I. ΜΠΟΓΝΤΑΝΟΒΙΤΣ/Β. ΠΟΥΧΝΕΡ ΑΠΟ ΤΗ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΣΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΜΑΡΑΣΛΗ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΘΕΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΟΔΗΣΣΟ

Transcript

1 I. ΜΠΟΓΝΤΑΝΟΒΙΤΣ/Β. ΠΟΥΧΝΕΡ ΑΠΟ ΤΗ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΣΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΜΑΡΑΣΛΗ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΘΕΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΟΔΗΣΣΟ ο άρθρο αυτό δίνει ε'ναν πρώτο απολογισμό για την ερευνητική αποστολή της Ελληνικής Θεατρολογίας στην Οδησσό (10-20 Σεπτ. 2008). Στο Α' με'ρος, η Ιρένα Μπο- Τγντάνοβιτς παρουσιάζει ένα συνοπτικό μελέτημα για το ελληνικό θέατρο της Οδησσού μαζί με τα πεπραγμένα και τα αποτελέσματα της παραμονής της στο ουκρανικό λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας. Στο ΕΓ μέρος, ο Βάλτερ Πούχνερ προσφέρει πρόσθετα σχόλια και μια πρώτη αποτίμηση της σημασίας των ευρημάτων. Εισαγωγικά Α' Κατά τον Σεπτέμβριο του 2008 ολοκληρώθηκε το πρώτο μέρος της πέμπτης θεατρολογικής αποστολής με προορισμό την κριμαϊκή πόλη Οδησσό, όπου ζούσε και αυξανόταν ελληνική εμπορική κοινότητα από την ίδρυση της πόλης, το Η συλλογή ανέκδοτων πηγών της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου από τις βιβλιοθήκες και τα αρχεία του εξωτερικού διεξάγεται στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος: «Το ελληνικό θέατρο στην εποχή του Μεσαίωνα, της Αναγέννησης και της Τουρκοκρατίας» της Ακαδημίας Αθηνών. Η συστηματική διερεύνηση των βιβλιοθηκών και αρχείων των ελληνικών παροικούν του εξωτερικού επιδιώκει τον εντοπισμό ανέκδοτων χειρόγραφων δραματικών έργων, τη συλλογή ανέκδοτων πηγών της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου, πληροφοριών, εγγράφων και άλλων τεκμηρίων για τις θεατρικές παραστάσεις του παρελθόντος.2 Τέτοιο υλικό δημοσιεύεται στην εκδοτική σειρά: «Κείμενα και μνημεία του προεπαναστατικού ελληνικού θεάτρου» (Text and Documents of the Early Modern Greek Theatre) της Ακαδημίας, από την οποία έχουν κυκλοφορήσει δύο τόμοι: Βάλτερ Πούχνερ: Μυθολογικές και φιλοσοφικές σάτιρες στο ελληνικό προεπαναστατικό θέατρο (αρχές 19 ν αιώνα). «Κωμωδία του μήλου της έριδος», «Επάνοδος, ήτοι Το φανάρι του Διογένους». Φιλολογική έκδοση, Αθήνα 2004, 203σ. και Walter Puchner: The Crusader Kingdom of Cyprus-A theatre Province of Medieval Europe? Including a critical edition of the Cyprus Passion Cycle and the «Representatio figurata» of the 1 Μετά το τέλος του ρωσοτουρκικού Πολε'μου η νικήτρια Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας αναγνώρισε τη στρατηγική σημασία της περιοχής και του λιμανιού στον Εύξεινο Πόντο και ίδρυσε την Οδησσό το Τότε η πόλη είχε κατοίκους από τους οποίους οι 224 ήταν Έλληνες και το οικόσημο της πόλης είχε τέσσερις γλώσσες: ρωσικά, ελληνικά, ιταλικά και γερμανικά. Βλ. Icmopm Oòecu [Ιστορία της Οδησσού, συλλογικό έργο], O^eca: flpyk, 2002, σσ , όπως και το B. B. FojioTa: TeaTpajibHas) Oflecca [Θεατρική Οδησσός]. Κικβ: ΜικτεμτΒο, 1990, σσ Βλ. Β. Πούχνερ: «Μεθοδολογικοί προβληματισμοί και ιστορικές πηγές για το ελληνικό θέατρο του 18 και 19 αιώνα. Προοπτικές και διαστάσεις, περιπτώσεις και παραδείγματα», Παράβασις 1, 1995, σσ και στον τόμο: Αραματονργικές αναζητήσεις. Πέντε θεατρολογικά μελετήματα, Αθήνα 1995, σσ , ιδίως σσ

2 294 I. ΜΠΟΓΝΤΑΝΟΒΙΤΣ / B. ΠΟΥΧΝΕΡ Presentation of the Virgin in the Temple, Athens 2006,304σ. ο τρίτος τόμος βρίσκεται υπό έκδοση: Σοφία Βασιλείου / Γρηγόρης Ιωαννίδης / Βάλτερ Πούχνερ: Κωνσταντίνον Καββάκον τον Χίον, Ελληνικές θεατρικές μεταφράσεις: Ρακίνα «Ο Μέγας Αλέξανδρος», Βολταίρον «Η Σκώτισσα», Βονκουρέστι Φιλολογική έκδοση, Αθήνα 2009, όπως και ο τέταρτος: Β. Πούχνερ: Γεωργίου Σακελλαρίον, Τα σωζόμενα θεατρικά («Κόδρος» 1786 ανέκδοτο, «Τηλέμαχος και Καλυψώ» και «Ορφεύς και Ευρυδίκη», Βιέννη 1796), Αθήνα 2009, ενώ ο πέμπτος βρίσκεται στο στάδιο της αποπεράτωσης: Άννα Ταμπάκη / Βάλτερ Πούχνερ: Κοινωνικές σάτιρες του ελληνικού προεπαναστατικού θεάτρου (Βουκουρέστι ). «Κωμωδία νέα της Βλαχίας», «Τα αγγούρια του Γενεράλη», «Χαρακτήρ της Βλαχίας», Φιλολογική έκδοση, Αθήνα 2009, όπως και ο έκτος: Ιωσήφ Βιβιλάκης: Κωμωδία, ήτοι Έργα και καμώματα του μιαρού ψευόασκητού Αυξεντίου τον εν τω Κατιρλίω και των ασεβεστάτων και αθέων εκείνου μαθητών, οπαδών και διδασκάλων, ή Ανξεντιανός μετανοημένος [1752], Έκδοση, εισαγωγή, σχόλια, Αθήνα Τα αποτελέσματα των θεατρικών αποστολών (Μάιος-Ιούνιος 2002 στη Ρουμανία, Μάιος-Ιούνιος 2002 και Μάιος-Ιούνιος 2003 στη Ρώμη, Νοέμβριος 2004 στην Ουγγαρία) δημοσιεύτηκαν στα εξής άρθρα: Γρ. Ιωαννίδης / Β. Πούχνερ: «Πορίσματα ερευνητικής αποστολής της Ελληνικής Θεατρολογίας σε αρχεία ρουμανικών πόλεων)», Παράβασις 6, 2005, σσ , Γ. Βαρζελιώτη / Β. Πούχνερ: «Νέες ειδήσεις για (παρα)θεατρικές εκδηλώσεις των καθολικών ταγμάτων στον Αιγαιοπελαγίτικο χώρο την εποχή της Αντιμεταρρύθμισης. Παραλειπόμενα για σχολικές παραστάσεις και παραστατικές λιτανείες», Παράβασις 6, 2005, σσ και Γρ. Ιωαννίδης / Β. Πούχνερ: «Στα ίχνη του Γεωργίου Ζαβίρα. Αποτελέσματα ερευνητικής αποστολής στην Ουγγαρία», Παράβασις 1, 2006, σσ ). Η πρώτη δεκαήμερη αποστολή στην Οδησσό σχεδιάστηκε ως κατατοπιστική διερεύνηση της ελληνικής θεατρικής ζωής από τις πρώτες ελληνικές παραστάσεις στην αρχή του 19ου αιώνα μέχρι την Ρωσική Επανάσταση. Η πρωτότυπη έρευνα στα αρχεία και στις βιβλιοθήκες αφορούσε την ελληνική εκατόχρονη θεατρική δραστηριότητα στο λιμάνι του Εύξεινου Πόντου, όπου από την αρχή του 19" αιώνα μετανάστευαν τακτικά οι Έλληνες, οργανώνοντας το 1814 και τη μυστική Φιλική Εταιρία.3 Οι παλαιότερες ελληνικές δημόσιες παραστάσεις, εκτός από τα Επτάνησα ξεκίνησαν στα σημαντικά κέντρα του ελληνισμού της διασποράς (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Βουκουρέστι, Ιάσιο, Οδησσό, Τεργέστη).4 Οι ευνοϊκές οικονομικές και πολιτιστικές συνθήκες υπό την διοίκηση του δούκα Richelieu ( ) δημιούργησαν θεατρική ζωή στην Οδησσό, όπου η πρώτη παράσταση πραγματοποιείται ήδη από το Ο γαλ- 3 Στις πρώτες δεκαετίες του 19 αιώνα μετά την ήττα από τους Τούρκους, περίπου χίλιοι αντάρτες βρήκαν καταφύγιο στην Οδησσό ε'να γεγονός που χαιρέτισε και ο αντιτσαρικός Πούσκιν που ζούσε κατά το διάστημα στην Οδησσό. Βλ. Β.Β. TojiOTa, ό. π. (1990), σσ Υπάρχει και άλλη βιβλιογραφία. Εδώ αναφέρουμε το συνοπτικό άρθρο της X. Σταματοπούλου- Βασιλάκου: «Το θε'ατρο στα κέντρα του μείζονος ελληνισμού», Επίλογος, 1998, σσ Όπως μας ενημερώνει η ίδια για τον δεύτερο τόμο της Εγκυλο- παίδειας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (υπό έκδοση) έχει ετοιμάσει το άρθρο για τη θεατρική ζωή στην Οδησσό μέχρι το Η πόλη από την ίδρυσή της λόγω του εμπορίου και του μετέπειτα status του ελεύθερου λιμανιού προσελκύει ξένους και περιοδεύοντες θιάσους. Την πρώτη παράσταση έδωσε ένας πολωνικός θίασος στις 10 Φε-

3 ΑΠΟ ΤΗ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΣΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΜΑΡΑΣΛΗ 295 λικής καταγωγής κυβερνήτης της πόλης στο διάστημα προσέφερε ρούβλια στο διάσημο αρχιτέκτονα από την Πετρούπολη, Thomas de Tomon, για την ανέγερση δημόσιου θεάτρου. Το κτήριο κατασκευάστηκε σε κλασικιστικό στιλ χωρητικότητας ατόμων6. Το δημοφιλές θέατρο κάηκε τη νύχτα της 1η? Ιανουάριου 1873 μετά την παράσταση μιας όπερας.7 Το αντικατέστησαν άλλοι θεατρικοί χώροι που δημιουργήθηκαν στην πόλη, από τους οποίους ο πιο σημαντικός, από το 1875, ήταν το «Ρωσικό Δραματικό Θέατρο» (PycKHH npamathheckhh Teaip).8 Το καινούργιο επιβλητικό κτήριο του «Δημοτικού Θεάτρου» κατασκευάστηκε σε σχέδια των F. Fellner και G. Helmer και εγκαινιάσθηκε το 1887 επί της δημαρχίας του μεγάλου Έλληνα ευεργέτη Γρηγόριου Μαρασλή'1. Από το 1814 μαρτυρούνται ερασιτεχνικές ελληνικές παραστάσεις στη σημερινή ουκρανική πόλη της Μαύρης Θάλασσας10. Τα θεατρικά δρώμενα της ελληνικής κοινότητας της Οδησσού πριν το 21 αναφέρονται επανειλημμένα στις ιστορίες του νεοελληνικού θεάτρου11, με την πρώτη παράσταση Θεμιστοκλής εν Περσία του Μεταστάσιου «εις γραικικήν διάλεκτον»12. Το 1816, ο πρίγκιπας Νικόλαος, ο μετέπειτα τσάρος, είχε την ευκαιρία να δει το ελληνικό δράμα Σονλιώτεςη, και ένα χρόνο μετά, ο πρίγκιπας Μιχαήλ, την τραγωδία Λεωνίδας εν Θερμοπνλαις, η οποία εκδόθηκε ανώνυμα το 1816 με τη χρηματοδότηση του Υδραίου καπετάνιου Νικολάου Παντελή Νικολάκη. Τον Φεβρουάριο του 1818 ανέβηκε η αρχαία τραγωδία Φιλοκτήτης του Σοφοκλή σε διασκευή του Νικολάου Πίκκολου, ο οποίος έγραψε και το πρωτότυπο έργο Θάνατος τον Δημοσθένους που παρουσιάστηκε στις 7/19 Σεπτεμβρίου 1818 και επαναλήφθηκε στις 15 Φεβρουάριου , μαζί με το δραματοποιημένο διάλογο Η Ελλάς και ο Ξένος του Γεωργίου Λασσάνη. Σύντομα ανεβαίνει με μεγάλη επιτυχία και η τρίπρακτη τραγωδία Αρμόδιος και Αριστογείτων του Λασσάνη, η οποία καταγγέλλει την τυραννία. Το 1820 δόθηκαν στην Οδησσό δύο σημαντικά έργα του Βολταίρου: ο Μωάμεθ και ο Θάνατος τον Καίσαρος. Το πρόγραμμα του ελληνικού θιάσου περιελάμβανε και επαναλήψεις επιτυχημένων έργων, που είχαν στο προαναφερόμενο ρεπερτόριο τους.15 Αυτή η πρώιμη θεατρική παραγωγή της ελληνικής διασποράς εκτός από τον παβρουαρίου Βλ. B. Β. TojioTa, ό. π. (1990), σ Odeccae npou3eedemuix ipaipmu XIX ββκα: Odessa in graphic works of the XIXth century (συλλογικό έργο), ΟΚΦΑ, Onecca 1997, σσ Βλ. B. C. MaKCHineHKo: dea Bena ojtecckoro ropofl- CKoro TeaTpa [Δύο αιώνες του δημοτικού θεάτρου της Οδησσού], AcTponprorr, Oflecca 2005, σ Οι τοπικές εφημερίδες στα ρωσικά αναφέρουν ότι σε αυτό το κτήριο παίζονταν σποραδικά και ελληνικές παραστάσεις του 19" αιώνα. Για το θέατρο βλ. Β.Β. TojioTa, ό. π. (1990), σσ Γρηγόριος Μαρασλής: 175 χρόνια από τη γέννησή του, Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, Οδησσός 2006, σσ και σσ Η μετάφραση του έργου Θεμιστοκλής εν Περσία του Μεταστάσιου θεωρείται η πρώτη τεκμηριωμένη ελληνική θεατρική δραστηριότητα στην Οδησσό. Βλ. Ελληνικός Τηλέγραφος, 1814, σσ Βλ. Ν. Λάσκαρης: Ιστορία τον Νεοελληνικού θεάτρου. Τόμ. Α', 1938, σσ , Γ. Σιδέρης: Ιστορία τον νέου ελληνικού θεάτρου Τόμ. Α', Αθήνα 1951, σσ Α. Ταμπάκη: «Το ελληνικό θέατρο στην Οδησσό ( ): Αθησαύριστα στοιχεία», Ερανιστής 16, 1980, σσ (= Η νεοελληνική δραματουργία και οι δυτικές της επιδράσεις (18-19Κ αι.), Αθήνα, 1993, σσ ) και της ίδιας: «Το εθνικό θέατρο των Ελλήνων στην Οδησσό», Ε-Ιστορικά «[Φιλική Εταιρία] Άγνωστες πτυχές της μυστικής οργάνωσης», Ελευθεροτυπία, τχ Σεπτεμβρίου 2000, σσ Α. Φενερλή-Παναγιωτοπούλου: «Το θεατρικό έργο Σουλιώτες, », Ερανιστής 3 (15/16), 1965, σσ Δ. Σπάθης: Ο Διαφωτισμός και το νεοελληνικό θέατρο, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1986, σσ Η βασική βιβλιογραφία για το ρεπερτόριο είναι η εξής: βλ. Δ. Σπάθης, ό. π. (1986), σσ ιδίως σσ.

4 296 I. ΜΠΟΓΝΤΑΝΟΒΙΤΣ / B. ΠΟΥΧΝΕΡ τριωτικό της χαρακτήρα16, φανερώνει και τις ευνοϊκές επιδράσεις του πολιτιστικού περίγυρου της Οδησσού, ο οποίος πρέπει να γοήτευε και στα επόμενα εκατό χρόνια την ελληνική κοινότητα, ηθοποιούς και καλλιτέχνες.17 Στις παραμονές της επανάστασης σταματάει η έρευνα αλλά όχι και το ενδιαφέρον για τις θεατρικές παραστάσεις στην Οδησσό. Για τις μετέπειτα δεκαετίες σπάνια βρίσκουμε πληροφορίες. Υπάρχουν μόνο δύο αναφορές στη δωδεκαετή έρευνα του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπονδών που κυκλοφόρησε ως εκτενής δίτομη έκδοση: μία αμφιλεγόμενη το , και μία το , όταν ο θίασος Χαλκιοπούλου ανέβασε στις 24 Νοεμβρίου 1874 τη Μερόπη του Δημητρίου Βερναρδάκη και στις 29 του ίδιου μήνα το έργο Οι δύο λοχίαι των Daubigny, Baudouin και Maillard19. Μία ακόμα μνεία που συσχετίζεται με την θεατρική Οδησσό είναι από τη μονογραφία για τον ηθοποιό και θιασάρχη Νικόλαο Λεκατσά, ο οποίος, όταν για δεύτερη φορά διασπάστηκε ο θίασός του, αναχώρησε στις 12 Μαρτίου 1884 για την Οδησσό, όπου θα παραμείνει μέχρι τις αρχές Μαΐου.20 Η καλλιτεχνική ατμόσφαιρα της Οδησσού μάγευε τους ελληνικούς θιάσους που την αναφέρουν σαν σταθμό της περιοδείας τους. Και αντίστοιχα και οι εκπατρισμένοι Έλληνες γοητεύονταν από το θέατρο και εξασφάλιζαν μετακλήσεις θιάσων από την μητρόπολη. Οι πληροφορίες για τις προεπαναστατικές παραστάσεις στην Οδησσό βασίζονται στα τρία περιοδικά της εποχής που κυκλοφορούσαν τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα: Ερμής ο Λόγιος, Ελληνικός Τηλέγραφος και Φιλολογικός Τηλέγραφος.21 Ο τύπος συνεχίζει να είναι ο πιο αξιόπιστος μάρτυρας των θεατρικών δρώμενων στην Οδησσό και για τους μετέπειτα ερευνητές, οι οποίοι θα αναζητήσουν σκόρπιες πληροφορίες ανάλογα με την έρευνα που κάνουν. Η συγκρότηση της πραγματικής εικόνας για την ελληνική θεατρική ζωή στην πόλη της Μαύρης Θάλασσας το 19 αιώνα απαιτεί συστηματική έρευνα στην Οδησσό σε συνδυασμό με το ήδη υπάρχον εγχώριο υλικό. Έκθεση της αποστολής στην Οδησσό (από τις 10 μέχρι 20 Σεπτεμβρίου 2008) Το ερευνητικό πρόγραμμα της Ακαδημίας Αθηνών ανέλαβε σε μια πρώτη φάση να εντοπίσει και να συγκεντρώσει όλα τα σχετικά με το ελληνικό θέατρο δημοσιεύματα που εμφα και Α. Ταμπάκη: Το νεοελληνικό θέατρο (18* -Ι9 ς αι). Ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Αθήνα, 2005, σσ Γ. I. Ζωΐδης: «Το θέατρο της Φιλικής Εταιρίας», Επιθεώρηση Τέχνης, Απρ. 1963, σσ ιδίως σσ Μ. Καραβία: «Έλληνες ηθοποιοί και καλλιτέχνες στην Οδησσό», Επτά ημέρες: «Το θέατρο της διασπο- ράς», Καθημερινή, , σσ Θ. Χατζηπανταζής: Από τον Νείλον μέχρι τον Δον- νάβεως: Το χρονικό της ανάπτυξης του ελληνικού επαγγελματικού θεάτρου στο ευρύτερο πλαίσιο της Ανατολικής Μεσογείου, από την ίδρυση τον ανεξάρτητον κράτους ώς τη Μικρασιατική Καταστροφή ( ). Τόμ. Α/2. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2002, σ Βλ. Θ. Χατζηπανταζής, ό. π., σσ Α. Δημητριάδης: Σαιξπηριστής, άρα περιττός. Ο ηθοποιός Νικόλαος Λεκατσάς και ο δύσβατος δρόμος της θεατρικής ανανέωσης στην Ελλάδα του 19" αιώνα. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2006, σ Ρ. Αργυροποΰλου - Α. Ταμπάκη: Τα ελληνικά προεπαναστατικά περιοδικά. Ευρετήρια. Τ': Ειδήσεις διά τα Ανατολικά Μέρη 1811, Ελληνικός Τηλέγραφος , Φιλολογικός Τηλέγραφος Επιμέλεια, Αθήνα, 1983 [Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., 27],

5 ΑΠΟ ΤΗ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΣΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΜΑΡΑΣΛΗ 297 νίζονται στον τοπικό τύπο στο διάστημα των εκατό περίπου χρόνων, δηλαδή από τις αρχε'ς του 19ου αιώνα μέχρι τις 7 Φεβρουάριου 1920 όταν ο Κόκκινος Στρατός κατε'λαβε οριστικά την Οδησσό. Εκ πρώτης άψε ως στόχος εξαιρετικά φιλόδοξος, αλλά η επιτυχία κάθε ερευνητικού ταξιδιού, εκτός από τις απαραίτητες προετοιμασίες, εξαρτάται και από τον παράγοντα της τύχης, που στην περίπτωση της Οδησσού στάθηκε με το με'ρος μας. Η σημερινή εικόνα της έρευνας Η τελευταία ερευνητική προσπάθεια στην Ουκρανία απέδειξε μέχρι στιγμής ότι τα έγκυρα στοιχεία για το θέατρο στην πλούσια κριμαϊκή ελληνική παροικία διατίθενται σχεδόν αποκλειστικά στις εφημερίδες και στα περιοδικά του 19 και 20 αιώνα, που εκδίδονται στην Οδησσό. Κάθε μετέπειτα έρευνα πρέπει να περιοριστεί στην «Επιστημονική Βιβλιοθήκη Μαξίμ Γκόρκι», επειδή μόνο η αποδελτίωση των ρωσικών και τοπικών ελληνικών εφημερίδων αποδίδει αποκλειστικές πληροφορίες για τις ελληνικές παραστάσεις κατά τον 19 και τις αρχές του 20 αιώνα. α) σήμερα μπορούμε να σχηματίσουμε την εικόνα για την πλούσια θεατρική περίοδο στο διάστημα , διασταυρώνοντας πληροφορίες από τις δύο ρωσικές εφημερίδες ORECCKIM BbCTHHKb και ORE CC KI fl HOBOCTM (αναμένεται ειδικό μελέτημα). β) οι πέντε τοπικές ελληνικές εφημερίδες ΚΟΣΜΟΣ, ΦΩΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ, ΉΛΙΟΣ και ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, οι οποίες τυπώνονται στο διάστημα στην Οδησσό, τεκμηριώνουν τα στοιχεία για τους ελληνικούς περιοδεύοντες θιάσους, το ρεπερτόριο τους, αίθουσες των παραστάσεων, την κρίση του κοινού κτλ. (αναμένεται ειδικό μελέτημα). γ) τα ρωσικά θεατρικά περιοδικά και βιβλία που εντοπίστηκαν, βοηθούν στη διαμόρφωση μιας γενικότερης εικόνας της θεατρικής ζωής στην Οδησσό, έτσι ώστε να αξιολογηθούν τα ελληνικά θεατρικά δρώμενα μέσα σε ένα σφαιρικό πλαίσιο των θεατρικών δραστηριοτήτων στην πόλη. Σταθμοί της ερευνητικής αποστολής Η αποστολή στην Οδησσό διήρκεσε 10 μέρες (10/09/ /09/2008) και περιέλαβε σχετικές αναζητήσεις στους εξής οργανισμούς: α) Το «Παράρτημα του Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού», το οποίο βρίσκεται σε μία από τις οικίες του Μαρασλή, στην πάροδο Κράσνι 18. Ο επίσημος ελληνικός πολιτισμικός φορέας στην Οδησσό περιέχει βιβλιοθήκη ελληνικών και ρωσικών βιβλίων, όπως και το Μουσείο για τη Φιλική Εταιρία. Φάνηκε αναμφισβήτητα πολύ χρήσιμος, αφού ο διευθυντής κ. Σωφρόνης Παραδεισόπουλος ενημέρωσε το κρατικό αρχείο και τη βιβλιοθήκη, ότι διεξάγεται σχετική έρευνα της Ακαδημίας Αθηνών. Αναντικατάστατη ήταν και η βοήθεια της κ. Γκαλίνας Ιζουβήτα (μιλάει μόνο ουκρανικά), η οποία είναι υπεύθυνη προγραμματισμού και δημοσίων σχέσεων του Ιδρύματος στην Οδησσό. β) Το «Κρατικό Αρχείο» στεγάζεται σε ένα παλιό κτήριο που είναι υπό ανακαίνιση και είναι κλειστό για τους επισκέπτες. Ο διευθυντής κ. Ίβαν Ιβάνοβιτς Νίτοτσκο μου έδωσε την άδεια να διεξάγω σχετικές έρευνες στο αρχείο, αλλά οι δυσανάγνωστες καρτέλες δυσχέ-

6 298 I. ΜΠΟΓΝΤΑΝΟΒΙΤΣ / B. ΠΟΥΧΝΕΡ ραιναν σε απελπιστικό βαθμό κάθε αναζήτηση. Περίπου εκατό κακογραμμένα δελτία αναφέρονταν στο θέατρο, αλλά δυστυχώς ήταν οικονομικού ή διοικητικού περιεχομένου. Δέκα που παρουσίαζαν κάποιο ενδιαφέρον (στον τίτλο είχαν την ένδειξη ότι στους φακέλους θα βρίσκονταν αφίσες, προγράμματα ή ρεπερτόριο) φωτογραφήθηκαν. Μετά από την εξέταση των φακέλων δεν βρέθηκε τίποτα που να φωτίσει άμεσα την ερευνά μας. γ) Το «Ρωσικό θέατρο» (ΟμειχκΗΗ Pvckhii npamatuneckiim TeaTp), το οποίο κατά σύμπτωση βρίσκεται στην οδό Ελλήνων 48, απέδειξε τελικά ότι είναι άσκοπη η αναζήτηση πληροφοριών και τεκμηρίων για τις ελληνικές παραστάσεις στο κρατικό αυτό αρχείο. Σε συνάντηση με τον κ. Ιουσένκο, διευθυντή της δραματικής σκηνής του θεάτρου, όπου κατά τον 19 αιώνα φιλοξενήθηκαν και οι ελληνικοί θίασοι, πληροφορηθήκαμε ότι στο τοπικό αρχείο γενικά δεν υπάρχει υλικό σχετικά με τις θεατρικές δραστηριότητες έως το Αυτό επιβεβαιώνει και το εορταστικό πρόγραμμα που μας χάρισε, όπου με χρυσά γράμματα αναγράφονται τα 75 χρόνια της ύπαρξης του, δηλαδή από την Πάντως στην είσοδο γράφει ότι το θέατρο ιδρύθηκε το 1875! δ) Η πλούσια σε εφημερίδες και θεατρικά περιοδικά «Επιστημονική Βιβλιοθήκη Μαξίμ Γκόρκι» ήταν αξιόπιστη πηγή για τις ελληνικές παραστάσεις του 19 και αρχές του 20 ' αιώνα. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλουμε στη διευθύντρια κυρία Όλγα Μπατουσάνσκαγια, όπως και στην κυρία Τατιάνα Σούροβα του τμήματος Τέχνης της Βιβλιοθήκης, η οποία με την προσωπική της ευθύνη και παρά τους αυστηρούς κανονισμούς του ιδρύματος, μας άφησε, λόγω του όγκου της δουλειάς, να αναπαράγουμε ένα μέρος του υλικού και σε ψηφιακή μορφή. Συγκεκριμένα, πολύτιμοι αριογοί στην προσπάθειά μας στάθηκαν σε κάθε περίπτωση και η Ρένα Καράμπελα (Ελληνικό Τδρυμα Πολιτισμού), ο Ακαδημαϊκός Β. Σ. Μακσιμένκο, δύο υπότροφοι της Ελληνικής Κυβερνήσεως Μακσίμ Στάνκο και Άλα Μίτνικ. Σε κάθε βήμα της αποστολής προσπαθήσαμε να έρθουμε σε επαφή με τους υπεύθυνους των φορέων, έτσι ώστε να εκπληρώνεται και ο βασικός στόχος της αποστολής μας: η συγκρότηση ενός δικτύου ανθρώπων, το οποίο και στο μέλλον θα μπορούσε να φανεί χρήσιμο σε ανάλογες αποστολές. Οι επόμενοι ερευνητές πρέπει να είναι προετοιμασμένοι ότι μέχρι στιγμής η μοναδική γλώσσα συνεννόησης είναι τα ρωσικά ή τα ουκρανικά, επειδή το μεγαλύτερο μέρος των υπαλλήλων είναι προχωρημένης ηλικίας. Το υλικό δεν είναι καταχωρημένο σε ψηφιακή μορφή και η αναζήτηση γίνεται μέσα από τους καταλόγους ή εξαρτάται από την ευγένεια και την προθυμία των υπαλλήλων (αυτά τα δύο στοιχεία ήταν το κλειδί στην εξεύρεση πέντε ελληνικών εφημερίδων που κυκλοφορούσαν στην Οδησσό στις αρχές του 20 αιώνα). Θα θέλαμε και από αυτή τη θέση να ευχαριστήσουμε όλους όσοι βοήθησαν στην αποστολή μας με κάθε δυνατή διευκόλυνση και πληροφορία. Πορίσματα της ερευνητικής αποστολής α) η πρώτη εφημερίδα που κυκλοφόρησε στην Οδησσό ήταν η γαλλική MESSAGER ( ), η οποία άλλαξε τίτλο στις 2 Ιανουάριου 1824 σε JOURNAL D' ODESSA και από τις 5 Ιανουάριου 1827 άρχιζε να βγαίνει και δίγλωσση σαν JOURNAL D' ODESSA / OJJECCKlPl BbCTHMKb. H εφημερίδα που στην αρχή ήταν εμπορικο-οικονομικού περιεχομένου, με την πάροδο του χρόνου άρχιζε τακτικά να ενημερώνει και για τα θεατρικά γεγονότα της πόλης, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και οι ελληνικές παραστάσεις.

7 ΑΠΟ ΤΗ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΣΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΜΑΡΑΣΛΗ 299 β) η δεύτερη εφημερίδα ORECCHIA HOBOCTM στα ρώσικα άρχιζε να βγαίνει την 1η Δεκεμβρίου 1884 και από την αρχή παρακολουθεί τα θεατρικά δρώμενα της Οδησσού. Ήδη από το αρ. 2, στις 2 Δεκεμβρίου 1884, έχουμε αναφορά στα θεατρικά δρώμενα της ελληνικής διασποράς. γ) η πρώτη ελληνική εφημερίδα που εκδίδεται στην Οδησσό και σε όλη την Ρωσία τιτλοφόρησε σαν ΚΟΣΜΟΣ την Παρασκευή 1η Δεκεμβρίου Οι πληροφορίες για το θέατρο και τους περιοδευοντες θιάσους βρίσκονται συνήθως στην τρίτη και την τέταρτη σελίδα χωρίς φανερή ένδειξη. Από αυτή την εφημερίδα μπορούμε να παρακολουθούμε σταθερά τα ελληνικά θεατρικά γεγονότα μέχρι τις 4 Δεκεμβρίου δ) η δεύτερη εφημερίδα της Οδησσού που έβγαινε τακτικά στα ελληνικά ήταν το ΦΩΣ με πρώτη την Κυριακή 10 Μαΐου Στην βιβλιοθήκη εντοπίστηκαν τα τεύχη μέχρι τον αριθμό 103, δηλαδή μέχρι τις 6 Φεβρουάριου Περιέχει πλούσιο υλικό για τις θεατρικές παραστάσεις στα ελληνικά. ε) η τρίτη εφημερίδα είναι ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ (ELLINICOS ASTIR). Πρωτοεμφανίστηκε στην Οδησσό την Πέμπτη 11 Ιουλίου 1913 καταλήγει στον αριθμό 86 στις 13 Μαρτίου στ) η τέταρτη ο ΗΛΙΟΣ (ELIOS) εμφανίστηκε για πρώτη φορά το Σάββατο 26 Νοεμβρίου 1916 και έφτασε μέχρι την 42'1 έκδοση στις 15 Οκτωβρίου ζ) η πέμπτη έχει τον τίτλο ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, ήταν εφημερίδα με έδρα την ελληνική λέσχη «Ομόνοια» στην Οδησσό. Πρωτοκυκλοφόρησε την 30 Απριλίου 1917 μέχρι τις 4 Οκτωβρίου η) στη βιβλιοθήκη εντοπίσθηκαν τα θεατρικά περιοδικά στα ρωσικά που εκδίδονταν στην Οδησσό στις αρχές του 20OT αιώνα. Για τους επόμενους μελετητές μπορούν να φανούν χρήσιμα τα παρακάτω: ΑΗΤΡΑΚΤ (1909), RMBEPTHCMEHT ( ), ORECCKOE ΟΕ03ΡΕΗΜΕ ΤΕΑΤΡΟΒ (1911), ΤΕΑΤΑΡ Μ ΚΜΗΟ ( ), ΤΕΑΤΑΡ (1922), ΤΕΑΤΑΡ Μ TAHUbI (1911), TEATPARHbOE ΒΚ)ΡΟ ( ), TEATPAJlHbHblPl KYPbEP (1913), CAB PE ME ΗH bl Μ TE ATP M ÜIAHTEH (1906) όπως και οι μονογραφίες Β.Β. TOJIOTA: TEATPAJlbHAA ORECCA [Θεατρική Οδησσός], Μιιαηεμηιβο, Knee 1990, 243 σ. και B. C. MAKCMMEHKO: RBA ΒΕΚΑ ORECCKOEO TOPORCKOTO ΤΕΑΤΡΑ [Δυο αιώνες του δημοτικού θεάτρου της Οδησσού], Acmponpimm, Odecca 2005,328 σ. Σχόλιο Το πιο σπουδαίο εύρημα βέβαια είναι ο εντοπισμός και η αναπαραγωγή σε ψηφιακή μορφή των πέντε ελληνικών εφημερίδων από τις οποίες μπορούμε να παρακολουθούμε όλα τα θεατρικά γεγονότα στο χρονικό διάστημα (για ευνόητους λόγους η σφριγηλή θεατρική ζωή της πόλης σημειώνει φανερή κάμψη στους Βαλκανικούς Πολέμους και στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο). Οι αποκλειστικές πληροφορίες για το θέατρο και γενικά για τη ζωή του Ελληνισμού στην Οδησσό στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα συμπληρώνονται

8 300 I. ΜΠΟΓΝΤΑΝΟΒΙΤΣ / B. ΠΟΥΧΝΕΡ με ολόκληρα άρθρα για τα πολιτιστικά γεγονότα στην Ελλάδα, με σχόλια των ελληνικών ε'ργων ή γεγονότων, τα οποία είχαν ειδική καλλιτεχνική απήχηση. Αυτό το πολύτιμο υλικό εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για τις θεατρικές δραστηριότητες στις αρχές του 20 αιώνα. Η δεύτερη σημαντική ανακάλυψη ήταν ο εντοπισμός των δύο ρωσικών εφημερίδων που κυκλοφορούν από τον 19 αιώνα (υπάρχει και η τρίτη OflECCKHM JIHCTOK), οι οποίες στις τελευταίες σελίδες αναφέρουν τα θεατρικά γεγονότα τεκμηριώνοντας χρονολογίες ελληνικών παραστάσεων, στοιχεία για περιοδεύοντες θιάσους, αίθουσες των παραστάσεων, σπάνιες κριτικές κτλ. Αυτές οι πληροφορίες για τις ελληνικές παραστάσεις σε συνδυασμό με τις ανταποκρίσεις που εντοπίζονται στον εγχώριο τύπο είναι έγκυρες μαρτυρίες των μετακλήσεων. Τρίτο σημαντικό στοιχείο της αποστολής είναι η εύρεση των θεατρικών περιοδικών και βιβλίων στα ρωσικά, τα οποία μας ενημερώνουν γενικά για την θεατρική ζωή της Οδησσού τον 19 και 20 αιώνα και χρησιμεύουν στην αξιολόγηση των ελληνικών θεατρικών δρώμενων μέσα στο τοπικό καλλιτεχνικό πλαίσιο. Β' Το ιστορικό των ελληνικών παραστάσεων στην Οδησσό είναι γνωστό ώς το : εκεί αποστηθίζει το 1823/24 ο έφηβος Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής τον Βρεττανικό του Ρακίνα, αρχίζει να μεταφράζει τη γαλλική διασκευή του ΒασιλιάΛηρ του Ducis, μεταφράζει και παίζει τον Μωάμεθ του Βολταίρου σε σιταποθήκη (ενώ η παράσταση του Μιθριόάτη του Ρακίνα δεν πραγματοποιείται), συγγράφει την τραγωδία Πύραμος και Θίσβη (που δεν σώζεται) και το γαλλικό έμμετρο L exil d Amour (που σώζεται στο αρχείο του Ραγκαβή), και ανεβάζει, σε σιταποθήκη και πάλι, παράσταση της Ζαΐρας του Βολταίρου (καθώς και το γαλλικό δραμάτιο Le ricochets στο αρχοντικό Πολωνέζας κόμησσας)23. Όμως για μια ενδεχόμενη συνέχεια ελληνικών παραστάσεων στην πόλη της Φιλικής Εταιρίας κατά το 19 αιώνα τίποτε δεν είναι γνωστό. Ωστόσο υπέρ αυτής της πιθανής συνέχειας της σχετικής δραστηριότητας συνηγορούν τρία γεγονότα: 1) η ακμάζουσα κι εύπορη ελληνική παροικία στο σημαντικό λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας, με την πολυετή δημαρχία ( ) του Έλληνα ευεργέτη Γρηγόριου Μαρασλή ( )24, 2) η ύπαρξη θεατρικών προγραμμάτων του θιάσου Απέργη στις αρχές του 20 αιώνα στο Θεατρικό Μουσείο που αφορούν παραστάσεις στην Οδησσό, 3) η ανασυγκρότηση των περιοδειών των πρώτων πρωταγωνιστριών του 19 αιώνα, που είχαν σταθμό και την Οδησσό. Συγκεκριμένα: η Πιπίνα Βονασέρα το 1869, η Αικατερίνη Βε- 22 Βλ. παραπάνω (Λάσκαρης, ό. π., τόμ. Α', σσ. ISO- 178, A. Ταμπάκη: «Το ελληνικό θέατρο στην Οδησσό ( ): Αθησαύριστα στοιχεία», στον τόμο: Η νεοελληνική δραματουργία και οι δυτικές της επιδράσεις (18ος-19ος at.), Αθήνα 2002, σσ , Γ. Σιδε'ρης: Ιστορία του νέου ελληνικού θεάτρου Τόμ. Α', Αθήνα 1990, σσ. 24 εξ. κτλ. 23 A. Ρ. Ραγκαβής: Απομνημονεύματα. Τόμ. Α', Αθήναι 1892, σσ. 114 εξ., 119 εξ., 121 εξ., 123 εξ., 127 εξ. και σ Βλ. επίσης Β. Πούχνερ: «Μια σημαντική πηγή της ιστορίας του ελληνικού θεάτρου του 19 αιώνα. Τα Απομνημονεύματα του Αλέξανδρου Ρίξου Ραγκαβή (1894/95, 1930)», στον τόμο: Καταπακτή και υποβολείο. Δέκα θεατρολογικά μελετήματα, Αθήνα 2002, σσ , ιδίως σσ Κ. Παπουλίδης: Γρηγόριος Γ. Μαρασλής ( ). Η ζωή και το έργο του. Συμβολή της δραστηριότητας τον Ελληνισμού της Ρωσίας, Θεσσαλονίκη 1989

9 ΑΠΟ ΤΗ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΣΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΜΑΡΑΣΛΗ 301 ρώνη το 1897, η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου το 1880, το 1884 και το Με βάση τα στοιχεία αυτά προγραμματίστηκε και σχεδιάστηκε η παραπάνω βολιδοσκοπική αποστολή, την οποία έφερε σε πέρας με πρώτα αξιόλογα αποτελέσματα η Ιρένα Μπογντάνοβιτς. Εντόπισε στα χρόνια 1884/85 θεατρική δραστηριότητα από τον θίασο του Κωνσταντίνου και της Ελπίδος Χαλκιοποΰλου: συγκεκριμένα τον Ιανουάριο / Φεβρουάριο 1884 και τον Νοέμβριο / Δεκέμβριο 1884 / Ιανουάριο Οι σχετικές αναφορές στις ρωσικές εφημερίδες είναι σύντομες. Ο θίασος «Νέος Μένανδρος» υπό τον Γ. Πετρίδη με το ζεύγος Χαλκιοποΰλου μπορεί να τεκμηριωθεί και ένα χρόνο πιο πριν: τον Απρίλιο του 1883 έδωσαν πέντε παραστάσεις στο «Ρωσσικόν Θέατρον» (Γαλάτεια, Κόρη τον παντοπώλου, Ο ρακοσυλλέκτης των Παρισίων) ο θίασος απαρτιζόταν από τους Εμμαν. Λοράνδο, Κ. Βρόντα, Κ. Χαλκιόπουλο, Κ. Βεντοΰρα, Ε. Χαλκιοποΰλου, κ. Πετρίδου και Αικ. Βρόντα26. Αλλά το ζεύγος Χαλκιοποΰλου τεκμηριώνεται ήδη δέκα χρόνια πριν στην Οδησσό: τον Νοέμβριο του 1874 έδωσε τη Μερόπη και το έργο Οι όύολοχίατ ο θίασος αποτελείτο από δύο γυναίκες και έξι άντρες (μεταξύ άλλων και ο Σπυρίδων Αραβαντινός)27. Αν όντως η Οδησσός τότε «είχε να δει ελληνικό θίασο από τα χρόνια του προεπαναστατικού Διαφωτισμού» θα το δείξει η περαιτέρω έρευνα28. Πάντως η Ελπίς (Κυριακού-)Χαλκιοπούλου εμφανίζεται ως Ισμήνη στην ιστορική παράσταση της Αντιγόνης το 1867 από το Πανεπιστήμιο Αθηνών.29 Τεκμηριώνεται το 1868 στον θίασο του πατέρα της, Ιωάννη Κυριάκού (41868) στην Πόλη30, στον οποίο φαίνεται πως ανήκει ήδη ο Κωνστ. Χαλκιόπουλος, τον οποίο παντρεύτηκε στη συνέχεια το 1871/72 τη βρίσκουμε στο θίασο του Δημ. Αλεξιάδη στην Πόλη μαζί με τον άντρα της, με πρωταγωνίστρια την Πιπίνα Βονασέρα31, το 1872/73 τεκμηριώνεται με τον ίδιο θίασο στη Σμύρνη στη συνέχεια όμως παραμένει πλέον μόνιμα στην Πόλη και συνεργάζεται σε ερασιτεχνικές παραστάσεις (καλοκαίρι του 1873) και το χειμώνα πρωταγωνιστεί στο θίασο Βασιλειάδη32. Από εκεί οργανώνει πλέον την εξόρμησή της προς την Οδησσό το 1873/74 (βλ. παραπάνω), αλλά το 1875/76 τη βρίσκουμε μαζί με τον σύζυγό της στον θίασο Γ. Πετρίδη στη ρουμανική Βραΐλα33 ως πρωταγωνίστρια πλέον με πλούσιο ρεπερτόριο. Το 1979/80 (ΙΜΧΑ222). 25 Α. Αλτουβά: Το φαινόμενο τον γυναικείου βεντετισμού το 19 αιώνα στην Ελλάδα, διδ. διατρ. Αθήνα 2007, σσ. 59,310 εξ., 349,485 εξ. 26 Γ. Σιδε'ρης: Ιστορία του νέου ελληνικού θεάτρου. Τόμ. Β73, Αθήνα 2009, σσ. 176 εξ. (υπό ε'κδοση). Ευχαριστώ τον συνάδελφο Π. Μαυρομούστακο που μου παραχώρησε φωτοαντίγραφα των σχετικών τυπογραφικών δοκιμίων. 27 Στο παραστασιολόγιο του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών σημειώνεται πως πρόκειται για κων- σταντινουπολίτικο θίασο με το ζεύγος των πρωταγωνιστών, που «σχεδίαζε σειρά παραστάσεων με το ζεύγος Μαρκεσίνη (βλ. Νεολόγος Αθηνών 22/9), πράγμα που σημαίνει ότι η εξόρμηση στην Οδησσό αποφασίστηκε και πραγματοποιήθηκε με'σα σε ελάχιστο χρόνο» (Χα- τζηπανταζής, ό. π., σ. 985). 28 Χατζηπανταζής, ό. π., ο Σιδέρης, ό. π., τόμ. Α', σ Για τη μορφή της βλ. και Θ. Έξαρχος: Έλληνες ηθοποιοί «Αναζητώντας τις ρίζες». Από τα τέλη του 18" αιώνα μέχρο το 1899, Αθήνα/Γιάννινα 1995, σσ. 49, 233 και του ίδιου, Έλληνες Ηθοποιοί «Αναζητώντας τις ρίζες». Συμπλήρωμα τον Α' τόμον με προσθήκες και διορθώσεις. Από τα τέλη τον 18ου αιώνα μέχρι το 1899, Αθήνα/Γιάννινα 1997, σσ. 184 εξ. 30 Χατζηπανταζής, ό. π., σσ. 662 εξ. Για τον θίασο του Ιωάννου Κυριάκού ( ) και Χρ. Σταματοπού- λου-βασιλάκου: Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη το 19 αιώνα. Τόμ. Α', Αθήνα 1994, σσ. 284 εξ. 31 Αναφε'ρεται πλέον ως Ελπίς Χαλκιοπούλου- Κυριακού (Χατζηπανταζής, ό. π., σσ. 800 εξ.). 32 Χατζηπανταζής, ό. π., σσ. 848 εξ., 947 εξ., Σταματο- πούλου-βασιλάκου, ό. π.,σ Χατζηπανταζής, ό. π., σσ εξ.

10 302 I. ΜΠΟΓΝΤΑΝΟΒΙΤΣ / B. ΠΟΥΧΝΕΡ στον θίασο Αλεξιάδη στην Πόλη αναφε'ρεται και ο γιος του θεατρικοί) ζεύγους34. Εντοπίζεται εκεί πάλι το 1882 με τον θίασο Μ. Αρνιωτάκη35. Ο άντρας της, Κωνσταντίνος Χαλκιόπουλος, εμφανίζεται δύο φορές ως θιασάρχης στην Πόλη: το 1878 και το 1883 («Νέος Μένανδρος»), οπότε με τη γυναίκα του βοηθάει και. έναν ερασιτεχνικό θίασο στα Ταταύλα36. Έτσι δεν ξαφνιάζει η εμφάνιση του ζεύγος το 1884/85 στην Οδησσό. Δεν αποκλείεται, στη δεκαετία 1873/ /85 να έχει δώσει και πιο τακτικά παραστάσεις στην Οδησσό. Το ότι οι παρευξείνιες χώρες γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα, τόσο στη νότια πλευρά του Ποντιακού Ελληνισμού στις βόρειες ακτές της Μικρασίας και στην ενδοχώρα, όσο και στις ανατολικές (της σημερινής Γεωργίας), βορείως στις ακτές της Κριμαίας και της Αζοφικής37 και προς δυσμάς στις ακτές της Ρουμανίας και Βουλγαρίας αποτελούν έναν ενιαίο ζωτικό χώρο του Ελληνισμού, το αποδεικνύει και η δεύτερη ομάδα πηγών που αφορά το χρονικό διάστημα , που αποτελείται πλέον από ειδήσεις σε ελληνικές εφημερίδες της Οδησσού, καλύπτει όμως όλο τον αναφερόμενο χώρο. Είναι φανερό πως αυτές οι πηγές πρέπει να συνδυαστούν με τις πληροφορίες που δίνει ο Ερμής Μουρατίδης (Βατούμι 1895 [Batumi], 1906, 1913, 1914, 1916, 1917, 1918, 1919, Τιφλίδα 1907, , 1914, 1915, 1916,1918, Αμπίνσκαγια 1913, 1916, 1917,1918 (Abinsk), Τάκβα 1913, Τουάψε 1913 [Tuapse], Θεοδοσία 1915 [Feodosija], Κερτς 1916 [Kerc], Ανάπα 1917 [Anapa], 1918, Νοβορωσίσκ 1917 [Novorossijsk], 1918, 1919, 1920, Καρς 1917, Γιάλτα 1918, 1920, Γκέλεντζικ 1918, Σοχούμι 1919 [Suchumi])38, αλλά και η διδακτορική διατριβή της Αλτουβά για τις μετακινήσεις των πρωταγωνιστικών θιάσων (Βερντιάνσκα [Berdjans k] 1869, 1871, Ταγκανρόκ [Taganrog] 1869, 1871, Γέισκ [Ejsk] 1871, Μαριούπολη [Maryupol] 1871,- όλες στην Αζοφική, Ταϊγάνι 1888, 1896, Βατούμι 1888, Ροστόβι 1896 [Rostov na Donu στην Αζοφική], Τραπεζούντα 1898)39. Πρόκειται σχεδόν αποκλειστικά για παραθαλάσσιες πόλεις. Τέτοιες ειδήσεις αφορούν ερασιτεχνικε'ς παραστάσεις στο Καρς το 1907 και το 1908, ερασιτεχνική παράσταση στο Σοχούμι το 1908, ο «Ευριπίδης» «εις Κισνόβιον» το 1908, διερχόμενος θίασος στη Γιάλτα και στο Ροστόβι 1909, σχολική παράσταση του Βάκου (Baki στην Κασπία), φιλανθρωπική παράσταση στο Σοχούμι το 1910 από το Μουσικοδραματικό Σύλλογο, το ίδιο το 1915, σύσταση Ελληνικού Μουσο-Φιλολογικού Συλλόγου στη Σεβαστούπολη (Sebastopol) το Είναι αξιοπρόσεκτη η καλλιτεχνική οργάνωση των Ελλήνων στις παρευξείνιες περιοχές λίγο πριν από τη Ρωσική Επανάσταση και η πυκνότητα της επικοινωνίας μεταξύ τους. Την ίδια την Οδησσό αφορούν θεατρικές ειδήσεις και κριτικές παραστάσεων, σε χρονολογική σειρά: Νοέμβριος 1907 «Ευριπίδης», «Νέα Σκηνή», Μάρτιος 1908, «Ευριπίδης», 1909 θίασος Χέλμη, θίασος Πολυξένης Παυλάτου 1909, Ελληνικός Δραματικός Θίασος του Μιχ. Δανιήλ, θίασος Παρασκευοπούλου 1910, «Αριστοφάνης» του Απέργη, Ελληνικός Με- 34 Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό. π., σσ. 251, Σιδέρης, ό. π., τόμ. Β73, σ Τελευταία φορά τεκμηριώνεται το 1890/91 στην Πόλη στον θίασο του Δ. Αλεξιάδη (Σταματοπούλου- Βασιλάκου, ό. π., σσ. 290 εξ., για τη σύμπραξη με τους ερασιτε'χες σσ. 311,312 εξ.). 37 Το μαρτυρούν ακόμα και τα ονόματα των πόλεων: Cherson, Nikopol, Melitopol. Jevpatorija, Sevastopol, Simferopol (!), Foros, Feodosija (Θεοδοσία), Maryupol, Stavropol κτλ. 38 E. A. Μουρατίδης: To ποντιακό θέατρο. Νότια Ρωσία, Γεωργία, Ουκρανία , Θεσσαλονίκη 1995, σσ Αλτουβά, ό. π., σσ. 68 εξ., 75, 137, 349 εξ., 361 εξ.,

11 ΑΠΟ ΤΗ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΣΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΜΑΡΑΣΛΗ 303 λοδραματικός Θίασος κτλ. Αλλά δεν είναι μόνο οι κριτικές καθαυτές: δημοσιεύονται και θεατρικά προγράμματα καθώς και ποικίλα σχόλια που διαφωτίζουν τα «παρασκήνια», τους πόθους της ελληνικής παροικίας για επαφή με το καλλιτεχνικό γίγνεσθαι στην πατρίδα, αλλά και αναφορές στην καταπληκτική κινητικότητα των θιάσων, που οργώνουν στην κυριολεξία όλα τα παράλια του Εύξεινου Πόντου και της Αζοφικής. Αν υπολογίσουμε και τις περιοδείες τους στην Ανατολική Μεσόγειο (Αλεξάνδρεια, Σμύρνη, Ερμούπολη, Πάτρα, Επτάνησα), τότε κατανοούμε πως το θαλασσινό ταξίδι, με όλους τους κινδύνους και την ταλαιπωρία του, ήταν καθημερινό βίωμα των Ελλήνων ηθοποιών στα μπουλούκια έως την εποχή του Μεσοπολέμου ακόμα μέρος της ζωής τους έχουν περάσει στο καράβι. Οι περιοδείες ήταν στρατηγικές επιβίωσης -οι επιτυχίες στις ελληνικές παροικίες της Διασποράς ήταν πιο εύκολες- αλλά συνάμα και πατριωτική και πολιτισμική αποστολή: στην αρθρογραφία του τύπου φαίνεται ανάγλυφη η δίψα για επαφή των Ελλήνων της ιστορικής διασποράς με την Ελλάδα. Κομβικό σημείο αυτών των ταξιδιών από τη μια στην Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο, και από την άλλη στη Μαύρη Θάλασσα και την Αζοφική, ήταν η Κωνσταντινούπολη, που αποτέλεσε για ορισμένους θιάσους και για κάποια χρονικά διαστήματα μόνιμη βάση εξόρμησης στις παρευξείνιες χώρες.40 Η σημασία αυτών των ειδήσεων έγκειται και στο γεγονός, πως οι ελληνικές αυτές εφημερίδες της Οδησσού είναι δυσπρόσιτες και δεν φαίνεται να υπάρχουν αλλού. Αποτελούν και ξεχωριστό στόχο των Ελλήνων ερευνητών στην πόλη της Φιλικής Εταιρίας για την ενδελεχέστερη διαφώτιση της ιστορίας της ελληνικής παροικίας στο σημαντικό αυτό λιμάνι κατά τη διάρκεια του 19 ' αιώνα. Η συστηματική αξιοποίηση των πληροφοριών του τύπου της Οδησσού θα πραγματοποιηθεί σε τρία βήματα: ένα μελέτημα για την ελληνική θεατρική κίνηση το 1884/85 από τις ρωσικές εφημερίδες, ένα άλλο για την ελληνική θεατρική κίνηση στην Οδησσό κυρίως, και ένα τρίτο για τις ειδήσεις για τον ευρύτερο χώρο του Ελληνισμού στις παρευξείνιες χώρες γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα. 485 εξ., Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό. π., σσ