Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Transcript

1 ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΝΑΒΡΥΤΩΝ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Εργασία στο μάθημα της Ιστορίας Κωνσταντίνος Μάριος Λιώσης και Άρης Παπαντωνίου Α Λυκείου Μάρτιος 2014

2 Η Γυναίκα στη Αρχαία Ελλάδα Η ζωή της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν εύκολη. Από την ώρα που γεννιόταν ένα κορίτσι ήταν έρμαιο της απόφασης του πατέρα της να του επιτραπεί να ζήσει ή να το αφήσει έκθετο σε μία ερημική περιοχή. Η γέννηση ενός θηλυκού μέλους στο πατριαρχικό σύστημα που επικρατούσε την εποχή εκείνη θεωρείτο ανώφελο επιπρόσθετο έξοδο για τον οίκο. Δεν είχε τη δυνατότητα να διατηρήσει το οικογενειακό όνομα και επομένως ούτε τα οικογενειακά περιουσιακά στοιχεία. Ο γάμος της δεν απαιτούσε τη συγκατάθεσή της και τα μόνα της αποκτήματα ήταν τα ενδύματα και τα κοσμήματά της. Πρακτικά περνούσε από την προστασία του ενός κυρίου -του πατέρα- στον άλλο -το σύζυγο- και αν ο πατέρας της πέθαινε χωρίς αρσενικό απόγονο, τότε ως επίκληρος έπρεπε να χωρίσει και να παντρευτεί τον αδελφό του πατέρα της, προκειμένου να εξασφαλιστεί η αρρενογραμική διαδοχή. Ακόμα και κατά την κλασσική αρχαιότητα θεωρείτο βιολογικά και ψυχολογικά πλάσμα που δεν διέθετε την ικανότητα να ελέγξει τον εαυτό της και τα συναισθήματά της. (1) Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι «στη γυναικεία ψυχή, η λειτουργία της σκέψης είναι παρούσα, αλλά αδρανής» και ήταν ο πρώτος που πρότεινε να παντρεύονται οι γυναίκες σε νεαρή ηλικία και να παραμένουν στο σπίτι, για να αποφευχθεί ο ηθικός κίνδυνος που συνεπαγόταν η γυναικεία τους φύση. (2) Ο Πλάτωνας αντίθετα υποστήριζε την ισότητα των δύο φύλων. Ανδρες και γυναίκες έπρεπε να δεχθούν ομοιόμορφη αγωγή. (3) Ο Ευριπίδης στον «Ιππόλυτο» παρουσιάζει τη γυναίκα λιγότερο ανθεκτική στις επιδράσεις της Αφροδίτης όμως παρότι είχε κατηγορηθεί ως μισογύνης, στην τραγωδία του «Μήδεια» διατυπώνει ολόκληρο κατηγορητήριο κατά του ανδρικού φύλου για την συμπεριφορά του απέναντι στις γυναίκες της εποχής. (4) Τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα ήταν δύσκολη και ο ηθικός κίνδυνος ου συνεπαγόταν η γυναικεία φύση ήταν δρομολογημένος στην απομόνωσή της μέσω του γάμου στο σπίτι. Ο γάμος ήταν μια εμπορική συμφωνία. Ο έσχατος έλεγχος ήταν η αδυναμία της να ορίσει τον εαυτό της ακόμα και στην ερωτική συνεύρεση, στην οποία ο άνδρας είχε τον απόλυτο και αποκλειστικό έλεγχο. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα του Ευριπίδη στις Τρωάδες, όπου η Ανδρομάχη μιλά για το μίσος μιας γυναίκας στη συζυγική κλίνη. Έπρεπε να συμβιβάζεται με τα πρότυπα της τότε ανδροκρατικής κοινωνίας όντας σεμνή, όμορφη και υγιής. Ακόμα και στην τέχνη από την αρχαϊκή περίοδο μέχρι το τέλος της κλασικής περιόδου όποτε το θηλυκό κορμί απελευθερώνεται, η γυναίκα παρουσιάζεται ντυμένη με ευπρέπεια χωρίς να δίνεται έμφαση στα χαρακτηριστικά του φύλου. 5 ος αιώνας π.χ. Κατά τον 5 ο αιώνα π.χ. εμφανίζεται ο Κώδικας της Γόρτυνας (5) και οι γυναίκες έχουν πλέον το δικαίωμα να κατέχουν και να διαχειρίζονται περιουσία και φυσικά να κληρονομούν. Ένα συγκεκριμένο ποσοστό της παραγωγικής τους δραστηριότητας ανήκε αποκλειστικά σε εκείνες και σε περίπτωση διαζυγίου η γυναίκα 2 διατηρούσε το μισό της περιουσίας της. Εκείνη την περίοδο έζησαν τουλάχιστον εννέα ποιήτριες, γεγονός που υποδεικνύει υψηλό

3 επίπεδο μόρφωσης, ιδιαίτερα για τις εύπορες γυναίκες, αν και λίγες είναι γνωστές με το όνομά τους, όπως η Σαπφώ η οποία μάλιστα εμπλέκεται και σε πολιτικούς αγώνες. Πιθανώς η Αθήνα επηρέασε την ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά η Κρήτη μαζί με τη Σπάρτη και άλλα ελληνικά νησιά του νότου, παρέμειναν στον χώρο του νομικού πολιτισμού των Δωριέων ακολουθώντας διαφορετικούς θεσμούς. Η Γυναίκα στην Αρχαία Αθήνα Και στην Αρχαία Αθήνα η γυναίκα ήταν συνδεδεμένη με το εσωτερικό του σπιτιού, ιδιαίτερα στις πλούσιες και εύπορες οικογένειες, βρισκόταν υπό τον άντρα και δεν είχε ουσιαστικά κοινωνική ζωή. Γενικά η έξοδος από το σπίτι για τις γυναίκες ήταν μία κοινωνική διαφοροποίηση και αφορούσε περισσότερο χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα. Ενώ δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα, αντίθετα ηγούνταν σε θρησκευτικά, κοινωνικά δρώμενα και τελετουργικά. Ο γάμος στην Αρχαία Αθήνα ήταν πολύ σημαντικός, καθώς διαβιβαζόταν το δικαίωμα του πολίτη και διασφαλίζονταν η αναπαραγωγή νόμιμων παιδιών. Οι γυναίκες στην Αρχαία Αθήνα παντρεύονταν σε μικρή ηλικία, από τα 15 και έπειτα. Η συνεισφορά της Αθηναίας στην προίκα γίνονταν με οικιακά σκεύη, χρυσά κοσμήματα, αρώματα και με συνεισφορά ακίνητης περιουσίας. (6) Η έννοια της μοιχείας είναι διαφορετική από τη σημερινή, καθώς για να στοιχειοθετηθεί μοιχεία, δεν ήταν απαραίτητο να είναι παντρεμένη η γυναίκα. Η γυναίκα όφειλε να είναι πιστή στον άντρα της, καθώς το αντίθετο, μπορούσε να θεωρηθεί ως έγκλημα. Εκτός όμως από τις Αθηναίες νόμιμες συζύγους, υπήρχαν και οι παλλακίδες, οι οποίες συνδέονταν με τους συζύγους, χωρίς όμως καμία νομική κατοχύρωση. Τις περισσότερες φορές η Αθηναία, θα έπρεπε να ανέχεται την παρουσία παλλακίδων ακόμα και μέσα στο σπίτι της. Οι ασχολίες των γυναικών ήταν διάφορες. Επιτηρούσαν τους δούλους, έστελναν άλλα άτομα για εξωτερικές δουλειές, επέβλεπαν τις υπηρέτριες και είχαν την εποπτεία για ανατροφή του παιδιού. Πολλές γυναίκες συμμετείχαν στο εργατικό δυναμικό με κατασκευές διαφόρων αντικειμένων. Τέλος να επισημάνουμε τον ρόλο της γυναίκας ως ιέρεια, ο οποίος μπορούσε να αποκτηθεί μέσω κληρονομιάς, κλήρωσης, αγοράς ή εξαγοράς. Η Γυναίκα στην Αρχαία Σπάρτη Εντελώς διαφορετικά ήταν τα πράγματα στην αρχαία Σπάρτη. Σε καμία Ελληνική πόλη στην αρχαία Ελλάδα οι γυναίκες δεν απολάμβαναν την ελευθερία και κοινωνική θέση όπως οι Σπαρτιάτισσες. Μόνο στη Σπάρτη οι γυναίκες διέθεταν οικονομική δύναμη και επιρροή. Τα κορίτσια ασχολούνταν με τον αθλητισμό και ελάμβαναν δημόσια εκπαίδευση εν αντιθέσει με άλλες πόλεις, όπου οι περισσότερες γυναίκες ήταν τελείως αγράμματες. Η ελευθερία και κοινωνική υπόσταση των Σπαρτιατισσών άρχιζε από την γέννησή τους. Οι νόμοι της Σπάρτης απαιτούσαν τα θηλυκά βρέφη και παιδιά να έχουν την ίδια φροντίδα και ανατροφή, όπως τα αδέρφια τους. (7) Επιπλέον όπως και τα αδέλφια τους, τα κορίτσια στην Σπάρτη παρακολουθούσαν δημόσιο σχολείο, αν και για μικρότερο χρονικό διάστημα από τα αγόρια. Στο σχολείο είχαν τη δυνατότητα και ενθαρρύνονταν να συμμετέχουν στις αθλητικές δραστηριότητες. Αλλά, όπως επισημαίνει 3 ο Πλάτων στον Πρωταγόρα, η εκπαίδευση δεν ήταν καθαρά σωματική. Στην Σπάρτη «δεν ήταν μόνο οι άνδρες αλλά και οι

4 γυναίκες που υπερηφανεύονταν για την πνευματική καλλιέργειά τους» κι αυτό ήταν κάτι περισσότερο από απλή παιδεία. Ήταν συστηματική εκπαίδευση στη ρητορική και φιλοσοφική σκέψη. Όταν τα κορίτσια έφθαναν σε σεξουαλική ωριμότητα δεν βιαζόντουσαν να έλθουν σε γάμο, σε αντίθεση με τα κορίτσια στον υπόλοιπο αρχαίο κόσμο, τα οποία υπέφεραν ψυχολογικά και σωματικά, υφιστάμενα σωματικές βλάβες από το πρόωρο σεξ και συχνά πέθαιναν κατά την λοχεία. Αντίθετα οι Σπαρτιατικοί νόμοι ανέφεραν ρητά ότι τα κορίτσια πρέπει να παντρεύονται μόνο εφόσον ήταν σε ηλικία κατάλληλη να «απολαύσουν τον έρωτα». Η λογική ήταν απλή για τα νεαρά κορίτσια που δεν ήταν ακόμη έτοιμα ψυχολογικά για σεξουαλική επαφή, το σεξ αποτελούσε ουσιαστικά μια «πράξη βίας». Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι οι Σπαρτιάτες καταδίκαζαν τη βία στο γάμο και θεωρούσαν το σεξ με παιδιά ως «πράξη βίας». Επειδή οι άρρενες πολίτες της Σπάρτης ήταν υποχρεωμένοι να αφιερώνουν τη ζωή τους στις στρατιωτικές και άλλες μορφές της δημόσιας υπηρεσίας, οι γυναίκες της Σπάρτης φρόντιζαν τα κτήματα των συζύγων τους. Αυτό σήμαινε ότι οι Σπαρτιάτισσες έλεγχαν τον οικογενειακό πλούτο και στην πραγματικότητα, το σύνολο της αγροτικής οικονομίας. Ο Σπαρτιάτης πολίτης ήταν εξαρτώμενος από την απόδοση της γυναίκας του προκειμένου να πληρώσει το φαγητό και τα δίδακτρα του γιου του κατά τη διάρκεια της «αγωγής». Αυτή η οικονομική δύναμη ήταν ιδιαίτερα έντονη στην Σπάρτη, σε αντίθεση με πόλεις όπως η Αθήνα, όπου ήταν παράνομο για μια γυναίκα να ελέγχει περισσότερα χρήματα από ότι χρειάζεται για να αγοράσει ένα δοχείο σιτηρών. Το σπουδαιότερο είναι ότι οι Σπαρτιάτισσες μπορούσαν να κληρονομήσουν και να μεταφέρουν τον πλούτο. Οι Αθηναίες αντίθετα δεν ήσαν ποτέ κληρονόμοι και όλα τα περιουσιακά στοιχεία περνούσαν στον επόμενο αρσενικό συγγενή, ο οποίος το πολύ να αναγκαζόταν να παντρευτεί την κληρονόμο, προκειμένου να διεκδικήσει την κληρονομιά μια ρύθμιση που συχνά οδηγούσε τους άνδρες να απορρίπτουν προηγούμενη σύζυγό τους, αν και άμεμπτη, μόνο και μόνο για να οικειοποιηθούν την κληρονομιά ενός συγγενή. Όταν η σύζυγος του βασιλέα Λεωνίδα ρωτήθηκε γιατί οι Σπαρτιάτισσες ήταν οι μόνες γυναίκες στην Ελλάδα που «κυβερνούν» τους συζύγους τους, η Γοργώ απάντησε «επειδή είμαστε οι μόνες γυναίκες που γεννούν άνδρες». Με άλλα λόγια, μόνο οι άνδρες που είχαν την αυτοπεποίθηση να δεχθούν τις γυναίκες ως ίσες ήταν πραγματικοί άνδρες. Συμπεράσματα Βλέπουμε λοιπόν ότι η θέση της γυναίκας στην Αρχαία Ελλάδα ήταν διαφορετική και είχε σχέση κυρίως με την φυλετική προέλευση της κάθε πόλης κράτους (Δωρική, Ιωνική κλπ). Οι σύγχρονες έρευνες για τη θέση της γυναίκας στην αρχαιότητα στηρίχτηκε περισσότερο στο καθεστώς της κλασικής Αθήνας, που οπωσδήποτε ήταν δυσμενέστερο για τη γυναίκα, αφού πολλά από τα ήθη είχαν διαφθαρεί, ιδιαίτερα μάλιστα σε ό,τι αφορούσε την ανώτερη κοινωνική τάξη. Έχοντας όμως την αρχαία Αθήνα ως υπόδειγμα, φαίνεται πως ήταν δύσκολο σε πολλούς να πιστέψουν πως τα πράγματα μπορούσαν να είναι καλύτερα σε άλλες κοινωνίες, και μάλιστα παλαιότερες από 4 αυτήν. Προσωπικά ασπάζομαι αυτό που γράφει η ιστορικός M. Katz ότι τίποτα δεν είναι περισσότερο ανακριβές από την ιδέα της

5 φυλακισμένης γυναίκας στην Αρχαία Ελλάδα. Αν και πολλές φιλολογικές πηγές προβάλλουν την αντίληψη ότι η Αθηναία γυναίκα ήταν λίγο παραπάνω από τους δούλους, οι έρευνες, ως έργα ανδρών όπως είναι σχεδόν όλες οι γραπτές αρχαίες πηγές, παρουσιάζουν μάλλον την αντρική άποψη και όχι απαραίτητα την αλήθεια. Το να δημιουργούμε θεωρίες για τη ζωή της αρχαίας εποχής, στηριγμένοι μόνο σε φιλολογικές πηγές, λέει η Katz, μοιάζει σαν οι μελλοντικοί ιστορικοί να προσπαθούσαν να περιγράψουν τη ζωή της σημερινής νοικοκυράς με βάση την εικόνα που δίνουν τα διάφορα πορνοπεριοδικά ή οι κωμωδίες, κι αυτό δεν θα ήταν σωστό. (8) Οπωσδήποτε η αλήθεια θα βρίσκεται κάπου ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη και βασίζω την άποψή μου αυτή στο γεγονός ότι πολλά ήθη και έθιμα που χαρακτηρίζουν τη θέση της γυναίκας στα διάφορα μέρη της Ελλάδας, τρύπωσαν δια μέσου των αιώνων, διατηρήθηκαν και ίσχυσαν σε πολλά μέρη της μεταγενέστερης Ελλάδας, αλλού λιγότερο αλλού περισσότερο. Ας μην ξεχνάμε ότι οι γονείς της ελληνικής υπαίθρου του περασμένου μόλις αιώνα όταν ερωτώντο αν έχουν παιδιά απαντούσαν ότι είχαν τόσα παιδιά και τόσα κορίτσια διαχωρίζοντάς τα ως ξεχωριστό πρόβλημα στην οικογένεια που απαιτούσε προίκα και ιδιαίτερη μεταχείριση (βλέπε «φόνισσα» του Παπαδιαμάντη). Χρειάστηκε πολύς αγώνας μέχρι να ξεριζωθούν τα κατεστημένα και να βρει η γυναίκα τη θέση που της αξίζει στην κοινωνία. Κι ακόμα έχουμε δρόμο μέχρι την πλήρη αναγνώρισή της και την εξίσωσή της με τους άνδρες σε μεταχείριση και δικαιώματα. Βιβλιογραφία 1. Γυναίκα (αρχαία Ελλάδα). [ 2. Διπλός ρατσισμός. Τριανταφύλλου, Έλλη. s.l. : ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Ηλεκτρονική έκδοση, ΤΣΩΝΗ, ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΜΙΑΣ ΑΝΑΠΤΥΓΜΕΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. [filosofia.gr] 4. Κόσμον τόνδε. [ ΔΙΚΤΥΟ, ΕΛΛΗΝΩΝ. Η ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΓΟΡΤΥΝΑΣ. [ 6. Δράκου, Λαμπρινή. Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ. [ 7. ΔΙΚΤΥΟ, ΕΛΛΗΝΩΝ. ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ. [ 8. Η θέση της γυναίκας στην αρχαία κοινωνία. [ 5