Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ KOINΩΝΙA ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ 3 Ο ΓΕΛ ΑΡΓΟΥΣ

Transcript

1 Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ KOINΩΝΙA ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ 3 Ο ΓΕΛ ΑΡΓΟΥΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ

2 ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Γάτσιου Ελευθερία Γκανάς Κωνσταντίνος Ηλιοπούλου Παναγιώτα Κατσικίδη Ελένη Κωνσταντίνα Μερκούρη Ευδοξία Μαρία Νάσσης Νικόλαος Ντόκος Βασίλειος Κωνσταντίνος Ντούλα Βασιλική Ουλή Ελένη Πανάγος Γεώργιος Παπασταύρου Ειρήνη Σαϊσανά Αθανασία Σούγιολτζη Σοφία Μαρία Τσεμπερά Νεκταρία Τσιώρου Άννα Χριστίνα Χανιά Αικατερίνη Ψαρρού Μαρία Υπεύθυνη καθηγήτρια: Τσεκέ Ελένη, ΠΕ02 2

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ένα από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα της εποχής μας αναμφισβήτητα είναι η ισότητα των δύο φύλων. Στην ερευνητική εργασία μας θελήσαμε να ασχοληθούμε με την θέση της γυναίκας στην Ελληνική κοινωνία από τα αρχαία χρόνια μέχρι και σήμερα. Το θέμα το συναντήσαμε στα κείμενα Νεοελληνικής λογοτεχνίας της τάξης μας και θεωρήσαμε πως η ισότητα των δύο φύλων εξακολουθεί να είναι από τα φλέγοντα ζητήματα στην κοινωνία μας. Συγκεκριμένα ξεκινήσαμε να αναζητούμε τη θέση της γυναίκας στην Αρχαία Ελλάδα. Συνεχίσαμε στη Βυζαντινή εποχή, στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και καταλήξαμε στην Νεότερη εποχή. Επιπρόσθετα ασχοληθήκαμε με το κίνημα του φεμινισμού σε παγκόσμια αλλά και ιδιαίτερα σε Ελληνική διάσταση. Απευθυνθήκαμε με ερωτήσεις προς το ανδρικό και γυναικείο φύλο, των οποίων οι απαντήσεις μάς κίνησαν το ενδιαφέρον. Κάνοντας την αναδρομή στο παρελθόν αναμέναμε να διαπιστώσουμε πόσο άλλαξε η θέση της γυναίκας στο πέρασμα τον αιώνων και να βρούμε τους παράγοντες διαφοροποίησής της. 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μητριαρχία Η μητριαρχία ήταν το πρώτο κοινωνικό σύστημα, ο πρώτος τύπος κοινωνίας, που εντοπίστηκε στην ανθρώπινη προϊστορία. Πριν την εμφάνιση του αρότρου, ηγετική θέση μέσα στην οικογένεια είχε η γυναίκα. Οι γυναίκες έχουν εξέχουσα θέση στις κοινωνίες αυτές κι απολαμβάνουν ιδιαίτερο κύρος και αίγλη. Βέβαια, αυτό δε σημαίνει ότι η κοινωνία ελέγχεται από τις γυναίκες. Σε πολλές, ίσως τις περισσότερες, από τις γνωστές σε μας μητρογονικές φυλές, ο πραγματικός έλεγχος βρίσκεται σε αρσενικά χέρια. Επίσης στον όρο μητριαρχία δεν περιλαμβάνεται ότι οι γυναίκες έχουν πολιτική εξουσία. Οι άνθρωποι ζουν αρμονικά και χωρίς πολέμους, καλλιεργούν την γη κι απολαμβάνουν όλοι κι όλες τους καρπούς των κόπων τους, στη βάση ενός πρωτόγονου κομουνισμού. Ζουν κι απολαμβάνουν ελεύθερα τον έρωτα και λατρεύουν την Θεά, την Μητέρα Γη, την Μητέρα όλων των πλασμάτων, το Ιερό Θηλυκό στην τρισυπόστατη διάστασή του - ως παρθένα, ως ώριμη γυναίκα και ως γερόντισσα. Η γυναίκα λατρεύτηκε ως θεά - Μητέρα, ως θεά της γονιμότητας, μιας και αυτή ήταν που έφερνε στον κόσμο τα παιδιά. Την σέβονταν και την εκτιμούσαν γιατί είχε κυρίαρχη θέση στην οικογένεια αλλά και στην αγωγή και στην ανατροφή είχε την αποκλειστική μέριμνα. Την εποχή λοιπόν της μητριαρχίας τα παιδιά μεγάλωναν κοντά και στους δύο γονείς, τους συνόδευαν στο κυνήγι και στην αναζήτηση ριζών και τύχαιναν μεγάλου σεβασμού από την ομάδα. Ο πατέρας φρόντιζε τα παιδιά και τα μάθαινε οτιδήποτε χρήσιμο για την επιβίωσή τους καθώς και τεχνικές κυνηγιού. Η θέση της γυναίκας ενισχυόταν και από το γεγονός ότι ήταν σίγουρη ως μάνα των παιδιών που γεννούσε, ενώ ο πατέρας ήταν αμφισβητούμενος. Στην μητριαρχική οικογένεια τα παιδιά έπαιρναν το όνομα της μητέρας και την περιουσία την έπαιρναν οι κόρες. Μητρικό δίκαιο Με την εμφάνιση όμως του αρότρου τα πάντα ανατρέπονται. Η γυναίκα δεν έχει την σωματική δύναμη να οργώνει και έτσι η ισχύς και η εξουσία περνάει στον άντρα. Η επικράτηση του πατέρα - συζύγου, επιδεινώνει τη θέση της μητέρας-θεάς και την κάνει σκλάβα και υποταγμένη στις απαιτήσεις του συζύγου-εξουσιαστή. Έτσι την 4

5 ανατροφή των παιδιών την έχει τώρα αποκλειστικά η μητέρα χωρίς να υπάρχει η παλιότερη μυθοποίηση για το όνομά της, κάτι που της επιβάλλεται από τις συνθήκες εργασίας που επικρατούν και από το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί. Αμαζόνες Το πιο γνωστό ίσως παράδειγμα μητριαρχικής κοινωνίας ήταν οι αρχαίες Αμαζόνες, στις οποίες αναφέρεται ο Ηρόδοτος ως προγόνους των Σαρματών: μια ομάδα Αμαζόνων κοντά στη Μαιώτιδα λίμνη μετακινήθηκε στα εδάφη της σημερινής Κριμαίας, όπου παντρεύτηκαν Σκύθες και εγκαταστάθηκαν κοντά στον ποταμό Τανάι. Ο Ιούλιος Καίσαρας αναφέρεται στις κατακτήσεις των Αμαζόνων και της Σεμίραμις, ο Διόδωρος Σικελιώτης αφηγείται τη μάχη του Ηρακλή στη Θεμίσκυρα, ο Φιλόστρατος τις τοποθετεί κοντά στην Ταυρίδα, ενώ ο Προκόπιος στον Καύκασο. Θρησκεία: Πότνια, η μεγάλη μεσογειακή θεά. Πριν την έλευση του ελλαδικού κλάδου τον λοιπών ευρωπαϊκών λαών, είχε επικρατήσει η λατρεία μιας θηλυκής θεότητας, μητέρας και πηγής ζωής, που την εικόνα της μας δίνουν οι μινωικές αναπαραστάσεις, άλλοτε με 2 αρπακτικά ζώα στα πλάγια της ή με 2 φίδια στα χέρια της. Μια γυναίκα Πότνια- παντοδύναμη, σύμβολο της γυναικείας δύναμης και δημιουργίας. Είναι η μεγάλη μητέρα της Μεσογείου, μια θηλυκή θεότητα, της οποίας ο σύντροφος, ο πάρεδρος, δεν αποτελούσε παρά μια μορφή απόλυτα παθητική, αποκλειστικά αφιερωμένη στην ικανοποίηση των ερωτικών ανησυχιών της Πότνιας. Πάνω σε αυτό βασίζονταν κυρίως οι εικασίες όσων υποστήριζαν ότι υπήρξε μια μητροκρατική περίοδος στη Μεσόγειο. Η διαδεδομένη λατρεία μιας προϊστορικής γυναικείας θεότητας που συνδέεται στενά με τη γονιμότητα της γης, και επομένως και με την αναπαραγωγική ικανότητα της γυναίκας, δεν αποδεικνύει αναγκαστικά και την υπεροχή ή εξουσία των γυναικών και στους υπόλοιπους τομείς της κοινωνικής ζωής, όπως υποστηρίχθηκε παλιότερα. 5

6 H ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ Εντυπωσιακή φαίνεται να είναι η θέση τους στην κοινωνία, που θεωρείται ότι ήταν ισότιμη με του άνδρα. Νεαρές κοπέλες συμμετείχαν για παράδειγμα σε ένα εξαιρετικά δύσκολο αγώνισμα, τα ταυροκαθάψια ντυμένες σαν άνδρες, δηλαδή μόνο με ζώμα. Ακόμη σχεδόν αποκλειστικά ελάμβαναν την εξέχουσα θέση της ιέρειας των μεγάλων θεαινών της μινωικής Κρήτης, όπως της θηλυκής θεάς πόντιας, σύμβολο της γυναικείας δύναμης και δημιουργίας Οι περισσότερες απεικονίσεις γυναικών αφορούν τη συμμετοχή τους σε τελετουργίες είτε ως άμεσα εμπλεκόμενα με αυτές πρόσωπα, είτε ως θεατές. Έπαιρναν μέρος, επίσης, στο κυνήγι όπως μαρτυρούν οι τοιχογραφίες, οι σφραγιδόλιθοι και άλλοι λίθοι με εγχάρακτες εικόνες. Ένδυση Καλλωπισμός Το ένδυμα αποτέλεσε σε όλες τις εποχές ένα είδος ταυτότητας για τους ανθρώπους που το φορούσαν. Φανερώνει την ηλικία, την απασχόληση, την ιδεολογία την κοινωνική τάξη, σηματοδοτεί επομένως τη θέση του ατόμου στην κοινωνία του. Ακόμη και την ελευθερία από τη σκλαβιά σηματοδοτεί. Άλλοτε τέλος προβάλλει την ανισότητα. Οι γυναίκες της Μινωικής εποχής, λοιπόν, επιμελούνταν το ντύσιμό τους, όπως αποδεικνύεται όχι μόνο από τις τοιχογραφίες, αλλά και από τα απλούστερα πήλινα ειδώλια. Οι παραστάσεις νεαρών κυρίως ανδρικών και γυναικείων μορφών με τα ανεξίτηλα και φωτεινά τους χρώματα στις τοιχογραφίες δεν αφήνουν αμφιβολία για την ξένοιαστη και πολυτελή ζωή των ευγενών της μινωικής Κρήτης. Τα ενδύματα κοσμούνταν με επίρραπτες ταινίες στα τελειώματα, φιόγκους, λεπτότατα πέπλα και κοσμήματα από μέταλλο, πέτρα ή κόκαλο, που ράβονταν πάνω τους. Κατά κανόνα οι Μινωίτες είχαν μακριά και σγουρά μαλλιά. Οι γυναικείες κομμώσεις ήταν περίτεχνες. Άλλοτε τα μαλλιά ήταν μαζεμένα σε κότσο και έπεφταν μικρές μπούκλες στο μέτωπο και στα αυτιά. Άλλοτε οι μακριές και λεπτές μπούκλες («βόστρυχοι») στολίζονταν με χάνδρες, «σφηκωτήρες» και περόνες με ένα εξόγκωμα συχνά σε σχήμα άνθους. Τα αρώματα και τα αρωματικά έλαια που ήταν και εξαγώγιμο είδος, φαίνεται να έπαιζαν μεγάλο ρόλο στη ζωή των 6

7 Μινωιτών και μάλιστα η κατασκευή τους ήταν οργανωμένη. Σε κάθε επίσημη εκδήλωση ανδρών και γυναικών την εμφάνισή τους συμπλήρωναν κοσμήματα, όπως σκουλαρίκια («ενώτια»), βραχιόλια (ψέλλια), δαχτυλίδια, περιδέραια (από «περίαπτα», δηλ. κοσμήματα που κρέμονταν στο λαιμό με αλυσίδα, συχνά ως φυλακτό και χάντρες), περόνες, «σφηκωτήρες», ελάσματα και μικρά οστέινα χτένια (κοσμήματα κεφαλής και ενδυμάτων). Το μακιγιάζ ήταν επιμελημένο. Η εικόνα ήταν τόσο εντυπωσιακή, ώστε όταν το 1905 αποκαλύφθηκε στην Κνωσό μια τοιχογραφία του 15ου αι. περίπου νέας γυναίκας, θεάς ή ιέρειας πιθανότατα, οι εργάτες του Έβανς την ονόμασαν Παριζιάνα. Οι γυναίκες άπλωναν στο πρόσωπο λευκή πούδρα, ενώ έβαφαν κόκκινα τα χείλη, τα μάγουλα, τα νύχια και τους λοβούς των αυτιών. Έντονα βαμμένα με σκούρα βαφή ήταν και τα μεγάλα μάτια τους. Οι βαφές προέρχονταν από φυτά. Οικογενειακή ζωή Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για την οικογενειακή ζωή στην Κρήτη κατά την Μινωϊκή εποχή. Οι γυναίκες μπορούσαν να κληρονομούν αλλά δεν επιτρεπόταν να παντρεύονται έξω από την φυλή τους εκτός αν δεν τις ήθελε κανένα από τα αρσενικά μέλη. Όταν μια γυναίκα είχε βρεθεί με περιουσία είτε σαν κόρη, είτε σαν διαζευγμένη, είτε σαν χήρα, οι κοντινότεροι συγγενείς της όφειλαν να ανακοινώσουν την περιουσία της. Η προσφορά διαρκούσε 30 ημέρες αν δεν την είχαν ζητήσει μετά την λήξη της προθεσμίας, η γυναίκα ήταν ελεύθερη να προχωρήσει σε εξωγαμία. Σε περίπτωση χηρείας όφειλε να παντρευτεί τον κοντινότερο συγγενή της, τον οποίο μπορούσε να αρνηθεί προσφέροντάς του χρηματική αποζημίωση. Ένας από τους γαμήλιους κανόνες ήταν η μονογαμία χωρίς να αποκλείουν τις παλλακίδες. Οι άντρες μπορούσαν να έχουν σχέσεις μέσα και έξω από το σπίτι, όμως οι γυναίκες ήταν ανέγγιχτες πριν από το γάμο και απόλυτα πιστές μετά από αυτόν. Η προίκα ήταν θεσμός μαζί με την προσφορά των δώρων στον πατέρα ή τον κηδεμόνα για την <<εξαγορά>> της νύφης. Οι γυναίκες έπαιρναν μέρος σε όλες τις δημόσιες εκδηλώσεις ως χειραφετημένες γυναίκες. 7

8 Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Πολλά μινωικά στοιχεία διατηρούνται και στην μυκηναϊκή κοινωνία. Αρχίζει, όμως, ο αποκλεισμός των γυναικών από διαδικασίες στις οποίες συμμετείχαν, ως ένα βαθμό, στην μινωική κοινωνία. Οι γυναίκες ασχολούνταν με την επεξεργασία των σιτηρών, τη φύλαξη και τη διανομή τους και διακρίνονταν στην υφαντική. Οι γυναίκες των Μυκηνών ήταν ελεύθερες στις μετακινήσεις τους. Ορισμένα διαμερίσματα των ανακτόρων που προορίζονταν για τις γυναίκες ( γυναικωνίτες ) ήταν περισσότερο αποκομμένα από τους υπόλοιπους χώρους σε σχέση με τα αντίστοιχα της μινωικής εποχής. Σε γενικές γραμμές η θέση των γυναικών, σε αρμονία με το στρατιωτικό χαρακτήρα της μυκηναϊκής κοινωνίας, άρχισε να υποβαθμίζεται, σε σχέση με τη θέση των γυναικών στη μινωική Κρήτη. 8

9 ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ Ο οίκος Αθηναία εννοούμε την κόρη ή τη σύζυγο ενός Αθηναίου πολίτη. Η ίδια θα κατόρθωνε να επιβιώσει μετά τη γέννησή της και να διαφύγει τον κίνδυνο της «έκθεσης» που πολύ συχνά διέτρεχε από τους ίδιους της τους γονείς. Η γέννηση μίας κόρης δεν ήταν τόσο καλοδεχούμενη στην ελληνική οικογένεια. Λαμβανομένου υπόψη όχι μόνο του κόστους ανατροφής τους αλλά παράλληλα και της υποχρέωσης παραχώρησης σε αυτήν προίκας. Ονόμαζαν μία ορφανή και άγαμη ή χήρα κόρη χωρίς αδερφό, ως «επίκληρο». Την επίκληρο θυγατέρα είχαν δικαίωμα να νυμφευθούν: πρώτον ο αδερφός του πατέρα της ορφανής, δηλαδή ο θείος της, δεύτερον ο γιος του, δηλαδή ο πρώτος ξάδερφός της, τρίτον ο γιος της αδελφής του πατέρα της και τέταρτον οι αδερφοί του παππού της επικλήρου και οι κατιόντες τους. Είναι αξιοσημείωτη εν προκειμένω η αφαίρεση από την ίδια τη γυναίκα οποιασδήποτε δυνατότητας επιλογής σε ένα ζήτημα μάλιστα, το οποίο την αφορά εξ ολοκλήρου, με πρόσχημα την ευημερία της οικογένειας και του κοινωνικού συνόλου, καταλείποντας σε δεύτερη έως και τελευταία μοίρα την προσωπική της ευτυχία αν λάβουμε υπόψη μας ότι ο νόμος την υποχρέωνε στην περίπτωση που υπήρχαν πολλοί άνδρες με την ίδια συγγενική σχέση να νυμφευθεί τον μεγαλύτερο σε ηλικία! Ως «επίκληρο» εννοούμε την κληρονόμο. Ωστόσο η «επίκληρος» δεν κατείχε υπό αυτή την έννοια η ίδια την οικογενειακή περιουσία με το συνακόλουθο δικαίωμα διαθέσεως αυτής. Η περιουσία παρέμενε στην ίδια μέχρι να είναι έτοιμος ο γιος της να κληρονομήσει. Η Αθηναία γυναίκα δεν ήταν ποτέ στη ζωή της ανεξάρτητη. Υποχρεώσεις, του «κυρίου» μιας Αθηναίας ήταν η παραχώρηση σε αυτής προίκας. Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα ότι σε περίπτωση διαζυγίου τόσο από την πλευρά του ίδιου του συζύγου, όσο και από την πλευρά της γυναίκας, η ίδια επέστρεφε στην «κυρεία» του πατέρας της και μαζί με αυτή υποχρεωτικά και η προίκα που της είχε δοθεί κατά την τέλεση του γάμου. Εκτός από τις ελεύθερες Αθηναίες, υπήρχαν ασφαλώς και οι δούλες, οι οποίες περιττό να αναφερθεί ότι όχι μόνο ουδεμία θέση απολάμβαναν στον κοινωνικό ιστό, 9

10 αλλά διήγαν βίο ιδιαίτερα σκληρό και απάνθρωπο τις περισσότερες φορές. Οι γυναίκες αυτές δεν είχαν ούτε τη δυνατότητα να δημιουργήσουν δική τους οικογένεια, ενδεχομένως με κάποιο δούλο. Έθεσε τη γυναίκα στο περιθώριο, εγκλωβίζοντάς τη μέσα στο σπίτι και εξασφαλίζοντας της ένα ρόλο καθαρά παιδοποιητικό με αποκλειστικά καθήκοντα την καθημερινή φροντίδα και διαχείριση του οίκου της και την ανατροφή των παιδιών της. Η κοινωνία ήθελε την κάθε ανύπαντρη κόρη μέχρι να φτάσει σε ηλικία γάμου να ζει περιορισμένη και ουσιαστικά αποκλεισμένη στον οίκο του κυρίου της. Γυναίκες και εκπαίδευση Η εκπαίδευση της γυναίκας περιορίζονταν αποκλειστικά στη φροντίδα του νοικοκυριού, δεδομένου ότι η γνώση της μαγειρικής, της καθαριότητας, της ραπτικής και της ύφανσης τους εξασφάλιζε όλα όσα χρειάζονταν για να μπορέσουν να ανταποκριθούν στο ρόλο που τους είχε αναθέσει η αθηναϊκή κοινωνία. Η τέλεση εκ μέρους των νεαρών γυναικών γενετήσιων πράξεων προτού γάμου έδινε το δικαίωμα στον πατέρα της να τις πουλήσει στο σκλαβοπάζαρο. Γυναίκες και θρησκεία Οι γυναίκες στην Αρχαία Αθήνα, μπορούσαν να συμμετέχουν στις θρησκευτικές γιορτές της πόλης. Οι θρησκευτικές γιορτές συνήθως γίνονταν στα Λήναια και στα Ανθεστήρια προς τιμήν του Διονύσου. Στα Ανθεστήρια γινόταν η γιορτή του ερχομού της άνοιξης, των λουλουδιών και του κρασιού. Η γιορτή κρατούσε τρεις ημέρες. Οι γυναίκες μπορούσαν επίσης να συμμετέχουν στην μεγάλη πομπή των Παναθηναίων, που ήταν η σημαντικότερη γιορτή των αρχαίων Αθηνών προς τιμήν της πολιούχου της πόλεως θεάς Αθηνάς, και στην γιορτή στα Θεσμοφόρια η οποία γιορτή γινόταν για την θεά Δήμητρα. Στα Θεσμοφόρια μπορούσαν να συμμετέχουν μόνο γυναίκες. Οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της γιορτής συγκεντρώνονταν στο ιερό της Δήμητρας και έτσι μπορούσαν να περάσουν κάποιες μέρες μακριά από το σπίτι τους. Μπορούσαν ακόμη να φέρουν τα παιδιά τους αν αυτά βρίσκονταν σε ηλικία που ακόμη τα θήλαζαν. Στα Θεσμοφόρια δεν επιτρεπόταν η συμμετοχή των παρθένων. Άλλη μία συμβολή των γυναικών στη δημόσια ζωή ήταν το ιερατικό αξίωμα που ασκούσαν στα πλαίσια της λατρείας των γυναικείων θεοτήτων. Αυτά που έπρεπε να 10

11 κάνουν ήταν να επιβλέπουν και να διευθύνουν τις λατρευτικές τελετές, όπως τις προσευχές και τις προσφορές και να προστατεύουν την ιερή περιουσία. Μόνο η εκάστοτε ιέρεια είχε δικαίωμα να μεταβεί στο άβατο του ναού και καμία τελετουργική πράξη δεν μπορούσε να εκτελεστεί χωρίς την παρουσία της. Επίσης το ιερατικό αξίωμα αποτελούσε κληρονομικό δικαίωμα για τις γυναίκες ιερείς ή αγοραζόταν για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Άλλη μία συμβολή των γυναικών στη δημόσια ζωή ήταν το ιερατικό αξίωμα που ασκούσαν στα πλαίσια της λατρείας των γυναικείων θεοτήτων. Τα καθήκοντά τους ήταν να επιβλέπουν και να διευθύνουν τις λατρευτικές τελετές, όπως τις προσευχές και τις προσφορές και να προστατεύουν την ιερή περιουσία. Το ιερατικό αξίωμα αποτελούσε κληρονομικό δικαίωμα για τις γυναίκες ιερείς ή αγοραζόταν για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Γυναίκες και πολιτική Στην πολιτική ζωή η θέση της γυναίκας ήταν ανύπαρκτη. Οι γυναίκες δε θεωρούνταν πολίτες. Δεν είχαν δικαίωμα εγγραφής στους καταλόγους των πολιτών. Επιπλέον δεν είχαν δικαίωμα κατοχής εγγείου ιδιοκτησίας επομένως ούτε κληρονομιάς, το οποίο αποτελούσε βασικό κριτήριο για την ιδιότητα του πολίτη. Ακόμη δεν είχαν τη δυνατότητα άσκησης δικαιοπραξιών. Δεν τους επιτρεπόταν δηλαδή να χειρίζονται οι ίδιες τις αστικές υποθέσεις τους. Για το λόγο αυτό εκπροσωπούνταν ενώπιον της πολιτείας από τον κύριό τους. Κατά συνέπεια στερούνταν των πολιτικών δικαιωμάτων που απολάμβαναν οι άνδρες. Ταυτόχρονα όμως έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη μεταβίβαση της ιδιότητας του πολίτη. Διασκεδάσεις Η μουσική κατείχε σημαντική θέση στη ζωή της γυναίκας. Οι θωπευτικοί τόνοι της λύρας και τα βαριά τρέμουλα του δίαυλου αντηχούσαν συχνά στα διαμερίσματα του γυναικωνίτη. Μια άλλη διασκέδαση των γυναικών ήταν τα οικιακά ζώα και τα πουλερικά. Είχαν σκυλιά και γάτες παιχνιδιάρικες, που τους άρεσε να παίζουν με τις κλωστές από ένα ατέλειωτο κέντημα. 11

12 Οι Φτωχές Η ανάγκη υποχρεώνει την Αθηναία να κάνει ακόμα και δουλειές δούλας, να εργαστεί σαν τροφός. Για τις γυναίκες είτε ζουν στην πόλη είτε στο χωριό, η μέρα δεν τους φαίνεται μεγάλη. Αντίθετα, δεν τα καταφέρνουν να τελειώσουν, πριν νυχτώσει, όλες τις δουλειές τους. Μονότονα κυλούσε η ζωή μονάχα της εύπορης γυναίκας. Η υποδεέστερη όμως θέση της και η υπακοή που όφειλε στο σύζυγο δεν την εμπόδιζαν να του βάζει συχνά τα δυο πόδια σ' ένα παπούτσι. Διαζύγια Σε περίπτωση διάλυσης του γάμου ο σύζυγος ήταν υποχρεωμένος όχι μονάχα να επιστρέψει στον πατέρα ή τον κηδεμόνα της γυναίκας του την προίκα που είχε πάρει, αλλά να προσθέσει κι ένα συμπλήρωμα 18%, πράγμα που δεν ήταν εύκολο στον καθένα. Το διαζύγιο με αίτηση της γυναίκας ήταν δύσκολο. Η γυναίκα έπρεπε να παρουσιαστεί προσωπικά στον άρχοντα και να του παρουσιάσει γραπτές αποδείξεις από τις οποίες να προκύπτει το δίκαιο του αιτήματός της. Επειδή η Αθηναία θεωρούνταν υποδεέστερη και ήταν εξαρτημένη, κι αυτή η απλή τυπική πράξη συναντούσε μεγάλες δυσκολίες. Γηρατειά Στη θύρα του σπιτιού συγγενείς ή φίλοι θα σκαλώσουν δυο κλάδους: έναν ελιάς για να φυλάει την άρρωστη απ' τα κακά πνεύματα και έναν δάφνης για να της εξασφαλίζει την ευμένεια του Απόλλωνα. Θα κληθεί κι ο γιατρός, αλλά όχι αμέσως. Πρώτα θα ζητηθεί η βοήθεια ενός από τους πολυάριθμους ονειροεξηγητές και θα του διηγηθούν ως την τελευταία λεπτομέρεια τα όνειρα της άρρωστης. Αν ονειρεύτηκε πως τελείωσε την ύφανση ενός ιματίου για τον άντρα της κι όταν σηκώθηκε από τον αργαλειό τον έσπρωξε προς τον τοίχο, τα προμηνύματα είναι άσχημα. Μπορεί η αρρώστια να 'χει μοιραίο τέλος, γιατί η ζωή της γυναίκας είναι αδιανόητη χωρίς αργαλειό, ακόμα και στον τάφο της βάζουν ένα αδράχτι. Με την επίδραση μεγάλης αμοιβής ο ερμηνευτής θα γλυκάνει ίσως την προφητεία, προλέγοντας μονάχα βαριά αρρώστια. Μπορεί να δοκιμάσει να εξουδετερώσει τις ολέθριες συνέπειες του ονείρου, διηγώντας το όταν φανούν οι πρώτες ακτίνες του ήλιου. Τότε, όπως ισχυρίζονταν οι γέροι, και το πιο κακό όνειρο χάνει τη δύναμή του. Αλλά το καλύτερο απ' όλα είναι να απευθυνθεί κανείς κατευθείαν στο θεό θεραπευτή, στον 12

13 Ασκληπιό, και στις δυο θυγατέρες του, την υγεία και την πανάκεια, οι οποίες, αν θέλουν, μπορούν να γιατρέψουν κάθε αρρώστια. Μα επειδή ύστερα από κάθε θαύμα έπρεπε να φέρουν στο θεό ένα μεγάλο ανάθημα, μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν να θεραπευθούν στο ναό του Ασκληπιού. Κι αν ακόμα οι ιερείς έκαναν ορισμένα "θαύματα" για να προσελκύσουν τους πιστούς, στις περισσότερες περιπτώσεις, πριν ξαπλωθούν οι άρρωστοι στο ναό, τους περιποιούνταν σύμφωνα μ' όλους τους κανόνες της ιατρικής επιστήμης, που την κατείχαν πολύ καλά. Αν οι μαθητές του επιθυμούσαν να αφιερώσουν τη ζωή τους στη θεραπεία των ασθενών, έπρεπε να δώσουν έναν ειδικό όρκο, που τον είχε συντάξει προσωπικά ο Ιπποκράτης. Παρ' όλα αυτά, κάθε άλλο παρά όλοι οι ιδιώτες γιατροί, που ήταν πολυάριθμοι στην Αθήνα, ακολουθούσαν τη συμβουλή του Ιπποκράτη, να θεραπεύουν τους ασθενείς χωρίς να απαιτούν μεγάλη αμοιβή. Θάνατος Οι συγγενείς και φίλοι μαζεύονται λυπημένοι γύρω από το κρεβάτι για να ακούσουν και να φυλάξουν με φροντίδα τα τελευταία λόγια της. Την υποχρέωση αυτή αναλαμβάνει ο πιο στενός από αίμα συγγενής. Της νεκρής της κλείνανε τα μάτια και το στόμα για να 'χει όσο το δυνατό πιο κόσμια εμφάνιση και της κάλυπταν το πρόσωπο με ένα πανί. Αυτό το έκανε ο σύζυγος, ο αδελφός, η αδελφή ή ο γιος. Οι γυναίκες θα πλύνουν το πτώμα με ζεστό νερό, θα το αλείψουν με αρωματικά έλαια, θα το ντύσουν και θα το καλύψουν μ' ένα σεντόνι λευκό. Οι φίλοι του σπιτιού θα 'ρθουν να δώσουν τον τελευταίο χαιρετισμό κι όταν φύγουν δεν θα ξεχάσουν να πλύνουν τα χέρια με τρεχούμενο νερό, γιατί μπαίνοντας σε ένα σπίτι που το επισκέφτηκε ο θάνατος έχουν μολυνθεί. Αν στο σπίτι επιτρεπόταν να μοιρολογήσεις και να κλάψεις, στο δρόμο, σύμφωνα με το νόμο που ψηφίστηκε τον καιρό του Σόλωνα, η τήρηση της ησυχίας ήταν υποχρεωτική. Όλοι οι συγγενείς σε ένδειξη πένθους φορούν ενδύματα κλειστού χρώματος και έχουν κοντά κομμένα τα μαλλιά τους. Εταίρες Εντελώς διαφορετικά ζούσαν οι εταίρες. Είχαν ελευθερία και ήταν ευρισκόμενες σε μια διαφορετική κατάσταση από τις υπόλοιπες γυναίκες.. Σε αντίθεση με τις άλλες γυναίκες, αυτές είχαν γνώσεις της λογοτεχνίας και δεν τους ήταν άγνωστη η τέχνη. 13

14 Τις θαύμαζαν και έστηναν γι αυτές χρυσά αγάλματα. Επίσης διάσημες για την εξυπνάδα και το πνεύμα τους. πολλές γίνονταν ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΗ Η θέση της γυναίκας στην πολιτική ζωή της Σπάρτης Οι Σπαρτιάτισσες δεν είχαν άμεσα συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα της πόλης τους. Αναμφισβήτητα όμως απολάμβαναν μεγαλύτερη ελευθερία από τις γυναίκες της Αθήνας. Ασκούσαν αναμφίβολα επιρροή στους άνδρες τους. Όμως η θεώρηση της Σπάρτης ως γυναικοκρατούμενης πόλης, έχει να κάνει περισσότερο τόσο με τη σχετική ελευθερία των γυναικών όσο κυρίως με την ανεξάρτητη οικονομική τους θέση στη σπαρτιατική πολιτεία. Η περίπτωση της πατρούχου είναι χαρακτηριστική. Είναι ανάλογη της επικλήρου. Με μία βασική όμως διαφορά. Η πατρούχος μοναχοκόρη έχει δικαίωμα να κληρονομήσει την περιουσία του πατέρα της. Αυτή η κληρονομιά μπορεί να θεωρηθεί και ως προίκα. Όμως και ο πατέρας που βρισκόταν εν ζωή, προίκιζε με ένα σεβαστό περιουσιακό του κομμάτι την κόρη του. Εξάλλου ο ίδιος ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά αναφέρει ότι στην εποχή του, τον 4 ο αιώνα π.χ, τα δύο πέμπτα της συνολικής καλλιεργήσιμης έκτασης ανήκαν σε γυναίκες. Αυτό, βεβαίως, ενδέχεται να οφείλεται και στην ολιγανδρία της Σπάρτης εκείνη την εποχή, λόγω των αλλεπάλληλων πολέμων. Έτσι εξηγείται η συγκέντρωση τόσων κλήρων στα χέρια λίγων γυναικών, με επακόλουθο την αύξηση της πολιτικής επιρροής τους. Γυναίκα και κοινωνία Σε καμία πόλη στην αρχαία Ελλάδα οι γυναίκες δεν απολάμβαναν την ίδια ελευθερία και κοινωνική θέση όπως οι Σπαρτιάτισσες. Μόνο στη Σπάρτη οι γυναίκες διέθεταν οικονομική δύναμη και επιρροή. Τα κορίτσια ασχολούνταν με τον αθλητισμό και ελάμβαναν δημόσια εκπαίδευση εν αντιθέσει με άλλες πόλεις, όπου οι 14

15 περισσότερες γυναίκες ήσαν τελείως αγράμματες! Η θέση της γυναίκας στο μεγαλύτερο τμήμα του αρχαίου ελληνικού κόσμου και ιδιαίτερα στην Αθήνα, ήταν παρόμοια με την σημερινή κατάσταση των γυναικών στα υποανάπτυκτα κράτη. Οι σύζυγοι και οι κόρες των πολιτών αποκλείονταν απ' όλες τις δημόσιες και πνευματικές δραστηριότητες, παρέμεναν εντός της οικίας και δεν είχαν την δυνατότητα να ασκηθούν. Ωστόσο οι αρχαίες Σπαρτιάτισσες δεν ήταν τόσο ελεύθερες όσο οι σύγχρονες γυναίκες. Οι κύριοι λόγοι τους στην κοινωνία, ήταν της συζύγου και της μητέρας. Η ελευθερία και η κοινωνική υπόσταση των Σπαρτιατισσών άρχιζε από την γέννησή τους. Οι νόμοι της Σπάρτης απαιτούσαν τα θηλυκά βρέφη και παιδιά να έχουν την ίδια φροντίδα και ανατροφή, όπως τα αδέρφια τους. Επιπλέον όπως και τα αδέρφια τους, τα κορίτσια στη Σπάρτη παρακολουθούσαν δημόσιο σχολείο, αν και για μικρότερο χρονικό διάστημα απ' ότι τα αγόρια. Στο σχολείο είχαν τη δυνατότητα και ενθαρρύνονταν να συμμετέχουν στις αθλητικές δραστηριότητες. Γυναίκα έρωτας γάμος. Όταν τα κορίτσια έφθαναν σε σεξουαλική ωριμότητα δεν βιάζονταν να έρθουν σε γάμο. Αντίθετα οι Σπαρτιατικοί νόμοι ανέφεραν ρητά ότι τα κορίτσια πρέπει να παντρεύονται μόνο και εφόσον ήταν σε ηλικία κατάλληλη να «απολαύσουν τον έρωτα». Επιπλέον τα κορίτσια στην Σπάρτη δεν παντρεύονταν πολύ μεγάλους άντρες, πρακτική η οποία ήταν συνήθης σε άλλες ελληνικές πόλεις. Η δύναμη της Σπαρτιάτισσας νοικοκυράς Επειδή οι άντρες πολίτες της Σπάρτης ήταν υποχρεωμένοι να αφιερώσουν τη ζωή τους στις στρατιωτικές και άλλες μορφές της δημόσιας υπηρεσίας, οι οικοδέσποινες φρόντιζαν τα κτήματα των συζύγων τους. Αυτό σήμαινε ότι οι Σπαρτιάτισσες έλεγχαν τον οικογενειακό πλούτο και στην πραγματικότητα, το σύνολο της αγροτικής οικονομίας. Ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν εξαρτώμενος από την απόδοση της γυναίκας του, προκειμένου να πληρώσει το φαγητό και τα δίδακτρα του γιου του κατά τη διάρκεια της «αγωγής». Το σπουδαιότερο είναι ότι οι Σπαρτιάτισσες μπορούσαν να κληρονομήσουν και να μεταφέρουν τον πλούτο. Οι Αθηναίες αντίθετα δεν ήταν ποτέ κληρονόμοι και όλα τα περιουσιακά στοιχεία περνούσαν στον επόμενο αρσενικό συγγενή. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι: «Οι Σπαρτιάτες διοικούνται από τις 15

16 συζύγους τους» και ανέφερε την ελευθερία των Σπαρτιατισσών ως έναν από τους δύο λόγους για τους οποίους το Σύνταγμα της Σπάρτης ήταν κατακριτέο. Ο θεσμός της προίκας Στην αρχαία Σπάρτη η προίκα συνίσταται από χρήματα, ιματισμό, πολύτιμα αντικείμενα, δούλους, σπίτια ή γη και κυμαίνεται από δραχμές για τους μικρομεσαίους έως για τους πλουσίους. Φυσικά δεν απουσιάζουν και οι περιπτώσεις όπου το κράτος ή οι στενοί συγγενείς οφείλουν να συμβάλουν για τη συγκέντρωση μιας ελάχιστης προίκας. Εντούτοις, παρόλο που το χρηματικό ποσό δίδεται προς διαχείριση στο σύζυγο, σε περίπτωση διαζυγίου ή θανάτου της γυναίκας επιστρέφεται στον αρχικό κάτοχο, ή την οικογένεια της νύφης. Η γαμήλια τελετή ξεκινά με θυσίες στην οικογενειακή εστία. Κατ αρχήν θυσιάζει ο πατέρας της νύφης, που επίσημα παραδίνει την κοπέλα και της δηλώνει ότι δεν ανήκει πλέον στην οικογένειά της, αλλά σε αυτή του συζύγου της, και από τώρα και στο εξής θα προσφέρει θυσίες στους προγόνους του δικού του οίκου. Στη συνέχεια οι μελλόνυμφοι κάνουν θυσίες στους γαμήλιους θεούς. Τέλος, ο γαμπρός πλησιάζει τη νύφη και θέτει «χειρ επί καρπώ» επικυρώνοντας τη σύναψη του γάμου. Έπεται η «γαμική θοίνη», δηλαδή ένα πλούσιο γαμήλιο γεύμα, το οποίο όμως λαμβάνει χώρα στην οικία της νύφης και όχι του γαμπρού. Το γαμήλιο συμπόσιο συνιστά τη μοναδική περίπτωση όπου γυναίκες και άνδρες συντρώγουν υπό τους ήχους μουσικής στον ίδιο χώρο καθισμένοι όμως χωριστά. Ο γάμος της Σπαρτιάτισσας γίνεται κατά κανόνα με κλοπή από τον μέλλοντα άντρα της, σε πολύ πιο λογική ηλικία από την Αθηναία γύρω στα είκοσί της χρόνια. Ένας περίεργος θεσμός υποχρέωνε τον σύζυγο μέχρι να γίνει 30 ετών να βλέπει την γυναίκα του στα κρυφά και μόνο νύκτα. Η μοιχεία πρέπει να ήταν άγνωστη στην Σπάρτη, αφού φαίνεται ότι μπορούσε η Σπαρτιάτισσα να κοιμηθεί με άλλους εύρωστους ή ανδρείους άνδρες με συναίνεση του συζύγου της.όπως και να έχει το θέμα είναι ότι όλη η πρακτική αυτή αποσκοπούσε στην ευγονία πέρα από κάθε άλλη λογική που είχαμε μέχρι τότε.. Η νομοθεσία επάνω στο θέμα της αγαμίας πρεσβεύει ότι ο άγαμος άνδρας μετά τα 35 πληρώνει ετήσιο πρόστιμο και δεν δύναται να εκλεγεί άρχοντας, στρατηγός ή να κατέχει υψηλό αξίωμα. Στη Σπάρτη, τα μέτρα είναι πολύ πιο αυστηρά, καθώς η αγαμία θεωρείται αποτυχία στην εκπλήρωση του καθήκοντος προς το κράτος, που 16

17 απαιτεί τη γέννηση υγιών τέκνων. Έτσι, θεσπίζεται «γραφή αγαμίου», «γραφή οψιγαμίου» και «γραφή κακογαμίου» ενώ νόμος του Λυκούργου απαγορεύει στους άγαμους Λακεδαιμόνιους να συμμετέχουν σε γυμνικούς αγώνες, τους επιβάλλει τιμωρίες. Μια άλλη μαρτυρία αναφέρει ότι όλα τα κορίτσια συνήθιζαν να εγκλείονται σε ένα σκοτεινό δωμάτιο μαζί με όλους τους άγαμους νέους κι ο καθένας μπορούσε να επιλέξει ένα οποιοδήποτε κορίτσι. Προφανώς λοιπόν όλοι οι γάμοι στη Σπάρτη διευθετούνταν ατομικά και σε αντίθεση με την Αθήνα ο επίσημος αρραβώνας της νύφης δεν ήταν αναγκαίος για ένα νόμιμο γάμο. Γυναίκα και θρησκεία Ο ρόλος των γυναικών στο δημόσιο βίο της πόλης περιοριζόταν ουσιαστικά στη θρησκεία. Στην Αθήνα, οι θεές υπηρετούνταν από διακόνισσες, επικεφαλής των οποίων ήταν η ιέρεια. Αυτή διηύθυνε τις λατρευτικές τελετές και ήταν επιφορτισμένη με την προστασία της περιουσίας του ναού. Οι ιέρειες της Αθηνάς Πολιάδος και της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα, προέρχονταν από διακεκριμένες οικογένειες της πόλης και ασκούσαν απεριόριστη θρησκευτική εξουσία. Τα κορίτσια των πολιτών, από μικρή κιόλας ηλικία, συμμετείχαν στη γιορτή των Αρρηφορίων, άλεθαν ιερό κριθάρι για προσφορές αλφίτων στην Αθηνά, υπηρετούσαν, ως μικρές άρκτοι, στο ιερό της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα και μετέφεραν καλάθια με προσφορές στην πομπή των Παναθηναίων. Αθηναίες ύφαιναν κάθε χρόνο το νέο πέπλο για το άγαλμα της Αθηνάς στην Ακρόπολη, το οποίο μετέφερε πομπή παρθένων μέχρι τον Παρθενώνα. Στην γιορτή των Θεσμοφορίων, που διαρκούσε τρεις ολόκληρες μέρες, απαγορευόταν ρητά η παρουσία των ανδρών. Σε αυτήν συμμετείχαν μόνο οι νόμιμες σύζυγοι των Αθηναίων πολιτών, που για ένα μικρό χρονικό διάστημα υλοποιούσαν μια ουτοπία: τη συγκρότηση μιας αποκλειστικά γυναικείας πολιτείας Ενεργή ήταν επίσης και η συμμετοχή των γυναικών στις γιορτές προς τιμή του Διονύσου, όπου έπαιρναν μέρος σε όργια ή μεταμορφώνονταν σε Μαινάδες, προσωποποιήσεις της ανατροπής της κοινωνικής τάξης. Κατά τον 4 ο π.χ. αιώνα, η κρίση των αξιών της πόλης απεικονίζεται στην κοινή συμμετοχή ανδρών και γυναικών σε οργιαστικές τελετές κατά τη διάρκεια των Αδωνείω. Στα πλαίσια του 17

18 οίκου η γυναίκα είναι επιφορτισμένη με την τήρηση των θρησκευτικών υποχρεώσεων της οικογένειας. Κατά την τελετουργία της έκδοσης (γάμου) γυναίκες βοηθούν τους μελλόνυμφους στο προγαμιαίο λουτρό, αυτές μεταφέρουν και το νερό από την Εννεάκρουνο κρήνη. Η μητέρα της νύφης προηγείται της πομπής των συγγενών που τραγουδούν τον Υμέναιο. Γυναίκες προσφέρουν θυσίες στην Ειλείθυια και τη Δήμητρα Κουροτρόφο για την καλή έκβαση του τοκετού. Αυτές συμμετέχουν στα αμφιδρόμια, τελετουργία που διεξαγόταν στην εστία του σπιτιού και είχε σαν στόχο αφενός μεν τον καθαρμό όσων είχαν μιασθεί από τον τοκετό, αφετέρου δε την ενσωμάτωση του νεογνού στην οικία του πατέρα. Γυναίκες εκτελούσαν τις καθημερινές θυσίες στην Εστία και κάθε θυσία για την είσοδο νέων μελών στον οίκο. Μέσα από τη συμμετοχή τους στις θρησκευτικές τελετουργίες, οι Σπαρτιάτισσες απολάμβαναν την ισοτιμία, που στερούνταν στους υπόλοιπους τομείς της δημόσιας ζωής. Καθώς δε οι θρησκευτικές τελετές στη Σπάρτη είχαν και αθλητικό χαρακτήρα, οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργά επιδεικνύοντας τις αθλητικές τους επιδόσεις. Μέρος της εκπαίδευσης των μικρών κοριτσιών ήταν και οι τελετουργικοί χοροί και τα τραγούδια, που οι νεαρές εκτελούσαν στα ιερά της Λακωνίας. Οι Σπαρτιάτισσες τροφοί οργάνωναν και τα Τιθηνίδια, προς τιμήν της προστάτιδας τους Αρτέμιδος Κορυθαλίας. Γυναίκα και οικογένεια Η γυναίκα στην αρχαία Σπάρτη λάμβανε διαφορετική αντιμετώπιση από την γυναίκα στην Αθήνα, κατά βάση οι Σπαρτιάτισσες αφιερώνονται στη μητρότητα. Θηλυκά μέλη της οικογένειας ζούσαν με τους γονείς τους μέχρι μια ορισμένη ηλικία, μετά αναλάμβανε το κράτος, το ίδιο ίσχυε και για τα αγόρια. Η κατάλληλη ηλικία γάμου για μια Σπαρτιάτισσα ήταν τα είκοσι έτη. Αφού συμπλήρωνε την ηλικία αυτή, ο πατέρας της κάθε κοπέλας αναλάμβανε να βρει τον γαμπρό για τη γαμήλια συμφωνία. Συνήθως στη Σπάρτη συνηθιζόταν η αρπαγή των γυναικών, πράγμα που ήταν άγνωστο στην αθηναϊκή κοινωνία. Η γυναίκα μετά την αρπαγή μεταφερόταν στο σπίτι του γαμπρού, όπου η νυμφεύτρια αναλάμβανε να της κόψει τα μαλλιά και να την ντύσει με αντρικά ρούχα, ώστε το βράδυ να συναντήσει το γαμπρό με σκοπό να συνευρεθούν. Συνήθως τέτοιοι γάμοι έμεναν κρυφοί για κάποια χρόνια. Ο γάμος αυτός διαλυόταν, αν δεν προέκυπταν απόγονοι. Ένας άλλος παράγοντας εξαιτίας του οποίου έμενε κρυφός ο γάμος ήταν το ότι ο άντρας ενδέχεται να μην είχε συμπληρώσει το τριακοστό έτος της ηλικίας του, αφού μόνο από την ηλικία αυτή 18

19 μπορούσε να συζήσει πλέον με τη γυναίκα. Τέλος η γυναίκα στη Σπάρτη δεν ασχολούνταν με την οικιακή οικονομία, για τις δουλειές αυτές εργάζονταν οι δούλες. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ Η Θέση της γυναίκας στην αρχαία κοινωνία Η θέση του γυναικείου φύλου αποτελούσε σημείο αντιλεγόμενο καθώς πολλοί συγγραφείς έγραψαν επηρεασμένοι από ιδεολογικά ρεύματα παρουσιάζοντας όχι την αληθινή εικόνα της γυναίκας αλλά εκείνο που εξυπηρετούσε τους σκοπούς που ο καθένας από αυτούς υπηρετούσε.η επίδραση της θεωρίας του Δαρβίνου υποστήριξε ότι το αρχικό καθεστώς ήταν η μητριαρχία. Με τον τρόπο αυτό θέλησαν να ανατρέψουν εκ βάθρων και να αποδείξουν αναξιόπιστη την ιστορία της Βίβλου. Γρήγορα όμως αυτή η ιδέα απορρίφθηκε από τους ανθρωπολόγους. Κλασικό παράδειγμα είναι η θέση της γυναίκας στην αρχαιότητα. Επηρεασμένοι από την εικόνα της ζωής στην Αθήνα της κλασικής περιόδου, οι συγγραφείς μιλούσαν για μια κατάσταση τραγική για τις γυναίκες, γιατί ήταν φυλακισμένες ενώ οι άντρες περνούσαν τον καιρό τους αργόσχολοι. Όμως στην αρχαία Βαβυλώνα και Αίγυπτο οι γυναίκες είχαν σημαντική ανεξαρτησία και υψηλή θέση στην κοινωνία π.χ. μπορούσαν να κάνουν πολλά επαγγέλματα και γινόντουσαν αρχόντισσες του κράτους. Στα ομηρικά έπη, στην Μινωική και στη Μυκηναϊκή εποχή, οι γυναίκες ήταν σε πολύ καλή μοίρα. Η γυναίκα μπορεί να διαλέξει τον άντρα της και οι συζυγικές σχέσεις βασίζονται σε αμοιβαία αγάπη. Η πολυτεκνία θεωρείται μεγάλο αγαθό ενώ η ατεκνία συμφορά. Το ίδιο και στην αρχαία Σπάρτη οι γυναίκες ήταν σχεδόν ίσες με τους άντρες και δεν είναι τυχαίο που έλεγαν στους άντρες τους "Ή ταν ή επί τας". Αλλά η σύγχρονη αντίληψη για τη θέση της γυναίκας στην αρχαιότητα στηρίχτηκε περισσότερο στο καθεστώς της κλασικής Αθήνας που οπωσδήποτε ήταν δυσμενέστερο για τη γυναίκα. Έχοντας λοιπόν την αρχαία Αθήνα ως υπόδειγμα, φαίνεται ήταν δύσκολο σε πολλούς να πιστεύουν πως τα πράγματα μπορούσαν να είναι καλύτερα σε άλλες κοινωνίες. Σήμερα ωστόσο πολλά έχουν αναθεωρηθεί από τους επιστήμονες και η αντίληψη τους είναι πλέον εντελώς διαφορετική. Οι γυναίκες μπορεί να μην είχαν πολιτικά δικαιώματα, υπήρχαν όμως άλλες περιοχές της αστικής και κοινωνικής ζωής στην αρχαία πόλη πέρα από την πολιτική, όπου οι γυναίκες 19

20 έπαιζαν σπουδαίο ρόλο. Η ιδέα της φυλακισμένης Αθηναίας στο γυναικωνίτη καλλιεργήθηκε το 19ο και 18ο αι. μ.χ. Η απομόνωση των γυναικών αφορούσε μόνο την υψηλή τάξη, ενώ η ζωή των γυναικών που ζούσαν στην πόλη ήταν διαφορετική από εκείνες που ζούσαν στο ύπαιθρο. Οι γυναίκες ζούσαν φυλακισμένες και δυστυχείς χωρίς να δυσανασχετήσουν για τη ζωή τους. Πάντως, δεν πρέπει να παραθεωρείται η συμβολή της γυναίκας στα κοινά, αφού φροντίζοντας εκείνη το σπίτι άφηνε στον άντρα της το περιθώριο να ασχολείται με τα πολιτικά πράγματα. Υποστήριξαν λοιπόν πως οι γυναίκες ήταν θαμμένες στους γυναικωνίτες όμως χιλιάδες ανάγλυφες παραστάσεις τις παρουσίαζαν δραστήριες. Για τις γυναίκες όπως και για τους άντρες ωστόσο δεν ήταν δυνατό να ζει κανείς χωρίς να εργάζεται. Έτσι πολλές γυναίκες συμμετείχαν στο εργατικό δυναμικό όπως φαίνεται από πολυάριθμες επιγραφικές πηγές. Υπήρχαν και γυναίκες που υπηρετούσαν ως ιερείς σε ναούς. Μια επιδείνωση της κατάστασης παρουσιάστηκε στη ρωμαϊκή εποχή όπου η γυναίκα ήταν σε πλήρη υποταγή στην εξουσία πρώτα του πατέρα ή του αδερφού και μετά του άντρα, γρήγορα όμως η κατάσταση βελτιώθηκε, η Ρωμαία οικοδέσποινα ήταν σεβαστή. Είναι προφανές λοιπόν ότι αλλιώς έχουν τα πράγματα και όχι όπως κατάφεραν να μας επιβάλουν οι διάφοροι ενδιαφερόμενοι. Πολλές εξηγήσεις δίνονται για την επικράτηση της εικόνας για τη θέση των γυναικών στην αρχαιότητα. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Η γυναίκα στην Αίγυπτο Από το δεύτερο μισό του 4ου αι. π.χ. και κυρίως κατά την Ελληνιστική περίοδο η θέση της γυναίκας βελτιώνεται αισθητά και αποδεσμεύεται από το συντηρητισμό των κλασικών χρόνων. Oι Έλληνες μετακινούνται στις περιοχές της περσικής αυτοκρατορίας και ιδρύουν καινούργιες πόλεις μαζί με νέα στοιχεία και με αυτόν τον τρόπο μπόρεσαν να συντελεστούν σημαντικές, φιλοσοφικές, πολιτιστικές, νομοθετικές, επιστημονικές και κοινωνικές αλλαγές. Σε αυτή την αλλαγή 20

21 βοήθησε και η επίδραση των κυνικών, των επικούρειων και των στωικών φιλοσόφων. Σε αντίθεση με την θέση της γυναίκας σε άλλους αρχαίους πολιτισμούς, συμπεριλαμβανομένου και εκείνου της Ελλάδας, η αιγυπτιακή γυναίκα φαίνεται να απολάμβανε τα ίδια νομικά και οικονομικά δικαιώματα με τον Αιγύπτιο άνδρα, τουλάχιστον στη θεωρία. Στην τέχνη, αυτό αντικατοπτρίζεται στην εμφάνιση για πρώτη φορά γυμνών γυναικείων αγαλμάτων (π.χ. της Αφροδίτης), καθώς και στην κατασκευή γυναικείων ειδωλίων που διακρίνονται για τη χάρη τους καθώς και για έναν τόνο αισθησιασμού (τα ειδώλια αυτά είναι γνωστά ως "Ταναγραίες"). Τα δικαιώματα της γυναίκας στην Αίγυπτο αναφέρονται σε όλους του τομείς της Αιγυπτιακής κοινωνίας από ιδιωτική περιουσία (γη, δούλους, αποθέματα, χρήματα) ως οικονομικές δραστηριότητες (επένδυση). Μπορούσε να διαχειρίζεται τα νόμιμα δικαιώματά της σύμφωνα με τη θέλησή της. Είχε ελεύθερη βούληση, μπορούσε να πάρει διαζύγιο, να υιοθετήσει ένα παιδί χωρίς να χρειάζεται την συγκατάθεση του άνδρα. Μπορούσαν ακόμη να προσχωρούν στη σύνταξη δικανικών πράξεων, να επιδίδονται σε οικονομικές συναλλαγές, να υπογράφουν οι ίδιες το έγγραφο επισημοποίησης του γάμου. Στην πολιτική δράση αποδεικνύονται αποτελεσματικές όσο και οι άνδρες. Η Κλεοπάτρα Ζ' κατάφερε να επιβληθεί στον Ιούλιο Καίσαρα και να ανακηρυχτεί μαζί με τον αδελφό της βασιλιάδες. Μετά την ήττα στο Άκτιο, προτίμησε το θάνατο αποφεύγοντας να χρησιμοποιηθεί ως λάφυρο προς επίδειξη στον θρίαμβο από τον Οκταβιανό. Η γυναίκα στην αρχαία Ρώμη Στην αρχαία Ρώμη, τη νομική θέση της γυναίκας χαρακτήριζε η πλήρης υποταγή στην εξουσία πρώτα του πατέρα ή του αδελφού και αργότερα του συζύγου, ο οποίος ασκούσε πατριαρχική εξουσία (patria potestas) πάνω στη σύζυγο. Στα μάτια του νόμου οι γυναίκες ήταν πλάσματα ασθενή. Αυτό τους έδινε σε ορισμένες περιπτώσεις τη δυνατότητα να επικαλούνται ως ελαφρυντικό την άγνοια του νόμου, αλλά τους στερούσε την νομική ικανότητα να υπογράφουν συμβόλαια ή διαθήκες ή να καταθέτουν ως μάρτυρες σε δικαστήρια. Δεν 21

22 μπορούσαν επίσης να ασκήσουν δημόσιο λειτούργημα. Παρόλα αυτά η κοινωνική θέση της Ρωμαίας γυναίκας ήταν υψηλή, ακόμη και στους παλαιότερους χρόνους. Βαθμιαία βελτίωσε επίσης την νομική θέση της, απέκτησε περισσότερη ελευθερία, μεγαλύτερη δύναμη. Στη ρωμαϊκή ιστορία, είναι πλήθος τα ονόματα γυναικών που διακρίθηκαν για τον ισχυρό χαρακτήρα, την ευφυΐα και την ανάμιξη τους σε πολιτικές ραδιουργίες. Στις επαρχίες της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας, η ελληνική οικογένεια διατήρησε το χαρακτήρα που είχε διαμορφώσει στη διάρκεια της Ελληνιστικής περιόδου. Δεν είναι όμως γνωστό πώς προσδιορίστηκαν οι ρόλοι των μελών της κατά τις επιμειξίες και τους γάμους με Ρωμαίους, καθώς και πώς επέδρασε η μορφή της ελληνικής οικογένειας στη ρωμαϊκή. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η γυναίκα της βυζαντινής περιόδου ζούσε το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής της στο σπίτι. Οι έξοδοι, πάντα με συνοδεία, για την εκκλησία, τα πανηγύρια και το λουτρό, καθώς και οι επισκέψεις σε συγγενικά πρόσωπα, ήταν οι μόνες κοινωνικά αποδεκτές δραστηριότητες της γυναίκας έξω από το σπίτι. Επίσης, δεν ήταν ευπρεπές να κάθεται στο ίδιο τραπέζι με τους άνδρες, παρά μόνο αν ήταν πολύ στενά συγγενικά της πρόσωπα, όπως για παράδειγμα ο πατέρας, ο σύζυγος και οι αδελφοί. Συχνά έτρωγε σε χωριστή αίθουσα, όπως σε χωριστά δωμάτια από τους άντρες περνούσε την ημέρα της. Από πολύ μικρή μάθαινε "τα του οίκου", ενώ οι γραμματικές γνώσεις της περιορίζονταν συνήθως σε γραφή και ανάγνωση. Κάποιες γυναίκες, αναλογικά ελάχιστες, αποκτούσαν και ευρύτερη μόρφωση. H κόρη μπορούσε να παντρευτεί από τα χρόνια της. Για το γάμο της φρόντιζαν οι γονείς. Συχνά μάλιστα βοηθούσαν στην επιλογή του συζύγου οι προξενήτρες, που είχαν ως αμοιβή ποσοστά από την προίκα. Η θέση της συζύγου ήταν άσχημη. Οι πατέρες πρόβαλλαν ως ιδανικό της σωστής κόρης και συζύγου την πλήρη υποταγή στον πατέρα και στο σύζυγο και σχεδόν όλες οι γυναίκες που είναι αναγνωρίσιμα άτομα στις βυζαντινές ιστορίες ανήκουν σε οικογένειες που ήταν ιδιαίτερα ισχυρές πολιτικά και οικονομικά. Οι χριστιανικές αρχές που καθόριζαν τις 22

23 λειτουργίες της βυζαντινής κοινωνίας εξασφάλιζαν πάντως μία αξιοπρεπή ζωή στην παντρεμένη γυναίκα. Ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη όπου ανήκε, ήταν οικοδέσποινα και κυρά. Η απόκτηση παιδιών την εξύψωνε. Στον επαγγελματικό τομέα ο ρόλος της γυναίκας ήταν μικρός. Οι γυναίκες των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων δούλευαν στα χωράφια και στα εργαστήρια της οικογένειάς τους. Λίγες γυναίκες, μορφωμένες, ήταν ιατροί που θεράπευαν το γυναικείο πληθυσμό. Άλλες, οι λεγόμενες κοινές, ζούσαν στα μιμαρεία και στα καπηλειά. Κάποιες άσκησαν επιρροή στην πολιτική και στις υποθέσεις του κράτους, όχι μόνο μέσω των ανδρών αλλά πολύ συχνά ασκώντας οι ίδιες άμεση, προσωπική εξουσία, ως ενθρονισμένες Αυτοκράτειρες. 23

24 Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Την εποχή που όλη η Ευρώπη γνώριζε την Αναγέννηση, η Ελλάδα μαζί με άλλους λαούς της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν κάτω από το ζυγό των Τούρκων. Στη χειρότερη θέση από όλους τους υπόδουλους ήταν οι γυναίκες. Ασχολούνταν με δουλειές που θεωρούνταν γυναικείες όπως η υφαντική και γενικά τα χειροτεχνήματα. Σε πολλές περιπτώσεις εργάζονταν το ίδιο σκληρά με τους άντρες σε γεωργικές εργασίες ή σε βιομηχανικές επιχειρήσεις. Πέρα από αυτό οι γυναίκες δε μορφώνονταν. Σε ελάχιστες οικογένειες συνέβαινε αυτό και κυρίως σε αυτές που είχαν οικονομική δυνατότητα ή κάποια εξουσία. Όσες γυναίκες κατάφερναν να σπουδάσουν και να μορφωθούν ήταν αυτές οι οποίες συνήθως δώριζαν κάποιο χρηματικό ποσό ή χορηγούσαν λογοτεχνικά κείμενα. Τα δικαιώματα των γυναικών ήταν ταυτόσημα με αυτά των αντρών και ακολουθούσαν και οι δύο τους ίδιους εθιμικούς περιορισμούς. Οι πωλήσεις γίνονταν σε μεγάλο βαθμό από τις γυναίκες χωρίς να βρίσκονται στη σκιά κάποιου άντρα. Οι γυναίκες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο και στην επανάσταση. Αυτό είναι αποδεκτό από τον καθένα καθώς είχαν προσφέρει υπεραρκετά. Κλείνοντας συμπεραίνουμε ότι η θέση της είχε βελτιωθεί κατά πολύ από τα προηγούμενα χρόνια σε κάποια σημεία και με τη συνεισφορά τους στην επανάσταση και την ένταξη τους στην εργασία κέρδισαν το σεβασμό των αντρών αλλά όπως και τα προηγούμενα χρόνια δεν εξισώθηκαν σε καμία περίπτωση μαζί του. 24

25 ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Η γυναίκα τον 19 ο αιώνα Οι γυναίκες αντιμετωπίζονταν διαφορετικά από τους άνδρες και έπρεπε να φτάσουν μέχρι σήμερα για να αποκτήσουν ίσα δικαιώματα. Η γυναίκα εκείνη την εποχή αποτελεί ένα βάρος για τον οικογενειακό της περίγυρο ενώ τις περισσότερες φορές αντιμετωπίζεται σαν ένα άψυχο σώμα, σαν μια δούλα, μια σκλάβα που υπάρχει μόνο για να υπηρετεί αυτούς που έχουν επίδραση πάνω της, όπως οι γονείς της κατά την παιδική και εφηβική της ηλικία, ο σύζυγός της από τη στιγμή που τον παντρεύεται καθώς και αργότερα τα παιδιά της ή και ακόμα τα εγγόνια της. Όσο ακόμα ανήκει στους γονείς της η οικογένεια της ψάχνει κάποιον ιδανικό για να παντρευτεί, ο οποίος προτιμάται να μην έχει πολλές απαιτήσεις όσον αφορά την προίκα που οι γονείς της είναι διατεθειμένοι να δώσουν και να είναι ολιγαρκής και μετριόφρων σύντροφός της έχει τον ρόλο του αφέντη της, ενώ αποτελεί μια μορφή που την καθορίζει εξ ολοκλήρου. Ωστόσο, παρότι είναι ο αρχηγός της οικογένειας, δεν διαθέτει εξίσου κύριο καθοριστικό ρόλο για τα κύρια βάρη της. Παράλληλα, αξίζει να σημειωθεί πως εκείνη την εποχή η γέννηση κοριτσιών ήταν περισσότερο συχνή από αυτήν των αγοριών. Βλέπουμε τους άντρες να ξοδεύουν αν όχι όλο το ποσό του μισθού τους τότε σίγουρα το μεγαλύτερο. Παρατηρούμε, λοιπόν από την μια πλευρά έναν άντρα να μην δουλεύει σκληρά ή πολλές ώρες, από την άλλη μια γυναίκα που μπορεί αν εργάζεται σκληρότερα και περισσότερο σε σχέση με το άλλο φύλο, να ανταμείβεται με πολύ λιγότερα χρήματα μόνο και μόνο επειδή είναι γυναίκα. Την περίοδο εκείνη, ωστόσο, άρχισαν να εμφανίζονται δειλά-δειλά κάποια επαγγέλματα, όπως της δασκάλας, της μεταφράστριας, της ποιήτριας και της συγγραφέως, ιδίως μετά το

26 ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ Ο 19ος αιώνας όμως, χαρακτηρίζεται και από την εμφάνιση ενός προοδευτικού και ιδιαίτερα μεταρρυθμιστικά οργανωμένου κινήματος, του φεμινισμού. Το φεμινιστικό κίνημα, δεν ήταν τίποτε άλλο, παρά, οι συλλογικές προσπάθειες των γυναικών, ώστε να ξεπεράσουν οι ίδιες τα όρια του «ιδιωτικού» χώρου και να εισέλθουν ισότιμα με τον άντρα στον «δημόσιο». Ο φεμινισμός, ως κοινωνικό κίνημα επικεντρώθηκε και εστίασε κυρίως στον περιορισμό και στην εξάλειψη κάθε φυλετικής ανισότητας, στην υπεράσπιση και προώθηση των συμφερόντων, των δικαιωμάτων, καθώς και των ευρύτερων γυναικείων ζητημάτων στην κοινωνία. Έτσι, από το τέλος του 19ου αιώνα, αρχίζει η γυναίκα σε όλο τον κόσμο να εισβάλει στα «αντρικά» επαγγέλματα και στις επιστήμες, να αποκτά δικαιώματα ψήφου και να διεκδικεί θέση στα δημόσια και κυβερνητικά αξιώματα. Χάρη στο φεμινιστικό κίνημα και την βιομηχανική επανάσταση (όπου η τεχνολογική έκρηξη μετατόπισε την γυναίκα από το σπίτι στο εργοστάσιο), η γυναίκα κατάφερε να αποδράσει από τον πυρήνα της οικογένειας και την σφαίρα του «ιδιωτικού χώρου» και να εισέλθει στον χώρο της παραγωγής, της οικονομικής αυτοτέλειας και της επαγγελματικής καταξίωσης. Περνώντας λοιπόν η γυναίκα στον «δημόσιο» χώρο, ανέλαβε ρόλους παραδοσιακά αντρικούς, όπως η οικονομική στήριξη της οικογένειας, χωρίς βέβαια να της επιτραπεί να εγκαταλείψει τα παλιά της «καθήκοντα»: όπως εκείνα της φροντίδας του σπιτιού και της οικογένειας, με αποτέλεσμα να μιλάμε στην ουσία για μια μονόπλευρη ισότητα. Τα πρώτα «σκιρτήματα» του Γυναικείου Κινήματος στην Ελλάδα του 19 ου αιώνα Μόνο μετά την Επανάσταση του 1821, όπου έδρασαν και προσέφεραν μεγάλες υπηρεσίες στο προσκήνιο του Αγώνα και τις γυναίκες με ξεχωριστή προσωπικότητα (Μπουμπουλίνα, Μαντώ Μαυρογένους κ.α.) άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα «σκιρτήματα» της Γυναικείου Κινήματος για κοινωνική ισοτιμία. Μετά την ίδρυση του Νεοελληνικού κράτους και ιδιαίτερα από το τέλος της εποχής της Βαυαροκρατίας 26

27 και ύστερα, αρχίζουν να αναδεικνύονται ιστορικά τα πρώτα σημαντικά για το ελληνικό Γυναικείο Κίνημα ονόματα. Αγωνίστρια αναγνωρισμένη της εποχής η Καλλιόπη Παπαλεξοπούλου. Ακολουθεί η Ευανθία Καΐρη, που αγωνίστηκε να ανοίξει δρόμο για την Εκπαίδευση της Ελληνίδας. Στη συνέχεια άρχισαν να λειτουργούν τα πρώτα σχολεία, χωριστά για της γυναίκες, τα λεγόμενα «Παρθεναγωγεία».Το 1831 αρχίζει να λειτουργεί το σχολείο της Χίλλ και ακόμη το Ζάππειο, το Αρσάκειο και μερικά άλλα, από όπου αρχίζουν να βγαίνουν όλο και περισσότερες «διανοούμενες», όπως τις αποκαλούσαν τότε. Μία από αυτές, η Καλλιόπη Κεχαγιά, ιδρύει τον πρώτο γυναικείο Σύλλογο στα 1872, με την επωνυμία «Σύλλογος Κυριών υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως». Στις συναντήσεις του Συλλόγου αυτού οι γυναίκες συζητούσαν για την καταπίεσή τους και για το δικαίωμα της ψήφου, που ήθελαν να αποκτήσουν. Η Καλλιρρόη Παρρέν και η ίδρυση των πρώτων μεγάλων γυναικείων σωματείων Από το Παρθεναγωγείο της Ανδριανούπολης αποφοίτησε το σημαντικότερο ίσως, για την απαρχή του νεότερου Γυναικείου Κινήματος στην Ελλάδα, πρόσωπο: η Καλλιρρόη Παρρέν, που συνειδητοποιεί την καταπίεση της γυναίκας και αρχίζει προσπάθειες για την οργάνωση και την ενημέρωσή της. Η ίδια εκδίδει το 1887 την «Εφημερίδα των Κυριών», που κυκλοφόρησε για 30 χρόνια και ίδρυσε ιδρύματα και οργανώσεις, όπως τη «Σχολή της Κυριακής, απόρων γυναικών και κορασίδων», το «Άσυλο Ανιάτων Γυναικών», τον «Πατριωτικό Σύνδεσμο». Το Λύκειο Ελληνίδων ιδρύθηκε από την Καλλιρρόη Παρρέν το Παράλληλα εμφανίσθηκαν και τα πρώτα γυναικεία περιοδικά, των οποίων συγγραφείς και εκδότες είναι γυναίκες, όπως: Η «Οικογένεια» με διευθύντρια την Άννα Σερουίτου, που εκδόθηκε από το 1897 έως το 1898, η «Θάλεια», που εκδόθηκε 27

28 το 1867 με εκδότρια την Πηνελόπη Λαζαρίδου και η «Ευρυδίκη», που εκδιδόταν στην Κωνσταντινούπολη από το 1870 έως το 1873, με εκδότρια την Αιμιλία Κτενά. Πολύ γενικά, βέβαια, μπορούμε να πούμε, ότι αυτοί οι πρώτοι Σύλλογοι και τα περιοδικά στόχευαν κυρίως σε πολιτιστικές εκδηλώσεις διαφύλαξης της εθνικής κληρονομιάς και τέχνης και σε φιλανθρωπικό έργο κοινωνικής πρόνοιας. Όσες γυναίκες δραστηριοποιούνταν σε αυτές της Οργανώσεις, συνειδητοποιούσαν παράλληλα της ικανότητες του φύλου τoυς. Στο μεταξύ στην Ευρώπη η βιομηχανική επανάσταση αφύπνισε της γυναίκες, που πληρώνονταν τότε στα εργοστάσια με το μισό σχεδόν μεροκάματο του άνδρα, που άρχισαν να συνειδητοποιούν την εκμετάλλευση του φύλου της. Η αδικία σε βάρος της στον χώρο της δουλειάς της γέννησε τον φεμινισμό, που επέδρασε όπως είναι φυσικό και στην Ελλάδα. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι ανέκοψαν της δραστηριότητες των ελληνικών Γυναικείων Συλλόγων. Με το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου άρχισαν πάλι να εμφανίζονται δυναμικές γυναικείες προσωπικότητες: Η Αύρα Θεοδωροπούλου, η Μαρία Νεγρεπόντη, η Μαρία Σβώλου, η Αγνή Ρουσσοπούλου και η Ρόζα Ιμβριώτη είναι οι σημαντικότερες από αυτές. Το 1920 ιδρύεται ο «Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας» και το «Συμβούλιο Ελληνίδων». Το 1930 καταφέρνουν να αποκτήσουν οι Ελληνίδες το δικαίωμα του «εκλέγειν» (δηλαδή να «εκλέγουν») μόνο στις Δημοτικές Εκλογές, και αυτό μόνον όσες είχαν συμπληρώσει την ηλικία των 30 ετών. Η δικτατορία του Μεταξά, το 1936 ανακόπτει την εξέλιξη του Γυναικείου Κινήματος. Μετά την κήρυξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η δραστηριότητα της προοδευτικής Ελληνίδας απορροφήθηκε πρώτα από τις πολεμικές επιχειρήσεις του Έθνους εναντίον των δυνάμεων του Άξονα και μετά από την Εθνική Αντίσταση, κατά την διάρκεια της Κατοχής. Το 1945 ιδρύθηκε η Πανελλήνια Ενωση Γυναικών (Π.Ε.Γ.), που εξέδιδε το περιοδικό «Ελληνίδες» και που ίδρυσε παραρτήματα και στην Επαρχία. Έτσι το γυναικείο κίνημα απέκτησε ευρύτερη λαϊκή βάση, σε αντίθεση με τα προηγούμενα χρόνια, όπου οι Γυναικείοι Σύλλογοι αποτελούνταν κυρίως μόνον από τις δραστήριες και προοδευτικές γυναίκες εκείνης της εποχής. Το 1946 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα μεγάλη συγκέντρωση γυναικών, με πρωτοβουλία της Π.Ε.Γ. και αποφασίστηκε η μόνιμη συνεργασία των Γυναικείων Οργανώσεων. Ιδρύθηκε έτσι, η Πανελλαδική Ομοσπονδία Γυναικών. Και οι δύο αυτοί σύλλογοι, διαλύθηκαν το , επειδή θεωρήθηκε, ότι είχαν αριστερές 28

29 πολιτικές καταβολές και σκοπιμότητες. Μετά τον εμφύλιο πόλεμο επιβίωσαν μόνο τα Γυναικεία Σωματεία, που δεν είχαν πολιτικές σκοπιμότητες, όπως είναι το «Λύκειο Ελληνίδων», ο «Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας», η Χ.Ε.Ν., ο «Σύλλογος Ελληνίδων Επιστημόνων». Το εκλογικό δικαίωμα των Ελληνίδων Στις αρχές του 20ου αιώνα ένα δυναμικό κίνημα διεκδίκησης της γυναικείας ψήφου αναπτύσσεται σε όλη την Ευρώπη. Οι γυναίκες που διεκδικούν το δικαίωμα να εκλέγουν και να εκλέγονται ονομάζονται «σουφραζέτες» από την αγγλική λέξη suffrage δηλαδή ψηφοφορία. Στην Ελλάδα η συζήτηση για την ψήφο των γυναικών αρχίζει ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Για πρώτη φορά επιτρέπεται στις γυναίκες η ψηφοφορία με σχετικό νόμο του 1952 και στις εκλογές του 1953 εκλέγεται η πρώτη Ελληνίδα βουλευτής, η Ελένη Σκούρα, ενώ το 1956 η Λίνα Τσαλδάρη γίνεται η πρώτη Ελληνίδα υπουργός. Το σύνταγμα του 1975 για πρώτη φορά ρητά ορίζει ότι "όλοι οι Έλληνες και οι Ελληνίδες είναι ίσοι ενώπιον του Νόμου". Στη χώρα μας, το έργο των φεμινιστών ήταν αρκετά πιο δύσκολο καθώς έπρεπε να αντιμετωπιστούν ορισμένες οπισθοδρομικές αντιλήψεις και η νοοτροπία του Έλληνα της εποχής που ήθελε τη γυναίκα πλήρως υποταγμένη σε αυτόν, να ασχολείται μόνο με οικιακές εργασίες και την ανατροφή των παιδιών του. Έτσι οι Ελληνίδες στην πλειοψηφία τους παραμένουν αναλφάβητες, ανίκανες να αντιδράσουν και να διεκδικήσουν οποιοδήποτε πολιτικό δικαίωμα. Όλα αυτά συνέβαιναν μέχρι τις 8 Μαρτίου του 1897, οπότε η Καλιρρόη Παρρέν, η πρώτη ελληνίδα φεμινίστρια και δημοσιογράφος, κυκλοφορεί το πρώτο φύλλο της «Εφημερίδος των Κυριών» ανοίγοντας ουσιαστικά μια νέα εποχή για τον ρόλο των γυναικών στη χώρα μας. Ωστόσο ο αγώνας για την πολιτική χειραφέτηση της Ελληνίδας θα ξεκινήσει επίσημα το 1920 με την ίδρυση του «Συνδέσμου για τα δικαιώματα της γυναικός», πρόεδρος του οποίου ήταν η Μαρία Νεγρεπόντη με αντιπρόεδρο την Αύρα θεοδωροπούλου. Ο αγώνας θα αποδώσει καρπούς το 1930, όταν επί κυβέρνησης Βενιζέλου παραχωρείται το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες, εφόσον όμως αυτές πληρούν ορισμένες προϋποθέσεις. Πιο συγκεκριμένα, στις 29

30 κάλπες μπορούσαν να προσέλθουν μόνο οι εγγράμματες γυναίκες που είχαν ξεπεράσει το 30ο έτος της ηλικίας τους και φυσικά δεν είχαν το δικαίωμα του εκλέγεσθαι, αλλά μόνο του εκλέγειν. Δεδομένου ότι το 70% των γυναικών της εποχής δεν διέθεταν επαρκές μορφωτικό επίπεδο (ήταν ουσιαστικά αγράμματες), οι γυναικείες ψήφοι στις εκλογές του 1934 δεν ξεπέρασαν πανελληνίως τις 250(!). Πλήρη πολιτικά δικαιώματα θα κατοχυρωθούν στο γυναικείο φύλο περίπου 20 χρόνια μετά, το 1952, όταν η κυβέρνηση, θέλοντας να δώσει την εικόνα μιας δημοκρατικής κοινωνίας μετά τον ελληνικό εμφύλιο, επιτρέπει το εκλέγειν και το εκλέγεσθαι σε όλες τις γυναίκες άνω των 21 ετών. Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΗΜΕΡΑ Γυναίκα και εργασία Στις αναπτυγμένες, πλέον, χώρες ήδη από την δεκαετία του 1970 οι γυναίκες άρχισαν να αναλαμβάνουν καινούργιες θέσεις εργασίας. Έτσι, υπάρχουν γυναίκες επιχειρηματίες και διευθύνουσες σύμβουλοι ή γενικά υψηλόβαθμα στελέχη περισσότερα από ότι στο παρελθόν και πολλές ασκούν τα καθήκοντα τους με ιδιαίτερη επιτυχία, βελτιώνοντας τα οικονομικά αποτελέσματα μιας επιχείρησης. Τίποτα όμως από όλα αυτά δεν είναι δεδομένα και εύκολα για την γυναίκα ακόμα και σήμερα και παρόλο ότι είναι δυναμική, δραστήρια, διεκδικεί και απαιτεί, καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια απέναντι στους «άρρενες» αντιπάλους της. Έχει να εναντιωθεί απέναντι σε προκαταλήψεις του παρελθόντος-κυρίως των ανδρών-που θέλουν την γυναίκα σε δύο κυρίως χώρους, την κουζίνα και την κρεβατοκάμαρα. Έτσι πρέπει να προσπαθήσει διπλά από ότι ένας άντρας ώστε να αποδείξει την αξία της. Επιπλέον δεν μπορούμε να αψηφήσουμε την ανάγκη της για οικογένεια και κυρίως για την μητρότητα που πολλές φορές μπορεί να αποτελέσει τροχοπέδη στην σταδιοδρομία της. Η μητέρα είναι συνήθως αυτή που θα εγκαταλείψει την εργασία της για την ανατροφή των παιδιών της. 30

31 Γυναίκα και εκπαίδευση Έχει ευρέως καλλιεργηθεί η άποψη πως το πλεονέκτημα των κοριτσιών στο σχολείο εντοπίζεται στην ανάγνωση, ενώ αντίθετα των αγοριών στα μαθηματικά. Τα πιο πολλά κορίτσια ξεκινούν με αυτοπεποίθηση τις «σπουδές» τους στο δημοτικό σχολείο, διαβάζουν, ενδιαφέρονται και τα πηγαίνουν καλά σε μαθήματα όπως η αριθμητική και η φυσική. Ωστόσο με την έναρξη των γυμνασιακών χρόνων παρατηρείται σημαντική μεταστροφή όσον αφορά στην πρόοδο των κοριτσιών στα μαθηματικά και γενικότερα στα μαθήματα της θετικής κατεύθυνσης. Σε αυτή τη φάση της ζωής τους τα κορίτσια αρχίζουν και νιώθουν ανασφάλεια και αισθήματα κατωτερότητας. Γιατί, άραγε, να συμβαίνει αυτό; Ολοένα και περισσότεροι ειδικοί στον τομέα της εκπαίδευσης, πιστεύουν ότι αυτά τα αρνητικά συναισθήματα των κοριτσιών οφείλονται στις προκαταλήψεις που τους εμφυσούν δάσκαλοι, γονείς και συμμαθητές, και συχνά απομακρύνουν τα κορίτσια από τις θετικές επιστήμες. Η καταπολέμηση των στερεοτύπων των φύλων στην επιλογή σταδιοδρομίας και η στήριξη των νέων στο σχολείο με συστηματική και ευαισθητοποιημένη σε θέματα φύλων καθοδήγηση για περαιτέρω σπουδές και επαγγελματικές σταδιοδρομίες, αποτελούν ένα πεδίο όπου αναπτύσσονται πολλές ενδιαφέρουσες επιμέρους πρωτοβουλίες και προγράμματα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Πάντως, σύμφωνα με στοιχεία της Unesco γυναίκες παραμένουν αναλφάβητες (δύο στους τρεις αναλφάβητους είναι γυναίκες). Μόλις το 60 % των γυναικών φοιτούν στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και κάτω από 15% στη δευτεροβάθμια. Τα κορίτσια εγκαταλείπουν το σχολείο για να αναλάβουν οικιακές εργασίες, να γίνουν σύζυγοι και μητέρες. Εκατομμύρια ανήλικα κορίτσια εξωθούνται σε καταναγκαστικό γάμο στο Κονγκό, στη Νιγηρία, στο Αφγανιστάν, στο Μπαγκλαντές, στο Ιράκ. Γυναίκα και πολιτική Toν 18o αιώνα οι γυναίκες θεωρούνταν ικανές να είναι καλές σύζυγοι και μητέρες, βιολογικά, όμως, ακατάλληλες για τη δημόσια σφαίρα. Σήμερα, οι γυναίκες που μετέχουν στην πολιτική δεν θεωρούνται αυτόνομα πολιτικά δρώντα υποκείμενα και η 31

32 σκοταδιστική νεοφιλελεύθερη ιδεολογία στον 21ο αιώνα επαινεί ακόμη τις καλές συζύγους και μητέρες και κατηγορεί τις εργαζόμενες γιατί διαλύουν την οικογένεια. Περίπου έτσι αντιμετωπίζονται οι γυναίκες ως κοινωνικό φύλο και από την Ευρωπαϊκή Ένωση σήμερα.. Η ΕΕ που θέλουμε πρέπει να εφαρμόσει στην πράξη την ισόρροπη συμμετοχή των γυναικών σε όλους τους τομείς της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Να έχει δηλαδή την πολιτική βούληση και να διαθέσει τα οικονομικά μέσα για να γίνουν πράξη οι νόμοι για την ισότητα, που σημαίνει αλλαγές στους προϋπολογισμούς, υποστηρικτικές δομές και διαρκή διαπαιδαγώγηση ανδρών και γυναικών. ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ ΓΥΝΑΙΚΩΝ Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η βία ενάντια στις γυναίκες αποτελεί δυστυχώς ακόμη και σήμερα, διαδεδομένη μάστιγα και μάλιστα όχι μόνο στις υποβαθμισμένες κοινωνίες. Η έκθεση της Unicef για τις κακοποιημένες γυναίκες δίνει ανατριχιαστικές εικόνες σε όλο τον πλανήτη: Μία στις πέντε γυναίκες παγκοσμίως πέφτει καθημερινά θύμα κάποιας μορφής κακοποίησης. Κάθε μέρα 14 γυναίκες θανατώνονται από γονείς ή συγγενείς επειδή «ατίμασαν» την οικογένειά τους. Στις ΗΠΑ μία γυναίκα κακοποιείται κάθε εννιά λεπτά. Στη Σουηδία μία γυναίκα κακοποιείται μέχρι θανάτου κάθε δέκα μέρες. Στη Μ. Βρετανία μία γυναίκα δολοφονείται κάθε τρεις μέρες. Στην Ινδία το 40% των παντρεμένων γυναικών ξυλοκοπείται ενώ γυναίκες πεθαίνουν ετησίως στο βωμό των προκαταλήψεων. Στην Αίγυπτο το 35% των γυναικών κακοποιούνται καθημερινά από το σύζυγό τους. Στο Πακιστάν, το 1997 θανατώθηκαν περισσότερες από 300 γυναίκες για λόγους τιμής. Στο Μπαγκλαντές είναι νομικά κατοχυρωμένο το να ρίχνει κάποιος οξύ στο πρόσωπο μιας γυναίκας. 32

33 Όμως οι πραγματικοί αριθμοί παραμένουν άγνωστοι. Τα στοιχεία αυτά βασίζονται μόνο στις επίσημες καταγγελίες. Ο φόβος της κατακραυγής οδηγεί τις περισσότερες γυναίκες στη σιωπή. και στη χώρα μας;; Στοιχεία σοκ: Θύμα ξυλοδαρμού 1 στις 3 γυναίκες Αυξημένα κατά 47%, σε σύγκριση με όλα τα προηγούμενα χρόνια, είναι τα κρούσματα βίας κατά των γυναικών, που καταγράφηκαν φέτος, στην Ελλάδα, με μία στις τρεις γυναίκες να έχει πέσει θύμα ξυλοδαρμού. Αυτό ανάφερε η γενική γραμματέας Ισότητας Βάσω Κόλλια, με αφορμή την επίσημη έναρξη λειτουργίας του νέου Κέντρου Συμβουλευτικής Υποστήριξης Γυναικών του Δήμου Καβάλας. Η κ. Κόλλια σημείωσε ότι τα παραπάνω στοιχεία βασίζονται σε αποτελέσματα πανελλαδικής έρευνας που έγινε το καλοκαίρι. «Η βία προς τις γυναίκες έχει πολλά πρόσωπα, όπως ο οικονομικός εκβιασμός, η σεξουαλική ταπείνωση, ο τραυματισμός, ο σωματικός βιασμός. Σε κάθε περίπτωση η βία κατά των γυναικών είναι παρούσα και αδιαμφισβήτητη» υπογράμμισε. Η γενική γραμματέας Ισότητας έκανε λόγο για αύξηση των περιστατικών με ανατριχιαστικό ρυθμό στα κρούσματα βίας κατά των γυναικών, όπου δράστης, τις περισσότερες φορές, είναι ο σύντροφός τους. «Τα περιστατικά αυτά», σημείωσε, «δεν καταγράφονται στις χώρες που είναι τελευταίες στην τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Γίνονται στη χώρα μας και δεν αφορούν την Ελλάδα των παλιών ταινιών, αλλά την Ελλάδα του Είναι πιθανό να έχουμε ακούσει τον καβγά του ζευγαριού της διπλανής πόρτας ή οι ίδιοι να είμαστε παθόντες. Είναι φαινόμενο που η σύγχρονη ελληνική κοινωνία μπορεί και πρέπει να ελέγξει αποτελεσματικά ώστε να εγείρει ζητήματα για τη στάση μας ως πολίτες και συνάνθρωποι». ( εφημ. Έθνος, , άρθρο από το διαδίκτυο) 33