Το μέσο είναι ο άνθρωπος Η τέχνη της προφορικής λογοτεχνίας και αφήγησης.

Transcript

1 Το μέσο είναι ο άνθρωπος Η τέχνη της προφορικής λογοτεχνίας και αφήγησης. Στέλιος Πελασγός Δρ. Ιστορητής Καλημέρα πρύμα πλώρα και στα παληκάρια όλα, Αρχή του παραμυθιού καλημέρα της αφεντιάς σας. Μια φορά κι έναν καιρό ήταν Δυστυχώς όμως δεν μπορώ έτσι να ξεκινήσω να μιλώ. Οι ομιλίες σε επιστημονικές συναντήσεις και συνέδρια παρόλο που ακούγονται και δεν διαβάζονται, δεν είναι ομιλίες. Είναι δημόσιες αναγνώσεις ενός γραπτού κειμένου το οποίο στην συνέχεια οι συμμετέχοντες μπορούν να διαβάσουν και στα πρακτικά. Δεν είναι λοιπόν ομιλίες αλλά «φωναχτά κείμενα». Και ίσως, δεν θα μπορούσαν να είναι και διαφορετικά τα πράγματα, αφού η σκέψη που εκφράζουν είναι αναλυτική και επιστημονική, σκέψη που καλλιεργήθηκε κυρίως από τους πολιτισμούς της γραφής. Την τελευταία δεκαετία βέβαια, πολλές ανακοινώσεις δεν είναι μόνο «φωναχτά κείμενα» αλλά ένα υβρίδιο που προέκυψε από την βίαιη ένωση γραπτής και ηλεκτρονικής έκφρασης (χωρίς να προηγηθεί ειδύλλιο, προξενιό ή έστω γνωριμία, και χωρίς να έχει επισημοποιήσει την σχέση τους κανένας γάμος). Έτσι, «όπως κάνουν όλοι οι συνάδελφοι με πείρα» που έλεγε και ο ραψωδός Σαββόπουλος, η απαγγελία των κειμένων συνοδεύεται από εικόνες, σχεδιαγράμματα, και τεράστια προβαλλόμενα γραπτά κείμενα. Το υβρίδιο αυτό συνεχίζει να υπηρετεί άριστα την αναλυτική, επιστημονική σκέψη, κάτι που δεν θα μπορούσε να κάνει ένας παραμυθάς που ακολουθεί τους κανόνες της τέχνης και του προφορικού πολιτισμού του. Βεβαίως η σκέψη του προφορικού λογοτέχνη θα ήταν κατανοητή από τους (λειτουργικά ή κυριολεκτικά) «αγράμματους» και τα παιδιά, και θα ήταν ακατανόητη από τους «εγγράμματους». Αντίθετα, η γραπτή ή υβριδική ηλεκτρονικογραπτή σκέψη θα γίνονταν κατανοητή από όσους έχουν διαμορφωθεί από τα επίσημα εκπαιδευτικά συστήματα του «ανεπτυγμένου κόσμου». Αυτοί οι δυόμισι τρόποι έκφρασης δεν είναι απλά διαφορετικοί τρόποι έκφρασης αλλά εκφράζουν διαφορετικούς τρόπους σκέψης και αντίληψης του κόσμου. Σε άλλο κόσμο κατοικούσαν οι περισσότεροι από τους παππούδες μας, σε άλλο κόσμο κατοικούσαν οι πατεράδες μας και σε άλλο κόσμο κατοικούν τα παιδιά που μεγαλώνουν σήμερα. Οι τρεις αυτοί διαφορετικοί κόσμοι - της προφορικότητας, της γραφής και της ηλεκτρονικής επικοινωνίας- συνυπάρχουν και σήμερα αλλά όχι αρμονικά και ισότιμα. Ο πιο νέος και ισχυρός (ο ηλεκτρονικός) εξουσιάζει και αλλοιώνει τον πατέρα του (τον γραπτό) ο οποίος με την σειρά του εξακολουθεί να [1]

2 υποτάσσει και να αλλοιώνει τον παππού του (τον προφορικό). Το παράδειγμα που μας προσφέρει η παρούσα περίσταση είναι χαρακτηριστικό. Πολλές εισηγήσεις σε μια επιστημονική ημερίδα παρουσιάζονται σε μια μορφή γραπτού λόγου αλλοιωμένη από τις δυνατότητες που παρέχουν οι υπολογιστές, ενώ ο προφορικός λόγος δεν επηρεάζει καθόλου την παρουσίαση αλλά καλείται απλά να μετατρέψει το γραπτό σημείο σε ήχο. Η γραπτές λέξεις αντίθετα από τις προφορικές είναι αυτάρκεις και αυτόνομες και δεν χρειάζονται σημασιολογική επιβεβαίωση ή συμπλήρωση από άλλους εκφραστικούς τρόπους. Ασφαλώς στην περίπτωση των επιστημονικών ανακοινώσεων η αλλοίωση μπορεί και να είναι δημιουργική. Παράδειγμα καταστροφικής αλλοίωσης προσφέρει συχνά η επιρροή της τηλεόρασης στην γραφή (π.χ. των εφημερίδων ή των περιοδικών) και στην προφορικότητα (π.χ. στην προφορική επικοινωνία των τηλεορασοπαθών 1 ). Στις σχέσεις υποταγής όμως, δεν χάνει μόνο ο κυριαρχούμενος αλλά χάνει και ο κυρίαρχος. Εφόσον η σκέψη και οι προφητείες του Mc. Luhan επιβεβαιώθηκαν, εφόσον «το μέσο είναι το μήνυμα», ο κυρίαρχος χάνει τον απίστευτο πλούτο των προφορικών πολιτισμών και της μυθικής σκέψης, όπως χάνει και την ευκαιρία να αποθησαυρίσει προς όφελος του, το ανεξάντλητο «βιβλίο της άμμου». Και βέβαια το επικίνδυνο είναι πως η απώλεια αυτή, και η αναπηρία που συνεπάγεται, δεν γίνεται άμεσα αντιληπτή. Εάν κανείς δεν κατέχεται από σοβαρό σύμπλεγμα μειονεξίας δεν αναλώνεται στο να θρηνεί και να νοσταλγεί όσα χάνονται, οικτίροντας το μίζερο παρόν. Η σημερινή εποχή προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία να εκμεταλλευτούμε τον πλούτο και τις δυνατότητες και των τριών τρόπων έκφρασης και σκέψης, χρησιμοποιώντας τους με γνώση και διάκριση και δημιουργώντας νέους συνδιασμούς που θα σέβονται την ιδιαιτερότητα και την αυτονομία του καθενός μέσου και θα ανοίγουν αφάνταστα τους πνευματικούς μας ορίζοντες. 2 Θα πρέπει όμως να γνωρίζουμε τι είναι ικανός να εννοήσει και να εκφράσει ο κάθε διαφορετικός τρόπος έκφρασης. Θα πρέπει να γνωρίζουμε τι κερδίζουμε και τι χάνουμε υιοθετώντας τον. Θα πρέπει να γνωρίζουμε εαν το μέσο μας επιτρέπει να δημιουργήσουμε με το κοινό μας μια σχέση ισότητας (αμφίδρομη) ή μας επιβάλει μια σχέση κυριαρχίας (μονόδρομη). Και τέλος σε ποιες περιπτώσεις οι υλικές συνθήκες χρήσης του καταργούν τις δυνατότητες του μέσου. Αμφίδρομη και ισότιμη μπορεί να είναι μια σχέση όχι μόνο επειδή το μέσο επικοινωνίας την επιτρέπει αλλά κυρίως όταν το κοινό -δέκτης έχει, όχι απλά την 1 Μια από τις δημιουργικές δυνατότητες του προφορικού δημιουργού είναι η δημιουργία νεολογισμών. Ένας από τους μεγάλους δασκάλους μου, ο κύριος Καραγκιόζης Καραγκιοζόπουλος θα μπορούσε να ορίσει τον «τηλεορασοπαθή» ως το άτομο που έχει υποστεί μόνιμες εγκεφαλικές και σωματικές βλάβες από την παρακολούθηση τηλεόρασης. Για τις σωματικές βλάβες η δημιουργικότητα της προφορικής αγγλικής έφτιαξε τον λαϊκό όρο couch potato. Για τις εγκεφαλικές βλάβες ακόμα δεν έχει ακουστεί κάτι καλό, από όσο ξέρω. 2 Σκεφτείτε το παράδειγμα της λογοτεχνίας επιστημονικής φαντασίας όπου συγγραφείς όπως οι Ούρσουλα λε Γκεν στηρίχτηκαν στην ανθρωπολογία και την μελέτη των προφορικών πολιτισμών για να περιγράψουν το μέλλον. [2]

3 δυνατότητα, αλλά την παιδεία για να μετατραπεί σε αφηγητή πομπό. Έτσι, ακόμα και τον προφορικό λόγο, δεν μπορεί κανείς να τον χρησιμοποιήσει ενεργητικά και ισότιμα, εάν δεν έχει την κατάλληλη παιδεία από την μαθητεία του σε ένα ζωντανό προφορικό πολιτισμό και μια προφορική παράδοση. Αγνοώντας την εκπαίδευση στην προφορικότητα μέσα στα οργανωμένα εκπαιδευτικά συστήματα, οι σύγχρονες κοινωνίες παράγουν πολίτες «αγράμματους» προφορικά, γραπτά και ηλεκτρονικά, ικανούς απλά να αντιδρούν στα ερεθίσματα που παρέχει κάθε μέσο και όχι να δρουν και να δημιουργούν. Σήμερα που η οικογένεια και η κοινότητα δεν είναι πια φορείς μιας ζωντανής προφορικής παράδοσης, η εκμάθηση και καλλιέργεια της προφορικής επικοινωνίας και δημιουργίας ανατίθεται αναγκαστικά στο σχολείο. Όμως η προσκόλληση του στην γραπτή και εν μέρει στην ηλεκτρονική επικοινωνία το εμποδίζουν να αναλάβει αυτήν την ευθύνη. Γραπτή ή ηλεκτρονική εκπαίδευση χωρίς την προϋπόθεση της προφορικής εκπαίδευσης δεν μπορεί να υπάρξει. Και τον τρόπο αυτής της εκπαίδευσης στην προφορικότητα τον διδάσκουν οι προφορικοί πολιτισμού μέσα από την τέχνη της προφορικής αφήγησης της λαϊκής λογοτεχνίας τους. Τιτάνια μάχη στην ζούγκλα του Κογκό Ο παραμυθάς ενάντια στην τηλεόραση Προσπαθώντας λοιπόν να συμβιβάσω τα ασυμβίβαστα και να επωφεληθώ από τις δυνατότητες και της προφορικότητας και της γραφής, θα συνδιάσω σε αυτήν την ανακοίνωση, αυτούς τους δύο τρόπους σκέψης και έκφρασης. Όταν κρατώ το κηρύκειο του προφορικού λογοτέχνη, του παραμυθά, θα είμαι παρατακτικός, συσσωρευτικός, περιστασιολογικός, αγωνιστικός -υπερβολικός, κοντά στον κόσμο της ανθρώπινης ζωής, επαναληπτικός- λογοτυπικός και θα επιδιώκω μια μεθεκτική σχέση με το υλικό και το ακροατήριο μου, υπακούωντας στην ψυχοδυναμική της προφορικότητας 3. Αντίθετα όταν θα κρατώ το στυλό του επιστήμονα θα μπορώ να είμαι αναλυτικός, αφηρημένος και αντικειμενικός. Αυτό μου το επιτρέπει η διπλή μου ιδιότητα του καλιτέχνη- ιστορητή αλλά και του επιστήμονα παιδαγωγού, και η διπλή μου παιδεία, η μαθητεία κοντά σε μεγάλους Έλληνες λαϊκούς λογοτέχνες με πρώτη την γιαγιά μου, και σε ευρωπαίους σύγχρονους ιστορητές, αλλά και η επιστημονική σπουδή μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα της Ελλάδας και της Ευρώπης. Μια ιστορία που αγαπώ μιλά για την συνάντηση του κόσμου της προφορικότητας με τον κόσμο της οθόνης. Ίσως να μας βοηθήσει να καταλάβουμε ένα από τα στοιχεία που χάνονται περνώντας από τον ένα τρόπο έκφρασης στον άλλον: 3 Ong Walter, Προφορικότητα και Εγγραματοσύνη. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης (1982)1997, σ [3]

4 4 Στην ζούγκλα του Κογκό, στην καρδιά της Μαύρης Αφρικής, ο μόνος τρόπος επικοινωνίας είναι ο μεγάλος ποταμός. Τα ποταμόπλοια του Κογκό μεταφέρουν από τα χωριά κυνήγι, δέρματα, καρπούς, και από τις πόλεις βασικά αγαθά όπως αλάτι, σπίρτα, σκοινιά, εργαλεία κ.λ.π. Μαζί ακολουθεί και ο «πολιτισμός» που σιγά σιγά εξαπλώνεται στο τροπικό δάσος για να το εκμεταλλευτεί- ξεζουμίσει. Σε ένα από τα χωριά, έφτασε κάποτε και ο ηλεκτρισμός και μαζί του και η τηλεόραση. Μπήκε στο καφενείο να πούμε του χωριού και όλοι παρακολουθούσαν μαγεμένοι. Τα λόγια όμως πετούν και ταξιδεύουν πιο γρήγορα κι από το ποταμόπλοιο. Το μάθαν τα παραπάνω χωριά και ζήλεψαν. Περίμεναν με ανυπομονησία να φτάσει και σε αυτούς ο ηλεκτρισμός. Δεν είχαν λεφτά να ταξιδέψουν να δουν το θαύμα. Οι πολιτισμοί αυτοί είναι πλούσιοι και αυτάρκεις όσο βρίσκονται στην δική τους κοινωνία και το φυσικό τους περιβάλλον και μετατρέπονται σε άθλιους φτωχούς μόλις απομακρυνθούν από αυτό και μπουν στο σύστημα των χρημάτων. Ένα από αυτά τα χωριά αποφάσισε να στείλει τον παραμυθά του να δει την τηλεόραση. Έδωσαν όλοι και κατάφεραν να του αγοράσουν ένα εισιτήριο για το χωριό με την τηλεόραση. Ο παραμυθάς πήγε, είδε και γύρισε ενθουσιασμένος. Ενθουσιάστηκαν και οι χωριανοί. Ο παραμυθάς τους διηγήθηκε ένα σωρό ιστορίες που είδε στην τηλεόραση. Τον στέλναν λοιπόν τακτικά και έπειτα κάθονταν και τον άκουγαν να μιλά μέρες ολόκληρες για τις ιστορίες που είχε παρακολουθήσει. Πέρασε καιρός και έφτασε μια μέρα και η τηλεόραση στο χωριό. Ήρθε ένας από την πόλη και την έβαλε στην πλατεία του χωριού και έκοβε εισητήρια. Τρέξαν οι χωριανοί και δώσαν διάφορα για να παρακολουθήσουν. Στην αρχή σιωπή και θαυμασμός. Μετά ενθουσιασμός. Δεν κράτησε για πολύ. Γρήγορα όλοι βαρέθηκαν και έφυγαν. Δεν ξανάρθε ξανά κανείς να δει τηλεόραση. Στο τέλος ο τηλεορασάρχης δεν ζητούσε τίποτα για την παρακολούθηση για να πιάσει πελάτες. Τίποτα! Τζίφος! Ρωτούσε και ο ανθρωπάκος να καταλάβει γιατί δεν πήγε καλά η μπίζνα του. - Τι έγινε; Γιατί δεν σας αρέσει η τηλεόραση; - Δεν είναι καλή. - Μα γιατί; Εσείς πληρώνατε το εισιτήριο να πάει να την δει ο παραμυθάς σας και να σας τα πει. - Ο παραμυθάς τα λεγε πιο καλά. Δεν τα λέει έτσι η τηλεόραση. Δεν καταλάβαινε ο άνθρωπος πως μπορεί να προτιμούσαν τον παραμυθά από την τηλεόραση. - Μα αυτή είναι η κανονική τηλεόραση. Όχι όπως σας τα λέει ο παραμυθάς σας. 4 Θυμηθείτε πως αυτό που διαβάζεται είναι η γραπτή μορφή μιας προφορικής ιστορίας όχι η μεταγραφή της. Η προφορική μορφή της που αφηγήθηκα στην διημερίδα δεν είχε σχέση με την μορφή που διαβάζετε, αφού υπήρχαν και άλλα εκφραστικά μέσα για να μεταδοθεί το νόημα της ιστορίας (φωνή, ρυθμός, χειρονομία κ.λ.π.) [4]

5 Τέλος βρήκε μια σοφή γριά και του το εξήγησε: - Γιατί; Γιατί προτιμάτε τον παραμυθά από την τηλεόραση. - Γιατί η τηλεόραση τα λέει για όλους. Για όλους ίδια. Ο παραμυθάς όμως τα λέει για μας. Μας ξέρει και τα λέει για μας. Αν η Κογκολέζα γιαγιά είχε σπουδάσει εξελικτική ψυχολογία μέσα σε έναν πολιτισμό της γραφής θα μιλούσε για την διαπροσωπική νοημοσύνη του παραμυθά 5. Ο παραμυθάς τους ήταν ένα μέλος της κοινότητας που γνώριζε καλά τις επιθυμίες, τους φόβους, τις αγωνίες της ομάδας και καθενός ξεχωριστά. Με την αφήγηση του, τους ένωνε σε μια «αφηγηματική κοινότητα» 6 και μπορούσε να προσαρμόσει το περιεχόμενο και τον τρόπο της αφήγησης στις ανάγκες της. Η αφήγηση του προσαρμόζονταν στο περίφημο context, σε αυτόν τον τόσο χρήσιμο και τόσο δύσκολα μεταφράσιμο όρο, στο υλικό ή κοινωνικο- πολιτιστικό πλαίσιο 7. Η γραφή αλλά και η ηλεκτρονική επικοινωνία είναι γλώσσες αποκομμένες από το πλαίσιο εκφοράς τους (context- free). Αυτό το χαρακτηριστικό τους παρέχει βέβαια την δυνατότητα να απευθυνθούν σε μεγάλες ομάδες, να υπερνικήσουν τον τόπο, τον χρόνο, τις αποστάσεις και κάθε είδους φυσικούς περιορισμούς. Αυτή η ελευθερία είναι όμως και το βασικό μειονέκτημα τους. Οι περιορισμοί είναι που συγκροτούν το υλικό πλαίσιο της επικοινωνίας και η υποταγή σε αυτούς επιτρέπει την επικοινωνία να γίνεται από μαζική και απρόσωπη, επικοινωνία προσωπική. Να λοιπόν οι πρώτες απώλειες από την μετακίνηση μας από την προφορικότητα στην γραπτή ή την ηλεκτρονική επικοινωνία. Ατροφεί η διαπροσωπική και συνεπώς και η ενδοπροσωπική νοημοσύνη (αφού αυτά τα δύο διακριτά είδη προσωπικής νοημοσύνης είναι άμεσα συνδεδεμένα μεταξύ τους) 8. Παράλληλα χάνεται η ικανότητα προσαρμογής του υλικού. Στην γραφή και στην οθόνη πάντα υπάρχει η έννοια του πρωτότυπου και του αυθεντικού. Η μορφή είναι σταθερή και ανεπηρέαστη. Αντίθετα στην προφορική λογοτεχνία και γενικά στην προφορική επικοινωνία δεν υπάρχει η έννοια του πρωτότυπου, αλλά αμέτρητες παραλλαγές που προέκυψαν από την αέναη διαδικασία προσαρμογής στους εκάστοτε ακροατές και το πλαίσιο της ύπαρξης τους. Στην παιδαγωγική θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για την απώλεια της δυνατότητας εξατομικευμένης μάθησης. Όσα δεν χωρά η οθόνη 5 Howard Gardner, Frames of mind. The theory of multiple intelligence, W. Heinemann,1984 σ.43 6 Linda Degh, Narratives in society: A performer centered study in narration, Academia Scientiarum Fennica,1995, p.34 7 Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, Η εθνογραφική προσέγγιση του παραμυθιού, στα πρακτικά του συνεδρίου Από το παραμύθι στα κόμικς, Ε. Αυδίκος (επιμ), Οδυσσέας, 1996, σ Howard Gardner, Intelligence reframed. Multiple intelligences for the 21 st century, Basic Books, 1999, p [5]

6 Ξανά στην περιστασιολογική σκέψη και γλώσσα του παραμυθά θα σας διηγηθώ ένα περιστατικό της ζωής μου: Τα παιδιά μου πηγαίνουν στις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου. Το σχολείο τους βρίσκεται στο χωριό που είναι από κάτω από την ρεματιά όπου μένουμε στο Πήλιο. Είμαστε πολύ τυχεροί γιατί εξακολουθεί να είναι ένα σχολείο κοινότητας, δηλαδή η εξαιρετική δασκάλα του γιου μου είχε στο παρελθόν διδάξει τους γονείς των σημερινών μαθητών της. Όμως για την 28 η Οκτωβρίου και για το Πάσχα όλες οι τάξεις είδαν DVD. Σας αφήνω να φανταστείτε τι ιδέα σχημάτισαν τα παιδιά για την θρησκεία και την πατρίδα του, τα δύο βασικά χαρακτηριστικά της ταυτότητας τους. Τα Πάθη όπως καταλαβαίνετε ήταν υπερτονισμένα καθώς προσφέρουν περισσότερες δυνατότητες για την τηλεοπτική γλώσσα και η Ανάσταση απλά ένα Γκραν Φινάλε. Ίδια παραμόρφωση και για το έπος της Αλβανίας, χιόνια, κανόνια και πανηγυρισμοί για τις νίκες. Ο γιός μου, μαθητής της Β Δημοτικού, δεν κατάλαβε πού έγιναν όλα αυτά (σε σχέση με τον τόπο που ζούμε). Δεν κατάλαβε γιατί ήταν ήρωες οι Έλληνες (- Γιατί νίκησαν, μπαμπά). Τι να πει η οθόνη για αυτά; Πώς να μιλήσει για τον θρίαμβο του αδύνατου απέναντι στον δυνατό; Πώς να μιλήσει για την έννοια της Θυσίας; Για την άρνηση να υποχωρήσεις μπροστά στους σταυρωτές και στους εχθρούς σου; Για την αποδοχή του καθήκοντος, όταν δεν είναι δυνατόν «να απέλθει από εσένα το πικρό ποτήρι»; Ούτε η γραφή ούτε η οθόνη μπορούν να μιλήσουν σε ένα παιδί πειστικά για αυτά. Μόνο ένας αφηγητής ή ένας δάσκαλος που τα πιστεύει μπορεί να κάνει κατανοητές αυτές τις έννοιες. Ούτε με τον αναλυτικό τρόπο σκέψης της γραφής ούτε με τον ασύνδετο λόγο της οθόνης μπορούν να κατανοηθούν τα μεγάλα ιδανικά του ανθρώπινου πολιτισμού. Με τον αφηγηματικό τρόπο σκέψης μπορούν να γίνουν κατανοητά ακόμα και από ανθρώπους με νοητική υστέρηση. Ο μεγάλος νευρολόγος και εξαίρετος συγγραφέας Ολιβερ Σακς, ένας φωτεινό παράδειγμα διανοητή, διηγείται μια «κλινική» ιστορία: - ξανά λοιπόν στον τρόπο του παραμυθά- Είναι η αληθινή ιστορία της Ρεβέκκας, μιας νέας κοπέλας η οποία είχε δυσπλασίες σωματικές και νοητική υστέρηση αλλά ποιητική ικανότητα αντίληψης. Η Ρεβέκκα «άθικτη και ολοκληρωμένη σαν αφηγηματικό ον, στις καταστάσεις στις οποίες μπορούσε να οργανώσει τον εαυτό της με έναν αφηγηματικό τρόπο». Γι αυτό και «τα μικρά παιδιά μπορούν να καταλάβουν πολύ περίπλοκα ζητήματα όταν αυτά παρουσιάζονται σαν ιστορίες» 9. 9 Σακς Ολιβερ, Ο άνθρωπος που μπέρδεψε την γυναίκα του με ένα καπέλο, Καστανιώτη,1990 (1985), σ.223 [6]

7 Η ιστορία αυτή θα μπορούσε να μεταφερθεί αυτούσια στον χώρο της μουσικής. Ότι είναι να προσπαθείς να εξηγήσεις το έπος του 40 με μια ταινία, είναι και να προσπαθήσεις να κάνεις κατανοητή την μουσική με ένα βιντεοκλίπ. Ένας ράπερ που λεγόταν Όμηρος Κινούμενοι αναγκαστικά στον σύγχρονο κόσμο ανάμεσα στους τρεις διαφορετικούς τρόπους έκφρασης θα πρέπει να σεβόμαστε τα όρια και τις δυνατότητες τους. Στην συνειδητοποίηση των ορίων αυτών μπορεί να βοηθήσει το σύγχρονο καλλιτεχνικό κίνημα της αναβίωσης της τέχνης της προφορικής λογοτεχνίας και αφήγησης. Το κίνημα αυτό ξεκίνησε στην Ευρώπη και την Β. Αμερική κυρίως την δεκαετία του 80, και στην Ελλάδα από την αρχή της δεκαετίας του 90 από τον γράφοντα, ο οποίος μετέφερε την γαλλική εμπειρία και στηρίχθηκε στην ελληνική προφορική παράδοση 10. Οι σύγχρονοι παραμυθάδες, οι ιστορητές, αποτελούν μια ζωντανή υπόμνηση της ιδιαιτερότητας της προφορικής λογοτεχνίας. Παρόλο που είναι η πρωταρχική μορφή λογοτεχνίας, το νόημα δεν αποδίδεται αποκλειστικά από τις λέξεις αλλά και από τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά χαρακτηριστικά που τις συνοδεύουν. Στα παραγλωσσικά χαρακτηριστικά ανήκει ο ρυθμός και η ένταση της φωνής, το ύψος και το χρώμα της, οι σιωπές, οι παύσεις, ακόμα και η μελωδία των ποιητικών μερών της αφήγησης που τραγουδιόνται. Στα εξωγλωσσικά ανήκει η σωματική έκφραση (στάση του σώματος, χειρονομία, γκριμάτσα) που συνοδεύουν ή υποκαθιστούν τις λέξεις καθώς και η οργανική μουσική που παίζεται από τον ίδιο τον αφηγητή- ραψωδό ή μουσικούς που τον συνοδεύουν. Κάθε μεταφορά ενός έργου της προφορικής λογοτεχνίας στην γραφή παραλείπει αναγκαστικά αυτά τα χαρακτηριστικά και έτσι περιορίζει και αλλοιώνει το νόημα του. Παρόμοια αλλοίωση συμβαίνει και κατά την καταγραφή του με οπτικοακουστικά μέσα. Παρόλο που τα χαρακτηριστικά του ήχου και της δραματικής έκφρασης διασώζονται, η αλλοίωση είναι σημαντική, αφού η αφήγηση μετατρέπεται σε θέαμα καθώς ξεκόβεται από την αφηγηματική κοινότητα. Το αφήγημα δημιουργείται κάθε φορά από την σύμπραξη του αφηγητή με το κοινό του, το οποίο είναι πάντα συνδημιουργός και όχι παθητικός θεατής. Αυτή η αμφίδρομη δημιουργική διαδικασία ακυρώνεται από την οπτικοακουστική ηλεκτρονική παρουσίαση του παραμυθιού, του θρύλου, του έπους. Συνεπώς κάθε μεταφορά ενός καλλιτεχνικού έργου από το ένα μέσο σε άλλο πρέπει να γίνεται με διάκριση και βαθιά γνώση της ιδιομορφίας του έργου και των εκφραστικών δυνατοτήτων του μέσου. Ενώ ένα μουσικό κομμάτι θα αλλοιώνονταν από την μετατροπή του σε βιντεοκλίπ, δεν θα συνέβαινε το ίδιο με την μετατροπή 10 Κουλουμπη Παπαπετροπούλου Κούλα, Η αναβίωση της τέχνης του αφηγητή παραμυθά στην εποχή μας, στο Β.Δ.Αναγνωστόπουλος και Κ.Λιάπης (επιμ.), Λαϊκό παραμύθι και παραμυθάδες στην Ελλάδα, Καστανιώτη, 1995 και Κουλουμπη Κούλα (επιμ.) Η τέχνη της αφήγησης., Πατάκης 1997 και Παπαλιού Ντορίνα (επιμ), Άκου μια ιστορία. Ακρίτας 1996 [7]

8 ενός έργου της προφορικής λογοτεχνίας σε μουσική αφήγηση. Σε όλες τις προφορικές παραδόσεις υπήρχαν και υπάρχουν μορφές λαϊκής λογοτεχνίας που συνδέονται με την φωνητική ή/ και με την οργανική μουσική. Έτσι εάν η Ιλιάδα παρουσιαστεί με οπτικοακουστικά μέσα αλλοιώνεται αισθητικά και νοηματικά, αλλά δεν θα συμβαίνει το ίδιο αν παρουσιαστεί σαν μια αφήγηση ραπ σε μια ενεργή αφηγηματική κοινότητα. Άλλωστε η μουσική ραπ είναι η μόνη σύγχρονη μορφή προφορικής αφήγησης που έχει καταφέρει να πάρει την διάσταση ενός φαινομένου της μαζικής κουλτούρας 11. Αλλού τα χάσαμε κι αλλού τα ψάχνουμε Τελικά ποια θα πρέπει να είναι η εκπαίδευση στα μέσα στο σύγχρονο σχολείο; Αρκεί η εκπαίδευση στην γραπτή και την ηλεκτρονική επικοινωνία την στιγμή που μέσα στην οικογένεια και την κοινωνία η προφορική επικοινωνία εκπίπτει και η προφορική λογοτεχνία δεν υπάρχει ούτε ως ανάμνηση; Μήπως ο εκπαιδευτικός σχεδιασμός γίνεται από τον Ναστραντίν Χότζα που ψάχνει εκεί που φωτίζει η τεχνολογία κι όχι εκεί που έχασε τα κλειδιά; (επιστροφή στον τρόπο του παραμυθά) Μια βραδιά ο Ναστραντίν Χότζας τα έπινε στο καφενείο με τον γείτονα του τον Ρασίμ. Σηκώθηκε όμως πρώτος να γυρίσει στο σπίτι γιατί είχε να ξυπνήσει νωρίς. Με την ανατολή του ήλιου καλούσε από τον ψηλό μιναρέ τους πιστούς για την πρωϊνή προσευχή. Μετά από ώρα σηκώθηκε και ο Ρασίμ, καληνύχτισε και ξεκίνησε για το σπίτι του. Πριν να φτάσει όμως, βρήκε τον Χότζα κάτω από την λάμπα του δρόμου, πεσμένο στα τέσσερα. - Τι έπαθες Χότζα εφέντη; Είσαι χτυπημένος; - Όχι φίλε μου ψάχνω. - Τι έχασες Χότζα μου; - Έχασα τα κλειδιά του σπιτιού μου, γείτονα. Πώς να γυρίσω; Αν χτυπήσω την πόρτα και ξυπνήσω την γυναίκα μου, συμφορά μου. - Στάσου να σε βοηθήσω Χότζα. Πού ακριβώς τα έχασες; - Να σε κείνο το χωράφι, απέναντι, πήγα να κατουρήσω και θαρρώ εκεί θα μου πεσαν. - Μα καλά βρε Χότζα. Στο χωράφι τα χάσες και γιατί τα ψάχνεις εδώ. - Αφού εδώ έχει φως, τζάνεμ. Στο χωράφι είναι κατασκότεινα, πώς θα τα βρω; 11 Edwards Viv / Sienkievitcz Thomas J. Oral cultures past and present, Rapin and Homer, Basil Blackwell 1990 [8]

9 Για να μην τα ψάχνουμε λοιπόν αλλού γι αλλού τα κλειδιά, θα πρέπει να θυμηθούμε πού τα χάσαμε. Επειδή η οθόνη φωτίζει δυνατότερα από το λυχνάρι της προφορικής αφήγησης δεν σημαίνει πως πρέπει να τα ψάχνουμε σαν τον Χότζα εκεί που έχει φως. Ας επιστρέψουμε ξανά στον προκλητικό και τόσο εύστοχο χαρακτηρισμό του προφήτη των σύγχρονων καιρών. «Το μέσον είναι το μήνυμα». Εάν προσεγγίσουμε την λογοτεχνία μέσα από την τηλεόραση, διδάσκουμε τηλεόραση, όχι λογοτεχνία. Αν προσεγγίσουμε την μουσική μέσα από την τηλεόραση, διδάσκουμε τηλεόραση, όχι λογοτεχνία. Το ίδιο ισχύει και για την γραφή. Ο δάσκαλος που αδυνατεί να αφηγηθεί την σχέση του με ένα τόσο σημαντικό γεγονός της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας όπως ο πόλεμος του 40, και διαβάζει ένα λογοτεχνικό κείμενο ή μια μαρτυρία, δείχνει έμπρακτα την σημασία της γραφής υποτιμώντας όμως την σημασία της προσωπικής εμπειρίας και βίωσης αυτής της σχέσης. Ο δάσκαλος που δεν μπορεί να βρει προσωπικό νόημα στο Πάσχα και αναθέτει στην τηλεόραση την αφήγηση του, μιλά άθελα του για την παντοδυναμία της τηλεόρασης και την ενισχύει την κυριαρχία της ως τον Μόνο και Μέγα Αφηγητή. Το ίδιο και για κάθε τέχνη. Ο δάσκαλος που δεν μπορεί να αφηγηθεί μια ιστορία για την προσωπική τους σχέση και την συγκίνηση του από ένα μουσικό έργο δεν μπορεί να απαιτεί από τους μαθητές του να δημιουργήσουν μια προσωπική σχέση με την μουσική. Εάν η σχέση με την μουσική διαμεσολαβείται από την οθόνη τότε είναι σχέση με την οθόνη και όχι με την μουσική. Εδώ συναντούμε και τα συμπεράσματα των ερευνών με βάση την θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης για την αισθητική αγωγή. Επιβεβαιώνεται η ορθότητα της προτροπής των ερευνητών του «Προγράμματος Μηδέν» για την χρήση της μεθόδου της Πολλαπλής Νοημοσύνης στην Αισθητική Αγωγή: «Οι τέχνες πρέπει να παρουσιάζονται από άτομα με βαθιά γνώση και ικανότητα να σκέφτονται διαμέσου του εκάστοτε καλλιτεχνικού μέσου. Στον τομέα της μουσικής για παράδειγμα ο δάσκαλος θα πρέπει να σκέφτεται μουσικά και όχι να παρουσιάζει την μουσική μέσω της γλωσσικής ή της λογικό- μαθηματικής νοημοσύνης 12». Τα χαρακτηριστικά του κάθε μέσου ορίζουν και τις λειτουργίες τους και τους σκοπούς που μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Στην προφορική επικοινωνία και την τέχνη της προφορικής αφήγησης, το μέσο είναι το σύνολο της ανθρώπινης ύπαρξης. Τα νοήματα αποδίδονται με λέξεις, ήχους και κινήσεις, συνδέονται με το παρελθόν και το παρόν του αφηγητή και του κοινού. Η πληροφορία απευθύνεται προσωπικά και συνδέεται με τον τρόπο και της ανθρώπινες συνθήκες ύπαρξης της κοινότητας. Στην αρχαιότερη μορφή επικοινωνίας και τέχνης, το μέσο είναι ο άνθρωπος. 12 Howard Gardner, Multiple Intelligences.The theory in practice, Basic books, 1992 [9]

10 Ας αναλογιστούμε λοιπόν πού χάσαμε τα κλειδιά του νοήματος. Σαν παραμυθάς θα τέλειωνα με μια παροιμία της Ανατολής : «Όταν το δάχτυλο κοιτά το φεγγάρι, ο χαζός κοιτά το δάχτυλο». Αν λοιπόν ο σκοπός μας είναι να έχουμε μια παιδεία που να στηρίζεται σε έναν ενεργητικό και κριτικό ανθρωπισμό θα πρέπει να κοιτάξουμε το στόχο μας και όχι τα φωτεινά δάχτυλα που δείχνουν όπου τύχει ή όπου συμφέρει. Να κοιτάξουμε το φεγγάρι και να στρέψουμε και τα δάχτυλα προς τα εκεί. Κάθε εκπαίδευση στα μέσα θα πρέπει να ξεκινά από το πρώτο μέσο, τον προφορικό λόγο και την σκέψη που διαμορφώνει. Έτσι θα μπορεί να διατηρηθεί με ασφάλεια και σταθερότητα, ο παιδαγωγικός στόχος που είναι η καλλιέργεια του ανθρώπου και όχι η ανάπτυξη των μέσων. Για να πάψουμε να κοιτούμε το δάχτυλο και να είμαστε βέβαιοι πως ο άνθρωπος χειρίζεται τα μέσα και όχι τα μέσα τον άνθρωπο. Με αυτόν τον τρόπο ο δάσκαλος δεν θα μπορέσει ποτέ να αντικατασταθεί από το μέσο. Όταν το μέσο είναι ο άνθρωπος, όταν ο παιδαγωγικός στόχος είναι ο άνθρωπος τότε και το μέσο της παιδείας θα είναι πάντοτε ο Δάσκαλος. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο τρόπος έκφρασης επηρεάζει τον τρόπο σκέψης. Ο άνθρωπος του προφορικού λόγου ζει σε έναν διαφορετικό κόσμο από τον άνθρωπο της γραφής, ο οποίος ζει σε έναν διαφορετικό κόσμο από τον άνθρωπο της οθόνης και των ηλεκτρονικών μέσων. Για να συνεννοηθούν μεταξύ τους θα πρέπει ο καθένας να γνωρίζει και να σέβεται τις δυνατότητες και τα όρια της σκέψης του άλλου. Ενώ παραδεχόμαστε ότι η τεχνολογία αλλάζει την συνείδηση, ξεχνούμε πως η προφορικότητα είναι μια μορφή τεχνολογίας και δημιουργεί το δικό της σύμπαν. Όλα τα παιδιά αλλά και η πλειοψηφία των κατοίκων της γης ζουν σε αυτό το προφορικό σύμπαν. Το μεγαλύτερο μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς αρχαίο, μεσαιωνικό και νεότερο, αναφέρεται στον προφορικό τρόπο σκέψης και έκφρασης (ακόμα κι αν έχει καταγραφεί με την γραφή ακολουθεί τους κανόνες της προφορικότητας). Αν λοιπόν θέλουμε να κατανοήσουμε τα παιδιά και τους παραδοσιακούς πολιτισμούς πρέπει να ξαναμάθουμε να μιλούμε και να σκεφτόμαστε προφορικά. Στην προφορική επικοινωνία, σκέψη και καλλιτεχνική δημιουργία, το μέσο είναι το σύνολο της ανθρώπινης ύπαρξης. Το νόημα αποδίδεται όχι μόνο με την λέξη αλλά και με τον ήχο και την σωματική έκφραση. Ο ρυθμός κι η μελωδία στην ομιλία και την κίνηση έχουν τόση νοηματική βαρύτητα ώστε κάνουν την προφορική έκφραση μια μορφή μουσικής έκφρασης. Η τέχνη του παραμυθά και του ραψωδού βρίσκεται ανάμεσα στην λογοτεχνία, το θέατρο και την μουσική και κινητοποιεί τα αντίστοιχα εκφραστικά μέσα του ενήλικου και του παιδιού. Η προσέγγισή μας όμως θα πρέπει να διασφαλίζει την αισθητική αυτονομία της και να διατηρεί τα όρια της. [10]

11 Η εισήγηση αυτή θα προσπαθήσει 1. να συγκεκριμενοποιήσει την μορφή και το περιεχόμενο της προφορικής σκέψης και δημιουργίας 2.να συγκεκριμενοποιήσει τα όρια της τέχνης του παραμυθά με την μουσική, το θέατρο και την γραπτή λογοτεχνία. 3. να ερευνήσει τις δημιουργικές δυνατότητες που υπάρχουν για την συνάντηση της με τα υπόλοιπα μέσα (γραφή και οθόνη), χωρίς να αλλοιωθεί η μορφή και το περιεχόμενο της. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Στέλιος Πελασγός ξεκίνησε την αναβίωση της τέχνης της παραδοσιακής προφορικής αφήγησης στην χώρα μας. Είναι ιστορητής (επαγγελματίας προφορικός αφηγητής) και μελετητής της προφορικής λογοτεχνίας και παράδοσης. Την τέχνη του την κληρονόμησε από την γιαγιά του και την καλλιέργησε σπουδάζοντας στην Ελλάδα και την Ευρώπη και δημιουργώντας και στα τέσσερα μονοπάτια των σύγχρονων προφορικών αφηγητών: την λογοτεχνία, το (σωματικό) θέατρο, την παιδαγωγική και την ψυχοθεραπεία. Όσο ζούσε στην Αθήνα συνδημιούργησε προγράμματα πολιτιστικής εμψύχωσης με θέμα την κλασσική παιδική λογοτεχνία και τα ελληνικά λαϊκά παραμύθια που παρακολούθησαν πάνω από μαθητές και εκπαιδευτικοί. Γνώρισε τους σύγχρονους παραμυθάδες στην Γαλλία στα τέλη της δεκαετίας του Αναζητώντας τις μικρές ανθρώπινες κοινότητες, την σιωπή και το σκοτάδι που κλωσούν τα παραμύθια εγκατέλειψε την Αθήνα το 1991 και εγκαταστάθηκε αρχικά στον Βόλο και αργότερα στο Πήλιο. Από τότε έχει αφοσιωθεί στην τέχνη της προφορικής λογοτεχνίας και αφήγησης. Δίνει παραστάσεις αφήγησης για ενήλικες ή παιδιά σε θέατρα, μπαρ, σχολεία βιβλιοθήκες κ.α. και συνάμα διδάσκει σε βιωματικά εργαστήρια για την τέχνη του παραμυθά, ταξιδεύοντας σε όλη την Ελλάδα και την Κύπρο. Έχει δημιουργήσει ειδικά προγράμματα με βάση την προφορική αφήγηση για ευαίσθητες ομάδες πληθυσμού και ειδικούς σκοπούς (παιδιά με ειδικές ανάγκες, προγράμματα πρόληψης της εξάρτησης, άτομα τρίτης ηλικίας, πρώην χρήστες ναρκωτικών κ.α.). Η διδακτορική του διατριβή έχει θέμα «Η προφορική αφήγηση και η παιδαγωγική αξιοποίηση της ελληνικής λαϊκής λογοτεχνίας». Είναι ακόμη σκηνοθέτης, συγγραφέας θεατρικών έργων, βιβλίων για παιδιά, για ενήλικες καθώς και σεναρίων για παιδικές εκπομπές. Η δημόσια κρατική τηλεόραση έχει αφιερώσει τρία ντοκιμαντέρ στο έργο του. [11]