίνες αδιακρίτως διευθύνσεως που περνούν από ένα άλλο σηµείο και

7 β) µία δέσµη παράλληλων ακτίνων, ο Ανθέµιος ανακαλύπτει µία ιδιότητα κωνικής τοµής που δεν βρίσκεται στο έργο του Απολλωνίου. ΜΙΑ ΥΠΕΡΟΧΗ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ Σ όλη την αυτοκρατορία στάλθηκαν προκηρύξεις για το έργο που είχε ξεκινήσει ο Ιουστινιανός και καλούσαν πιστούς και ευσεβείς να συνεισφέρουν. Πατριωτισµός, προσωπική φιλοδοξία, επιθυµία για την εύνοια του αυτοκράτορα, ελπίδα για προβιβασµό, όλα αυτά, συνταιριασµένα µε ειδωλολατρική σχεδόν δεισιδαιµονία και γνήσια ευσέβεια, εξασφάλισαν τη µέγιστη δυνατή ανταπόκριση. Αφού αναφερόµαστε στην Αγία Σοφία του Ιουστινιανού λογικό είναι οι αδρές γραµµές να αποτυπώνουν τη δική του δόξα. Είναι όµως περισσότερο προϊόν και δηµιούργηµα ενός λαού που βίωνε την καλύτερη στιγµή του, την χρυσή εποχή του. Είναι η έκρηξη ενθουσιασµού ενός ολόκληρου αιώνα παρά η αργή οικοδόµηση αυτοκρατορικής ισχύος. Σ αυτό το κτίσµα τότε επικεντρώθηκαν σχεδόν όλα, και έτσι παραµένει από τότε. Είναι όλη η ψυχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Συνεισφορές έρχονταν από την Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική, ακόµη και από τις πιο αποµακρυσµένες επαρχίες. Οι πλούσιοι έδιναν από το περίσσευµα τους. Ήταν όµως πολλές κι οι φτωχές χήρες που έδωσαν ό,τι είχαν και δεν είχαν. Αυτοκρατορικοί, εθνικοί, ιδιωτικοί θησαυροί έρρεαν σαν ποτάµι καθώς το έργο προχωρούσε. Όταν οι επίγειοι πόροι δεν αρκούσαν, η εξ ουρανού βοήθεια δεν έλειπε. Ένας άγγελος, έλεγαν, µε τη µορφή νεαρού αγωγιάτη, είχε οδηγήσει αρκετά µουλάρια µέσα σε µυστικές σπηλιές και τα είχε φέρει πίσω µε τα πανέρια φορτωµένα χρυσάφι. Ο ίδιος ο Ιουστινιανός είχε καταπιαστεί µε το χτίσιµο του ναού, πλάι στους εργάτες. Ο µύθος αναφέρει ότι οι αγγελικοί αρωγοί ήταν ακούραστοι, όπως κι εκείνος. Τη νύχτα, όταν κοιµόνταν όλοι καταπονηµένοι από την εντατική δουλεία εκτός απ τους φρουρούς -, οι τοίχοι εξακολουθούσαν να υψώνονται από αόρατα χέρια. ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ Κάποτε, την ώρα που οι εργάτες ξεκουράζονταν στη µέση της ηµέρας, ένας άντρας µε λευκή ενδυµασία εµφανίστηκε ξαφνικά στο αγόρι που φύλαγε τα εργαλεία τους και του είπε να ξαναφωνάξει γρήγορα τους άντρες στη δουλειά τους. Το αγόρι δίσταζε να αφήσει το πόστο του και τότε ο ξένος του είπε προσπαθώντας να

8 τον πείσει: «Θα µείνω εγώ εδώ ώσπου να γυρίσεις». Ο µικρός έτρεξε να ειδοποιήσει τους εργάτες αλλά, πριν επιστρέψει, κάποιος είπε την ιστορία στον αυτοκράτορα. Εκείνος αποφάνθηκε ότι ο λευκοντυµένος ξένος ήταν άγγελος. Έδωσε στο αγόρι πολλά χρήµατα και το έστειλε αµέσως σε µια µακρινή επαρχία της αυτοκρατορίας, αφού πρώτα τον έβαλε να ορκιστεί ότι ποτέ δεν θα γυρνούσε πίσω. Οι κατώτερες τάξεις πιστεύουν ότι, κάπου γύρω από την Αγία Σοφία, ο άγγελος που ξεγελάστηκε προσµένει ακόµα το αγόρι να γυρίσει. Πίστευαν ότι κάποια ουράνια µουσική ψυχαγωγούσε τους εργάτες όταν κουράζονταν. Ο αυτοκράτορας δεν παρέλειπε να βλέπει σηµαδιακά όνειρα όταν υπήρχε αµφιβολία ως προς κάποια ακανθώδη λεπτοµέρεια. Έτσι, όταν οι αρχιτέκτονες δεν συµφωνούσαν κάποια στιγµή για το σχήµα της αψίδας, ένας άγγελος εµφανίστηκε στον αυτοκράτορα σε ένα όραµα και του υπέδειξε ότι πρέπει να είναι τριπλή -όπως τελικά έγινε-, σε αναγνώριση της Αγίας Τριάδας. Οι τόσοι θρύλοι, που ακόµη διαφυλάσσονται µε αγάπη και επαναλαµβάνονται, «αποδεικνύουν», όπως λέει ο Bayet, «πώς αυτό το τεράστιο έργο πέρασε µέσα στη λαϊκή φαντασία».

9 Ο ναός ήταν έτοιµος για καθιέρωση στις 24 εκεµβρίου του 537. Η µεγάλη λιτανεία ξεκίνησε από το ναό της Αγίας Αναστασίας, πέρασε µεγαλόπρεπα δίπλα από τον Ιππόδροµο και το Μεγάλο Ανάκτορο, µέσα από τον Αυγουστεώνα και κατευθύνθηκε στη νότια πύλη του εσωτερικού νάρθηκα. Εκεί, ο Ιουστινιανός έβγαλε το στέµµα του µόνο τότε µε τόση ευχαρίστηση και το απέθεσε στα χέρια του πατριάρχη Μηνά. Κατόπιν, µόνος του, διάβηκε την κεντρική πύλη και, πάλι µόνος, προχώρησε µέχρι τον άµβωνα. Με ψυχή γεµάτη από το µεγαλείο που εκπληρώθηκε και από απέραντη ευγνωµοσύνη, αναφώνησε τα λόγια που δεν θα σβήσουν ποτέ από τη µνήµη όσο αντέχει η Αγία Σοφία. Τα είπε µάλιστα τόσο µεγαλόφωνα ώστε κι αυτοί που δεν είχαν περάσει το κατώφλι τα άκουσαν: «Ας είναι δοξασµένος ο Θεός που µε αξίωσε να κάµω αυτό το έργο. Νενίκηκά σε, Σολοµών». Την ώρα που µιλούσε είχε σταθεί δίπλα σε ένα µεγαλειώδες ψηφιδωτό το οποίο απεικόνιζε το Σολοµώντα να κοιτά γύρω του µε απορία και θαυµασµό. Εκείνη την ηµέρα όλος ο πληθυσµός της πρωτεύουσας γιόρτασε µε έξοδα του αυτοκράτορα. Επιπλέον, µεζούρες στάρι και εκατοντάδες κιλά χρυσάφι µοιράστηκαν στους φτωχούς. Το πρωί των Χριστουγέννων ο ναός άνοιξε για να µπορέσει να εκκλησιαστεί το κοινό. Οι ευχαριστίες και οι πανηγυρισµοί κράτησαν δύο εβδοµάδες περίπου. Ολόκληρη η κατασκευή, που τώρα στεκόταν µεγαλειώδης κι ολοκληρωµένη, είχε αναδυθεί από τις στάχτες της σε διάστηµα µικρότερο από έξι χρόνια χρόνος εκπληκτικά σύντοµος. Τέτοιο επίτευγµα, δηλαδή το να υλοποιηθεί τόσο γρήγορα, θα είχε σταθεί αδύνατο αν η ευσεβής συνεισφορά του έθνους δεν ήταν αντάξια εκείνης του αυτοκράτορα. Ο ναός του Αγίου

10 Πέτρου στη Ρώµη χρειάστηκε 120 χρόνια για την ανέγερση του του Αγίου Παύλους το Λονδίνο 35 χρόνια, η Νοτρ Νταµ στο Παρίσι 72 χρόνια, ο Καθεδρικός του Μιλάνου πάνω από 500 χρόνια, ο Καθεδρικός της Κολονίας 615 χρόνια. Είναι σίγουρα εκπληκτικό το πως η Αγία Σοφία, που ολοκληρώθηκε αιώνες πριν αυτοί οι σεβάσµιοι χριστιανικοί ναοί ξεκινήσουν καν, δεν χρειάστηκε ούτε έξι χρόνια! ΤΟ ΑΠΑΝΗΡΟΤΕΡΟ ΟΙΚΟ ΟΜΗΜΑ ΠΟΥ ΧΤΙΣΤΗΚΕ ΠΟΤΕ ΑΠΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΧΕΡΙΑ Το κόστος παραµένει ακόµη στο πλαίσιο της εικασίας. Ίσως η προσεκτική και λεπτοµερής εκτίµηση του Έλληνα ιστορικού, καθηγητή Παπαρρηγόπουλου, είναι κοντά στην αλήθεια. Υπολογίζει την αξία της γης και το κόστος των υλικών, της εργασίας, της διακόσµησης και των εκκλησιαστικών σκευών σε περίπου 324 εκατοµµύρια ελληνικές δραχµές, ή περίπου 64 εκατοµµύρια δολάρια [της εποχής]. Η κοινή εκτίµηση για το κόστος του ναού του Αγίου Πέτρου είναι 240εκατοµµύρια φράγκα, ή λιγότερο από 48 εκατοµµύρια δολάρια. Πρέπει να έχουµε κατά νου ότι κανένας άλλος χριστιανικός ναός δεν συγκρίνεται µε την Αγία Σοφία όσον αφορά την ποικιλία και τη σπανιότητα των µαρµάρων και, πάνω απ όλα, την αφειδώλευτη χρήση αργύρου, χρυσού και πολύτιµων λίθων στη διακόσµηση και τα ιερά σκεύη. Η δαπάνη για την Αγία Σοφία ήταν αναµφίβολα υψηλότερη από αυτήν οποιουδήποτε άλλου ιερού χώρου που δηµιουργήθηκε ποτέ από χριστιανικό λαό προς δόξαν του Θεού του. Σήµερα είναι εντελώς αδύνατο να φανταστούµε, έστω αµυδρά, πώς πρέπει να ήταν αυτός ο ναός έτσι όπως τον αντίκρισε ο Ιουστινιανός. Όλα όσα µπορούσαν να δηµιουργήσουν η δύναµη, ο πλούτος, η τέχνη, οι ικανότητες και η ευσέβεια του πολιτισµένου κόσµου ήταν εκεί, σ αυτό τον επιβλητικό χώρο. Υπέρλαµπρος, ο ναός εκτεινόταν και υψωνόταν µπροστά στη γοητευµένη µατιά του αυτοκράτορα. Από τότε, αµέτρητα αντερείσµατα, µεγάλα και µικρά, ψηλά και χαµηλά, κτίσµατα κάθε είδους, έχουν συσσωρευτεί τριγύρω του, πνίγοντας και παραµορφώνοντας το σχήµα του. Το φως πολλών απ τα παράθυρα έχει κρυφτεί και πολλά ακόµα έχουν κλείσει. Με τη µουσουλµανική λατρεία, τα ψηφιδωτά, αν και διατηρήθηκαν, έχουν καλυφθεί. Έχουν σβηστεί οι σταυροί και τα άλλα χριστιανικά εµβλήµατα. Εξαφανίστηκαν τα αµέτρητα πολύτιµα στολίδια από ασήµι και χρυσάφι.

11 Ο διάκοσµος και η λατρευτική επίπλωση που πρόσθεσαν οι Οθωµανοί είναι αταίριαστα κι αποτελούν παραφωνία µέσα στην όλη αρχιτεκτονική του οικοδοµήµατος. Κυρίως, δεν πρέπει να ξεχνά κανείς ότι η Αγία Σοφία προηγείται κατά αιώνες από τους ναούς µε τους οποίους συνήθως συγκρίνεται κι ότι έχει φθαρεί από τα βήµατα των προσκυνητών και έχει ξεθωριάσει από τη σκόνη που συνόδευε αµέτρητα πλήθη πιστών εδώ και πάνω από χρόνια. Η ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΤΡΟΥΛΟΥ Ο αιθέριος τρούλος ήταν και είναι το απαράµιλλο αριστούργηµα της Αγίας Σοφίας. Σαράντα πέντε γενεές εξελισσόµενου πολιτισµού και τεχνικής έχουν περάσει από τότε, χωρίς να έχουν δηµιουργήσει όχι µόνο κάτι ανώτερο αλλά ούτε καν ισάξιο του. Συγκριτικά, η αρχιτεκτονική τελειότητα των θόλων µπορεί να αποδοθεί ως εξής: Φανταστείτε µια κατακόρυφο από την κορυφή του θόλου ως το επίπεδο της βάσης του. Βάλτε την κατακόρυφο στον αριθµητή και στον παρονοµαστή τη διάµετρο του θόλου: όσο µικρότερο είναι το κλάσµα που θα πάρετε τόσο πιο τέλειος είναι ο θόλος. Η διάµετρος του τρούλου της Αγίας Σοφίας είναι 31 µέτρα. Η κατακόρυφος του, η απόσταση από την κορυφή έως τη βάση του, είναι 14 µέτρα. Η διάµετρος του θόλου του Αγίου Πέτρου είναι 42 µέτρα και η κατακόρυφος του 57 µέτρα. Η διάµετρος του θόλου στο Πάνθεον, -τώρα Σάντα Μαρία Ροτόντα είναι 43 µέτρα και η κατακόρυφος του είναι ίδια. Οι λεπτοµέρειες αυτές είναι απολύτως απαραίτητες για την κατανόηση αυτού που αποτελεί µοναδική διάκριση της Αγίας Σοφίας. Οι δύο άλλοι τεράστιοι θόλοι, εκπληκτικά αριστουργήµατα και οι δύο, ωχριούν σε κάλλος όπως και σε τόλµη µπροστά στον αιθέριο θόλο που ο Ανθέµιος ύψωσε πριν χρόνια. Στον Άγιο Πέτρο, ο θόλος είναι συµπλήρωµα του οικοδοµήµατος και όχι το κύριο στοιχείο της σχεδίασης του. Υπάρχει χάρη στο οικοδόµηµα και όχι αυτό χάρη στο θόλο. Στην Αγία Σοφία, αντίθετα, ο τρούλος είναι ο σκοπός, ενώ η κατασκευή στην οποία ακουµπά δεν είναι παρά το µέσον που τον αναδεικνύει και τον υψώνει προς τον ουρανό.

12 Η ιστορική σπουδαιότητα της Αγίας Σοφίας δεν γνωρίζει όρια. Καµία άλλη εκκλησία σε καµία χώρα σ ολόκληρο τον κόσµο, κανένα άλλο οικοδόµηµα που υψώθηκε ποτέ από την τέχνη των ανθρώπων δεν αποτέλεσε τόσο σηµαντικό και ουσιαστικό κοµµάτι στη ζωή ενός έθνους. «Στο όνοµα της συµπυκνώνεται ολόκληρη η βυζαντινή ιστορία». Οι καθεδρικοί ναοί της Ρενς, του Αγίου Πέτρου, η Νοτρ Νταµ, το Αβαείο του Γουεστµίνστερ, ο Παρθενώνας, αν και ανακαλούν συνειρµούς που συναρπάζουν και γοητεύουν, δεν ξυπνούν τόσες απροσµέτρητες µνήµες. Η Αγία Σοφία αποτελεί τον επίσηµο χώρο λατρείας µιας ολόκληρης αυτοκρατορίας όπου εκκλησία και κράτος ήταν ένα, µιας αυτοκρατορίας που για πάνω από χρόνια, ήταν η κληρονόµος και η ισάξια της Ρώµης

13 Αρχιτεκτονική Ο ναός είναι κτισµένος σε αρχιτεκτονικό ρυθµό βασιλικής µε τρούλο. Ο κυρίως χώρος του κτίσµατος έχει σχήµα περίπου κύβου. Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί, (κτιστοί τετράγωνοι στύλοι), που απέχουν µεταξύ τους ο ένας από τον άλλο 30 µ., στηρίζουν τα τέσσερα µεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο τρούλος, µε διάµετρο 31 µέτρων. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση του (ο σύγχρονος ιστορικός Προκόπιος λέει:...δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα κοµµάτι ουρανού που κρέµεται στη γη...). Γενικά ο ναός είναι ορθογώνιο οικοδόµηµα µήκους 78,16 µ. και πλάτους 71,82 µ. κτισµένο στη Ν. πλευρά του πρώτου λόφου της Πόλης µε κατεύθυνση ΝΑ. Περιβάλλεται από δύο αυλές την βόρεια και την δυτική καλούµενη και αίθριο. Συνορεύει Ν µε τα Πατριαρχικά κτίρια τα οποία συνδέονταν µε το Αυγουσταίο, τη µεγάλη δηλαδή πλατεία που βρίσκοταν το λαµπρό από πορφυρό µάρµαρο άγαλµα της Αυγούστας Ελένης. Το αίθριο Υπαίθρια µαρµαρόστρωτη και περίστυλη αυλή στο µέσον της οποίας ήταν η "κοµψή φιάλη" η µαρµάρινη κρήνη που έφερε την ονοµαστή καρκινική επιγραφή "ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ". Στο αίθριο επίσης φέρονται κάποια ίχνη οικοδοµήµατος. O έξω και o κυρίως νάρθηκας Πέντε πύλες από το αίθριο οδηγούν στον έξω νάρθηκα και από αυτόν άλλες πέντε πύλες οδηγούν στον εσωτερικό νάρθηκα, από τις οποίες η µεσαία πύλη λέγεται και Μεγάλη ή Ωραία Πύλη. Από τον έσω νάρθηκα εννέα πύλες, τρεις ανά κλίτος οδηγούν στον κυρίως Ναό. Οι τρεις µεσαίες εξ αυτών καλούνται Βασιλικές πύλες επειδή εξ αυτών εισήρχετο ο Αυτοκράτορας στις επίσηµες τελετές. Και οι δύο νάρθηκες καταλαµβάνουν περίπου το ίδιο πλάτος του Ναού µε µικρό

14 µήκος εισόδου ο καθένας. Εκατέρωθεν του νάρθηκα διασώζονται προσαρτήµατα µεγάλης ιστορικής σηµασίας. Το προς Ν. εκαλείτο Προπύλαιο του Νάρθηκα ή Ωραία Πύλη που από τον 10ο αιώνα ήταν η κύρια είσοδος στον Ναό. εξιά αυτού του προπυλαίου ήταν τοαποδυτήριον (µητατώριον) όπου ο Αυτοκράτορας κατά την είσοδό του άλλαζε το τζιτζάκιο και φορούσε το σαγίο. Πάνω από τον έσω νάρθηκα είναι ο γυναικωνίτης, εξ ου και το όνοµα "νάρθηξ γυναικωνίτιδος" η είσοδος στον οποίο οδηγούσε άλλο προαύλιο της Β. πλευράς (στο σχέδιο κάτω πλευράς). Ο κύριος Ναός Η είσοδος στον κυρίως Ναό, όπως προαναφέρθηκε, ήταν οι τρεις Βασιλικές πύλες και οι έξι, ανά τρεις εκατέρωθεν, του έσω νάρθηκα. Ο κυρίως Ναός χωρίζεται σε τρία κλίτη (στοές θα λέγαµε σήµερα), των οποίων το µεσαίο είναι διπλάσιου πλάτους των εκατέρωθεν. Το εσωτερικό σχέδιο είναι απλούν. Τέσσερις πεσσοί, κτιστοί στύλοι, συνδέονται µεταξύ τους µε υπερώα τόξα στα οποία και φέρονται επιθόλια τόξα συναποτελώντας έτσι µια περιµετρική βάση επί της οποίας και εδράζει ο τεράστιος θόλος. Η περιµετρική βάση φέρει πλήθος στυλιδίων υπό µορφή παραθύρων από τα οποία και ολόκληρος ο Ναός καταυγάζεται από το φως. Η όλη κατασκευή παρουσιάζει πράγµατι την εντύπωση µια αρµονίας φωτός και αρχιτεκτονικής. Τα 100 αυτά παράθυρα, 40 επί της στεφάνης του θόλου και τα υπόλοιπα στα ηµιθόλια, τις κόγχες και τους τοίχους προσδίδουν την εικόνα της ανακρέµασης του θόλου από τον ουρανό, οι δε ακτίνες του Ήλιου που εισέρχονται στο χώρο δίνουν την εντύπωση να άγονται από τους ουρανούς. Γενικά τα τόξα, τα ηµιθόλια και ο εκπληκτικός θόλος στηρίζονται στους τέσσερις πεσσούς οι λίθοι των οποίων φέρονται στερεοµένοι µε χυτό µόλυβδο και σιδερένιους µοχλούς. Στη δε κατασκευή του θόλου έχουν χρησιµοποιηθεί ελαφρόπετρες από τη Ρόδο που φέρουν την επιγραφή "Μεγάλης Εκκλησίας του Κωνσταντίνου". Εξωτερικά και επί της κορυφής του θόλου φέροταν ο µέγας "ερυσίπτολις σταυρός" (=έρεισµα της πόλης), που έχει αντικατασταθεί µε την ηµισέληνο.

15 Μετά τη µετατροπή του ναού σε µουσουλµανικό τέµενος προστέθηκαν τέσσερις µιναρέδες. Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΩΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΟ ΤΕΜΕΝΟΣ Ο ιστορικός ναός,η ψυχή και η καρδιά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας,ήταν πλέον ένα σύµβολο, που έκλεισε µέσα του τον πόνο και την ελπίδα του δουλωµένου Γένος των Ελλήνων. Τα τραγούδια, οι θρύλοι, οι µονωδίες και τα ανακαλήµατα κρατούσαν επί αιώνες ζωντανή την εικόνα του περιλάλητου ναού. Ο πορθητής Μωάµεθ Β εισήλθε στην Αγία Σοφία τρεις ηµέρες µετα την Αλωση, την 1 η Ιουνίου 1453,για την προσευχή της Παρασκευής, και αφού ο ναός είχε καθαρθεί εξωτερικά και εσωτερικά, σύµφωνα µε τον µουσουλµανικό νόµο. Η Μεγάλη Εκκλησία είχε ήδη µεταβληθεί σε ισλαµικό τέµενος, αλλά µε το ίδιο ιστορικό βυζαντινό : Τζαµί Αγία Σοφία κεµπήρ ( = τέµενος µέγα την Αγίας Σοφίας ).Για την προσαρµογή του χριστιανικού ναού στους τύπους και στις ανάγκες της ισλαµικής λατρείας έπρεπε να γίνουν σοβαρές τροποποιήσεις, που αλλοίωσαν εσωτερικά και εξωτερικά τη βυζαντινή εικόνα του. Ο σταυρός στην κορυφή του θόλου αφαιρέθηκε,στην θέση του τοποθετήθηκε η ηµισέληνος και υψώθηκε ο πρώτος πλινθόκτιστος µιναρές. Η εικόνα του Παντοκράτορα, που, σύµφωνα µε τα σχέδια του Fossati δέσποζε στον τρούλο, επιχρίσθηκε ή και καταστράφηκε εντελώς, και στη θέση του γράφτηκε µε αραβικούς χαρακτήρες η φραση του Κορανίου : Εν ονόµατι του Θεού, Του ελεήµονος και ευσπλάχνου. Ο Θεός είανι το φως του ουρανού και την γης. Το φως Του υπάρψει µέσα Του, και δεν µοιάζει µε το φως του πρωινού άστρου, ούτε µε το φως των λαµπερών ούτε µε το φως των λύχνων.

16 ΨΗΦΙ ΩΤΑ ΚΑΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ Ένα είδος αγιογραφίας είναι οι τοιχογραφίες. Στη λιγότερο πολυτελή αυτή τεχνική, οι τεχνοτροπικές τάσεις είναι ανάλογες µε των ψηφιδωτών, αλλά παρουσιάζουν περισσότερες ποικιλίες και διαβαθµίσεις. Κατά τον 20ο και 11ο αιώνα κυριαρχεί η τάση προς τις µεγάλες µνηµειακές συνθέσεις, µε έντονα περιγράµµατα και εκφραστικά χαρακτηριστικά. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελούν οι τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας Η επίσηµη αυτή καλλιτεχνική ροπή δεν είναι και η µοναδική. Κατά την εποχή των Παλαιολόγων ( ) η τέχνη της τοιχογραφίας γνωρίζει σηµαντική ανάπτυξη. Μεγαλύτερες συνθέσεις, πολυάνθρωπες, αποκτούν επικό µεγαλείο υψηλής πνοής, µε την ήρεµη, αλλά ρυθµική κίνηση των οµάδων, µε το γαλήνιο, αλλά ηρωικό, ήθος των προσώπων, µε το σοφό και ισόρροπο φωτεινό χρωµατισµό.

17 Αν και στους περισσότερους φαίνεται παράξενο, όσο και αν οι Οθωµανοί Τούρκοι σοβάτισαν µε τον πιο παχύ σοβά (2 δάχτυλα) όλες τις τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά του Ναού της Αγίας Σοφίας ήταν αδύνατο να καλύψουν τα καλλιτεχνήµατα αυτά. Αν κανείς παρατηρήσει µε πολλή προσοχή, θα προσέξει ορθόδοξους βυζαντινούς σταυρούς. Πολλοί αναφέρονται σε θαύµα, λέγοντας πως η χριστιανική θρησκεία δεν µπορεί να κρυφτεί, πόσο µάλλον από µίσος.άλλοι µιλούν για µεταλλικούς σταυρούς. Όµως αγιογράφος που έχει εργαστεί σε ψηφιδωτά αποκλείει την εκδοχή αυτή. Άλλο παράξενο που θα συναντήσει κανείς στο Ναό είναι το χερουβείµ που «ήρθε στο φως» τον Ιούλιο του Επίσης 4 άγγελοι ήταν καλυµµένοι µε σοβά και ήταν τουρκικό κρατικό µυστικό. Στη θέση τους, τοποθετήθηκαν ασπίδες µε αραβικές προσευχές. Τη διαταγή έδωσε ο σουλτάνος Abdülmecit. Οι άγγελοι αυτοί,( µ. Χ.) έµειναν στο «σκότος» για αιώνες. Πιστεύουν για ιστορική ανακάλυψη.

18 Τέχνη στην Αγία Σοφία Ο ναός είναι κτισµένος σε αρχιτεκτονικό ρυθµό βασιλικής µε τρούλο. Ο κυρίως χώρος του κτίσµατος έχει σχήµα περίπου κύβου. Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί, (κτιστοί τετράγωνοι στύλοι), που απέχουν µεταξύ τους ο ένας από τον άλλο 30 µ., στηρίζουν τα τέσσερα µεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο τρούλος, µε

19 διάµετρο 31 µέτρων. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση του (ο σύγχρονος ιστορικός Προκόπιος λέει:...δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα κοµµάτι ουρανού που κρέµεται στη γη...). Γενικά ο ναός είναι ορθογώνιο οικοδόµηµα µήκους 78,16 µ. και πλάτους 71,82 µ. κτισµένο στη Ν. πλευρά του πρώτου λόφου της Πόλης µε κατεύθυνση ΝΑ. Περιβάλλεται από δύο αυλές την βόρεια και την δυτική καλούµενη και αίθριο. Συνορεύει Ν µε τα Πατριαρχικά κτίρια τα οποία συνδέονταν µε το Αυγουσταίο, τη µεγάλη δηλαδή πλατεία που βρίσκοταν το λαµπρό από πορφυρό µάρµαρο άγαλµα της Αυγούστας Ελένης. Οι εργασίες του ναού, ξεκίνησαν στις 23 Φεβρουαρίου 532 και τελείωσαν στις 27 εκεµβρίου 537 (δηλαδή, 5 χρόνια, 10 µήνες και 4 ηµέρες, οπότε και έγιναν τα εγκαίνια της Αγίας Σοφίας. Για το χτίσιµο εργάστηκαν εργάτες και τεχνίτες, ενώ ο ίδιος ο Ιουστινιανός επέβλεπε την πορεία των εργασιών και το συνολικά κόστος για το χτίσιµο, έφτασε τα 360 εκατοµµύρια χρυσές δραχµές. «όξα τω Θεώ τω καταξιώσαντι µε τοιούτον έργο επιτελέσας. Νεκίκηκά σε, Σολοµών!» αναφώνησε κατά την παράδοση µε ασυγκράτητο ενθουσιασµό ο Ιουστινιανός όταν πρωτοαντίκρυσε το επιβλητικό εσωτερικό µε το άπλετο φωτισµό. Από τα 100 παράθυρα και τα καντήλια το φως ν' αντανακλά στους 107 κίονες από λευκά και πολύχρωµα µάρµαρα µε εξαιρετικά κιόκρανα και µαζί µε τον πλούσιο διάκοσµο, φαντασθείτε, τι θαυµαστή! τι εκπληκτική! τι απερίγραπτη! υπερκόσµια ατµόσφαιρα παρουσίαζε! Προσθέστε τώρα και 525 κληρικούς που ορίστηκαν να υπηρετούν την «Μεγάλη Εκκλησιά» και ψάξτε να βρείτε κοσµητικά επίθετα για να περιγράψουν αυτό το «θαύµα»!!! Οι Βυζαντινοί αποκαλούσαν το ναό επίγειο ουρανό ή δεύτερο στερέωµα «αγγέλων την των χειρών του Θεού ποίησιν». Ο Ιουστινιανός, για να γιορτάσει όλος ο πληθυσµός της Κωνσταντινούπολης τα εγκαίνια του ναού της Αγίας Σοφίας, διέταξε και σφάξανε χίλια

20 Σχετικά µε την εξυπηρέτηση των ναών αναφέρεται ότι µόνο η Αγία Σοφία, επί Ιουστινιανού, είχε χίλιους κληρικούς. Τον έβδοµο αιώνα είχαν περιοριστεί σε εξακόσιους και η Νεαρά του Ηρακλείου αναφέρει: βοοειδή, δέκα χιλιάδες αρνιά, εξακόσιες αίγες, χίλια χοιρίδια και είκοσι χιλιάδες όρνιθες και όλα αυτά, παρασκευάστηκαν και µοιράστηκαν στον κόσµο που πανηγύριζε. ΙΑΚΟΣΜΗΣΗ Η διακόσµηση της Αγίας Σοφίας αποτελείται από έργα που προστέθηκαν σε διαδοχικές φάσεις στη διάρκεια χρόνων. Η Αγία Σοφία της εποχής του Ιουστινιανού ήταν διακοσµηµένη κυρίως µε σταυρούς, καθώς και µε φυτικά και γεωµετρικά θέµατα. Οι πρώτες εικονιστικές παραστάσεις έχουν βρεθεί σε δύο δωµάτια που επικοινωνούσαν µε τα νοτιοδυτικά υπερώα, τα οποία ήταν κοµµάτι του πατριαρχικού µεγάρου. Μετά το τέλος της Εικονοµαχίας, το 843, σηµειώθηκε µια εκτεταµένη εικονογράφηση της µεγάλης εκκλησίας µε ψηφιδωτά, που αποτελούν µέρος ενός καλά οργανωµένου προγράµµατος. Οι δύο µεγάλοι πλάγιοι τοίχοι της εκκλησίας, στη βόρεια και τη νότια πλευρά, διακοσµήθηκαν µε ολόσωµες µορφές αγίων, προφητών και αρχαγγέλων. Ο τρούλος διακοσµήθηκε µε µια παράσταση του Χριστού Παντοκράτορα, η οποία δεν σώζεται πια, ενώ η αψίδα του ιερού µε παράσταση της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας. Το έργο αυτό αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα δείγµατα της τέχνης της εποχής και δείχνει ότι οι Βυζαντινοί καλλιτέχνες γνώριζαν καλά την τέχνη της αρχαιότητας και προσπαθούσαν να χρησιµοποιήσουν κάποια στοιχεία της. Έπειτα από αυτή τη φάση, προστέθηκαν και άλλα ψηφιδωτά κατά διαστήµατα, κυρίως µε µεµονωµένες πρωτοβουλίες

21 συγκεκριµένων αυτοκρατόρων. Στις αρχές του 10ου αιώνα χρονολογείται η διακόσµηση πάνω από την είσοδο στον κυρίως ναό, όπου εικονίζεται ένας αυτοκράτορας να γονατίζει µπροστά στον Χριστό. Ο αυτοκράτορας ταυτίζεται µε τον Λέοντα ΣΤ ( ). Πάνω από την είσοδο προς το νάρθηκα υπάρχει παράσταση µε την Παναγία Βρεφοκρατούσα ανάµεσα στους αυτοκράτορες Κωνσταντίνο και Ιουστινιανό. Αυτή πρέπει να προστέθηκε γύρω στο 1000, µε σκοπό να δοξαστούν οι δύο µεγάλοι αυτοκράτορες του παρελθόντος. Το νότιο υπερώο (δηλαδή το νότιο «εσωτερικό µπαλκόνι») κοσµείται µε πορτρέτα αυτοκρατόρων. Στο πρώτο εικονίζονται ο Κωνσταντίνος Θ Μονοµάχος, ο οποίος βασίλεψε µεταξύ του 1042 και του 1055, και η σύζυγός του Ζωή µαζί µε τον Χριστό. Το δεύτερο πορτρέτο είναι εκείνο του Ιωάννη Β Κοµνηνού, που βασίλεψε από το 1118 έως το 1143, µε την αυτοκράτειρα Ειρήνη και τη Θεοτόκο. Αµέσως µετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τον Μιχαήλ Η Παλαιολόγο το 1261, ο αυτοκράτορας πρόσθεσε ένα µεγάλο ψηφιδωτό που εικονίζει τη έηση (τον Χριστό ανάµεσα στην Παναγία και στον Ιωάννη τον Πρόδροµο) στο νότιο υπερώο. Μετά τις επισκευές του τρούλου, το 1346, προστέθηκε ένας ακόµη ψηφιδωτός πίνακας στα ανατολικά, µε τη µορφή του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε Παλαιολόγου να πλαισιώνει την Παναγία και τον Ιωάννη τον Πρόδροµο. Συνεπώς, τα µωσαϊκά της Αγίας Σοφίας προστέθηκαν στη διάρκεια εννέα αιώνων. Αποτελούσαν µια ζωντανή µαρτυρία της ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από την ανέγερσή της τον 6ο αιώνα από τον Ιουστινιανό µέχρι τη δυναστεία των Παλαιολόγων, λίγο πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ: Το µεγαλείο της Αγίας Σοφίας εξυπηρετούσε απόλυτα τις ιδεολογικές ανάγκες και των Οθωµανών, όταν έγιναν κύριοι της Κωνσταντινούπολης το Με εντολή του ίδιου του σουλτάνου Μωάµεθ Β του Πορθητή, η Μεγάλη Εκκλησία µετατράπηκε σε τζαµί, για να συµβολίσει τον οθωµανικό θρίαµβο επί της ένδοξης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η µετατροπή του ναού σε τζαµί περιλάµβανε αρκετές ριζικές αλλαγές, ώστε το κτίριο να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της ισλαµικής λατρείας -η πιο εµφανής είναι η προσθήκη τεσσάρων µιναρέδων εξωτερικά, στις γωνίες.τα ψηφιδωτά καλύφθηκαν µε κίτρινο κονίαµα, γιατί η αναπαράσταση προσώπων ήταν αντίθετη µε τους κανόνες της ισλαµικής τέχνης. Τέσσερις µεγάλες ασπίδες µε αποσπάσµατα από το Κοράνι, το ιερό βιβλίο του Ισλάµ, κρεµάστηκαν στους πεσσούς, ενώ η αψίδα του ιερού

22 διαµορφώθηκε ώστε να είναι στραµµένη προακόµη, προστέθηκε και το µιµπάρ, ο µουσουλµα-νικός άµβωνας. Με αυτή τη µορφή περίπου έχει επιβιώσει το µνηµείο, το οποίο από το 1935 δεν λειτουργεί πια ως τζαµί, αλλά ως µουσείος τη Μέκκα, την ιερή πόλη των µουσουλµάνων. ΨΗΦΙ ΩΤΑ Ο χρυσός αιώνας των ψηφιδωτών τοποθετείται µεταξύ του 10ου και του 12ου αιώνα. Η τεχνική γίνεται λεπτότερη, οι χρωµατισµοί αρµονικότεροι, η τεχνοτροπία πιο σταθερή. Στην Αγία Σοφία, στην επιφάνεια του τρούλου εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας και περιβάλλεται από τους Προφήτες και τους Αποστόλους. Η διακόσµηση που κάλυπτε το εσωτερικό του ναού ήταν ίσης σπουδαιότητας µε την αρχιτεκτονική του. Υψηλοί κίονες από πορφυρό, λευκό και πρασινωπό διάστικτο µάρµαρο, στεφανωµένοι µε µαρµάρινα κιονόκρανα ήταν διακοσµηµένοι µε γραµµές χρώµατος µπλε ή χρυσαφί. Οι τοίχοι καλύπτονταν µε µάρµαρα πολύχρωµα, ζωγραφισµένα από τους πιο επιδέξιους ζωγράφους και από ψηφιδωτά που έλαµπαν µέσα στο βαθύ µπλε ή αργυρό φόντο. Ψηφιδωτά του ναού : Η " Ένθρονος Θεοτόκος" Ο " 'Ενθρονος Χριστός" Η παράσταση της " εήσεως" και ο "Παντοκράτορας Χριστός

23 ΙΑΚΟΣΜΟΣ Όσον αφορά το εσωτερικό του ναού, οι επιφάνειες των τοίχων καλύπτονταν µε πολύχρωµη ορθοµαρµάρωση ( όπως παραµένουν και σήµερα ) και διακοσµούνταν µε πολυάριθµους ψηφιδωτούς σταυρούς και διακοσµητικά σχέδια σε χρυσό βάθος. Στο νοτιοδυτικό σπειροειδές κεκλιµένο επίπεδο, κλειστό για το κοινό, µια σωζόµενη τοιχογραφία µε σταυρό µ[πρεί επίσης να ανήκει στην Ιουστινιάνεια περίοδο. Μια τέτοια απλή διακόσµηση είναι κατανοητή, εάν ληφθεί υπόψη το πολύ σύντοµο χρονικό διάστηµα στο οποίο ανεγέρθηκε ο καθεδρικός ναός( µόνο πέντε χρόνια ). Οι κίονες επίσης αποτελούνται από διάφορες ποικιλίες χρωµατιστού µαρµάρου και είναι το χαρακτηριστικό γνώρισµα ολόκληρης της εσωτερικής όψης του ναού: στο ισόγειο υπάρχουν κίονες από πράσινο θεσσαλικό µάρµαρο, καθώς και κίονες από πορφυρίτη σε δεύτερη χρήση, ενώ πράσινοι κίονες κυριαρχούν στα υπερώα. Οι κίονες φέρουν κιονόκρανα από λευκό µάρµαρο. Τα µάρµαρα της Αγίας Σοφίας αποτέλεσαν αντικείµενο θαυµασµού από τους Βυζαντινούς. Για το γλυπτό διάκοσµο της Αγίας Σοφίας εργάστηκαν οι γλύπτες από τον Άγια Πολύευκτο, ένα ναό µε πολύ εντυπωσιακό γλυπτό διάκοσµο. Καθώς το εσωτερικό φωτιζόταν καλύτερα κατά τον 6 ο αιώνα από ότι σήµερα ( µεγαλύτερα παράθυρα, πολυκάνδηλα και κεριά), η οπτική εντύπωση που θα προκαλούσε η πολύχρωµη διακόσµηση πρέπει να ήταν πολύ εντυπωσιακή. Επιπλέον, η παρουσία λειτουργικών σκευών έκανε την εµφάνιση του κεντρικού κλίτους και της αψίδας πολύ διαφορετική από αυτό που βλέπει κανείς σήµερα. Στην αψίδα τοποθετήθηκε ένα σύνθρονο αποτελούµενο από επτά ηµικυκλικούς αναβαθµούς, στον ανώτερο από τους οποίους τοποθετήθηκε ο πατριαρχικός θώκος πάνω στον κεντρικό άξονα. Μπροστά από το σύνθρονο βρισκόταν ένα κιβώριο, αποτελούµενο από τέσσερις ασηµένιους κίονες που έφεραν έναν οκταγωνικό ουρανό. Η Αγία Τράπεζα της Μεγάλης Εκκλησίας, φτιαγµένη από χρυσό και διακοσµηµένη µε ηµιπολύτιµους λίθους, βρισκόταν κάτω από το κιβώριο. Ένα ύφασµα κεντηµένο µε µετάξι και χρυσό και διακοσµηµένο µε τις εικόνες του Χριστού και των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου κάλυπτε την Αγία Τράπεζα. Το Βήµα καταλάµβανε µεγάλο µέρος του χώρου κάτω από το ανατολικό ηµιθόλιο και αποτελούνταν από µαρµάρινα θωράκια και ασηµένιους κίονες που έφεραν ένα επιστύλιο. Ο άµβωνας από µάρµαρο και ελεφαντοστό είχε δύο

24 κλίµακες. Ένας καλυµµένος µε παραπετάσµατα χώρος, απ όπου ο αυτοκράτορας παρακολουθούσε τη Θεία Λειτουργία, βρισκόταν πιθανώς στο ανατολικό άκρο του νότιου κλίτους. Η θέση της αυτοκράτειρας, από την άλλη, ήταν στο υπερώο, πάνω από τον εσωνάρθηκα.

25 Θρύλοι που συνδέονται µε την Αγία Σοφία Ένας νεοελληνικός θρύλος από τη Θράκη µας πληροφορεί για το πως χτίσθηκε η Αγια Σοφιά στην Κωνσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό µετά το 530 π.χ. «Ήταν ο καιρός που ο βασιλιάς στην Πόλη είχε αποφασίσει να χτίσει την Αγια Σοφιά. Είχε καλέσει τον πρωτοµάστορα, και ο τελευταίος είχε κάµει ένα, και ύστερα άλλο, και ύστερα άλλα σχέδια, πως να χτιστή η µεγάλη εκκλησιά. Κανένα όµως δεν ευχαριστούσε το βασιλιά. Ήθελε κάτι άλλο, πολύ πιο σπουδαίο. Και ο πρωτοµάστορας όλο και σκεφτόταν τι νέο σχέδειο να φτιάση. Μια Κυριακή, την ώρα που τελείωνε η λειτουργία, ζύγωσε πρώτος ο βασιλιάς να πάρη το αντίδωρο, εκείνο όµως του ξεφεύγει από το χέρι και πέφτει χάµω. Μια στιγµή αργότερα παρουσιάζεται µιά µέλισσα που φτεροκοπούσε προς το ανοιχτό παράθυρο,

26 κρατώντας το πεσµένο αντίδωρο του βασιλιά. Βγάνει αµέσως διαταγή ο βασιλιάς, όσοι έχουνε µελίσσια να τ ανοίξουνε και να ψάξουν, για να βρεθή. Ψάχνει και ο πρωτοµάστορας στα δικά του τα µελλίσσια και τι βλέπει; Είχανε κάτσει οι µέλισσες µέρες πριν και είχανε φτιάξει µε το κερί µέσα στην κυψέλη µιαν εκκλησιά πανέµορφη και σκαλιστή και µεγαλόπρεπη, που δεν είχε την όµοια της σ ολόκληρη την Οικουµένη. Όλες οι λεπτοµέρειες είχανε γίνει στην εντέλεια, µέσα κι έξω στην εκκλησία. Η πόρτα της ανοιχτή, ο τρούλος έτοιµος, οι κολώνες στη θέση τους, ως και η Άγια Τράπεζα τελειωµένη. Την είχαν αποτελειώσει σ όλα της την εκκλησιά, και απάνω στην Άγια Τράπεζα της είχε φέρει εκείνη η µέλισσα και είχε αποθέσει το αντίδωρο του βασιλιά. Είδε την εκκλησιά ο πρωτοµάστορας και θάµαξε µε το τέλειο σχέδιό της. Την είδε κατόπι και ο βασιλιάς και έγινε όλος χαρά. Το σχέδιο, που είχανε φτιάξει οι µέλισσες, έγινε το σχέδιο που χτίστηκε η Αγια Σοφιά!!!». ΘΡΥΛΟΙ: Ο ΠΑΠΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑ-ΣΟΦΙΑΣ 1.Την ώρα που µπήκαν οι Τούρκοι στην Αγια-Σοφιά δεν είχε τελειώσει ακόµα η λειτουργία. Ο παπάς που έκανε τη λειτουργία πήρε αµέσως το Άγιο ισκοπότηρο, ανέβηκε στα κατηχούµενα, εµπήκε σε µια θύρα και η θύρα έκλεισε αµέσως. Είναι θέληµα Θεού ν ανοίξει µόνη της η θύρα, όταν έλθει η ώρα, και θα βγει από κει ο παπάς, να τελειώσει τη λειτουργία στην Αγια-Σοφιά, όταν θα πάρουµε πίσω την Πόλη. Η ΑΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑ-ΣΟΦΙΑΣ 2.Την µέρα που πάρθηκε η Πόλη, έβαλαν σ ένα καράβι την Άγια Τράπεζα της Αγια-Σοφιάς, να την πάει στην Φραγκιά, για να µην πέσει στα χέρια των Τούρκων.

27 Εκεί όµως στη θάλασσα του Μαρµαρά άνοιξε το καράβι και η Άγια Τράπεζα εβούλιαξε στον πάτο. Στο µέρος εκείνο η θάλασσα είναι λάδι, όση θαλασσοταραχή και κύµατα κι αν είναι γύρω. Και το γνωρίζουν το µέρος αυτό από τη γαλήνη, που είναι πάντα εκεί, και από την ευωδία που βγαίνει. Πολλοί µάλιστα αξιώθηκαν να την ιδούν στα βάθη της θάλασσας. Ο ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ 3.Όταν µπήκαν οι Τούρκοι στην Πόλη, άγγελος Κυρίου άρπαξε το βασιλιά και τον πήγε σε µια σπηλιά βαθιά στη γη κάτω, κοντά στη Χρυσόπορτα. Εκεί µένει µαρµαρωµένος ο βασιλιάς και καρτερεί να κατεβεί ο άγγελος στη σπηλιά, να τον ξεµαρµαρώσει. Και θα σηκωθεί πάλι ο βασιλιάς και θα µπει στην Πόλη και θα διώξει τους Τούρκους ως την Κόκκινη Μηλιά. Ο ΙΕΡΕΑΣ ΠΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΣΕ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ 4.Μια λαική παράδοση αναφέρει, ότι τη στιγµή που διέρρηξαν οι Τούρκοι την πύλη της Αγίας Σοφίας τελούνταν θεία λειτουργία και ο ιερέας τη στιγµή που είδε τους µουσουλµάνους να ορµούν στο πλήθος των πιστών, εισήλθε και εξαφανίστηκε µέσα στον τοίχο, πίσω από το Αγιο Βήµα που άνοιξε µπροστά του κατά τρόπο µαγικό. Λέγεται ότι όταν η Κωνσταντινούπολη θα επανέλθει στα χέρια των Χριστιανών, ο ιερέας θα βγει από τον τοίχο για να συνεχίσει την λειτουργία. ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΟΥ ΕΝ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΟΝΤΑΝ 5.Όταν οι Τούρκοι µπήκαν στην Πόλη ξεκίνησαν να καταστρέφουν τις εκκλησίες και τα µοναστήρια. Στην Αγία Σοφία είχε καταφύγει πολύς λαός, κυρίως γυναικόπαιδα, για να αποφύγουν τον θάνατο. Όµως η παρουσία τους εκεί δεν τους έσωσε, καθώς φανατισµένοι από τους δερβίσηδες µωαµεθανοί µπήκαν στην εκκλησία και

28 άρχισαν να σφάζουν αδιακρίτως όποιον έβρισκαν κοντά τους. Ο σωρός των πτωµάτων έφτασε τα δέκα µέτρα. Όταν µάλιστα ο Σουλτάνος Μωάµεθ προσπάθησε να µπει στο ναό το άλογο του σκόνταψε πάνω στα πτώµατα. Με την οπλή του το άλογο άφησε ένα σηµάδι στην κορυφή του στύλου, το οποίο σώζεται µέχρι σήµερα. Τις πιο πολλές εικόνες και τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας τις κατέστρεψαν οι Τούρκοι. Όταν όµως οι άπιστοι εισβολείς έφτασαν στον εξώστη-γυναικωνίτη και ένας τσαούσης (Τούρκος αξιωµατικός) προσπάθησε µε έναν πέλεκυ να καταστρέψει µια τοιχογραφία της Παναγίας που κρατά στα χέρια της τον Ιησού µωρό, έγινε θαύµα! Τη στιγµή που ο Τούρκος προσπάθησε να καταφέρει το πρώτο χτύπηµα στην τοιχογραφία κεραυνοβολήθηκε κι έπεσε νεκρός. Τη θέση του πήρε ένας άλλος Τούρκος, αλλά την ίδια στιγµή κι εκείνος είχε την ίδια τύχη. Οι υπόλοιποι βάρβαροι πανικοβλήθηκαν από το πρωτόγνωρο γι αυτούς θαύµα και γεµάτοι τρόµο αλλά και σεβασµό εγκατέλειψαν την ανόσια προσπάθειά τους. Η συγκεκριµένη τοιχογραφία σώζεται µέχρι σήµερα στον δεξιό εξώστη της Αγίας Σοφίας. ηµοτικά τραγούδια για την Αγιά Σοφιά 1.Βουνά και δεν θερµαίνεστε Βουνά και δεν θερµαίνεστε Κάµποι δεν αρρωστάτε Μας πάτσαν την Αγια Σοφιά Το µέγα µοναστήρι Πήραν άσπρα, πήραν φλουριά Πήραν µαργαριτάρια Και τ' Άγιο Πνεύµα λάλησε Μέσα απ' τον Αη ήµο -Όλα τα εικόνια πάρτε τα κι όλα χαρτζιάνιψέ τα µόν' το Σταυρό αφήστε µας και τ' Άγιο το Βαγγέλιο να µας χωρίζει την πίστη µας από Τούρκοι και Ρωµαίοι.

29 2.Σώπασε κυρά έσποινα Σηµαίνει ο Θεός, σηµαίνει η γη, σηµαίνουν τα 'πουράνια, Σηµαίνει κ' η Aγιά Σοφιά, το Mέγα Mοναστήρι. Mε τετρακόσια σήµαντρα, κ' εξηνταδυό καµπάνες Kάθε καµπάνα και Παπάς, κάθε Παπάς και ιάκος, Nα 'µπουνε 'ς το Xερουβικό και νάβγη ο Bασιλέας. Περιστερά ' κατέβηκεν από τα µεσ' ουράνια. - "Πάψετε το Xερουβικό, κι' ας χαµηλώσουν τ' Άγια! " Παπάδες πάρτε τα ιερά, και σεις κεριά σβυστήτε, " Γιατί είναι θέληµα Θεού η Πόλι να τουρκέψη. " Mον' στείλτε λόγο 'ς τη Φραγκιά ν' άρθουνε τρία καράβια, " Tόνα να πάρη το Σταυρό, και τ' άλλο το Bαγγέλιο, " Tο τρίτο το καλήτερο την Άγια Tράπεζά µας, " Mη µας την πάρουν τα σκυλλιά και µας τη µαγαρίσουν" H έσποινα εταράχτηκε, κ' εδάκρυσαν η 'κόνες. - "Σώπασε Kυρά έσποινα, και σεις 'Kόνες µην κλαίτε " Πάλε µε χρόνους µε καιρούς, πάλε δικά σας είναι". 3.Τρία καράβια Τρία καρά βόηθα Παναγιά µ τρία καρά τρία καράβια φεύγουνε πο µέσα πο την Πόλη, κλαίει η καρδιά µου κλαίει καρδιά µ κι αναστενάζει. Το να φορτώ βόηθα Παναγιά µ το να φορτώ το να φορτώνει το σταυρό και τ άλλο το Ευαγγέλιο, κλαίει η καρδιά µου κλαίει καρδιά µ κι αναστενάζει. Το τρίτο το βοήθα Παναγιά µ το τρίτο το το τρίτο το καλύτερο

30 την Άγια Τράπεζά µας, κλαίει η καρδιά µου κλαίει καρδιά µ κι αναστενάζει. Μη µας τα πά βόηθα Παναγιά µ µη µας τα πά µη µας τα πάρουν οι άπιστοι και µας τα µαγαρίσουν, κλαίει η καρδιά µου κλαίει καρδιά µ κι αναστενάζει.

31 ΑΛΩΣΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΣΧΕ ΙΟ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ

32 ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ (εσωτερικα)

33 Την εργασία επιµελήθηκαν οι µαθητές της Α λυκείου. Αβραµάκης Παναγιώτης Αλµαγκούτ Πάρις Αρβανίτη Σοφία ιονισόπουλος Γιώργος ηµητρόπουλος Αντώνης ούκας Πέτρος Ζύφι Κέβιν Θωµάκος Άκης Καµπάνης Γιάννης Καρκάνης Βαγγέλης Κώτσογλου Άγγελος Λαζάρου Νίκος Μαστοράκου Παναγιώτα Μπάτσης Παναγιώτης Νικολακόπουλος Γιώργος Ντιριντής Ζάχος Παπαµιχαλόπουλος Ηλίας Παυλάκη Χριστίνα Σαµπανάγκα Γιάννης Σουλιώτης ηµήτρης Την επίβλεψη είχε ο καθηγητής π. Σωτήριος Γκίκας