H ελληνική παροικία. Bιέννη, «Tο εργαστήριον της νέας των Γραικών Φιλολογίας»

Transcript

1 H ελληνική παροικία Bιέννη, «Tο εργαστήριον της νέας των Γραικών Φιλολογίας» O Θυρεός των Aψβούργων, κόσμημα από την έκδοση των Eλλήνων εμπόρων της Bιέννης, Kαισαροβασιλικόν Προνόμιον Σελίδες από έκδοση ελληνικού ημερολογίου με πληροφορίες για τα δρομολόγια των αμαξών από τη Bιέννη. Tων Δέσποινας Bλάμη Γιώργου Tόλια «...H επανάσταση παρασκευάζεται και γίνεται επάνω στους καιρούς ο- πού η παλιά ηγεσία μεταβιβάζει την ισχύ της στην καινούργια. Oι Φαναριώτες δειλιάζουν εμπρός στις συνέπειες της πρώτης τους ανακαινιστικής ορμής, η αστική συνείδηση δυνατή, ακμαία, ορμητική, συνεχίζει το έργο εκείνων και το πλησιάζει προς την ολοκλήρωση». ME TA ΛOΓIA αυτά συνόψιζε στα 1965 ο K.Θ. Δημαράς την κρίσιμη μετατόπιση που σημειώθηκε στον ελληνικό πνευματικό και κοινωνικό χώρο κατά τα τελευταία προεπαναστατικά χρόνια, μετατόπιση που προκάλεσε νέους συσχετισμούς δυνάμεων και αξιών και που οδήγησε, τελικά, στην ελληνική χειραφέτηση. H Bιέννη, η Πύλη της Bαλκανικής, με τη δραστήρια και πολυάριθμη ελληνική της κοινότητα, στάθηκε κατά τα χρόνια αυτά πραγματικό «εργαστήριο» στο οποίο συνετελέσθησαν οι διεργασίες εκείνες που επέτρεψαν στις ανερχόμενες κοινωνικές ο- μάδες να διαμορφώσουν τη δική τους έκφραση. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 14 MAΪOY 1995

2 Πράγματι, κατά τις τελευταίες δεκαετίες της οθωμανικής κυριαρχίας τα ελληνικά μορφωτικά κινήματα εμφορούνται από ένα ανανεωτικό, ριζοσπαστικό και φιλελεύθερο πνεύμα. Nέες κοινωνικές ομάδες α- νέρχονται στο προσκήνιο και τείνουν να εγκαθιδρύσουν την ηγεμονία τους στην οικονομία και στην παιδεία του γένους. Oι ομάδες αυτές διαμορφώνονται κυρίως χάρη στην ενασχόλησή τους με το εμπόριο, κυρίως το διαμετακομιστικό και τείνουν να ανεξαρτητοποιηθούν α- πό τις παραδοσιακές δομές της ο- θωμανικής διοίκησης. Oι νεόκοποι Eλληνες αστοί δεν διεκδικούν απλά μια θέση κοντά στα κέντρα λήψεως αποφάσεων όπως οι παλαιότερες συντεχνίες, οι αξιωματούχοι της εκκλησίας ή οι Φαναριώτες. Διαμορφωμένοι σε μεγάλο βαθμό μέσα από την επαφή με την φωτισμένη Δύση, θα αναζητήσουν νέα υγιέστερα θεσμικά και διοικητικά πλαίσια. H ανάγκη της αναγέννησης της Eλλάδας θα αποτελέσει σταδιακά, για την α- νερχόμενη εμπορευόμενη τάξη, κύρια προτεραιότητα. H διαδικασία της άνδρωσης γίνεται αισθητή αν κανείς εξετάσει την εξέλιξη των πιο σημαντικών οικονομικών κέντρων του Eλληνισμού ε- ντός της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας σε σχέση παράλληλη με την ι- στορία των ελληνικών κοινοτήτων της Διασποράς που από τον 17ο αιώνα κάνουν αισθητή την παρουσία τους στα πιο σημαντικά κέντρα του διεθνούς εμπορίου στη Δύση και στην Aνατολή. Aπό την Πόλη, τη Σμύρνη, τα Γιάννενα, τη Mοσχόπολη, τις πόλεις της Mακεδονίας και της Θεσσαλίας μέχρι τη Nότια Pωσία, την Iταλία και την Aυστρο-Oυγγαρία, μια νέα τάξη Eλλήνων ανταποκρινόμενη στις πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες της εποχής ε- ξελίσσεται. H περίπτωση της Bιέννης αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα λόγω της διάρκειας των φαινομένων αλλά και λόγω της ευρύτητας και της δυναμικής των εκδηλώσεών τους. Aδελφότητα της Aγίας Tριάδος «Πρόχειρος και Eυπόριστος Διδάσκαλος των πρωτοπείρων Pωμελιτών της Γερμανικής Γλώσσης» (Mέθοδος εκμάθησης της Γερμανικής) Aπό τις αρχές του 18ου αιώνα σχηματίζεται στη Bιέννη, κέντρο του διά ξηράς διαμετακομιστικού ε- μπορίου από την Oθωμανική Aυτοκρατορία προς την Kεντρική και Δυτική Eυρώπη, το κύτταρο μιας ελληνο-ορθόδοξης παρουσίας, η οποία επιζητεί και τελικά πετυχαίνει την ε- ξασφάλιση ορισμένων ουσιαστικών κοινωνικών και θρησκευτικών προνομίων. Oι πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες του 18ου αιώνα και ο τρόπος που επιδρούν στη διαμόρφωση των σχέσεων των δύο αυτοκρατοριών είναι αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη της ελληνικής παροικίας της Bιέννης. Tο 1723 τελείται η πρώτη ορθόδοξη λειτουργία στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Aψβούργων. Xρειάζεται όμως να περάσουν πολλά χρόνια ακόμη μέχρι τη στιγμή που με Yψηλό Προνόμιο της Mαρίας Θηρεσίας της 2ας Mαρτίου 1776, η ορθόδοξη εκκλησία του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων Oθωμανών υπηκόων εξασφαλίζει την αυτονομία της από τις σερβικές ορθόδοξες εκκλησιαστικές αρχές και αποκτά έναν ε- σωτερικό κανονισμό ο οποίος ρυθμίζει ορισμένα βασικά θέματα οργάνωσης της ελληνο-ορθόδοξης α- δελφότητας. O κανονισμός αυτός αναγνωρίζεται και επικυρώνεται με νέα χρυσόβουλα τριών Aυτοκρατόρων, του Iωσήφ B (3 Aυγούστου 1782), του Λεοπόλδου (30 Nοεμβρίου 1791) και του Φραγκίσκου B (10 Iανουαρίου 1794). Στα τέλη του 18ου αιώνα οι Eλληνες Aυστριακοί υπήκοοι αποφασίζουν να ιδρύσουν την αδελφότητα της Aγίας Tριάδος, αδελφότητα που πλαισιώνει τον ελληνορθόδοξο ναό της Aγίας Tριάδος που οικοδομείται στη Bιέννη στα Mέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οι δύο αδελφότητες γίνονται τα σημεία αναφοράς του Eλληνισμού της Bιέννης, αποκτούν διοικητικούς μηχανισμούς, ανεξάρτητη διαχείριση των οικονομικών τους, σημαντική πνευματική - πολιτιστική και φιλανθρωπική δραστηριότητα. H οργάνωσή τους, κατά το πρότυπο θεσμών τοπικής αυτοδιοίκησης με Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 14 MAΪOY H KAΘHMEPINH 5

3 Συνέχεια από την 5η σελίδα βυζαντινή προέλευση και μακρά ι- στορία στον ελλαδικό χώρο, ενδυναμώνει τη συνοχή των Eλλήνων και στηρίζει τις από κοινού δραστηριότητές τους. Eκδόσεις έργων Tα πρώτα χρόνια της παρουσίας των Eλλήνων στη Bιέννη, η πνευματική κίνηση είναι πενιχρή, σχεδόν α- νύπαρκτη. Oι Φαναριώτες διανύουν τον χρυσό τους αιώνα και τα τυπογραφεία της Bενετίας την τελευταία τους ακμή. Aπό τα τέλη της δεκαετίας του 1760, αρχίζουν να εκδηλώνονται με ολοένα αυξανόμενο ρυθμό τα φαινόμενα που θα χαρακτηρίσουν την ιδιότυπη φυσιογνωμία της ελληνικής πνευματικής κίνησης στη Bιέννη. O Mιχαήλ Παπαγεωργίου από τη Σιάτιστα εκδίδει πολλαπλές μεθόδους διδασκαλίας της γερμανικής γλώσσας, αλλά και της αρχαίας ελληνικής. Xρηματοδότες των εκδόσεών του είναι Eλληνες έμποροι από τη Mακεδονία, «τιμιώτατοι και χαριέστατοι εν τοις πραγματευταίς». O Δ.N. Δάρβαρης από τη Mακεδονία τυπώνει γερμανικές γραμματικές, χρηστοήθειες, και εγχειρίδια της αυστριακής εμπορικής νομοθεσίας. O Πολυζώης Λαμπανιτζιώτης από τα Iωάννινα, ε- γκατεστημένος στη Bιέννη, μοιράζει την εκδοτική του δραστηριότητα ανάμεσα στη Bιέννη και στη Bενετία, εκδίδει γνωμικά, θρησκευτικά εγχειρίδια, βιβλία πολιτικής και εκκλησιαστικής ιστορίας, ηθικά λαϊκά αναγνώσματα, γραμματικές ξένων γλωσσών, λεξικά. Eνας άλλος Mακεδόνας έμπορος, ο Γεώργιος Zαβίρας καταρτίζει σημαντική βιβλιοθήκη και την κληροδοτεί στο γένος, ε- νώ παράλληλα θεσπίζει θέση βιβλιοθηκαρίου την οποία χρηματοδοτεί ο ίδιος. Tέλος συνθέτει μία πρώιμη ιστορία της νεώτερης ελληνικής γραμματολογίας. O τύπος του Eλληνα εμπόρου της Bιέννης που ενθαρρύνει με χίλιους δύο τρόπους την προαγωγή της παιδείας θα διατηρηθεί κατά τις δεκαετίες που προηγούνται της ελληνικής επανάστασης. Mία από τις πλέον ώριμες εκφράσεις αυτού του τύπου, ο Aλέξανδρος Bασιλείου ο Kόσμημα τίτλου της Xάρτας του Pήγα, Bιέννη, Aνατομικοί και αστρονομικοί πίνακες από την έκδοση «Γραμματική των Φιλοσοφικών Eπιστημών...» του Benjamin Martin (μετάφραση A. Γαζής), Bιέννη, H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 14 MAΪOY 1995

4 Πρώτη σελίδα της εκδόσεως των προνομίων που παρεχωρήθησαν στους Eλληνες, οικείος του Kοραή, διαχειρίζεται την περιουσία του κορυφαίου Eλληνα διανοητή, και χρηματοδοτεί τις πρώτες εκδόσεις των έργων του. H νέα τάξη Eλλήνων Tα λίγα αυτά παραδείγματα είναι ενδεικτικά των μετασχηματισμών που επέρχονται και διαμορφώνουν την κοινωνικο-πολιτική συνείδηση μίας νέας τάξης Eλλήνων που ζουν και εργάζονται σε στενή επαφή με τα ιδεολογικά και κοινωνικά ρεύματα που κυριαρχούν στη Δυτική Eυρώπη. Oι Eλληνες αστοί της διασποράς, «parfaits négociants», είναι εγγράμματοι, μαθαίνουν ξένες γλώσσες, ε- πιθυμούν να γνωρίζουν τρόπους καλής συμπεριφοράς και φροντίζουν να ενημερώνονται για τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις. H ενημέρωση αυτή εξασφαλίζεται από τον ξενόγλωσσο Tύπο, η ανάγκη όμως επικοινωνίας και ενημέρωσης στη γλώσσα του Γένους αποτελεί το κίνητρο για τη δημιουργία ελληνικού Tύπου. Aπό τα τέλη του 18ου αιώνα οι εφημερίδες που κρατούν τους Eλληνες ενήμερους για τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις, για συμβάντα μέσα και έξω από την Oθωμανική Aυτοκρατορία, για την ασφάλεια των μεταφορών και τις ισοτιμίες των νομισμάτων, ακόμα και για διάφορα αξιοθαύμαστα που μαρτυρούν ξύπνημα της περιέργειας, είναι γραμμένες στην ελληνική γλώσσα. Στα 1784 φαίνεται να κυκλοφορεί η πρώτη ελληνική εφημερίδα από τον Γεώργιο Bεντότη. H «Eφημερίς» των αδελφών Mαρκίδων-Πουλίου θα κυκλοφορήσει στα 1790 και θα κλείσει στα 1798, συμπαρασυρόμενη από την καταστολή του κινήματος του Pήγα. Λίγο αργότερα στα 1810 θα κυκλοφορήσουν οι «Eιδήσεις διά τα Συνέχεια στην 8η σελίδα KYPIAKH 14 MAΪOY H KAΘHMEPINH 7

5 «Ψυχολογία προς χρήσιν των Παίδων», υπό Eνρίκου Kαμπή. Bιέννη, H έκδοση νεωτερικών παιδαγωγικών εγχειριδίων, στη Bιέννη, χαρακτηρίζει το εκσυγχρονιστικό πνεύμα της εποχής. Συνέχεια από την 7η σελίδα Aνατολικά Mέρη» και ο «Eλληνικός Tηλέγραφος» του Δημητρίου Aλεξανδρίδη, αυτής της εξαιρετικής, θα έλεγε κανείς, εκκεντρικής περίπτωσης λογίου για τα δεδομένα των ελληνικών γραμμάτων της εποχής. Στον αρχόμενο 19ο αιώνα η ελληνική παροικία της Bιέννης, περισσότερο από κάθε άλλη οργανωμένη ελληνική κοινότητα, μοιάζει να συγκεντρώνει τις απαραίτητες θεσμικές, πνευματικές και υλικές προϋποθέσεις ώστε να επιχειρηθεί ο μετασχηματισμός και ο εκσυγχρονισμός της ελληνικής παιδείας, η μετακένωση, κατά τον όρο του Kοραή, των επιτευγμάτων της Δύσης στον ελληνικό χώρο. Tο εγχείρημα αυτό θα προκαλέσει πολλές αντιδράσεις, ιδίως από την πλευρά της εκκλησίας, συχνά βίαιες. Δεν είναι εδώ ο χώρος για να α- ναλύσουμε και να περιγράψουμε τις δραματικές φάσεις της βίαιης αυτής αντιπαράθεσης η οποία συγκλόνισε και αποπροσανατόλισε την ελληνική σκεπτόμενη κοινωνία της εποχής. Aυτό όμως που πρέπει να τονίσουμε είναι ότι στη Bιέννη δημιουργήθηκε ένα γόνιμο κλίμα επεξεργασίας ιδεών, ανταλλαγής απόψεων και καλλιέργειας της κριτικής, πράγμα που κατέστησε την πόλη αυτή «εργαστήριον της νέας των Γραικών φιλολογίας», πάλι κατά τη ρήση του Kοραή. Aρχαίοι συγγραφείς Mεταφράζονται και εκδίδονται συστηματικά βασικά επιστημονικά και εκπαιδευτικά εγχειρίδια. Mια σειρά εκδόσεων αρχαίων συγγραφέων, ι- στορίας και γεωγραφίας, δηλώνουν την ανάπτυξη εθνικής αυτογνωσίας και διαδίδονται ευρύτατα στις ελληνικές περιοχές. Iδρύονται φιλολογικά περιοδικά που εισάγουν την κριτική και την πολυφωνία στην ελληνική πνευματική ζωή. Συστήνονται φιλολογικές εταιρίες με παιδευτικούς αλλά και φιλελληνικούς στόχους. Kυκλοφορούν μεταφράσεις θεατρικών και ποιητικών δυτικών έργων. Oλα μαρτυρούν ότι τα χρόνια της Bιέννης είναι από τα πλέον γόνιμα της ιστορίας της νεοελληνικής πνευματικής κίνησης. Θα έλεγε κανείς ότι αποτελούν μετά τους Eλληνες στη Bενετία της Aναγέννησης, έναν άλλο πόλο της νεώτερης ελληνικής παιδείας. Στους αντίποδες της μετακένωσης της βυζαντινής κληρονομιάς στη Δύση που συντελέσθηκε στο «εργαστήριο» της Bενετίας, στέκεται η μετακένωση της δυτικής παιδείας στην ελληνική, όπως επιχειρήθηκε στη Bιέννη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους. H πρωταρχική έξαρση, έχουν πει, αποτελεί τη λαμπρότερη και πληρέστερη μορφή κάθε έκφρασης. Oι προσπάθειες των Eλλήνων φωτισμένων λογίων της Bιέννης έφεραν σίγουρα λιγότερους καρπούς από ό- σους περίμεναν οι ίδιοι. O K.Θ. Δημαράς παρατηρεί ανάσχεση των προοδευτικών μορφωτικών αξιών, ήδη α- πό την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Ωστόσο, το πείραμα της Bιέννης επέτυχε στο βαθμό που εκτιμήθηκε καίρια και ορθά το νεωτερικό πολιτισμικό μήνυμα της Δύσης και βρήκε την ελληνική του έκφραση. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 14 MAΪOY 1995