ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. «Η πολιτισμική κληρονομιά της Πάφου, και η απήχησή της στους νέους»

Transcript

1 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ «Η πολιτισμική κληρονομιά της Πάφου, και η απήχησή της στους νέους» Φοιτήτρια: Σουσούρη Κυριακή ΑΜ: Έτος: 2014 Τριμελής επιτροπή: Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία (επιβλέπουσα) Μαλινδρέτος Γεώργιος Μητούλα Ρόιδω ΑΘΗΝΑ

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα πτυχιακή μελέτη έρχεται να σφραγίσει την τετραετή φοίτησή μου στο Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Για τη διεκπεραίωση και την καλύτερη ολοκλήρωση της συνεισέφεραν πολλοί άνθρωποι, τους οποίους οφείλω να ευχαριστήσω. Πρώτα από όλους θα ήθελα να ευχαριστήσω τον άνθρωπο που με βοήθησε πάρα πολύ στην όλη διαδικασία διεκπεραίωσης της πτυχιακής μου μελέτης, την επιβλέπουσα καθηγήτρια κα. Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία. Η κα.γεωργιτσογιάνννη μου προσέφερε τις πολύτιμες γνώσεις της, την καθοδήγησή της και τη στήριξή της. Παράλληλα μου προσέφερε την έμπνευση όχι μόνο στο αντικείμενο της πτυχιακής μου έρευνας αλλά και στο αντικείμενο των σπουδών μου. Στη συνέχεια ευχαριστώ θερμά, τον κο.γεώργιος Μαλινδρέτος και την κα.μητούλα Ρόιδω, οι οποίοι έκαναν αποδεκτή την πρόταση που τους έγινε για τη συμμετοχή τους στην τριμελή επιτροπή. Ακολούθως θα ήθελα να ευχαριστήσω όλα τα άτομα που με προθυμία δέχτηκαν να συμμετέχουν στην έρευνά μου, συμπληρώνοντας το ερωτηματολόγιο, βοηθώντας με να φέρω εις πέρας το ερευνητικό κομμάτι της πτυχιακής μου. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και όλα τα οικεία μου πρόσωπα για τη στήριξη και τη βοήθειά τους καθ όλη την διάρκεια της φοίτησής μου, αλλά κυρίως θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου Κωνσταντίνο και Μαίρη Σουσούρη για όλη τη συμπαράσταση και εμπιστοσύνη που μου έδειξαν καθώς και τη θεία μου Πόπη Σουσούρη για τη φιλοξενία που μου πρόσφερε αυτά τα τέσσερα χρόνια της φοίτησής μου. 2

3 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ Εικόνα 1: Η Κύπρος στο χάρτη Πηγή: -ΚΥΠΡΟΣ ΧΑΡΤΕΣ Εικόνα 2: Η Πάφος στο χάρτη 35 Πηγή: -ΚΥΠΡΟΣ ΧΑΡΤΕΣ Εικόνα 3: Το λιμανάκι της Κάτω Πάφου. 52 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού. Εικόνα 4: Τάφοι των Βασιλέων.53 Πηγή: «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού. Εικόνα 5: Το Μεσαιωνικό φρούριο της Πάφου. 55 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 6: Το Μεσαιωνικό φρούριο της Πάφου με το λιμανάκι...56 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 7: Η Πέτρα του Ρωμιού Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 8: Ο Ναός της Αφροδίτης. 62 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 9: Τα Λουτρά της Αφροδίτης Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 10: Η όψη του οικισμού της Μάα - Παλαιόκαστρο στην Πάφο Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 11: Ωδείο Πάφου..66 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 12: Οικία του Διόνυσου «Η στιγμή που η Θίσβη πανικοβλημένη τρέχει να κρυφτεί από το άγριο θηρίο ενώ ο καλλιτέχνης αντί του Πύραμου, απεικονίζει ένα ποτάμιο θεό.» 68 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 13: Οικία του Θησέα...69 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 14: Οικία του Ορφέα.. 70 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 15 : Η Οικία του Αιώνα Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 16: Σαράντα Κολώνες Κάστρο...72 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 17 : Οθωμανικά λουτρά

4 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 18: Εσωτερικός χώρος...73 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 19: Το Ασκληπιείο.74 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 20: Πλατεία Δημαρχείου. 74 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 21: Η Προτομή του Αρχιεπισκόπου Μακάριου Γ. 75 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 22: Το σπίτι του Αρχιεπισκόπου Μακάριους Γ...75 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 23: Η Μεσαιωνική Έπαυλη των Λουζινιανών 76 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 24: Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Πάφου Αίθουσα I.. 78 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 25: Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Πάφου Αίθουσα II...78 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 26: Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Γεροσκήπου.80 Χ Κυριάκου Κ. Η Γεροσκήπου, ιστορική και λαογραφική μελέτη,λευκωσία 2000 Εικόνα 27: Παραδοσιακά σπίτι με το υφαντό στον αργαλειό. 80 Χ Κυριάκου Κ. Η Γεροσκήπου, ιστορική και λαογραφική μελέτη,λευκωσία 2000 Εικόνα 28: Βυζαντινό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως..83 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 29: Τοιχογραφίες 83 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 30: Ξυλόγλυπτα.. 83 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 31: Βυζαντινού Μουσείου Επισκοπής Αρσινόης Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 32: Ιερατικές στολές (18ος-19ος αιώνας) 87 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 33: Εκκλησιαστικά κειμήλια και έργα τέχνη..87 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 34: Εθνογραφικό Μουσείο.88 Πηγή: Εικόνα 35: Παραδοσιακά ξυλόγλυπτα έπιπλα..88 Πηγή: 4

5 Εικόνα 36: Ψαθοπλεκτικής..89 Πηγή: «Ταξίδια στην Κύπρο» Γιώργου και Μάχης, Εικόνα 37: Μουσείο Καλαθοπλεκτικής Ίνειας.91 Πηγή: Εικόνα 38: Τοπικό Μουσείο Παλαίπαφου, Κούκλια..92 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 39: Ψηφιδωτό η Αφροδίτη, βρίσκεται στη πρώτη αίθουσα 92 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 40: Μουσείο Ευαγόρα Παλληκαρίδη..93 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 41: Εσωτερικά της εκκλησία Αγίας Σολομονής...95 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 42: Το πράσινο δέντρο της Αγίας Σολομονής.. 95 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 43: Εκκλησία Άγιος Γεώργιος. 97 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 44: Εκκλησία της Παναγίας της Χρυσοπολίτισσας 98 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 45: Στήλη του Αποστόλου Παύλου.98 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 46: Εκκλησία Θεοσκέπαστη. 100 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 47: Εκκλησία Αγίας Παρασκευής 9 ου αιώνα..101 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 48: Εσωτερικά της Εκκλησία της Αγίας Παρασκευής Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 49: Μονή Χρυσορρογιάτισσας Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 50: Το Μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 51: Η Εγκλείστρα στο Μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου 107 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 52 : Ιερά Μητρόπολη Πάφου.111 Πηγές: Εικόνα 53: Εκκλησία Παναγίας Χρυσελεούσας..112 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού 5

6 Εικόνα 54: Εκκλησία της Παναγίας της Καθολικής..113 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 55: Αρχιεπίσκοπος Μακάριος 116 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 56: Ευαγόρας Παλληκαρίδης.119 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 57: Άγαλμα του : Ευαγόρα Παλληκαρίδη στην Πάφο Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 58: Κύπρος Νικολαΐδης Πηγές: Εικόνα 59: Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Χρυσόστομος Α.122 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 60: Η προτομή του Λοΐζου Φιλίππου Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 61: Σπύρος Χαρίτου.124 Πηγή: Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Εικόνα 62: Φεστιβάλ Αφροδίτη Πηγή: Εικόνα 63: Ο Μαραθώνιος της Πάφου. 128 Πηγή: Εικόνα 64: Φεστιβάλ Φάρος. 128 Πηγή: Εικόνα 65 : Paradise Jazz Festiva Πηγή: Εικόνα 66: Φεστιβάλ Διονύσια Πηγή: Εικόνα 67: Φεστιβάλ Χορωδιών Πηγή: Εικόνα 68:Γιορτή Κατακλυσμού Πηγή: Εικόνα 69: «Λαμπρατζιά» στην αυλή της εκκλησίας Πηγή: Εικόνα 70: Γυναικεία παφίτικη σαγιά 155 Πηγές:(Αθηνάς Ταρσούλη «ΚΥΠΡΟΣ», τόμος Β', 1963) Εικόνα 71: Γυναικείο φουστάνι Πηγές :(Αθηνάς Ταρσούλη «ΚΥΠΡΟΣ», τόμος Β', 1963) Εικόνα 72: γυναικείες ποΐνες

7 Πηγές :(Αθηνάς Ταρσούλη «ΚΥΠΡΟΣ», τόμος Β', 1963) Εικόνα 73: Ανδρική βράκα ( αρχές της δεκαετίας του '70) Πηγή:(Αθηνάς Ταρσούλη «ΚΥΠΡΟΣ», τόμος Β', 1963) Εικόνα 74: Παραδοσιακή κατοικία Πηγή: Εικόνα 75: Σπίτι με Ανώι και κατώι.159 Πηγή: Εικόνα 76: Παραδοσιακός φούρνος Πηγή: Εικόνα 77: Χορός παραδοσιακός καρτσιλαμάς. 160 Πηγή: Εικόνα 78: Παραδοσιακό ζεϊμπέκκικο..161 Πηγή: Εικόνα 79: Ο χορός του δρεπανιού Πηγή: Εικόνα 80: Ο Παραδοσιακός χορός η Τατσιά Πηγή: Εικόνα 81: Χορός Καντήλα (Ποτήρι)..164 Πηγή: Εικόνα 82: Ο Γυναικείος χορός με το μαντίλι..165 Πηγή: Εικόνα 83: Κυπριακή σούβλα..167 Πηγή: Εικόνα 84: Πατάτες «αντιναχτές» 167 Πηγή:Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 85: Κυπριακή πίτα..167 Πηγή: Εικόνα 86: Αφέλια 168 Πηγή:Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 87 Σιεφταλιές 169 Πηγή: Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 88: Κουπέπια με κληματόφυλλα ή με ανθούς. 169 Πηγή: Εικόνα 89: Τραχανάς (ξερός) 170 Πηγή: Εικόνα 90: Οφτόν κλέφτικο..171 Πηγή:Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας,

8 Εικόνα 91: Ρέσι..173 Πηγή: Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 92: Χαλούμι. 176 Πηγή: Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 93: Λουκούμια Γεροσκήπου Πηγή: Εικόνα 94: Παφίτικη πίσσα 178 Πηγή: Εικόνα 95: Παλουζές.179 Πηγή: Εικόνα 96:Σιουτζιούκος Πηγή: Εικόνα 97: Τσαμαρέλλα..180 Πηγή:Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 98: Φλαούνες Πηγή:Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 99: Κούπες..182 Πηγή:Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 100: Πουρέκια..183 Πηγή:Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 101: Μαχαλεπί. 184 Πηγή:Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 102: Γλυκά του κουταλιού Εικόνα 103: Ταχινόπιτα Εικόνα 104: Ξεροτίανα. 185 Πηγή:Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 105: Παστίτσια. 186 Πηγή:Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 106: Κρασί κουμανταρία 187 Πηγή: Εικόνα 107: Ζιβανία 188 Πηγή: 8

9 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ: ΠΕΡΙΛΗΨΗ. 18 ABSTRACT.. 19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 20 Α ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1.ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Α Έκταση και Πληθυσμός Β Ονομασία της Κύπρου Γ Το κλίμα της Κύπρου Δ Γεωμορφολογία και καλλιέργειες..25 Ε Θρησκεία της Κύπρου. 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2.ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ. 1.Νεολιθική εποχή ( π.Χ) Χαλκολιθική εποχή ( π.Χ) Εμφάνιση Πόλεων-Βασιλείων ( π.Χ) Ελληνιστική εποχή (333-58π.Χ) Ρωμαϊκή εποχή ( 58π.Χ-330μ.Χ) Βυζαντινή περίοδος ( μ.Χ) Εποχή της Φραγκοκρατίας ( μ.χ.) 28 8.Ενετοκρατία ( μ.χ.)

10 9.Τουρκοκρατία ( μ.χ) Αγγλοκρατία ( μ.Χ) Αγώνας για Ένωση( ) Ανεξαρτησία ( ) Τουρκική εισβολή Η Κύπρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση...31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3. ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ 3.1 Γεωγραφικός καθορισμός της Πάφου Πληθυσμός της Πάφου Ονομασία της Πάφου Χάρτης της Κύπρου και της Πάφου 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η Παράδοση και ο Μύθος της Πάφου Η Αφροδίτη ανάσα της Πάφου ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ιστορική αναδρομή της Πάφου Το Κτήμα από τους Βυζαντινούς χρόνους μέχρι τις αρχές του Αιώνα Το Βασιλικό Κτήμα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΠΑΦΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΤΟ

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 1.Πολιτισμική Κληρονομία Προστασία της Πολιτισμικής Κληρονομιάς Ο πολιτισμός της Πάφου 48 ΥΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ. 2.ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ 2.1 Το Λιμανάκι της κάτω Πάφου Τάφοι των Βασιλέων Το Μεσαιωνικό φρούριο της Πάφου Παλαίπαφος (Κούκλια) Πέτρα του Ρωμιού Ο Ναός της Αφροδίτης Ρωμαϊκά κτίσματα δυτικά του Ιερού Τα Λουτρά της Αφροδίτης Μάα-Παλαιόκαστρο Ωδείο Πάφου (2ος αιώνας) Ψηφιδωτά Η Οικία του Διόνυσου Η Οικία του Ορφέα Η Οικία του Θησέα Η Οικία του Αιώνα 66 Α Οικία του Διόνυσου. 67 Β Η Έπαυλη του Θησέα..68 Γ Η Οικία του Ορφέα..70 Δ Η Οικία του Αιώνα

12 2.11 Σαράντα Κολώνες Κάστρο Οθωμανικά λουτρά Πλατεία Μουσαλά Το Ασκληπιείο Πλατεία Δημαρχείου Πατρική Κατοικία Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ' Η Μεσαιωνική Έπαυλη των Λουζινιανών Μουσεία της Πάφου 3.1 Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Πάφου Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Γεροσκήπου Βυζαντινό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Πάφου Βυζαντινό Μουσείο Επισκοπής Αρσινόης Εθνογραφικό Μουσείο Μουσείο Ψαθοπλεκτικής -Υφαντών Φύτης Μουσείο Καλαθοπλεκτικής Ίνειας Τοπικό Μουσείο Παλαίπαφου, Κούκλια Μουσείο Ευαγόρα Παλληκαρίδη στη Τσάδα Πάφου Εκκλησίες και Μοναστήρια της Πάφου 4.1 Εκκλησία Αγία Σολομονής Ο Άγιος Γεώργιος Εκκλησία της Παναγίας της Χρυσοπολίτισσας Εκκλησία Χρυσοπολίτισσας αφιερωμένη στην Αγία Κυριακή Εκκλησία Θεοσκέπαστη Εκκλησία Αγίας Παρασκευής

13 4.6 Μονή Χρυσορρογιάτισσας Μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου Ιερά Μητρόπολη Πάφου Εκκλησία Παναγίας Χρυσελεούσας Εκκλησία της Παναγίας της Καθολικής. 113 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΆYΛΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ 1.Σημαντικές προσωπικότητες: 1.1 Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Ευαγόρας Παλληκαρίδης Κύπρος Νικολαΐδης Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Χρυσόστομος Α Λοΐζος Φιλίππου ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ Σπύρος Χαρίτου «Ο Φωτογράφος της Πάφου.» Γιώργος Κοτσώνης Ανδρέας Χαραλάμπης Άντης Χατζηαδάμου Φεστιβάλ και Πολιτιστικές εκδηλώσεις Πολιτιστικές Εκδηλώσεις της Πάφου Φεστιβάλ Αφροδίτη Ο Μαραθώνιος της Κύπρου Φάρος - Διεθνές Φεστιβάλ Μουσικής Paradise Jazz Festival Διονύσια

14 2.6 Φεστιβάλ Χορωδιών Η Πανήγυρης της Αγίας Παρασκευής Φεστιβάλ Αρκαδία Γιορτή Κατακλυσμού Το Αγροτικό Φεστιβάλ Στατού - Αγίου Φωτίου Φεστιβάλ «Παμπάφια» Ήθη και έθημα 3.1 Έθιμα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς Έθιμα των Φώτων ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ Η Τσικνοπέμπτη και οι Σήκωσες Παλιά έθιμα της Καθαράς Δευτέρας Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως Η Κυριακή της ελιάς ή Κυριακή των Βαΐων Η Αγία Βδομάδα Των Παθών Κυριακή του Πάσχα Παραδοσιακός γάμος Έθιμα του τοκετού στα παλιά τα χρόνια Έθιμα Βάφτισης τα παλιά τα χρόνια Παραδοσιακά τραγούδια (ΤΣΙΑΤΤΙΣΤΑ) Κυπριακές ευχές Κυπριακές Παροιμίες Παροιμίες Γεωργικές Παροιμίες

15 7. Οι παραδοσιακές ενδυμασίες της Πάφου Η παραδοσιακή αρχιτεκτονικη στην Πάφο Παραδοσιακή Κατοικία Παραδοσιακοί χοροί Αντρικοί χοροί Γυναικείοι χοροί Παραδοσιακή Διατροφή Παραδοσιακά Κυπριακά φαγητά Σούβλα Πατάτες αντιναχτές Κυπριακή πίτα Αφέλια Σιεφταλιές Κουπέπια με κληματόφυλλα ή με ανθούς Τραχανάς Οφτόν κλέφτικο Παφίτικο λουκάνικο Παραδοσιακά κυπριακά εδέσματα Το Ρέσιν Το χαλούμι Λουκούμι Γεροσκήπου Παφίτικη πίσσα Παλουζές-Σουτζιούκος Τσαμαρέλλα

16 Κυπριακές Φλαούνες Κούπες Πουρέκια Τα παραδοσιακά γλυκά Μαχαλεπί Τα γλυκά του κουταλιού Ταχινόπιτα Τα ξεροτίανα Παστίτσια Παραδοσιακά ποτά: Το κρασί κουμανταρία Ζιβανία Όμιλοι της Πάφου Οργανισμός Νεολαίας Πάφου Αθλητική Ένωση Πάφου Λαογραφικός Όμιλος Πάφου Όμιλος Αρχαιολογίας Β ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: 9.Στατιστική ανάλυση δεδομένων Ερωτηματολογίου 9.1. Σκοπός παρούσας μελέτης Συμμετέχοντες Ερευνητικά εργαλεία

17 9.4 Αποτελέσματα έρευνας Δημογραφικά Χαρακτηριστικά Δείγματος Περιγραφικά Χαρακτηριστικά δείγματος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Σχολιασμός Αποτελεσμάτων-Συμπεράσματα 225 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 229 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

18 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο στόχος της παρούσας πτυχιακής είναι η διερεύνηση της πολιτισμικής κληρονομιάς της πόλης Πάφου της Κύπρου και η απήχησή της στους νέους. Μεθοδολογία: Η δειγματοληψία πραγματοποιήθηκε σε δείγμα 170 νέων ηλικίας ετών. Ως ερευνητικό εργαλείο της αξιολόγησης των αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο, το οποίο αποτελείται από δύο συστατικά μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει πληροφορίες σχετικά με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των νέων που απαρτίζουν το δείγμα, και των οικογενειών τους. Το δεύτερο μέρος περιέχει ερωτήσεις σχετικά με τον πολιτισμό της Πάφου. Αποτελέσματα: Σημαντικό είναι το γεγονός ότι οι νέοι, με βάση το δείγμα, γνωρίζουν αρκετά από τα μουσεία και μνημεία της Πάφου και ένα μεγάλο ποσοστό τα έχει επισκεφθεί.ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό γνωρίζει τις περισσότερες Εκκλησίες και Μοναστήρια της Πάφου. Επιπλέον το μεγαλύτερο ποσοστό των νέων πιστεύει ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί για τη διατήρηση της Πολιτισμικής Κληρονομιάς. 18

19 ABSTRACT The objective of this thesis is to explore the cultural heritage of the town of Paphos (Cyprus) and its popularity on youth. Methodology: The sampling was carried out on a sample of 170 young people aged years old. As a research tool used for evaluating the results, it was used a questionnaire, which consists of two parts. In the first part it was collected information about the demographic characteristics of young people who make up the sample, and their families. The second part contains questions about the culture of Paphos. Results : Significant is the fact that young people, based on the sample, know enough of the museums and monuments of Paphos and a large percentage of them have visited them, even a large enough percentage of them knows most Churches and Monasteries of Paphos. Also the majority of young people believe that the traditional diet should be maintained for the preservation of cultural heritage. 19

20 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κληρονομιά αποτελεί τη δίοδο, μέσα από την οποία μεταφέρονται στο παρόν, τα στοιχεία του υλικού πολιτισμού και της παράδοσης. Επίσης, μέσα από αυτή, αναδεικνύεται η ποιότητα της παράδοσης, που αποτελείται από ένα συνοθύλευμα στοιχείων, αξιών και αντιλήψεων, που περνά από τους παλαιότερους στους νεότερους και εκφράζει διάφορες όψεις του λαϊκού πολιτισμού. Η πολιτιστική κληρονομιά, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εξέλιξη της εθνικής και πολιτιστικής ταυτότητας και αποτελεί στοιχείο αυτοπροσδιορισμού για κάθε άνθρωπο και κάθε χώρα. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η παρουσίαση και η περιγραφή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Πάφου. Έχω ως σκοπό να προβάλω την πόλη της Πάφου στην Κύπρο με την πλούσια ιστορία της και την πολιτιστική της κληρονομιά. Συγκεκριμένα γίνεται αναλυτική παρουσίαση των Πολιτισμικών στοιχείων της Πάφου είτε αυτά είναι υλικά είτε άυλα. Απώτερος σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η παρατήρηση της γνώσης του νεανικού πληθυσμού της Πάφου σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά της πόλης. Από ένα δείγμα 170 νέων ατόμων, συγκεντρώθηκαν με τη μεθοδολογία των ερωτηματολογίων, όλες οι απαραίτητες πληροφορίες για τη γνώση στοιχείων που συνιστούν την πολιτιστική κληρονομιά από τους νέους. Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη, στο θεωρητικό και στο πρακτικό. Στο θεωρητικό μέρος γίνεται η παρουσίαση της υλικής και άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς και στο πρακτικό μέρος παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας. Στο πρώτο κεφάλαιο της πτυχιακής μελέτης γίνεται μια αναφορά στη γεωμορφολογία, τη θέση, την ιστορία και την ονομασία της Κύπρου. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια ιστορική αναδρομή της Κύπρου από την νεολιθική εποχή μέχρι τις μέρες μας. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται μια περιγραφή στη γεωμορφολογία, τη θέση της Πάφου. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται μια σύντομη αναφορά στην Πάφου. Παράδοση και στο Μύθο της Στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται μια ιστορική αναδρομή της πόλης Πάφου. Στο έκτο κεφάλαιο αναφέρω την Πάφο ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης το Στο έβδομο κεφάλαιο περιγράφεται η υλική πολιτισμική κληρονομιά της Πάφου, αποτελούμενο από τέσσερα υποκεφάλαια: διασάφηση της έννοιας «πολιτισμική κληρονομιά», αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία, μουσεία και εκκλησίες - μοναστήρια. 20

21 Στο όγδοο κεφάλαιο περιγράφεται η άυλη πολιτισμική κληρονομιά της Πάφου, αποτελούμενο από έντεκα υποκεφάλαια: σημαντικές προσωπικότητες, πολιτιστικές εκδηλώσεις και φεστιβάλ, ήθη και έθιμα, παραδοσιακά τραγούδια και κυπριακές παροιμίες και ρήσεις, παραδοσιακή παφίτικη ενδυμασία, παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Πάφου και παραδοσιακή κατοικία, στη συνέχεια παραδοσιακοί χοροί, παραδοσιακή διατροφή και τέλος οι Όμιλοι της Πάφου. Το ένατο κεφάλαιο αποτελεί το Β Μέρος της μελέτης αυτής, το οποίο περιλαμβάνει την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Συγκεκριμένα αναφέρονται ο σκοπός της εργασίας, οι συμμετέχοντες, τα ερευνητικά εργαλεία, η διαδικασία συλλογής των πληροφοριών για την έρευνα και τα αποτελέσματα. Επίσης παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας και αναλύονται τα διαγράμματα που έχουν προκύψει. Στη συνέχεια στο δέκατο και τελευταίο κεφάλαιο γίνεται σχολιασμός των αποτελεσμάτων. Στο τέλος της πτυχιακής μου ακλουθεί η βιβλιογραφία και παράρτημα με το ερωτηματολόγιο μου. Το φωτογραφικό μου υλικό βρίσκεται στην αρχή της πτυχιακής μου. 21

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: 1.ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ: Α Έκταση και Πληθυσμός H Κύπρος βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου και είναι το τρίτο σε μέγεθος νησί μετά τη Σαρδηνία και τη Σικελία. Έχει έκταση τετραγωνικά χιλιόμετρα, μέγιστο μήκος 240 χιλιόμετρα και μέγιστο πλάτος 100 χιλιόμετρα. Με βάση τη μυθολογία, και σύμφωνα με τον αρχαίο ποιητή και μουσικό Ορφέα ο οποίος αναφέρει στα «Αργοναυτικά» του ότι η Κύπρος είχε δημιουργηθεί στα μυθικά χρόνια πάνω σε ένα φοβερό καυγά μεταξύ του Ποσειδώνα και του Δία. Κι ενώ οι δύο θεοί συζητούσαν και μάλωναν για τα γοργοπόδαρα άλογα, ο Ποσειδώνας ένιωσε ξαφνικά μεγάλη οργή και θυμό. Σήκωσε τότε την τρίαινά του και με ένα δυνατό χτύπημα έκανε κομμάτια τη Λυκαονία, μια χώρα που βρισκόταν στα νότια της Μικράς Ασίας, απέναντι ακριβώς από την Κύπρο. Από το σκόρπισμα της χώρας εκείνης δημιουργήθηκαν τα νησιά Σαρδηνία, Εύβοια και Κύπρος. (Ιστορία της Κύπρου τόμος 1, 2012) Η Κύπρος απέχει 800 χιλιόμετρα δυτικά από την Ηπειρωτική Ελλάδα και τα πλησιέστερα ελληνικά νησιά είναι η Ρόδος και η Κάρπαθος σε απόσταση 380 χιλιομέτρων. Στα βόρεια της βρίσκεται η Τουρκία, η οποία απέχει μόνο 75 χιλιόμετρα από τις βόρειες ακτές της Κύπρου. Στα ανατολικά είναι η Συρία (105 χιλιόμετρα) και στα νότια η Αίγυπτος (380 χιλιόμετρα). Ο πληθυσμός της Κύπρου υπολογίζεται σε κατοίκους (Νοέμβριος 2011), από τους οποίους (75,5%) ανήκουν στην Ελληνοκυπριακή κοινότητα, (10%) στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα και (14,5%) είναι αλλοδαποί που διαμένουν στην Κύπρο. Πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, οι δύο κοινότητες ζούσαν μαζί στις ίδιες περίπου αναλογίες (4 Έλληνες: 1 Τούρκος) στις έξι επαρχίες. Η πρωτεύουσα του νησιού είναι η Λευκωσία με πληθυσμό στην περιοχή που βρίσκεται υπό τον έλεγχο της Κυβέρνησης της Κυπριακής Δημοκρατίας. Είναι η μόνη διαιρεμένη πρωτεύουσα στην Ευρώπη. Βρίσκεται περίπου στο κέντρο του νησιού και είναι η έδρα της κυβέρνησης καθώς και το κύριο επιχειρηματικό κέντρο. Η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη είναι η Λεμεσός που βρίσκεται στη νότια ακτή, με πληθυσμό περίπου Μετά το 1974 έχει καταστεί το κύριο λιμάνι του νησιού, όντας βιομηχανικό κέντρο και ένα σημαντικό τουριστικό θέρετρο. 22

23 Η Λάρνακα που βρίσκεται στα νότια παράλια του νησιού, έχει πληθυσμό και αποτελεί το δεύτερο εμπορικό λιμάνι της χώρας και ένα σημαντικό τουριστικό θέρετρο. Στα βόρεια της πόλης βρίσκονται τα διυλιστήρια πετρελαίου, ενώ στα νότια, το Διεθνές Αεροδρόμιο της Λάρνακας. Τέλος, η Πάφος, στη νοτιοδυτική ακτή του νησιού, με πληθυσμό περίπου , είναι ένα ταχέως αναπτυσσόμενο τουριστικό θέρετρο, όπου βρίσκεται το δεύτερο διεθνές αεροδρόμιο και ένα όμορφο ψαρολίμανο. Οι πόλεις της Αμμοχώστου, Κερύνειας και Μόρφου βρίσκονται υπό Τουρκική κατοχή λόγω της τουρκικής εισβολής του Στις κατεχόμενες αυτές πόλεις, οι τουρκικές αρχές έχουν μεταφέρει και εγκαταστήσει χιλιάδες εποίκους από την Ανατολία. Οι Ελληνοκύπριοι κάτοικοι των κατεχόμενων αυτών πόλεων αναγκάστηκαν να καταφύγουν στις ελεύθερες περιοχές της Κυπριακής Δημοκρατίας. 1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9A%CF%8D%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%85 Β ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Το όνομα Κύπρος φέρεται να επικράτησε από τους Έλληνες από την εποχή του Ομήρου, από τους οποίους και μεταδόθηκε στη συνέχεια σε όλους τους παρακείμενους λαούς πλην όμως δεν ήταν ούτε το πρώτο ούτε και το μοναδικό όνομα της νήσου. Ήδη είναι γνωστό ότι στα αιγυπτιακά μνημεία του Τούθμωσι Γ (1500 π.χ.) η Κύπρος φέρεται με το όνομα Asebiή Jsj. Στο δε ψήφισμα της Κανώπου (238 π.χ.) αναφέρεται με το όνομα Sbjn, ενώ στους πήλινους πίνακες του Τελ ελ Αμάρνα εμφανίζεται με το όνομα Alasia, μάλιστα σ αυτούς περιλαμβάνονται οκτώ επιστολές, με αριθ , του βασιλέως της Αλασίας προς τον βασιλέα της Αιγύπτου Αμένοφι Δ (πιθανώς ) γραμμένες όλες σε βαβυλωνο-ασσυριακή γλώσσα. Τη γνώμη ότι με το όνομα Αλασία φερόταν η Κύπρος ενισχύει και η ευρεθείσα επιγραφή στη νήσο όπου αναφέρει "ΑΠΟΛ(Λ)ΩΝ ΤΩΙ ΑΛΑΣΙΩΤΑΙ" που φέρονταν σε βάθρο ανδριάντα, έργο του Πλυτού, που είχε αφιερώσει ο Αψάσωμος στον θεό "Απόλλωνα τον Αλασώταν". Το όνομα αυτό απαντάται ακόμα και σήμερα ως τοπωνύμιο όπως Άλασσος, (αντί του ορθού Άλασσα), Αϊλάσυκα (αντί του ορθού Αγλάσυκα). Υπάρχουν όμως και κάποιοι που αμφισβητούν τα παραπάνω ονόματα ότι αφορούν την Κύπρο, αναζητώντας επ αυτών χώρες στη Βόρεια Συρία. Επίσης υφίσταται και το όνομα Kittim του εβραϊκού κειμένου που αποδίδεται στην Κύπρο, πλην όμως σε πολλά χωρία αναφέρεται για περιοχή που προσδιορίζεται δυτικότερα, στην Ιταλία ή την Ελλάδα. 23

24 Όμως το ελληνικό όνομα Κύπρος απαντάται τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια. Κατά πρώτον απαντάται στο Λ 21 της Ιλιάδας μαζί με την Κινύρα παράδοση. Επίσης στην Οδύσσεια στους στίχους δ.83, θ 363, ρ 442, και 448. Στη δε Ιλιάδα στους στίχους Ε 330, 422, 458, 768 και 873.Επίσης το όνομα Κύπρις φέρεται ως επίθετο της θεάς Αφροδίτης. Αρχαιότερη επιγραφή που φέρει το όνομα Κύπρος ανάγεται στο 459 π.χ.. Επίσης πολλά αρχαία προσωπικά ονόματα φέρονται συνδεδεμένα με το όνομα Κύπρος, όπως Αριστόκυπρος, Αριστοκύπρα, Θεμιστοκύπρα, Κυπραγόρας, Κυπρόθεμις, Κυπροκράνης,Ονασίκυπρος, Πασίκυπρος, Στασίκυπρος, Τιμόκυπρος, Φιλόκυπρος κ.ά. 1 Γ.ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Η Κύπρος έχει μεσογειακό κλίμα με κύρια χαρακτηριστικά το ζεστό και ξηρό καλοκαίρι από τα μέσα Μαΐου ως τα μέσα του Σεπτέμβρη, τον ήπιο χειμώνα από τα μέσα Νοεμβρίου ως τα μέσα Μαρτίου και τις δυο χρονικά σύντομης διάρκειας ενδιάμεσες μεταβατικές εποχές του φθινοπώρου και της Άνοιξης. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού η Kύπρος και γενικότερα η περιοχή της ανατολικής Μεσογείου βρίσκεται κάτω από την επίδραση του εποχιακού βαρομετρικού χαμηλού, που έχει το κέντρο του στη νοτιοδυτική Aσία. Αποτέλεσμα της επίδρασης αυτής είναι οι ψηλές θερμοκρασίες και ο καθαρός ουρανός. Το χειμώνα η Kύπρος επηρεάζεται από το συχνό πέρασμα μικρών υφέσεων και μετώπων που κινούνται στη Mεσόγειο με κατεύθυνση από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Oι καιρικές αυτές διαταραχές διαρκούν συνήθως από μια μέχρι τρεις ημέρες κάθε φορά και δίνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες βροχής. H συνολική μέση βροχόπτωση τους μήνες Δεκέμβρη, Γενάρη και Φλεβάρη αντιστοιχεί περίπου με το 60% της βροχόπτωσης ολόκληρου του χρόνου Οι θερμοκρασίες το καλοκαίρι είναι υψηλές και η μέση ημερήσια θερμοκρασία τον Ιούλιο και τον Αύγουστο κυμαίνεται μεταξύ 29 βαθμούς Κελσίου στην κεντρική πεδιάδα έως 22 βαθμούς Κελσίου στο Τρόοδος, ενώ η μέση μέγιστη θερμοκρασία για αυτούς τους μήνες κυμαίνεται μεταξύ 36 και 27 βαθμούς Κελσίου αντίστοιχα. Οι χειμώνες είναι ήπιοι, με μέση θερμοκρασία τον Ιανουάριο τους 10 βαθμούς Κελσίου στην κεντρική πεδιάδα και 3 βαθμούς Κελσίου στις υψηλότερες κορφές του Τροόδους και με μέση ελάχιστη θερμοκρασία 5 και 0 βαθμούς Κελσίου αντίστοιχα. Η υγρασία στον αέρα είναι κατά μέσο όρο μεταξύ 60% και 80% το χειμώνα και μεταξύ 40% και 60% το καλοκαίρι, με ακόμα χαμηλότερα επίπεδα υγρασίας γύρω στο μεσημέρι. Η ομίχλη είναι 1 ( Ιστορία της Κύπρου τόμος 1, 2012) 24

25 σπάνια και η ορατότητα είναι γενικά πολύ καλή. Η ηλιοφάνεια είναι άφθονη όλο το χρόνο και ιδιαίτερα από τον Απρίλιο έως Σεπτέμβριο, όταν η μέση διάρκεια της ηλιοφάνειας υπερβαίνει τις 11 ώρες ημερησίως. Οι άνεμοι πνέουν συνήθως ασθενείς έως μέτριοι με διαφορετικές κατευθύνσεις. Οι ισχυροί άνεμοι δεν αποκλείεται να παρατηρηθούν, ωστόσο θύελλες είναι σπάνια φαινόμενα για την Κύπρο και περιορίζονται κυρίως σε παράκτιες περιοχές καθώς και περιοχές με υψηλό υψόμετρο. Δ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ Οι ακτές της Κύπρου στα βόρεια είναι βραχώδεις και δαντελωτές, ενώ στα νότια βρίσκονται μεγάλες, αμμώδεις παραλίες με πολλούς όρμους. Η βόρεια παράκτια πεδιάδα, η οποία καλύπτεται με ελιές και χαρουπιές, βρίσκεται στο φόντο μιας απότομης, στενής οροσειράς ασβεστόλιθου, τον Πενταδάκτυλο που φτάνει στο ύψος των μέτρων. Στα νοτιοδυτικά, βρίσκεται το επιβλητικό βουνό του Τροόδους που καλύπτεται με πεύκα, βελανιδιές, κυπαρίσσια και κέδρους, με την κορυφή που ονομάζεται Όλυμπος, μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Μεταξύ των δύο οροσειρών βρίσκεται η εύφορη πεδιάδα της Μεσαορίας στα ανατολικά και τα ακόμα πιο εύφορα εδάφη της αρδευόμενης λεκάνη της Μόρφου στα δυτικά. Η συνολική έκταση της καλλιεργήσιμης γης είναι περίπου εκτάρια ή 46,8% του νησιού. Η συνολική δασική έκταση είναι τετραγωνικά χιλιόμετρα, δηλαδή 18,74% της συνολικής έκτασης του νησιού. Οι κύριες καλλιέργειες στα πεδινά είναι τα δημητριακά (σιτάρι και κριθάρι), λαχανικά, πατάτες και εσπεριδοειδή. Η ελιά φυτρώνει σχεδόν παντού, αλλά ευδοκιμεί ιδιαίτερα στις βουνοπλαγιές που καταλήγουν στη θάλασσα. Οι αμπελώνες καταλαμβάνουν μια μεγάλη περιοχή στις νότιες και δυτικές πλαγιές των βουνών του Τροόδους. Στις εύφορες κοιλάδες του βουνού καλλιεργούνται φυλλοβόλα οπωροφόρα δέντρα. Η πιο πολύτιμη εξαγωγική καλλιέργεια είναι οι πατάτες, τα εσπεριδοειδή, τα φρούτα, τα λαχανικά και τα σταφύλια. Τα αιγοπρόβατα εκτρέφονται κυρίως σε υπόστεγα ή δεμένα, αλλά το ημι-νομαδικό παραδοσιακό σύστημα της βόσκησης εξακολουθεί να ασκείται. 2 Ε ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ 2 Προδρόμου, Π., Μπέντας, Π., Γαληροπούλου, Τ. (1996). ΚΥΠΡΟΣ: Γεωγραφία, Οικονομία (τόμος Ζ ). Λευκωσία: Κυριάκου Άγγελος Ο.Ε. 25

26 Τα ποσοστά των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων αντικατοπτρίζονται σε γενικές γραμμές και στη θρησκεία. Έτσι το 80% των κατοίκων της Κύπρου είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι και το 19% Μουσουλμάνοι Σουνίτες. Υπάρχουν και διάφορες άλλες μικρές χριστιανικές κοινότητες και θρησκείες, όπως Αρμένιοι, Μαρωνίτες, Ρωμαιοκαθολικοί, Αγγλικανοί και Εβραίοι. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου έχει έντονη κοινωνική και πολιτική παρουσία αποτελώντας συγχρόνως και μια από τις ισχυρότερες δυνάμεις της Μεγαλονήσου. Ιδρύθηκε από τον Απόστολο Βαρνάβα το 45 μ.χ. και αναγνωρίζεται ως αυτοκέφαλη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Υπάρχουν 6 μητροπόλεις,της Πάφου,του Κιτίου,της Κερυνείας,της Μόρφου και της Σαλαμίνας. Ο αρχιεπίσκοπος και οι μητροπολίτες εκλέγονται με την ψήφο κληρικών και λαϊκών (ανδρών και γυναικών).εκκλησία της Κύπρου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ. Η Κύπρος είναι μια μικρή χώρα με μακρόχρονη όμως ιστορία. Τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι ιστορικές καταγραφές μαρτυρούν την πλούσια ιστορία του νησιού που ξεκινά χιλιάδες χρόνια πριν. 1.Νεολιθική εποχή ( π.Χ): Η Νεολιθική περίοδος τοποθετείται στα π.χ. Οι αρχαιότεροι συνοικισμοί που βρέθηκαν στην Κύπρο είναι στη Χοιροκοιτία, στους Τρούλλους, στην Ερήμη και στην Καλαβασό Το 1998 η Χοιροκοιτία ανακηρύσσεται ως χώρος παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Αυτούς τους συνοικισμούς τους έκτισαν οι πρώτοι άποικοι που έφθασαν στην Κύπρο. Σε αυτή την εποχή από το π.χ έχουμε μόνο λίθινα αντικείμενα, ενώ από το π.Χ έχουμε όχι μόνο λίθινα αλλά και πήλινα αντικείμενα. Διάφορα αντικείμενα και ομοιόμορφα αγαλματάκια λίθινα ή πήλινα χρονολογούνται σ εκείνη την περίοδο. (Ιστορία της Κύπρου, 2012) 2.Χαλκολιθική εποχή ( π.Χ): O χαλκός ανακαλύπτεται για πρώτη φορά το π.χ. Τον χαλκό αρχικά τον εκμεταλλεύονταν σε περιορισμένη κλίμακα και στη συνέχεια σε μεγαλύτερο βαθμό. Ο χαλκός έφερε πλουτοπαραγωγικούς πόρους στην Κύπρο. Ο χαλκός επίσης έδωσε σε πολλούς ανθρώπους απασχόληση στα χαλκωρυχεία. Όμως ήταν και η αιτία να καταστραφούν πολλά δάση για την επεξεργασία του χαλκού.πολλά διαδοχικά κύματα αρχαίων Ελλήνων έφθασαν 26

27 στην Κύπρο σε αυτή την εποχή. Μαζί τους έφεραν την ελληνική γλώσσα, τη θρησκεία και τα έθιμα. 3. Εμφάνιση Πόλεων-Βασιλείων ( π.Χ): Στην εποχή αυτή ο ελληνικός πολιτισμός εξαπλώνεται στο νησί μας. Οι πόλεις Βασίλεια εκείνη την εποχή στην Κύπρο ήταν δέκα. Τα Κυπριακά Βασίλεια αγωνίζονταν για να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους όμως ξένοι κατακτητές υπέτασσαν διαδοχικά τα Βασίλεια. Οι ξένοι κατακτητές ήταν οι Αιγύπτιοι, οι Ασσύριοι, οι Πέρσες. Μέσα στην περίοδο αυτή, την εποχή του βασιλιά της Σαλαμίνας Ευαγόρα του Α, η Κύπρος έγινε ένα από τα σπουδαιότερα πολιτικά και πολιτιστικά κέντρα ανάπτυξης του Ελληνικού κόσμου. Στη συνέχεια ο Ευαγόρας ο Α επαναστάτησε εναντίον των Περσών για την επανένωση της Κύπρου με θετικά αποτελέσματα. Μετά από μακροχρόνιο πόλεμο και πάλι με τους Πέρσες, ο Ευαγόρας αναγκάστηκε να υπογράψει ειρήνη με τους Πέρσες και από τότε χάνει τον έλεγχο του νησιού. 4.Ελληνιστική εποχή (333-58π.Χ): Ο Μέγας Αλέξανδρος, βασιλιάς της Μακεδονίας, κατέκτησε την Περσία και ενέταξε την Κύπρο στην αυτοκρατορία του. Η Κύπρος μετά τους πολέμους του Μέγα Αλεξάνδρου περιλαμβάνεται στα όρια του Ελληνιστικού Βασιλείου των Πτολεμαίων της Αιγύπτου και κατ επέκταση στον Ελληνικό Αλεξανδρινό κόσμο. Για την Κύπρο αυτή η περίοδος ήταν περίοδος ακμής. Τα βασίλεια κλείνουν και η Κύπρος ενώνεται κάτω από τους Πτολεμαίους με πρωτεύουσα την Πάφο. 5.Ρωμαϊκή εποχή ( 58π.Χ-330μ.Χ): Κατά τη διάρκεια των πολέμων ανάμεσα στη Ρώμη και στην Αίγυπτο, η Κύπρος ενεπλάκη και αυτή στον πόλεμο. Το 37π.Χ η Κύπρος έγινε τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Τη διοικεί ένας ρωμαίος ανθύπατος που διοικούσε στην Πάφο. Κατά την πρώτη περιοδεία του Αποστόλου Παύλου ο Σέργιος Παύλος 3 δέχεται το Χριστιανισμό. Η Κύπρος ήταν η πρώτη χώρα με χριστιανό διοικητή. Το 313μ.Χ με το διάταγμα των Μεδιολάνων για ανεξιθρησκία δίνεται ελευθερία στους Κύπριους Χριστιανούς. 6.Βυζαντινή περίοδος ( μ.Χ): Όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χωρίζεται σε Ανατολικό και σε Δυτικό τμήμα, η Κύπρος γίνεται μέρος του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους. Το 488 μ.χ. ανακαλύφθηκε στη Σαλαμίνα ο τάφος του Αποστόλου Βαρνάβα, τα λείψανα και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Ματθαίου. Ακολούθως ο Αυτοκράτορας Ζήνωνας παραχώρησε τα αυτοκρατορικά προνόμια στον Αρχιεπίσκοπο Κύπρου και τους διαδόχους του: 3 Ο Σέργιος Παύλος Λούκιος υπήρξε ανθύπατος (διοικητής) της Κύπρου κατά τον πρώτο αιώνα μ.χ. 27

28 -να φέρει αυτοκρατορικό σκήπτρο, -να φορεί κόκκινο μανδύα και -να υπογράφει με κόκκινο μελάνι. Οι Άραβες το 647μ.Χ. κάνουν επιδρομές στην Κύπρο. Ο Νικηφόρος Φωκάς νίκησε τους Άραβες και ελευθέρωσε την Κύπρο το 965μ.Χ. 7.Εποχή της Φραγκοκρατίας ( μ.χ.): Το Φεουδαρχικό σύστημα εφαρμόζεται στο νησί και η Καθολική Εκκλησία αντικαθιστά επίσημα την Ορθόδοξη. Η Κύπρος χωρίζεται σε φέουδα τα οποία διοικούν ευρωπαίοι ευγενείς. Οι ντόπιοι Κύπριοι γίνονται δουλοπάροικοι. Η Καθολική Εκκλησία με την σύμπραξη της πολιτικής εξουσίας διώκει και καταπιέζει όχι μόνο τους Χριστιανούς αλλά και τη χριστιανική εκκλησία. Η Λευκωσία που ήταν τότε η έδρα των Φράγκων έγινε πρωτεύουσα του νησιού. Η Φραγκοκρατία τελειώνει όταν η τελευταία βασίλισσα του νησιού Αικατερίνη Κορνάρο παραχωρεί την Κύπρο στην Ενετική Δημοκρατία το 1489μ.Χ. 8.Ενετοκρατία ( μ.χ.): Από Φράγκικο Βασίλειο που ήταν η Κύπρος γίνεται αποικία της Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου. Η Αυξανόμενη Οθωμανική απειλή αναγκάζει τους Ενετούς να οχυρώσουν το νησί. Οι σημαντικότερες πόλεις της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου ενισχύθηκαν με δυνατά τείχη που θεωρήθηκαν δείγματα πρωτοποριακής αμυντικής αρχιτεκτονικής. 9.Τουρκοκρατία ( μ.χ): Το 1570 οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν τη Λευκωσία και σφαγιάζουν από τους κατοίκους της. Μετά την Τουρκική κατάκτηση οι Λατίνοι κληρικοί εκδιώκονται ή εξισλαμίζονται. Η Ορθόδοξη εκκλησία αποκαθίσταται. Όταν το 1821 αρχίζει η Επανάσταση, ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός μαζί με άλλους τρεις επισκόπους, ανώτερους κληρικούς και πολλούς πολίτες, εκτελούνται. 10.Αγγλοκρατία ( μ.Χ): Η Μεγάλη Βρετανία ύστερα από συμφωνία με την Τουρκία ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Κύπρου αλλά η Κύπρος να ανήκειστην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Αγγλία μετά παίρνοντας ως αφορμή το γεγονός ότι η Τουρκία εισήλθε στον Α Παγκόσμιο πόλεμο υπέρ των Γερμανών πήρε την εξουσία στο νησί το Από το 1925 η Κύπρος ανακηρύσσεται σε Βρετανική Αποικία. Στη διάρκεια του Β παγκόσμιου πολέμου η Κύπρος βοήθησε τους συμμάχους και ζήτησε και αυτή το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης ως αντάλλαγμα για την προσφορά της και στις διακηρύξεις των Αγγλων για ελευθερία των λαών. Μετά την εξάντληση όλων των ειρηνικών και πολιτικών μέσων αρχίζει ο ένοπλος αγώνας της Ε.Ο.Κ.Α Οι αντάρτες πολέμησαν για 28

29 την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Με το τέλος του αγώνα η Κύπρος ανακηρύσσεται σε ανεξάρτητο κράτος το Αγώνας για Ένωση ( ) Μετά από δημοψήφισμα το οποίο πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 15 Ιανουαρίου 1950 το 95,7% των Κυπρίων ψήφισαν υπέρ της Ένωσης της Κύπρου με τη μητέρα Ελλάδα. Ήταν το τρίτο αλλά μαζικότερο δημοψήφισμα που διεξήχθη στην Κύπρο με σκοπό την ανάδειξη της επιθυμίας των Κυπρίων για Ένωση. Τα άλλα δύο έγιναν το 1921 με ευκαιρία την εκατονταετηρίδα από την έναρξη της ελληνικής επανάστασης και το 1930 με ευκαιρία την εκατονταετηρίδα από την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Αρχιεπίσκοπος της Εκκλησίας της Κύπρου η οποία είχε αναλάβει τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος ήταν τότε ο Μακάριος Β. Τον Ιούνιο όμως απεβίωσε και στη θέση του εξελέγη ο Μακάριος Γ χωρίς άλλον υποψήφιο. Ήταν το 1952 όταν ξεκίνησαν οι προετοιμασίες για τον αγώνα κατά των Άγγλων από τη μυστική Επιτροπή Αγώνα. Τα 12 μέλη της ορκίστηκαν στις 7 Μαρτίου 1953 στην Αθήνα ότι θα ξεκινούσαν ανυποχώρητο αγώνα για την Ένωση. Μεταξύ αυτών ο Κύπριος απόστρατος Συνταγματάρχης του ελληνικού στρατού, Γεώργιος Γρίβας και ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Γ'. Ο Γρίβας μετά από δύο αναγνωριστικά ταξίδια στην Κύπρο (Ιούλιος 1951, Οκτώβριος 1952) μεταβαίνει στο νησί τον Νοέμβριο του 1954 και ξεκινά την οργάνωση του ένοπλου κινήματος και την εκπαίδευση των μελών του. Η ένοπλη οργάνωση που ξεκίνησε τη δράση της την 1η Απριλίου 1955, πήρε το όνομα Ε.Ο.Κ.Α (Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών). Την πρώτη μέρα της δράσης έπεσε και ο πρώτος νεκρός του Αγώνα, ο Μόδεστος Παντελή. Ο κύριος σκοπός της Ε.Ο.Κ.Α ήταν η Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Ο Γρίβας ήταν ο στρατιωτικός ηγέτης και ο Μακάριος ήταν ο πολιτικός ηγέτης του αγώνα. Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος είχε ήδη ξεκινήσει από τη μέρα της ανάληψης των αρχιεπισκοπικών του καθηκόντων να πιέζει την Αθήνα για να προσφύγει εκ μέρους της Κύπρου στον Ο.Η.Ε, αφού η Βρετανία αρνούνταν πεισματικά να δεχθεί ότι υπήρχε θέμα Κυπριακού και άρα να το συζητήσει με την Ελλάδα. Έτσι, το 1954 η Ελλάδα προσφεύγει για πρώτη φορά στον Ο.Η.Ε. Μέχρι το 1959 θα ακολουθήσουν ακόμα τέσσερις ελληνικές προσφυγές. Στον ένοπλο αγώνα, η Ε.Ο.Κ.Α κατάφερνε συνεχώς χτυπήματα στους Άγγλους, στην αρχή σε στρατιωτικές εγκαταστάσεις και κτήρια και στη συνέχεια και σε έμψυχους στόχους. Η προσπάθεια των Βρετανών να καταπνίξουν την Ε.Ο.Κ.Α κορυφώθηκε με την κάθοδο στο νησί τον Οκτώβριο του 1955 του Κυβερνήτη Στρατάρχη Τζων Χάρτιγκ ο οποίος προηγουμένως είχε καταπνίξει την ένοπλη επανάσταση των Κενυατών. Εφάρμοσε σκληρά και απάνθρωπα μέτρα παρόμοια μ εκείνα των Ναζί, όπως πολυήμερους κατ οίκον περιορισμούς, συλλήψεις και κρατήσεις χωρίς δίκη, άγρια βασανιστήρια, καταστροφές περιουσιών, τρομοκρατία, επιβολή μαζικών προστίμων, εξορίες και οικονομική εξαθλίωση. Ένα από τα αποτρόπαια μέτρα του ήταν οι εκτελέσεις δι απαγχονισμού εννιά νεαρών μελών της Ε.Ο.Κ.Α. τα ονόματα των οποίων είναι: Μιχαλάκης Καραολής και Ανδρέας Δημητρίου 22 ετών αμφότεροι που εκτελέστηκαν στις 29

30 10 Μαΐου 1956, ο Ανδρέας Ζάκος 24 ετών, ο Χαρίλαος Μιχαήλ 23 ετών και ο Ιάκωβος Πατάτσος 22 ετών που εκτελέστηκαν στις 9 Αυγούστου 1956, ο Μιχαήλ Κουτσόφτας 20 ετών, ο Στέλιος Μαυρομάτης 23 ετών,ο Ανδρέας Παναγίδης 20 ετών που εκτελέστηκαν στις 21 Σεπτεμβρίου 1956 και τελευταίος ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης 18 χρονών που εκτελέστηκε στις 14 Μαρτίου Οι απαγχονισθέντες θάβονταν μυστικά σε ένα μικρό κοιμητήριο στις κεντρικές φυλακές. Στον ίδιο χώρο και στους ίδιους τάφους θάβονταν και άλλοι ήρωες της Ε.Ο.Κ.Α μετά την εκτέλεσή τους από τους Άγγλους. Ο ιερός για τους πανέλληνες χώρος ονομάστηκε Φυλακισμένα Μνήματα. Εκτός από τους εννιά απαγχονισθέντες εκεί βρίσκονται θαμμένοι οι ήρωες Μάρκος Δράκος, Γρηγόρης Αυξεντίου, Κυριάκος Μάτσης και Στυλιανός Λένας. Η Ε.Ο.Κ.Α στο στρατιωτικό πεδίο παρέμεινε αήττητη, γεγονός που παραδέχτηκαν ακόμα και οι ίδιοι οι Άγγλοι. Αφού λοιπόν δεν μπορούσαν να υποτάξουν τους αγωνιζόμενους Κύπριους χρησιμοποίησαν τη διπλωματία για να παγιδεύσουν τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και την ελληνική κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Ένα από τα δόλια μέσα που χρησιμοποίησαν ήταν η υποκίνηση των Τούρκων της Κύπρου, που αποτελούσαν μόλις το 18% του πληθυσμού, σε καταστροφές, λεηλασίες και δολοφονίες Ελλήνων. Δημιουργήθηκε έτσι έκρυθμη κατάσταση και οι Βρετανοί παρουσίαζαν το πρόβλημα ως ελληνοτουρκικό αναδεικνύοντας τον εαυτό τους σε ρόλο διαμεσολαβητή. Φαίνεται ότι τελικά πέτυχαν τον σκοπό τους, αφού δεν εξηγείται αλλιώς η υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου σύμφωνα με τις οποίες οι Άγγλοι κρατούσαν δύο μεγάλες περιοχές ως βάσεις, απαγορευόταν η Ένωση ενώ η Τουρκία αποκτούσε εγγυητικά και επεμβατικά δικαιώματα. Συμπερασματικά μπορεί να λεχθεί ότι ο ηρωικός ένοπλος αγώνας και η διεθνοποίηση του ζητήματος οδήγησαν την Βρετανία να αναθεωρήσει την μέχρι το 1955 στάση της στο Κυπριακό και να αποχωρήσει από το νησί. Στο πολιτικό όμως πεδίο η αδυναμίες της ελληνικής διπλωματίας στο ψυχροπολεμικό σκηνικό και η απειρία του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου του Γ οδήγησαν στην υπογραφή των ολέθριων για το μέλλον συμφωνιών της Ζυρίχης και του Λονδίνου. 12.Ανεξαρτησία ( ): Μετά τις συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου στις 16 Αυγούστου 1960 το νησί ανακηρύσσεται ανεξάρτητη Δημοκρατία. Όταν ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος το 1963 πρότεινε κάποια λύση για να διευκολυνθεί η διακυβέρνηση του νησιού, όλοι οι Τουρκοκύπριοι έφυγαν από τις θέσεις και τις εργασίες τους και η Τουρκία απειλούσε ότι θα εισβάλει στην Κύπρο. Από τότε η Τουρκία δεν έπαψε να εργάζεται με σκοπό την διχοτόμηση της Κύπρου. Τον Ιούλιο του 1974 η Χούντα της Ελλάδας οργανώνει στρατό στην Κύπρο με σκοπό την ανατροπή του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, του προέδρου της Δημοκρατίας. Η πράξη αυτή που έγινε στις 15 Ιουλίου 1974, δηλαδή το πραξικόπημα, ήταν η αφορμή των Τούρκων για να εισβάλουν στην Κύπρο, στις 20 Ιουλίου Τουρκική εισβολή 1974: 30

31 Με αφορμή το πραξικόπημα της Χούντας των Αθηνών στην Κύπρο, τα Τουρκικά στρατεύματα περνούν από την Κερύνεια και εισβάλλουν στην Κύπρο. Ήρθαν λέγοντας ότι ήθελαν να σώσουν τους Τουρκοκύπριους κατοίκους του νησιού ενώ ο σκοπός τους ήταν άλλος Είχαν πολυάριθμο στρατό και υπερδυνάμεις. Παρά την ισχυρή αντίσταση των Κυπρίων ο Τουρκικός στόλος αποβιβάστηκε στην Κύπρο και κατέλαβε το 37% του εδάφους. Μετά τον καταστροφικό πόλεμο είχαμε (1/3 του πληθυσμού) πρόσφυγες, 1969 αγνοούμενους και τη δημιουργία τετελεσμένων. Σήμερα το 37% του εδάφους της Κύπρου μας είναι σκλαβωμένο και καταπατημένο από την μπότα του Αττίλα. Οι προσπάθειες για επανένωση της Κύπρου μέχρι σήμερα ήταν αποτυχημένες εξαιτίας της επιμονής του ηγέτη των τουρκοκυπρίων για χωριστά κράτη Η Κύπρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Από το Μάιο του 2004 η Κύπρος έχει το δικαίωμα να οραματίζεται το μέλλον, στα πλαίσια της Ενωμένης Ευρώπης, χωρίς όμως να εγκαταλείπει τις πολιτιστικές της ρίζες. Η στενότερη συνεργασία με τους υπόλοιπους Ευρωπαίους θα μας δώσει την ευκαιρία για μεγαλύτερη πρόοδο αλλά και την ευκαιρία να συμβάλουμε στη βελτίωση της ποιότητας ζωής για όλους τους κατοίκους της ηπείρου. Η εξέλιξη αυτή ανανέωσε τις ελπίδες για ειρηνική λύση στο νησί για την επανένωσή του. (Τζέρμας Ν. Παύλος, 2001)Αντωνιάδου,Σ << Κύπρος 100 χρόνια ιστορία και πολιτισμός>> σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3.ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ 31

32 3.1 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ Η επαρχία Πάφου είναι μία από τις έξι επαρχίες της Κύπρου. Βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νησιού και απέχει 350 χιλιόμετρα ανατολικά από το νησί Ρόδος, της Ελλάδας. Βορειοανατολικά συνορεύει με την επαρχία Λευκωσίας, ενώ νοτιοανατολικά συνορεύει με την επαρχία Λεμεσού. Το εμβαδόν της (1393 τετραγωνικά χιλιόμετρα) την κατατάσσει ως την τέταρτη σε έκταση πόλη της Κύπρου, αλλά και ως την τρίτη μεγαλύτερη επαρχία της Κύπρου, μετά την επαρχία Λευκωσίας και την επαρχία Αμμοχώστου. Η επαρχία καλύπτει περίπου το 15% της συνολικής έκτασης του νησιού και ελέγχεται εξ ολοκλήρου από την Κυπριακή Δημοκρατία. Σε αυτήν υπάρχουν τέσσερις δήμοι: Η πόλη της Πάφου, η Πάφος, που είναι και η πρωτεύουσά της, η Γεροσκήπου, η Πέγεια και η Πόλη Χρυσοχούς. Η Πάφος υπήρξε έδρα του ομώνυμου βασιλείου της αρχαίας Κύπρου μέχρι τον 4οαι. π.χ., οπότε η Κύπρος περιέρχεται στους Πτολεμαίους της Αιγύπτου και το διοικητικό κέντρο μεταφέρεται στη Νέα Πάφο, στη θέση της σύγχρονης πόλης της Πάφου. Το βασίλειο κάλυπτε σημαντική έκταση στη δυτική Κύπρο, ίσως από τη χερσόνησο του Ακάμα έως τα υψώματα πριν το Πισσούρι και συνόρευε με το βασίλειο του Κουρίου στα ανατολικά και το βασίλειο του Μαρίου στα βόρεια. Από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού η Πάφος αποτελούσε το σημαντικότερο αστικό και διοικητικό κέντρο της περιοχής. Όταν συνεπώς, ομιλούμε για την πόλη Πάφο, θα πρέπει να έχουμε υπ' όψη ότι κατά την αρχαιότητα υφίσταντο δύο ξεχωριστές πόλεις με την ίδια ονομασία: 1. Η Πάφος που ονομάστηκε αργότερα Παλαίπαφος, στο χωριό Κούκλια. Η πόλη αυτή άκμασε από τα Προϊστορικά ήδη χρόνια μέχρι και το τέλος της αρχαιότητας. 2. Η Πάφος που ιδρύθηκε περί τα 16 χιλιόμετρα προς τα βορειοδυτικά της προηγούμενης πόλης, γνωστή για λόγους διαχωρισμού ως Νέα Πάφος. Σήμερα είναι γνωστή ως Κάτω Πάφος και καταλαμβάνει το χώρο μιας μικρής χερσονήσου όπου και το λιμανάκι της και οι σπουδαιότεροι των αρχαιολογικών της χώρων. Η πόλη αυτή άκμασε από τα τέλη του 4ου π.χ. αιώνα μέχρι το τέλος της αρχαιότητας και αργότερα, κατά τα μεσαιωνικά χρόνια. Αναφέρεται, όμως, ότι είχε ιδρυθεί πολύ πιο πριν, στα χρόνια του αποικισμού της Κύπρου από τους Αχαιούς. Η Νέα Πάφος κτίστηκε, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, από Αρκάδες αποίκους (από την Αρκαδία της Πελοποννήσου) με αρχηγό τους τον Αγαπήνορα. Η Πάφος (=Παλαίπαφος) αποτελούσε την έδρα ενός από τα σημαντικά αρχαία βασίλεια της Κύπρου, του βασιλείου της Πάφου. Ως έδρα αυτού του βασιλείου, ο Νικοκλής, μετέφερε την έδρα του βασιλείου του στην Νέα Πάφο. Παρά το ότι ο θεσμός των βασιλείων καταργήθηκε αμέσως μετά (312 π.χ.) από τον Πτολεμαίο Α' και η Νέα Πάφος δεν είχε διατελέσει πρωτεύουσα βασιλείου παρά μόνο για 32

33 ελάχιστο χρόνο, ωστόσο η πόλη αυτή γνώρισε μεγάλη ακμή. Μάλιστα κατά τα Ελληνιστικά και Ρωμαϊκά χρόνια κατέστη πρωτεύουσα ολόκληρης της Κύπρου. Η Νέα Πάφος διαδέχθηκε την Παλαίπαφο. Όμως για κάποιο διάστημα μερικών αιώνων οι δύο πόλεις συνυπήρχαν, η μια κοντά στην άλλη. Η Νέα Πάφος γνωρίζοντας πρωτοφανή ακμή ως πρωτεύουσα ολόκληρης της Κύπρου, και η Παλαιά Πάφος διατηρώντας την αίγλη και την διεθνή φήμη της ως κέντρο λατρείας της θεάς Αφροδίτης. Η Παλαίπαφος τότε μόνο θα αρχίσει να παρακμάζει, όταν η νέα θρησκεία, ο Χριστιανισμός θ' αρχίζει να απειλεί σοβαρά και να εκτοπίζει τους παλαιούς θεσμούς και τις ειδωλολατρικές θεότητες. Με την τελική νίκη και τον θρίαμβο του Χριστιανισμού η Αφροδίτη θα χαθεί, η λατρεία της θα σβήσει και μαζί θα τελειώσει και η μακρά ζωή της Παλαίπαφου. Θα παραμείνει η Νέα Πάφος που θα περάσει από στάδια ακμής και παρακμής. Για ένα διάστημα θα πάρει και την ονομασία Κτήμα, που τελικά θα επιζήσει ως τις μέρες μας, κατά τις οποίες γνωρίζει μια νέα ανάπτυξη. Εάν παραδεχθούμε ότι η σημερινή πόλη της Πάφου είναι διάδοχος της Νέας Πάφου της Αρχαιότητας, κατ' επέκταση δε και διάδοχος της Παλαίπαφου, τότε θα πρέπει και να δεχτούμε ότι η πόλη αυτή είναι η αρχαιότερη της Κύπρου και μια από τις πιο αρχαίες στον κόσμο ολόκληρο απ' όσες βρίσκονται ακόμη σε ζωή. 3.2 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ Ο δήμος Πάφου, με πληθυσμό κατοίκους (κατά το τέλος του 2011), αποτελεί ίσως τη γραφικότερη πόλη της Κύπρου, αφού εκτός από πλούσια σε κουλτούρα, ιστορία και πολιτισμό, είναι περιτριγυρισμένη από γραφικά μικρά χωριά, ημιορεινές κι ορεινές περιοχές, ενώ κατά μήκος του νοτίου μέρους της, περιβάλλεται με ατελείωτες παραλίες και κολπίσκους. Μετά τα τραγικά γεγονότα της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, η Πάφος είχε πλούσιο τουρισμό.οι τουρίστες την κατακλύζουν κάθε χρόνο και απολαμβάνουν τις φυσικές και ιστορικές ομορφιές της αλλά και τη φιλοξενία των κατοίκων της. Οι τουριστικά αναπτυγμένες περιοχές της προσφέρουν πάμπολλα τουριστικά καταλύματα, τόσο διαμερίσματα όσο και πολυτελή παραλιακά ξενοδοχεία, αλλά και εκατοντάδες κέντρα νυχτερινής διασκέδασης, με ποικιλία από επιλογές ανά γούστο, περίσταση, διάθεση και οικονομική άνεση,ραγδαία ανάπτυξη τόσο οικοδομική όσο και τουριστική. 3.3 ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ 33

34 Οι εκδοχές για την ονομασία της Πάφου είναι πάμπολλες κι οι περισσότερες συνδέονται στενότατα με μύθους και παραδόσεις. Ένας αρχαίος ελληνικός μύθος συνδέει την ονομασία της Πάφου με τον Πάφο, τον ιδρυτή της Πάφου, στην οποία οι άνθρωποι λάτρευαν την Αφροδίτη με εξαιρετικές τιμές. Ο Πάφος ήταν το παιδί που γεννήθηκε από τον έρωτα του Πυγμαλίωνα με τη Γαλάτεια. Σύμφωνα με το μύθο, ο Πυγμαλίωνας, ένας γλύπτης που κατοικούσε στην Κύπρο, ερωτεύτηκε ένα πανέμορφο γυναικείο άγαλμα που ο ίδιος έφτιαξε. Τόσο μεγάλος ήταν ο έρωτας του Πυγμαλίωνα για το άγαλμα αυτό που ικέτεψε τη θεά Αφροδίτη να τον βοηθήσει με το πάθος του. Η θεά τον άκουσε και ζωντάνεψε το άγαλμα αξιώνοντας τον έτσι να χαρεί την ιδανική γυναίκα, που ονόμασε Γαλάτεια.Κάποια αρχαία συγγράμματα αναφέρουν ότι η Πάφος ιδρύθηκε από τονπάφον, τον γιο του Τύφωνα, ήρωα της κυπριακής μυθολογίας, ενώ κάποια άλλα αναφέρουν έναν άλλο ήρωα της αρχαιότητας, τον Πάφον, έναν πολύ γνωστό ποιητή, σύγχρονου της αργοναυτικής εκστρατείας που έγινε πριν τον τρωικό πόλεμο. Ο Πάφος καταγόταν από την Αττική και τα ποιήματά του ήταν τόσο πολύ αγαπητά που τα αποστήθιζαν οι γυναίκες και τα τραγουδούσαν στην Ελευσίνια Δήμητρα. Ακόμη αρκετοί ιστορικοί συνδέουν την ονομασία της Πάφου με τον Κινύρα, τον μυθικό και ζάμπλουτο βασιλιά που κατοικούσε στην Πάφο κατά τη διάρκεια του τρωικού πολέμου και ο οποίος φιλοξένησε τον ίδιο τον Αγαμέμνονα και του χάρισε τον περίφημο θώρακα, που αναφέρει ο Όμηρος, ενώ του υποσχέθηκε βοήθεια σε άντρες και πλοία. Σύμφωνα με τον Πίνδαρο, ο Κινύρας ήταν γιος του θεού Απόλλωνα και της Πάφου και έγινε βασιλιάς των Κυπρίων και ιερέας της Κύπριδας - Αφροδίτης. Όμως ο Όμηρος και ο Παυσανίας αναφέρουν τον Αγαπήνορα, τον Αρκάδα βασιλιά της Τεγέας,ως ιδρυτή της Πάφου. Πρέπει εδώ να υπογραμμιστεί, εξ' αρχής ότι με την ονομασία Πάφος ήταν γνωστή από τα αρχαιότατα χρόνια η πόλη του σήμερα αλλά για λόγους διαχωρισμού αναφέρεται ως Παλαίπαφος, δηλαδή Παλαιά Πάφος, που βρισκόταν στην τοποθεσία όπου το σημερινό χωριό Κούκλια. Εν τούτοις, και η ονομασία Παλαίπαφος. Υιοθετήθηκε και αυτή κατά την αρχαιότητα, προφανώς μετά τον 4ο π.χ. αιώνα, όταν την ονομασία Πάφος πήρε η πόλη που κτίστηκε περί τα 16 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Παλαίπαφου. (Μαραγκού, Ά. (2003). ΠΑΦΟΣ: Ο Μύθος, ο Χρόνος, ο Τόπος, ο Κόσμος. Κύπρος: ΔήμοςΠάφου) 3.4 ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ 34

35 Εικόνα 1: Η Κύπρος στο χάρτη Εικόνα 2: Η Πάφος στο χάρτη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 35

36 4.1 Η Παράδοση και ο Μύθος της Πάφου. Η παράδοση και ο μύθος της Αφροδίτης είναι τα στοιχεία που συνθέτουν την ιδιοπροσωπία και το χαρακτήρα της Πάφου, της δυτικότερης πόλης του ανατολικού ελληνικού νησιού της Μεσογείου. Οι έρωτες,τα πάθη και αδυναμίες της, αλλά και οι αρετές της, ταξίδεψαν και έφτασαν και στο πιο απόμακρο κομμάτι του δυτικού κόσμου, ολάκερου του ελληνισμού, αλλά και της Μικράς Ασίας. Η μικρή πόλη της Πάφου, μαζί με τον περίφημο χώρο του ελληνισμού τους Δελφούς, μετατράπηκε σε «Ομφαλό της Γης». Τους έρωτες, τα πάθη και τα λάθη της, τις αρετές και τις καλοσύνες της, αλλά και την αφάνταστη δύναμη της.«ο μύθος, Ο χρόνος, Ο τόπος, Ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού Η Αφροδίτη ανάσα της Πάφου Από την αρχαιότητα η Κύπρος είναι γνωστή ως το νησί της Αφροδίτης, ο τόπος όπου γεννήθηκε και λατρεύτηκε η θεά. Ο Όμηρος την αναφέρει ως Κύπριδα αλλά και ως Αφροδίτη, και γνώριζε ότι στην Πάφο υπήρχε ναός της θεάς. Αυτό μας φέρνει πίσω στον 8ο - 7ο αι. π.χ., μια εποχή κατά την οποία δεν υπήρχαν ακόμη μαρτυρίες σχετικά με τη λατρεία της θεάς στον Ελλαδικό χώρο.το όνομα της Αφροδίτης δεν εμφανίζεται στις πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής της Κνωσού και της Πύλου (13 ος αι. π.χ.) που αναφέρουν άλλες θεές -την Ήρα, την Αθηνά και την Άρτεμη,ούτε στις πινακίδες της Θήβας, που αναφέρουν τη Δήμητρα και την Κόρη της. Η Αφροδίτη στο μύθο και στο έπος σχετίζεται κυρίως με την Κύπρο. Πολλές θεωρίες έχουν προταθεί ήδη από τα τέλη του 19ου αι., σχετικά με τη γένεση και την ταυτότητα της θεάς. Μερικοί υποστήριζαν την Ινδοευρωπαϊκή προέλευση της κι άλλοι θεωρούσαν ότι κατάγεται από τη Μεγάλη Θεά του Αιγαίου. Υπήρχε ακόμη η θεωρία ότι το λίκνο της Θεάς ήταν η Μινωική Κρήτη και ότι στην Κύπρο μεταφέρθηκε από τους Μυκηναίους αποίκους. Η επικρατέστερη όμως θεωρία ήταν αυτή που συσχέτιζε τη θεά με την Ανατολή από όπου και μεταφέρθηκε στην Ελλάδαμέσω της Κύπρου. Το πρόβλημα της γένεσης της θεάς Αφροδίτης εξακολουθεί να υφίσταται, παρόλο που πρόσφατες αρχαιολογικές ανακαλύψεις ευνοούν τηνκύπρο ως τόπο από όπου προήλθε η λατρεία της θεάς. Στην παρούσα μελέτη θα συσχετίσουμε τη θεά με τη θρησκεία της Κύπρου κατά τη Χαλκολιθική περίοδο και θα προτείνουμε το μετασχηματισμό της σε μια μεταγενέστερη περίοδο σε κυπριακή θεά της γονιμότητας με έντονες ανατολικές επιδράσεις. Θα ερευνήσουμε την πιθανή κυπριακή προέλευση των πλούσιων μυθολογικών μαρτυριών που την περιβάλλουν και θα αναφέρουμε μερικά επιπρόσθετα στοιχεία που στηρίζουν την κυπριακή προέλευση της θεάς. Για την προέλευση της θεάς στα προϊστορικά χρόνια δεν υπάρχουν βεβαίως γραπτές μαρτυρίες και όλες οι πληροφορίες προέρχονται κυρίως από μυθολογικές παραδόσεις που διασώθηκαν στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων και προβάλλουν την ανατολική προέλευσή της. Μια άλλη πηγή είναι το αρχαίο κυπριακό εικονογραφικό υλικό που καλύπτει μια περίοδο 3500 χρόνων περίπου και περιλαμβάνει ειδώλια, παραστάσεις πάνω σε αγγεία, γλυπτά και τέλος μερικές επιγραφικές μαρτυρίες, από τις οποίες οι αρχαιότερες ανάγονται στον 6ο αι. π.χ.αν και ο μύθος κρύβει μέσα του σημαντικά στοιχεία, δεν είναι πάντοτε εύκολη η ερμηνεία του. Ασφαλώς θα υπάρχει λόγος που οι 36

37 μυθολογικές μαρτυρίες τοποθετούν τη γέννηση της Αφροδίτης στην Πάφο, και συγκεκριμένα στην τοποθεσία που είναι γνωστή ως "Πέτρα του Ρωμιού", στη νοτιοδυτική ακτή του νησιού. Για πρώτη φορά απαντούμε το μύθο για τη γέννηση της Αφροδίτης στη Θεογονία του Ησίοδου, τον 8ο αι. π.χ., που αναφέρεται στη δημιουργία του κόσμου.1σύμφωνα με τον Ησίοδο, στην αρχή υπήρχε το Χάος, ύστερα δημιουργήθηκε η Γη και ο Ουρανός που γέννησαν τρομερούς γιους. Ένας από αυτούς ήταν ο Κρόνος, που ακρωτηρίασε τον πατέρα του για να θέσει τέρμα στη δημιουργία τεράτων. Σύμφωνα πάντα με τον Ησίοδο, ο Κρόνος απέκοψε τα γεννητικά όργανα του πατέρα του που έπεσαν στη θάλασσα και για πολύ καιρό παρασύρονταν από τα κύματα του ωκεανού. Γύρω τους δημιουργήθηκε άσπρος αφρός από τον οποίο φύτρωσε μια κόρη, που πήγε πρώτα στα Κύθηρα και από εκεί εμφανίστηκε στη θαλασσοφίλητη Κύπρο ως σεβαστή και πανώρια θεά. Κάτω από τα πόδια της και γύρω της φύτρωνε χορτάρι. Οι θεοί και οι άνθρωποι την ονόμασαν Αφροδίτη. Μόλις γεννήθηκε τη συνόδευσαν ο Έρωτας και ο Πόθος... και πορεύθηκε για να συναντήσει τους άλλους θεούς. Είναι τώρα βέβαιο ότι η Κύπρος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και διάδοση αυτής της θρησκευτικής ή μυθικής οντότητας προσφέροντας στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό έναν από τους πιο εντυπωσιακούς του μύθους. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ Η Πάφος, ένα από τα πιο σημαντικά βασίλεια της αρχαίας Κύπρου, βρίσκεται κοντά στον ποταμό Διαρίζο, 20 περίπου χιλιόμετρα στα ανατολικά της σημερινής ομώνυμης πόλης. Ολόκληρη η πόλη της Πάφου περιλαμβάνεται στον επίσημο κατάλογο της ΟΥΝΕΣΚΟ για την Παγκόσμια Πολιτιστική και Φυσική Κληρονομιά από το 1980, έχει πλούσια ιστορία και παράδοση, αρχαιολογικούς χώρους και πολιτιστικά μνημεία. Στην αρχαιότητα, η Πάφος ήταν για ένα μεγάλο διάστημα η πρωτεύουσα της Κύπρου. Σήμερα, όμως, ολοένα και περισσότερο τείνει να αποτελέσει τη μελλοντική πολιτιστική πρωτεύουσα του νησιού. Του λόγου το αληθές αποδεικνύει και η πληθώρα των μουσείων που υπάρχουν και λειτουργούν στην πόλη και επαρχία Πάφου. Η Πάφος είναι η μοναδική πόλη της Κύπρου που δε σημείωσε μετατοπίσεις,αλλά είχε αδιάλειπτη παρουσία στον ίδιο χώρο, με κύριο λόγο την παρουσίατου ναού της θεάς Αφροδίτης. Κράτησε τη δεσπόζουσα θέση που είχε αγνάντια στο πέλαγος και στους προσκυνητές που έφταναν στο ιερό της πολύλατρεμένης θεάς Αφροδίτης, ενώ ταυτόχρονα έλεγχε την πλούσια και εύφορη ενδοχώρα. Από τις αρχές της γεωμετρικής περιόδου μέχρι το τέλος της κλασικής περιόδου, η Παλαίπαφος παρέμεινε το μεγαλύτερο αστικό καιθρησκευτικό κέντρο της δυτικής Κύπρου. 37

38 Σημαντικά ιστορικά γεγονότα συνδέονται άμεσα με το βασίλειο της Πάφου και επηρέασαν καθοριστικά την ιστορική του πορεία. Η Κυπριακή Επανάσταση (499/498 π.χ.), με ηγέτη τον Ονήσιλο τον Σαλαμίνιο, έγινε για αποτίναξη του περσικού ζυγού. Αρχαιολογικά ευρήματα (χάλκινα και σιδερένια βέλη, λίθινα βλήματα, ελληνικές περικεφαλαίες) αποτελούν τεκμήρια που καταδεικνύουν ότι η Πάφος μετά την ήττα του Ονήσιλου πολιορκήθηκε από τους Πέρσες. Τελικά, η πόλη καταλήφθηκε και παραδόθηκε στις φλόγες. Στη θέση του φιλέλληνα βασιλιά της, οι Πέρσες τοποθέτησαν φιλόπερση δυνάστη. Έναν αιώνα αργότερα, γύρω στα 390 π.χ., οι φιλέλληνες Πάφιοι συμμάχησαν με τον Ευαγόρα Α της Σαλαμίνας, κατά τη διάρκεια του δεκαετούς πολέμου του εναντίον των Περσών και ενίσχυσαν τον στρατό του, όταν αυτός συγκρούστηκε με το Φοίνικα βασιλιά του Κιτίου Μελικιάθονα. Μετά την αποτυχία του Ευαγόρα, οι Πάφιοι περίμεναν 50 χρόνια περίπου, ώσπου τους ξαναδόθηκε η ευκαιρία να αντιταχθούν στους Πέρσες. Όταν το 332 π.χ. ο Μέγας Αλέξανδρος έφτασε στα συροπαλαιστινιακά εδάφη, μετά τις ένδοξες νίκες του στο Γρανικό ποταμό και στην Ισσό, η Πάφοςτάχθηκε στο πλευρό του, όπως και τα υπόλοιπα κυπριακά βασίλεια. Μια δεκαετία αργότερα, ένας διορατικός βασιλιάς ο Νικοκλής, που έμελλε να είναι και ο τελευταίος βασιλιάς της Πάφου, μετέφερε το 322 π.χ., την έδρα του από την Παλαίπαφο στη Νέα Πάφο. Ωστόσο, η πόλη διατήρησε τηνσπουδαιότητά της χάρη στη λατρεία της θεάς Αφροδίτης. Προφανώς, η κίνηση αυτή του Νικοκλή έγινε εξαιτίας της μεγάλης ανάγκης που είχε η πόλη του για πιο λειτουργικό λιμάνι, αλλά και γιατί η θέση της νέας πόλης γειτνίαζε με τα βουνά, από όπου θα μπορούσαν πιο εύκολα να προμηθεύονται την αναγκαία ξυλεία για την κατασκευή των πλοίων. Το επίνειο της Νέας Πάφου θα έδινε νέα πνοή στην οικονομία του βασιλείου του, αφού οι εισαγωγές-εξαγωγές θα γίνονταν πιο εύκολα. Επίσης, περισσότεροι προσκυνητές θα είχαν τη δυνατότητα να έρχονται από το εξωτερικό. Το τέλος της ένδοξης πορείας του βασιλιά της Πάφου ήρθε όταν ο Πτολεμαίος ο Λάγου κατέλαβε το νησί στις αρχές του 3ου αιώνα π.χ. Αυτό έγινε όταν ο Δημήτριος ο Πολιορκητής το εγκατέλειψε, φεύγοντας για την Ελλάδα. Ο Πτολεμαίος Α κατάργησε όλα τα κυπριακά βασίλεια. Η Πάφος όμως δεν παράκμασε, αλλά αντίθετα έγινε η πιο σημαντική κυπριακή πόλη επί Ρωμαιοκρατίας. Τον 2ο αι. π.χ., η Πάφος έγινε η επίσημη έδρα του κυβερνήτη, θέση που κρατούσε μέχρι τότε η Σαλαμίνα, στην ανατολική ακτή,αφού κατά κύριο λόγο η Πάφος ήταν στην ευθεία των καραβιών από την Αλεξάνδρεια. Έτσι, η Πάφος έγινε το διοικητικό, οικονομικό και θρησκευτικό κέντρο του νησιού. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, το ιερό της Αφροδίτης έγινε το κέντρο του «Κοινού των Κυπρίων» που καταγινόταν με θρησκευτικά ζητήματα και τη λατρεία του ρωμαίου αυτοκράτορα, ενώ παράλληλα έλεγχε την κοπή χάλκινων νομισμάτων του νησιού. Η ρωμαϊκή περίοδος διήρκεσε από το 58 π.χ.-330 μ.χ. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι απόστολοι Παύλος και Βαρνάβας επισκέφθηκαν την Πάφο, όπου κατόρθωσαν να εκχριστιανίσουν το Ρωμαίο Ανθύπατο Σέργιο Παύλο και έτσι η Κύπρος έγινε το πρώτο νησί που απόκτησε Χριστιανό ηγέτη. Οι θρησκευτικές και πολιτιστικές 38

39 δραστηριότητες στο ιερό της Παλαιπάφου διακόπηκαν τον 4ο αι. μ.χ., με τη διάδοση του Χριστιανισμού στο νησί. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η εποχή της ρωμαϊκής κυριαρχίας ήταν εποχήειρηνική για τους Κυπρίους. Μαθαίνουμε όμως ότι η Κύπρος υπέφερε απόσεισμούς, που προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές στις πόλεις και στους κατοίκους. Όπως έκαναν σ όλες τις επαρχίες τους οι Ρωμαίοι, άφησαν καιστην Κύπρο πολλά μνημεία αρχιτεκτονικής, που σώζονται σε αρκετά καλήκατάσταση στις αρχαίες πόλεις του νησιού: το θέατρο, το γυμνάσιο, η αγορά, τα λουτρά, το υδραγωγείο της Σαλαμίνας, το θέατρο, το στάδιο, ο ναός του Απόλλωνα στο Κούριο, το θέατρο στους Σόλους. Από τη ρωμαϊκή εποχήεπίσης, είναι η οικία του Διονύσου στην Πάφο με τα μωσαϊκά δάπεδα που παριστάνουν σκηνές από τη ζωή του θεού του κρασιού. Τον 4 ο αι. μ.χ. η Ρώμη, ως πρωτεύουσα του ρωμαϊκού κράτους,παραχώρησε τη θέση της στην Κωνσταντινούπολη και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, στη Βυζαντινή. Η Κύπρος πέρασε στη δικαιοδοσία της Κωνσταντινούπολης και μπήκε έτσι στη νέα μακρόχρονη περίοδο της ιστορίας της, ως επαρχία του βυζαντινού κράτους. Η Κύπρος έζησε ειρηνικάτους πρώτους αιώνες της βυζαντινής κυριαρχίας. Τον 5ο αι. η Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου αναγνωρίστηκε από τον αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης ως ανεξάρτητη και αυτοκέφαλη. Αυτό έδωσε στον Αρχιεπίσκοπο της Κύπρου μεγάλο κύρος.την ειρηνική εποχή διέκοψαν τον 7ο αι. μ.χ. οι αραβικές επιδρομές. ΟιΆραβες, εξορμώντας για να διαδώσουν τη μωαμεθανική θρησκεία και να επεκτείνουν το ισλαμικό κράτος στη Μεσόγειο, έκαναν την Κύπρο έναν απότους πρώτους τους στόχους. Οι επιδρομές των Σαρακηνών αναστάτωσαν τη ζωή των Παφίων και όλων των Κυπρίων για αρκετούς αιώνες. Η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν μπορούσε πάντα να προστατέψει τους υπηκόους της και οι παράλιες πόλεις του νησιού καταστράφηκαν. Κατά τη μεσαιωνική περίοδο η Παλαίπαφος ξαναβρήκε την παλιά της αίγληκαι έγινε το κέντρο της περιφερειακής διοίκησης και επίβλεψης της παραγωγής ζάχαρης. Τότε άλλαξε το όνομά της σε Κουβούκλια, ενώ σήμερα ονομάζεται Κούκλια, από τα πολλά κουκλιά, δηλαδή κούκλεςαφιερώματα στη θεά Αφροδίτη, που βρέθηκαν στην περιοχή. Ο αρχαιολογικός χώρος και τα νεκροταφεία της Παλαίπαφου καταλαμβάνουν τη σημερινή θέση του χωριού Κούκλια, πάνω σε επιβλητικό υψίπεδο που απέχει 2 περίπου χιλιόμετρα από την παραλία, και επεκτείνονται και σε αρκετές τοποθεσίες, κυρίως στα βορειοανατολικά, στα νοτιοανατολικά και στα νοτιοδυτικά περίχωρα του.η στρατηγικής σημασίας γεωγραφική θέση της Κύπρου, τα πλούσια δάση της και οι απεριόριστες ποσότητες χαλκού που περιείχε, προσέλκυσαν πολλούςκατακτητές από την αρχαιότητα. Στα χρόνια της Φραγκοκρατίας ( )πρωτεύουσα ήταν πια η Λευκωσία, αντί η Πάφος. Η Κύπρος ήταν ξακουστό βασίλειομε λαμπρούς βασιλιάδες Αποτελούσε προέκταση της ευρωπαϊκής πολιτικής στην Ανατολική Μεσόγειο, σε εποχή που οι Μουσουλμάνοι έπαιρναν πίσω τα εδάφη που τους είχαν αφαιρέσει οι Σταυροφόροι. Ο κυπριακός λαός, όμως δεν έπαυε να είναι σκλαβωμένος και να υποφέρει. Η Πάφος, όπως και ολόκληρη η 39

40 Κύπρος, από τη Φραγκοκρατία πέρασε στην εξουσία της Βενετίας ( μ.χ.) και μετά ακολούθησε η Τουρκοκρατία ( μ.χ.) και η Αγγλοκρατία ( μ.χ.), με τα γνωστά σε όλους δεινά που υπέφερε ο κυπριακός λαός. Η ανεξάρτητη ζωή της Κυπριακής Δημοκρατίας άρχισε στις 16 Αυγούστου Ύστερα από τόσους αιώνες ξένης διακυβέρνησης και κατακτητών, για πρώτη φορά οι Κύπριοι είχαν τη δική τους εξουσία. Από τότε και οι Πάφιοι ανάσαναν τον αέρα της ελευθερίας και άρχισαν να προοδεύουν. Η πραγματική πρόοδος της Πάφου όμως επήλθε μετά την τουρκική εισβολή του 1974, στην Κύπρο. Οι σημαντικότεροι παράγοντες ανάπτυξης της πόλης της Πάφου ήταν το γεγονός ότι οι πολύ ανεπτυγμένες τουριστικά πόλεις, Κερύνεια και Αμμόχωστος, είχαν πια σκλαβωθεί αλλά και η μεγάλη ανάγκη της Κύπρου να ορθοποδήσει μετά την εισβολή και την κατοχή. Έτσι, σιγά σιγά η Πάφος άρχισε να γεμίζει με όλο και περισσότερα κτίρια και να ομορφαίνει με διάφορα έργα. Σήμερα, αποτελεί μια πιο τις πλέον όμορφες πόλεις της Κύπρου και ο αγαπημένος προορισμός χιλιάδων τουριστών που την επιλέγουν ακόμη και για να παντρευτούν. Μαραγκού, Ά. (2003). ΠΑΦΟΣ: Ο Μύθος, ο Χρόνος, ο Τόπος, ο Κόσμος. Κύπρος: Δήμος Πάφου. Μούρεττος, Τ. (1998). ΚΥΠΡΟΣ: Το νησί της Αφροδίτης. Λευκωσία: Μόνα ΛΤΔ. Παμπόρης, Δ. (2010). Κυπρίων Ιστορία και Νομίσματα. Λευκωσία: Πάργα. Παπαγεωργίου, Κ. (2005). Κυπριακή Αρχαιογνωσία. Λευκωσία: Πάργα. 5.2 ΤΟ ΚΤΗΜΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΑΙΩΝΑ. Η Νέα Πάφος αλλά και ολάκερη η περιοχή του λιμανιού ήταν για αιώνες ερείπια. Οι λιγοστοί κάτοικοι από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους έβρισκαν καταφύγια στους γύρω λόφους και στα υψώματα μακριά από τους κίνδυνους και τις κακουχίες που έφερε το λιμάνι και οι διάφοροι επιδρομείς ΤΟ ΒΑΣΙΛΙΚΟ ΚΤΗΜΑ Μετά την έλευση του χριστιανισμού μια καινούρια πόλη, ψηλά ανεβασμένη στο βράχο και μακριά από την θάλασσα άρχισε να δημιουργείται. Το σημερινό Κτήμα είναι κτισμένο σε ύψωμα εκεί όπου παλιά υπήρχε ένα βυζαντινό φρούριο. Οι αραβικές επιδρομές και η ανασφάλεια που επικρατούσε στην παράκτια ανάγκασε του λίγουςκατοίκους του λιμανιού να βρουνκαταφύγιο στους λόφους, που περιτριγυρίζουν την περιοχή του λιμανιού. Αργότερα οι άσχημες συνθήκες που επικρατούσαν καθώς και η αλλεπάλληλοισεισμοί,ανάγκασαν τους Φράγκους κατοίκους να αναζητήσουνκαταφύγιο πιο ψηλά, και έτσι δημιούργησαν φαίνεται 40

41 ένα βασιλικό κτήμα, που παραχωρήθηκε το 1193 από τον Γκυ ντε Λουζινίαν στον διάδοχο του Αμωρύ, πρώην κοντοσταύλη της Ιερουσαλήμ. Το βασιλικό Κτήμα (DomaineRoyale) γρήγορα απώλεσε τη βασιλικότατα του και απέμεινε το Κτήμα. Γύρω από το Κτήμα, κτίστηκαν σιγά σιγά τα πρώτα σπίτια, όλα ανάμεσα σε κήπους και περιβόλια, από όπου οι νέοι αφέντες απολάμβαναν το υγιεινό κλίμα, αφήνονταςχαμηλά την ελώδη περιοχή με τα προβλήματα της. Η Νέα Πάφος κρατούσε ακόμη την έδρα του ορθόδοξου επισκόπου, όπως επίσης και του λατίνου επισκόπου που είχε εγκατασταθεί εκεί. Όταν το 1222 καταργήθηκαν από τους Φράγκους οι ορθόδοξες επισκοπές της Πάφου σώθηκε, αλλά ο επίσκοπος της αναγκάστηκε να μεταφέρει την έδρα τους στην Αρσινόη τησημερινή Πόλη Χρυσοχούς. Στα τελευταία χρόνια της φραγκοκρατίας η έδρα του επισκόπου Αρσινόης και Ρωμαίων δηλαδή η ορθόδοξη επισκοπή, μεταφέρθηκε και πάλι, αυτή την φορά όμως στο Κτήμα. Οι πρώτες αναφορές στο Κτήμα από τους ευρωπαίους περιηγητές χρονολογούνται στα τελευταία χρόνια της φραγκοκρατίας. Ο ισπανός PeroTafur δίνει της πρώτες ενδείξεις το 1435 για τη ύπαρξη του Κτήματος. Το 1540, σύμφωνα με την έκθεση του Βρετανού FrancesckoAttar, το χωρίο Κτήμα είχε 2000 κατοίκους. Οι αλλεπάλληλοι σεισμοίκατέστρεψαν σχεδόν εκ θεμελίων την Νέα Πάφο (λιμάνι), ήτανακόμη ένας λόγος που ώθησε την ανάπτυξη της πόλης επάνω σε ύψωμα. Με την τουρκική κατάκτηση το 1571, διόρισαν Τούρκο πασά στο Κτήμα, ενώ τα εισοδήματα του <<σαντζακίου>> ήταν η δέκατη, η <<σπέντζα>> και ο <<κηπευτικός φάρος >>. Το κατηλίκι του Κτήματος περιλάμβανε το 1777 σαράντα πέντε χωρία στα οποία κατοικούσαν 691 οικογένειες χριστιανών φορολογουμένων. Οι νέοι αφέντες του νησιού έκτισαν τα κονάκια τους καθώς και τα τζαμιά τους το κτήμα. Ένας γερμανός ερευνητής αρχαιοτήτων ο LYNDWIGRoss που επισκέφτηκε την Κύπρο τον Φεβρουάριο του 1845, έφτασε στο λιμάνι της Πάφου και επισκέφτηκε το Κτήμα οι εντυπώσεις του είναι χαρακτηριστικές:διέσχισα την πεδιάδα τα βόρεια προς το Νέο Κτήμα όπως ονομάζουν ένα μεγάλο χωρίο, μια ώρα από την Νέα Πάφο, καθισμένο στο ύψωμα ενός απόκρημνου λόφου. Δεν είχα συστάσεις για το Κτήμα, και κατέληξα σε ένα καφενείο. Ο Τούρκος <<αρχαιολόγος> ή ξεναγός με βρήκε γρήγορα, ένας φτωχόςτούρκος, ο Ντελή Χατζή Σαμούς, που μιλούσε Ελληνικά με ευχέρεια. Αυτός προσφέρονταν σε κάθε ταξιδιώτη που θα ξέπεφτε εδώ πέρα σαν οδηγός στην Πάφο και στα γύρω να τον βοηθήσει.<<εξηγητής των πατρίων>>. Με την καθοδήγηση του είδα πρώτα πόσα λίγα ήταν τα αξιοσημείωτα στο μεγάλο αυτό χωρίο. 41

42 Η παρατήρηση που γίνεται από πολλούς περιηγητές για τα ελάχιστα ενδιαφέροντα που είχε το Κτήμα, γίνεται βέβαια σε σύγκριση με τα ερείπια και τις αρχαιότητες με τις οποίες ήταν κατάσπαρτη η Νέα Πάφος. Πάφος «ο μύθος χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος»α Γ. Μαραγκού.156 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΠΑΦΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΤΟ 2017 Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης είναι μια πόλη που ορίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση για περίοδο ενός χρόνου στη διάρκεια του οποίου, της δίνεται η ευκαιρία να επιδείξει την πολιτιστική της ζωή και την πολιτιστική της ανάπτυξη. Αρκετές Ευρωπαϊκές πόλεις έχουν χρησιμοποιήσει τη χρονιά Πολιτιστικής Πόλης για να μεταμορφώσουν ολοκληρωτικά την πολιτιστική τους βάση, και κατ επέκταση την εικόνα τους στο διεθνή χώρο. Η έννοια της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πόλης συνελήφθη ως ένας τρόπος αλληλοπροσέγγισης των Ευρωπαίων κατοίκων και ξεκίνησε στις 13 Ιουνίου1985 από το Συμβούλιο Υπουργών με πρωτοβουλία της Ελληνίδας Υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη. Από τότε, η πρωτοβουλία έχει καταστεί όλο και περισσότερο επιτυχής μεταξύ των Ευρωπαίων κατοίκων και έχει αποκτήσει έναν αυξανόμενο πολιτιστικό και κοινωνικό-οικονομικό αντίκτυπο με τους πολυάριθμους επισκέπτες που έχει προσελκύσει. Οι Ευρωπαϊκές Πόλεις Πολιτισμού ορίζονταν επί διακυβερνητικής βάσης μέχρι το Τα κράτη μέλη ομοφώνως επέλεγαν τις πιο πιθανές πόλεις για να φιλοξενήσουν το γεγονός και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παραχωρούσε μια επιδότηση στην επιλεγμένη πόλη κάθε χρόνο. Από το 2005 οι θεσμοί της Ε.Ε. θα συμμετάσχουν στην διαδικασία επιλογής των πόλεων που θα φιλοξενήσουν το γεγονός. Το 1990 οι Υπουργοί Πολιτισμού ξεκίνησαν τον "Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Μήνα". Το γεγονός αυτό είναι παρόμοιο με την Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα αλλά διαρκεί λιγότερο και απευθύνεται συγκεκριμένα σε χώρες της ανατολικής και κεντρικής Ευρώπης. Η Επιτροπή παραχωρεί μια επιδότηση για τον Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Μήνα κάθε χρόνο. Από το 1991, οι οργανωτές των διαφορετικών Ευρωπαϊκών Πόλεων Πολιτισμού δημιούργησαν ένα δίκτυο που καθιστούσε δυνατή την ανταλλαγή και διασπορά των πληροφοριών, ακόμα και στους οργανωτές των μελλοντικών γεγονότων. Το δίκτυο αυτό εκτέλεσε επίσης το 1994 μια μελέτη για τον αντίκτυπο της Ευρωπαϊκής Πόλης Πολιτισμού από τη δημιουργία της. Το 1999 η Ευρωπαϊκή Πόλη Πολιτισμού μετονομάστηκε σε Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, και χρηματοδοτείται πια από το πρόγραμμα Πολιτισμού ΗΠάφος με θέληση και περηφάνιαδιεκδίκησε επάξια τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2017 μετά από συνέδριο το οποίο πραγματοποιήθηκε στις Βρυξέλλες. Τα οφέλη είναι πολύ μεγάλα από αυτή την διάκριση είναι επίσης θετικά για μια πόλη. Θα Βοηθήσει στην ανάπτυξη του τουρισμού, προσελκύοντας χιλιάδες επισκέπτες από κάθε γωνία της Ευρώπης θα βοηθήσει στον εκσυγχρονισμό και στην ανάπτυξη της πόλης, με την 42

43 δημιουργία σύγχρονων έργων υποδομής που θα βελτιώσουν την εικόνα και θα αναβαθμίσουν την αισθητική της, θα προωθηθούν πολιτιστικές εκδηλώσεις κατά τρόπο που όλοι οι πολίτες θα καταστούν συμμέτοχοι στη μεγάλη αυτή προσπάθεια. Θα ενισχυθούν οι δεσμοί της με την Ευρώπη. Θα οδηγήσει στην καλλιέργεια του διαπολιτισμικού διαλόγου και της Ευρωπαϊκής συνείδησης όπως και στην ενδυνάμωση της εικόνας της στον Ευρωπαϊκό κόσμο, γεγονός που θα της προσδώσει μια ευρύτερη αναγνώριση. Στόχος του θεσμού αυτού είναι να κάνει τους πολίτες μια πόλης να αγκαλιάσουν και να αναμειχτούν στη διοργάνωση, γιατί πάνω απ όλα είναι ένας θεσμός που αφορά αυτούς τους ιδίους. Ας τονιστεί. Ότι μια Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα προκειμένου να είναι επιτυχημένη δεν χρειάζεται να είναι μεγάλη, αλλά χρειάζεται να είναι σε θέση να επιτύχει και να επιδείξει τόσο τη μοναδικότητα της όσο και την Ευρωπαϊκή της Διάσταση. Ο δήμαρχος Πάφου Σάββας Βέργας δήλωσε ότι είναι μέγιστη τιμή για την Πάφο η διάκριση αυτή. Αποτελεί, πρόσθεσε, μέγιστο σταθμό και μεγάλη αφετηρία για μια δύσκολη πορεία η οποία θα ολοκληρωθεί τυπικά το Ακόμα ο Κύπριος Υπουργός Παιδείας ανακοίνωσε ότι η Πάφος θα στηριχθεί οικονομικά με το ποσό των 5 εκατομμυρίων ευρών. Ο κ. Κενεβέζος καλωσορίζοντας την ανακήρυξη της Πάφου, δήλωσε τα εξής στην παρέμβασή του: «Η σημερινή μέρα είναι για την Κύπρο ιστορική. Για πρώτη φορά, μια κυπριακή πόλη αναλαμβάνει το βαρύ χρέος να εκπροσωπήσει τη μικρή μας χώρα σε έναν από τους πιο σημαντικούς και καταξιωμένους ευρωπαϊκούς θεσμούς, αυτόν της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Πρόθεση της κυβέρνησης που εκπροσωπώ, είναι να επενδύσει στον πολιτισμό και να στηρίξει στο μέγιστο δυνατό βαθμό την Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2017, κάνοντας ότι είναι δυνατόν για να διασφαλίσει την επιτυχία της μεγάλης αυτής προσπάθειας, έχοντας συνάμα πλήρη επίγνωση των δυσκολιών που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε λόγω της διεθνούς οικονομικής ύφεσης, η οποία πλήττει ιδιαίτερα τη χώρα μου». Ο Υπουργός επεσήμανε ότι με σύνεση και δουλειά, με υπευθυνότητα και αποφασιστικότητα, οι Κύπριοι μπορούν να ξεπεράσουν τα εμπόδια και να φέρουν εντυπωσιακά αποτελέσματα. Δίνοντας το λόγο στο Δήμαρχο Πάφου, ο Υπουργός τόνισε τελειώνοντας ότι με την ανάληψη του τίτλου της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας για το 2017, η Πάφος γίνεται ταυτόχρονα η πόλη που εκφράζει και αντανακλά τον ευρωπαϊκό πολιτισμό σε ολόκληρη την υφήλιο. Το 2017, σημείωσε ακόμα ο κ. Βέργας, η Πάφος, μαζί με το Aarhus της Δανίας, θα γίνει η βιτρίνα του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Όραμα και στόχος μας είναι να κάνουμε την Πάφο μια Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης αντάξια της ιστορίας, του κύρους και της εμβέλειας του μεγάλου αυτού ευρωπαϊκού θεσμού, κατέληξε ο Δήμαρχος Πάφου 43

44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 1.ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Για να χρησιμοποιούμε έναν κοινό κώδικα αναφοράς, ώστε να μην ανακύψουν παρερμηνείες και προβλήματα κατανόησης στην πορεία της εργασίας μας, κρίναμε σκόπιμο να οριοθετήσουμε τις πλέον βασικές και θεμελιώδεις έννοιες που αφορούν στο θέμα μας. Κατά πρώτον, ο όρος «πολιτιστικό αγαθό» (cultural good) είναι μια έννοια πολυσήμαντη, που παραπέμπει στην έννοια της κουλτούρας. Η σημασία του όρου έχει μεταβληθεί σε κάποιο βαθμό με την πάροδο του χρόνου, έχει δηλαδή πλέον δοθεί έμφαση όχι τόσο στην αισθητική αξία των πολιτιστικών αγαθών, όσο στην πολιτιστική και ιστορική, δηλαδή στην αξία τους ως μαρτυρίας εποχών και πολιτισμών 4. Τα πολιτιστικά αγαθά λοιπόν είναι κοινωνικά αγαθά που ενσωματώνουν και κωδικοποιούν την ιστορική μνήμη. Το περιεχόμενο του όρου «πολιτισμική κληρονομιά» έχει οριστεί από την UNESCO το Αυτό περιλαμβάνει την υλική και την άυλη πολιτισμική κληρονομιά. Στην υλική περιλαμβάνονται: Η ακίνητη πολιτισμική κληρονομιά, όπως: αρχαιολογικοί χώροι, σπήλαια, μνημεία. Η κινητή πολιτισμική κληρονομιά, όπως: αρχιτεκτονικά έργα, μνημειακά έργα γλυπτικής και ζωγραφικής, νομίσματα, μουσικά όργανα, όπλα, χειρόγραφα στοιχεία ή δομές αρχαιολογικής φύσης, επιγραφές, και συνδυασμοί στοιχείων που έχουν αξία από ιστορικής, αισθητικής, εθνολογικής ή ανθρωπολογικής άποψης. Η υποθαλάσσια πολιτισμική κληρονομιά: ναυάγια, ερείπια και πόλεις που θάφτηκαν κάτω από τη θάλασσα. Ο όρος άυλη και προφορική πολιτισμική κληρονομιά 1 περιλαμβάνει άυλα αγαθά όπως : Προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις, συμπεριλαμβανομένης της γλώσσας ως όχημα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Τέχνες του θεάματος (όπως η μουσική, ο χορός και το παραδοσιακό θέατρο). Κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις, γνώσεις και πρακτικές που αφορούν στη φύση και στο σύμπαν. Τεχνογνωσία που συνδέεται με τις παραδοσιακές τέχνες. 4 βλ. St. Rodota: La protection juridique internationale des biens culturels», Actes du 13 éme Colloque de Droit Européen, Delphes 20-22/9/83. 44

45 Τα ορατά σημάδια του παρελθόντος οργανώνονται σε κείμενα, ιστορικούς χώρους, μουσεία, αλλά επίσης αντανακλώνται σε έθιμα, συνήθειες, μύθους και ήχους, απομνημονεύματα και χρονικά, συμπεριφορές, τελετουργίες και μνήμες, ατομικές και συλλογικές, που μας έχουν παραδοθεί από τις προηγούμενες γενιές, αποτελώντας «οχήματα» νοημάτων που ταξιδεύουν στο χρόνο. Ο πολιτισμικός αυτός πλούτος μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά. Η πολιτισμική κληρονομιά κάθε λαού και κάθε έθνους αποτελεί ενιαίο σύνολο, που βοηθά τους ανθρώπους να συνδέσουν το παρόν με το παρελθόν τους, πραγματοποιώντας με αυτόν τον τρόπο, μια ζωτικής σημασίας λειτουργία. Δεν είναι μόνο νεκρά αντικείμενα ή ξεχασμένα έθιμα που έχουν από καιρό παραμεριστεί. Ο ρόλος της είναι δυναμικός και ορατός σε όλους εκείνους που επιθυμούν να εμβαθύνουν πέρα από την επιφάνεια των πραγμάτων. Η πολιτισμική ανάπτυξη του ανθρώπινου γένους, διαιρούμενη γεωγραφικά, είναι η πολιτιστική δράση (υλικά και πνευματικά έργα, δραστηριότητες και έθιμα) και η πνευματική καλλιέργεια (αξίες, παραδόσεις, παιδεία, μόρφωση, αισθητική, εκλέπτυνση συμπεριφοράς) που συνιστάμενα διαμορφώνουν τον τρόπο ζωής των ανθρώπων κατά τόπους. Ένας πολιτισμός δεν έχει απαραίτητα τοπικό χαρακτήρα. Μπορεί να διαχέεται γεωγραφικά και με άλλα κοινωνικά κριτήρια που του δίνουν ταυτότητα, όπως η φυλή, η εθνικότητα, η θρησκεία, η γλώσσα, η μόδαή κάποιος άλλος παράγοντας κοινωνικής συνοχής. Ένας πολιτισμός μπορεί να χαθεί, αν αλλοιωθούν σε μεγάλο ποσοστό στοιχεία της πολιτισμικής του ταυτότητας. Παρόλο που οι πολιτισμοί χάνονται ή εξελίσσονται σε νέα πολιτισμικά μορφώματα, κάποιοι αφήνουν πίσω τους πνευματικά επιτεύγματα ως παγκόσμια κληρονομιά. Βουδούρη Δάφνη: «Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στην προοπτική της ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς», Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ C%CF%8C%CF%82 Η πολιτισμική κληρονομιά είναι η κληρονομιά των φυσικών αντικειμένων και των άυλων χαρακτηριστικών μιας ομάδας ή κοινωνίας που κληρονομούνται από τις 29 προηγούμενες γενιές, διατηρούνται στο παρόν και είναι κατοχυρωμένες για το όφελος των μελλοντικών γενεών. Συχνά όμως, αυτό που θεωρείται πολιτισμική κληρονομιά από τη μια γενιά, μπορεί να απορριφθεί από την επόμενη γενιά, και να αναβιώσει με επιτυχία από την επόμενη γενιά επειδή το θεωρούν να αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο ταυτότητάς τους. Η πολιτισμική κληρονομιά περιλαμβάνει την υλική και την άυλη κληρονομιά. Ενώ η άυλη πολιτισμική κληρονομιά αναφέρεται σε παραδόσεις ή ζωντανές εκφράσεις που έχουν κληροδοτηθεί από τους προγόνους μας, όπως προφορικές παραδόσεις, παραστατικές 45

46 τέχνες, κοινωνικές πρακτικές, γιορτές και τελετές, γνώσεις και πρακτικές που σχετίζονται με τη φύση και το σύμπαν ή γνώσεις και τεχνικές για δημιουργία χειροποίητων κατασκευών. Η πολιτισμική ανάπτυξη του ανθρώπινου γένους, διαιρούμενη γεωγραφικά, είναι η πολιτιστική δράση (υλικά και πνευματικά έργα, δραστηριότητες και έθιμα) και η πνευματική καλλιέργεια (αξίες, παραδόσεις, παιδεία, μόρφωση, αισθητική, εκλέπτυνση συμπεριφοράς) που συνιστάμενα διαμορφώνουν τον τρόπο ζωής των ανθρώπων κατά τόπους. Ένας πολιτισμός δεν έχει απαραίτητα τοπικό χαρακτήρα. Μπορεί να διαχέεται γεωγραφικά και με άλλα κοινωνικά κριτήρια που του δίνουν ταυτότητα, όπως η φυλή, η εθνικότητα, η θρησκεία, η γλώσσα, η μόδα ή κάποιος άλλος παράγοντας κοινωνικής συνοχής. Ένας πολιτισμός μπορεί να χαθεί, αν αλλοιωθούν σε μεγάλο ποσοστό στοιχεία της πολιτισμικής του ταυτότητας. Παρόλο που οι πολιτισμοί χάνονται ή εξελίσσονται σε νέα πολιτισμικά μορφώματα, κάποιοι αφήνουν πίσω τους πνευματικά επιτεύγματα ως παγκόσμια κληρονομιά. Σήμερα η παγκοσμιοποίηση, κάτω από την ομπρέλα ενός πανανθρώπινου πολιτισμού, υπόσχεται και ως ένα σημείο δημιουργεί συνθήκες για την ανάπτυξη κοινών στοιχείων με ενωτικό ρόλο σε παγκόσμια κλίμακα όπως οι ηθικές αξίες, η κοινωνική νοημοσύνη και η οικολογική συνείδηση. Συνοψίζοντας είναι ένα σύνολο δημιουργικών δραστηριοτήτων της ανθρώπινης ζωής και κάθε τι, πουαποβλέπει στην εξύψωση, στην ιδανική μορφή και εκφράζει αυτή τη ζωή, με αντικειμενικό και ιστορικό τρόπο. Κάθε ανθρώπινη ιστορική ζωή που με τις πράξεις της εξελίσσεται αδιατάρακτα και συνεχώς από τις κατώτερες μορφές της σε άλλες, ανώτερων τάξεων, παράγοντας ως έργο, ως δημιουργία, ως καλή και τέλεια εργασία, ως προϊόν εσωτερικού ανθρωπισμού, εξωτερικού και εσωτερικού κόσμου,με τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την τέχνη,τον αθλητισμό, την επιστήμη, την πολιτική, την οικονομία, τα ήθη και έθιμα των λαών, την οργάνωση της κοινωνίας και τουπολιτισμικού περιβάλλοντος, τις προαιώνιες αξίες με κορωνίδες τη δικαιοσύνη, την αγάπη, την ηθική και τη δεκτικότητα του ανθρώπου Προστασία της Πολιτισμικής Κληρονομιάς Η προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς αποτελεί σημαντικό παράγοντα διατήρησης της πολιτιστικής ποικιλομορφίας μπροστά στην τάση ομογενοποίησης που προκύπτει από την παγκοσμιοποίηση. Η κατανόηση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς διαφορετικών κοινοτήτων ενισχύει το διαπολιτισμικό διάλογο και ενθαρρύνει τον αμοιβαίο σεβασμό για διαφορετικούς τρόπους ζωής, ενώ παράλληλα εμπλουτίζει τη γνώση και τα προσόντα που μεταβιβάζονται μέσω του πολιτισμού από τη μια γενιά στην άλλη.η προστασία της 46

47 πολιτιστικής κληρονομιάς είναι ένα φλέγον ζήτημα στην εποχή μας που δεν αγγίζει μόνο τα αυτιά των ειδικών, αλλά και του απλού κοινού που ευαισθητοποιείται σε τέτοια θέματα. Η έννοια «προστασία πολιτιστικών αγαθών» δε σημαίνει μόνο την προστασία τους από παράνομες ενέργειες (κλοπή, λαθρανασκαφή κλπ.), αλλά και από τη φθορά που μπορεί να προκαλέσει ο χρόνος ή και η επέμβαση του ανθρώπου σε αυτά. Ανθρώπινη επέμβαση, εκτός των άλλων, σημαίνει και την εισαγωγή νέας χρήσης σε ακίνητα πολιτιστικά αγαθά-μνημεία. Συνεπώς, τα μνημεία, απτά σημάδια αναφοράς της συλλογικής μνήμης, είναι ανοιχτά σε πολλαπλές ερμηνείες και τρόπους διαχείρισης. Σύμφωνα με την έννοια της ενεργούς προστασίας, η παθητική προστασία, δηλαδή η διατήρηση της μορφής ενός μνημείου ως νεκρού κυττάρου, δεν έχει τόσο μεγάλη αξία. Η αληθινή προστασία επιτυγχάνεται με τη γόνιμη αλληλεπίδραση του παρελθόντος και του παρόντος και τη σύνθεσή τους σε ένα σύνολο λειτουργικό, βιώσιμο και αποδεκτό. Η ενεργός λοιπόν προστασία είναι περισσότερο ένταξη στο σύγχρονο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι και συνεπώς «αναβίωση», ενεργός συμμετοχή και όχι παθητική παρουσία στη διαμόρφωση του σύγχρονου περιβάλλοντος. Το πολιτιστικό μνημείο δεν είναι πια αναγκαστικά κάτι απομονωμένο ή δυσπρόσιτο για τον καθένα, δεν είναι αναγκαστικά περιφραγμένο με κάποιο κιγκλίδωμα. Αντίθετα, πρέπει να είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου περιβάλλοντος, ικανό να βελτιώσει ποιοτικά και όχι να υποβαθμίσει τη σύγχρονη ζωή. Τότε, η πολιτική της προστασίας των μνημείων θα έχει ευοδωθεί στις επιδιώξεις της. Η προστασία και η ανάδειξη αυτού του πλούτου είναι καθήκον μέγιστο δικό μας, ώστε η πολιτισμική πολυμορφία που θα αναδειχθεί να λειτουργήσει ως ασπίδα απέναντι στον παγκόσμιο πολιτισμικό "χυλό" που επιβάλλεται από την περίφημη παγκοσμιοποίηση Βλ. Δωρή Ευ. «Το Δίκαιον των Αρχαιοτήτων», σ Αναμφίβολα, πρέπει ο καθένας από εμάς να βοηθήσει στην προσπάθεια να διατηρήσουμε την πολιτισμική κληρονομιά μας. Είναι η ταυτότητα μας και το διαβατήριο του παντοτινού και μοναδικού χαρακτήρα του λαού μας. Προδρόμου, Π., Μπέντας, Π., Γαληροπούλου, Τ. (1996). ΚΥΠΡΟΣ: Ιστορία και Πολιτισμός Α (τόμος Γ ). Λευκωσία: Κυριάκου Άγγελος Ο.Ε. 47

48 1.3 Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ Η πολύ μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά που άφησαν στην πόλη και την περιοχή της Πάφου τα 4000 σχεδόν χρόνια ύπαρξής της, κατέστησαν την Πάφο ουσιαστικά ένα μεγάλο, ανοικτό μουσείο. Γι αυτό τον λόγο η UNESCO πρόσθεσε απλά ολόκληρη την πόλη στον κατάλογο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Πραγματικός θησαυρός θεωρούνται τα ψηφιδωτά που ανευρέθηκαν μετά από ανασκαφές στην Κάτω Πάφο, στην Οικία του Διονύσου, την Οικία του Αιώνος και την Οικία του Θησέως, και τα οποία διατηρήθηκαν σε πάρα πολύ καλή κατάσταση κάτω από τη γη για 16 αιώνες μέχρι την τυχαία ανακάλυψή τους στα τελευταία χρόνια και αποκάλυψή τους μετά από πολλών χρόνων ανασκαφές. Στην ίδια περιοχή βρίσκονται και οι Τάφοι των Βασιλέων που πιστεύεται ότι αποτελούν νεκροταφείο πλούσιων κατά τη Ρωμαϊκή εποχή. Οι τάφοι χρονολογούνται από τον 4ο αιώνα. Επίσης η στήλη του Αποστόλου Παύλου, όπου ο Απόστολος βασανίστηκε και μαστιγώθηκε με «σαράντα παρά μία» ως τιμωρία για την εισαγωγή «καινών δαιμονίων» στον τόπο κατά την Ιεραποστολική του δράση. Στην ίδια περιοχή βρίσκονται, κάτω από την επιφάνεια της γης οι κατακόμβες της Αγίας Σολομωνής και του Αγ. Λαμπριανού όπου γίνονταν οι πρώτες θρησκευτικές τελετές από τους Χριστιανούς όταν διώκονταν. Στην πρώτη μάλιστα, αυτή της Αγίας Σολομωνής σώζονται και τοιχογραφίες. Επίσης στην ευρύτερη περιοχή των ψηφιδωτών βρίσκονται και τρία αρχαία θέατρα από τα οποία διατηρούνται μόνο τα δύο, το γνωστότερο από τα οποία είναι το «Αρχαίο Ωδείο» της Πάφου. Πρόκειται για ρωμαϊκό ωδείο το οποίο χρησιμοποιείται και σήμερα για παραστάσεις. Σώζονται επίσης κοντά στο Αρχαίο Ωδείο μέρος των τειχών της Πάφου, χαλάσματα της Ρωμαϊκής Αγοράς όπως και του Ασκληπιείου. Πιο σύγχρονα μνημεία όπως το κάστρο «Σαράντα Κολώνες» απομεινάρι της εποχής των Λουζινιανών, όπως και το σήμα κατατεθέν της Πάφου, το περίφημο κάστρο που βρίσκεται στο λιμανάκι της Πάφου και είχε κτιστεί για προστασία του λιμανιού από επιδρομείς αρχικά από τους Βυζαντινούς και έπειτα από τους Λουζινιανούς τον 13ο αιώνα. Όλα τα πιο πάνω εντάχθηκαν σε ένα αρχαιολογικό πάρκο που καλύπτει την περιοχή από το λιμάνι της πόλης μέχρι και τους τάφους των Βασιλέων, προσβάσιμο μόνο από πεζούς, ενώ ακόμα και σήμερα πολλές αποστολές από διάφορα πανεπιστήμια του εξωτερικού καταφθάνουν στην περιοχή για ανασκαφές ένα πολύ μικρό ποσοστό της έχει ανασκαφεί πλήρως. 48

49 ΥΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ. 2.ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ: 2.1 Το Λιμανάκι της κάτω Πάφου Πρόκειται για ένα από τα αρχαία λιμάνια της Κύπρου, με τον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο να εφάπτεται, να «εισχωρεί» κατ ακρίβεια στο ίδιο το λιμάνι. Στον αρχαιολογικό αυτό χώρο και σε μικρή σχετικά απόσταση βρίσκεται και ο Φάρος της Πάφου. Σε μια περιδιάβαση στο λιμανάκι κατά μήκος του κυματοθραύστη μετά το ιστορικό Κάστρο, μπορεί εύκολα ο επισκέπτης να «ψηλαφίσει» τα απομεινάρια του αρχαίου κυματοθραύστη. Ο χώρος του λιμανιού είναι ο ίδιος χώρος, όπου ο βασιλιάς Νικοκλής έκτισε τα πρώτα λιμενικά έργα λίγο μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και το λιμάνι ο χώρος από όπου ο Απόστολο Παύλος απέπλευσε συνεχίζοντας την περιοδεία του για εξάπλωση του χριστιανισμού. Το αρχαίο λιμενικό συγκρότημα, όπως και το αντίστοιχο σύγχρονό του, βρισκόταν στην υπήνεμη πλευρά του ακρωτηρίου της Πάφου, μια προέκταση δηλαδή της ξηράς η οποία δημιουργούσε ένα μεγάλο φυσικό αγκυροβόλιο. Ο βασιλιάς της Πάφου Νικοκλής, βελτίωσε το φυσικό αγκυροβόλιο της πόλης, κτίζοντας δύο κυματοθραύστες από την παραλία για να δημιουργήσει μια εσωτερική λεκάνη μέσα στον ήδη προστατευόμενο κόλπο του λιμανιού. Το σημαντικό ρόλο που το λιμάνι της Πάφου διαδραματίζει τοποθετείται από τους ερευνητές στην εποχή των Πτολεμαίων. Μετά το 312 π.χ. φαίνεται ότι ο Πτολεμαίος έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη νέα πόλη της Δυτικής Κύπρου και κατασκεύασε το λιμάνι της. Συνέχισε τα βελτιωτικά έργα που είχε αρχίσει ο Νικοκλής και προχώρησε στην κατασκευή του τεχνητού λιμανιού, κτίζοντας οχυρώσεις πάνω στους κυματοθραύστες δημιουργώντας έτσι ένα κλειστό λιμάνι. Οι κυματοθραύστες ενισχύθηκαν, ένας στην δυτική μεριά του λιμανιού και ένας άλλος στην ανατολική, με την είσοδο προς τα νοτιοανατολικά. Λίγα είναι γνωστά για τους μετέπειτα χρόνους, αλλά φαίνεται ότι το λιμάνι της Πάφου παρακμάζει κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Κατά τη διάρκεια όμως της δεύτερης χιλιετίας π.χ., τα πράγματα παρουσιάζουν σημαντικές αλλαγές. Η πρωτεύουσα του νησιού μεταφέρεται από τη Σαλαμίνα στη Πάφο. Η ρωμαϊκή κατάκτηση της Κύπρου βρίσκει το λιμάνι της Πάφου εν μέρει φραγμένο. Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο το λιμάνι της Πάφου βελτιώθηκε και διορθώθηκε, μάλιστα ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αύγουστος έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Πάφο και το λιμάνι της, χαρακτηρίζοντάς το «σημαντικό λιμάνι κατά μήκος των θαλασσίων οδών από τη Ρώμη στη 49

50 συριακή ακτή και την Αίγυπτο αλλά και ως πρωτεύουσα του νησιού». Οι πηγές, κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής περιόδου, μιλούν για τριπλό λιμάνι (Σταδιασμός) που είναι ασφαλές με όλους τους ανέμους. Φαίνεται ότι η εσωτερική λεκάνη του λιμανιού ήταν χωρισμένη σε τρία αγκυροβόλια. Ενα αγκυροβόλιο για τα πλοία που εξυπηρετούσαν το εξωτερικό εμπόριο, ένα άλλο για μικρότερα σκάφη που εξυπηρετούν το τοπικό εμπόριο και ένας Ναύσταθμος για άλλες ανάγκες που κατά τον πολωνό καθηγητή Daszewski που είναι άριστος γνώστης του θέματος (διευθυντής για πολλά χρόνια των ανασκαφών στην Πάφο), πιστεύει ότι το τρίτο αγκυροβόλιο φιλοξενούσε τα πολεμικά πλοία που επισκέπτονταν το λιμάνι της Πάφου. Σήμερα, τα ίχνη από τις διάφορες κατασκευές του αρχαίου λιμανιού διατηρούνται κάτω από τη θάλασσα και το γεγονός ότι το σημερινό λιμάνι της Πάφου βρίσκεται ακριβώς στην ίδια τοποθεσία δυσχεραίνει την αρχαιολογική έρευνα. Συναισθανόμενη το βάρος της ευθύνης έναντι στην πολιτιστική κληρονομιά της χώρας, προσπάθησε η Αρχή με τα αναπτυξιακά της έργα να προσθέσει στο λιμανάκι της Πάφου, τα στοιχεία που αντανακλούν το σημερινό επίπεδο τεχνολογίας χωρίς όμως να αλλοιώσει την ιστορία του. Διατηρήθηκαν στο χερσαίο χώρο, τα στοιχεία της παλιάς αρχιτεκτονικής και δημιουργήθηκε ένα έργο που σέβεται την ιδιαιτερότητα του χαρακτήρα του λιμανιού αλλά και προσθέτει στη δυναμική καθ όλα ανάπτυξη της ίδιας της πόλης και της επαρχίας. Οσο αφορά το υδάτινο χώρο, το 1989 άρχισε η υλοποίηση ενός προγράμματος γενικής ανάπτυξης του λιμανιού της Πάφου, που περιλάμβανε την κατασκευή νέου κρηπιδώματος 100 μ., την ενδυνάμωση και ανακατασκευή του κυματοθραύστη και την αναμόρφωση ολόκληρου του μετώπου στη βορειοδυτική πλευρά του λιμανιού. Η κατασκευή του κρηπιδώματος ικανοποίησε σε κάποιο βαθμό τις αυξανόμενες ανάγκες τόσο των μικρών αλιευτικών σκαφών όσο και των ιδιωτικών σκαφών αναψυχής ως επίσης και των σκαφών κρουαζιέρας τα οποία άρχισαν τη δεκαετία του 90 δειλά-δειλά να δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Ο κυματοθραύστης, εκτός από την προστασία που προσφέρει στο λιμενικό χώρο ήταν μια αναγκαιότητα για την προστασία του αρχαίου κάστρου. Παράλληλα κατέστη έτσι δυνατόν να κατεδαφιστεί ο υφιστάμενος τοίχος ώστε να δημιουργηθεί η ευκαιρία στους επισκέπτες να αγναντεύουν το ανοιχτό πέλαγος πίσω από το κάστρο και να επανέλθει σε κάποιο βαθμό η αρχική μορφή της περιοχής. Μεταξύ των ετών έγινε η ανάπλαση του χερσαίου χώρου του λιμανιού που 50

51 περιλάμβανε την δημιουργία υπαίθριων πλακόστρωτων χώρων σ όλο το μήκος του χερσαίου χώρου μέχρι το νοτιοανατολικό άκρο του λιμανιού συμπεριλαμβανομένης και της πλατείας του Κάστρου. Διαμορφώθηκε επίσης ενδιαφέρων ειδικός αμφιθεατρικός χώρος βόρεια του Κάστρου απ όπου κάποιος απολαμβάνει εξαιρετική θέα και στις 4 πλευρές του ορίζοντα, του Κάστρου και του λιμανιού. Εγινε επίσης αναμόρφωση των υφιστάμενων αποθηκών και δημιουργήθηκαν εστιατόριο, καφετέρια, καταστήματα και μία μεγάλη αίθουσα για πολιτιστικές εκδηλώσεις. Εχουν δημιουργηθεί ακόμα δύο νέες πλατείες μεταξύ του συνεχόμενου μετώπου κτιρίων ούτως ώστε να υπάρχει σύνδεση του αρχαιολογικού χώρου με το λιμανάκι. Η Αρχή στην ανάπλαση του χερσαίου χώρου κατάφερε να διατηρήσει την υφιστάμενη αρχιτεκτονική μορφή και τα παλιά στοιχεία των κτιρίων. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι δεν προέβη στην αξιοποίηση των κτιρίων με βάση οικονομικά και μόνο κριτήρια, όπως ίσως θα αναμένετο, αλλά έχει ξοδέψει αξιοσέβαστο ποσό για εξωραϊσμό και διαμόρφωση χώρων και εγκαταστάσεων πέραν αυτών που η ίδια εκμεταλλεύεται. Γι αυτό, μεταξύ άλλων, κατασκεύασε και τοποθέτησε ομοιόμορφα ξύλινα σκιάδια μπροστά από τα ιδιωτικά καταστήματα έτσι ώστε να υπάρχει ενιαία ομοιόμορφη κατασκευή και να αποφευχθούν οι ασχήμιες που υπήρχαν όπου κάθε ιδιώτης επιχειρηματίας είχε τα δικά του ποικιλόμορφα σκιάδια. Η υφιστάμενη πλατεία του Κάστρου επεκτάθηκε σε μεγάλο βαθμό προς την νοτιοανατολική πλευρά και δόθηκε η ευκαιρία πρόσβασης στους πεζούς από τη μια μέχρι την άλλη άκρη του λιμανιού. Ανακατασκευάστηκε επίσης στην προηγούμενη μορφή της (ξύλο και μέταλλο), η παλιά αποβάθρα η οποία ύστερα από βομβαρδισμούς κατά την διάρκεια της τούρκικης εισβολής το 1974 είχε καταστραφεί. Πρόσφατα δε, εγκαταστάθηκε πλωτή αποβάθρα η οποία μαζί με την ξύλινη αποβάθρα αύξησαν σε σημαντικό βαθμό την ικανότητα πρόσδεσης του λιμανιού. Στη νότια πλευρά του λιμανιού ελλιμενίζονται η Λιμενική και Ναυτική Αστυνομία και τα επαγγελματικά σκάφη αλιείας. Τα σκάφη για μικρές κρουαζιέρες βρίσκονται στην δυτική πλευρά του λιμανιού. Στο χώρο του λιμανιού στεγάζεται το Τμήμα Τελωνείων, το Τμήμα Αλιείας και Θαλάσσιων Ερευνών και η Λιμενική και Ναυτική Αστυνομία, τα βάθη του λιμανιού κυμαίνονται από 2 μέχρι 4 μέτρα. 51

52 Εικόνα 3: Το λιμανάκι της Κάτω Πάφου 2.2Τάφοι των Βασιλέων Η νεκρόπολη της Νέας Πάφου βρίσκεται στο βόρειο και ανατολικό τμήμα της πόλης, ακριβώς έξω από τις οχυρώσεις. Το βόρειο τμήμα αυτής της τεράστιας νεκρόπολης είναι γνωστό ως οι «Τάφοι των Βασιλέων» και καλύπτει μια έκταση 1.2 τ.χλμ. περίπου. Το όνομά τους οφείλεται στη μεγαλοπρέπεια των ταφικών μνημείων και την αρχαιοπρέπεια που εκπνέει ο δωρικός ρυθμός που εμφανίζεται σε μερικά από αυτά. Οι Τάφοι των Βασιλέων φαίνεται ότι αποτελούσαν χώρο ταφής των μελών της πολιτικής και διοικητικής ελίτ της πρωτεύουσας της Κύπρου υπό το κράτος των Πτολεμαίων. Το νεκροταφείο ήταν σε χρήση από την ελληνιστική μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή (2ος π.χ. αι.-2ος αι. μ.χ.). Οι τάφοι χρησιμοποιήθηκαν και από τους πρώτους χριστιανούς, ενώ μερικοί από αυτούς, αφού τροποποιήθηκαν κατάλληλα, χρησιμοποιήθηκαν και κατά το Μεσαίωνα από τρωγλοδύτες. Παράλληλα ο χώρος αποτελούσε ένα διαχρονικό λατομείο. Οι Τάφοι των Βασιλέων συλήθηκαν τουλάχιστον από το 19ο αιώνα. Ανασκαφές άρχισαν κατά την περίοδο , συνεχίστηκαν με διακοπές από το 1937 μέχρι το 1951, ενώ από το 1977 άρχισε η συστηματική ανασκαφική έρευνα της νεκροπόλεως, μέχρι το Στο χώρο υπάρχουν τάφοι διαφόρων τύπων: απλοί λακκοειδείς σκαμμένοι στο βράχο, θαλαμοειδείς που αποτελούνται από το δρόμο και από έναν ή δύο ταφικούς θαλάμους που περιέχουν νεκρικές θήκες και, τέλος, τάφοι με περίστυλο αίθριο. Αυτοί είναι και οι πιο εντυπωσιακοί. Αποτελούνται από μια μεγάλη υπόγεια υπαίθρια αυλή ορθογώνιου σχήματος, λαξευμένη στο φυσικό βράχο. Οι στοές που περιβάλλουν την αυλή υποβαστάζονται από 52

53 ασβεστολιθικούς κίονες δωρικού ρυθμού. Οι νεκρικοί θάλαμοι και οι νεκρικές θήκες είναι λαξευμένοι στις πλευρές των στοών. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι τάφοι αυτοί έφεραν τοιχογραφίες, κατά το πρότυπο των αντίστοιχων τάφων της Μακεδονίας, τόπου καταγωγής των Πτολεμαίων. Τα πλησιέστερα ταφικά παράλληλα τα συναντούμε στην επίσης πτολεμαϊκή νεκρόπολη του Μουσταφά Πασιά στην Αλεξάνδρεια. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία και στα δύο κοιμητήρια είναι ελληνικά και προέρχονται από το πρότυπο της ελληνιστικής οικίας, ενώ η ναόσχημη πρόσοψη του τάφου αρ. 8 παραπέμπει στους γνωστούς μακεδονικούς τάφους της Βεργίνας στη Μακεδονία. Οι «Τάφοι των Βασιλέων» είναι γνωστοί και ως «Πολιτεία των Νεκρών», καθώς μοιάζει με φάντασμα πολιτείας η οποία, μισοκρυμμένη στο χώμα, προβάλλει τους σκαλισμένους στο βράχο διαδρόμους της, τις τετράγωνες αυλές της, τις δωρικές της κολόνες και τις ξεσκέπαστες αίθουσες με τους κίονες, στο φως του ήλιου. Πολλοί από τους λαξεμένους στο βράχο τάφους είχαν εσωτερικούς χώρους διακοσμημένους με τοιχογραφίες και ζωγραφιές, που απεικόνιζαν τις χαρές του πάνω κόσμου, όπως μοτίβα λουλουδιών αλλά και γλυπτά, σαν τον μαρμάρινο λέοντα που βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Πάφου. Στους τάφους βρέθηκαν πολλά και πλούσια αναθήματα, όπως πολύτιμα χρυσά περιδέραια, δακτυλίδια με μορφή φιδιών και άλλα κοσμήματα, αλλά και νομίσματα και αγγεία, πουαποδεικνύουν, αναμφίβολα, ότι οι τάφοι αυτοί προορίζονταν για βασιλικές ταφές. Οι «Τάφοι των Βασιλέων» αποτελούν το πλέον εντυπωσιακό παράδειγμα αρχιτεκτονικής στην πόλη της Νέας Πάφου και αντικατοπτρίζουν τον πλούτο και τον υψηλό βαθμό τέχνης στον οποίο είχε φθάσει η Ελληνιστική Πάφος. Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος»α Γ. Μαραγκού.σελ 72 Εικόνα 4: Τάφοι των Βασιλέων 53

54 2.3 Το Μεσαιωνικό φρούριο της Πάφου. Πάνω από το γραφικό λιμανάκι της Πάφου, το θέρετρο κυριαρχεί μνημειώδη οχυρώσεις. Είναι ο μόνος επιζών πύργος Φρούριο της Πάφου, που χτίστηκε από τους Βυζαντινούς στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας. Σε περίοδος της Τουρκοκρατίας το φρούριο έχασε τη σημασία του ως ένα οχύρωση και χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή. Ποια αντικατέστησε οι Τούρκοι Βρετανοί που χρησιμοποιείται στην ίδια κατάσταση. Σήμερα είναι ένα από τα κύρια αξιοθέατα της Πάφου.Etienne ντε Λουζινιάν - ένας απόγονος των Λουζινιανών βασιλέων της Κύπρος, η Δομινικανή μοναχός, τοποτηρητή Επίσκοπος στη Λεμεσό το 1562 και ιστορικός ο οποίος έχει γράψει ένα τρίτομο βιβλίο Κύπρος ιστορία - έγραψε ότι στην ακτή της Κύπρος»είχε δύο πολύ ισχυρές Κάστρο, των οποίων οι τοίχοι είναι πάντα βρέχεται από τα κύματα. "Ένας από αυτούς ήταν το Κάστρο της Πάφου. Το κάστρο βρίσκεται στο λιμάνι της Πάφου. Το λιμάνι χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Πληροφορίες σχετικά με το πότε ο χώρος ήταν χτίστηκε το πρώτο κάστρο υποτίθεται ότι είναι μάλλον θυμίζει Σκοπιά δεν είναι διαθέσιμη. Πολύ αργότερα, το 1222, κατασκευάστηκε σε δύο Λουζινιάν πύργους φρουράς που προστάτευε το λιμάνι. Το 1373 οι Γενουάτες Πάφου υπό πολιορκία, και ένα χρόνο υπερασπιστές του φρουρίου απέκρουσε με επιτυχία τις επιθέσεις τους, αλλά στη συνέχεια πέρασε μετά την πτώση Αμμοχώστου.18 χρόνια αργότερα, το 1391, που επλήγησαν από τις επιθέσεις Γενουάτες ο πύργος αναστηλώθηκε από τον βασιλιά της Ι. Ιακώβ Κύπρος Το 1473 το φρούριο οχυρώθηκε, και σχεδόν εκατό χρόνια πίσω καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια της σύλληψης του νησιού από τους Τούρκους (1570), και πάλι αποκατασταθεί Το 1592, ο Τούρκος διοικητής του νησιού της Κύπρος - Ahmed Bey. Ο πρώτος όροφος του φρουρίου ένα σαλόνι με πέτρινο θόλο, και τα δωμάτια και στις δύο πλευρές της αίθουσας χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ως φυλακές. Πάνω από συνοδούς τοποθετούνται πυροβολικό, και από την άνω περιοχή του φρουρίου, όπου από τις σκάλες, έγιναν παρατηρήσεις ή επιθέσεις. Κεντρική αίθουσα ο τελευταίος όροφος ήταν το τζαμί φρουρά. Σε κατά τη διάρκεια της βρετανικής κατοχής του νησιού φρούριο χρησίμευε ως αποθήκη του αλατιού.το 1935, το κάστρο ανακηρύχθηκε ένα σημαντικό αξιοθέατα της Πάφου. Το φρούριο, στη σημερινή του μορφή, είναι σχετικά καλά διατηρημένο. Οι διαστάσειςτου είναι 33 μέτρα μήκος και 17 πλάτος. Είναι διώροφο και έχει ύψος 21 μέτρα. Στηνοροφή 54

55 διαθέτει περιτείχισμα ύψους 2 μέτρωνστο οποίο αναπτύσσονται κατά διαστήματα επάλξεις (πολεμίστρες), από τις οποίεςέβαλλαν οι υπερασπιστές του φρουρίου. Οι επάλξεις ενισχύονταν και με την τοποθέτηση κανονιών, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την αναφορά σε αυτά, του Ισπανού Καταλανού περιηγητή AliBey, το Στην οροφή τουκάστρου ξεχωρίζειτο ανώγειο που έχει ύψος 4,5 μέτρα και καλύπτειέκταση περίπου 13 x7 μέτρων. Μπαίνοντας στο μνημείο υπάρχει ένα ευρύχωρο σταυροειδή διάδρομο. Στο δάπεδο του οριζόντιου άξονα είναι δύο στόμια μαγκανοπήγαδων, που χρησίμευαν άλλοτε για την αποθήκευση πόσιμου νερού. Στα δύο άκρα του οριζόντιου άξονα (αριστερά και δεξιά) φαίνονται δύο φωταγωγοί και δύο όμοιες πτέρυγες. Στο κατώγειο υπάρχουν τέσσερα σκοτεινά, υγρά και ανήλιαγα δωμάτια, που εφάπτονται στο σταυροειδή διάδρομο. Επί Τουρκοκρατίας χρησίμευαν ως φυλακές βαρυποινιτών. Χρησιμοποιώντας την πέτρινη σκάλα, που βρίσκεται ακριβώς απέναντι στην είσοδο και δίπλα από το γραφείο του φύλακα μπορεί κανείς να ανέβειτα τριάνταένα συνολικά (πέτρινα και ξύλινα) σκαλοπάτιαγια που φτάνουν στην ταράτσα. Από εκεί ψηλά η θέα είναι πανοραμική. Ο φρουρός θα παρακολουθούσε κάθε κίνηση σε μια μεγάλη ακτίνα και θα εντόπιζε τα εχθρικά πλοία, προλαβαίνονταςδυσάρεστες καταστάσεις. Κατά τα τελευταία χρόνια, το κάστρο χρησιμεύει ως η θέση για το ετήσιο φεστιβάλ που πραγματοποιήθηκε εκεί το Σεπτέμβριο. Αυτό το μεσαιωνικό φρούριο χρησιμοποιείται ως αρχαίο ελληνικό θέατρο του Skene του - όπου ηθοποιοί ντύνονται μπροστά από εκπροσώπηση..αριστείδου Α Δρ. Το φρούριο της Πάφου Λευκωσία 1975 Αριστείδου Α Δρ. Το φρούριο της Πάφου Λευκωσία 1975 Εικόνα 5: Το Μεσαιωνικό φρούριο της Πάφου 55

56 2.4 Η Παλαίπαφος (Κούκλια) Εικόνα 6: Το Μεσαιωνικό φρούριο της Πάφου με το λιμανάκι Η πόλη της Παλαιπάφου καταλάμβανε το χώρο του σημερινού χωριού Κούκλια, το οποίο βρίσκεται κοντά στις εκβολές του ποταμού Διάριζου, 16 χιλιόμετρα ανατολικά της σημερινής πόλης της Πάφου. Η Παλαίπαφος και η γύρω περιοχή σχετίζονται με μια πανάρχαια λατρευτική παράδοση που συνδέεται με τη «Μεγάλη θεά» της γονιμότητας, την μετέπειτα Αφροδίτη, η οποία φαίνεται ότι λατρευόταν στην Κύπρο ήδη από τη Χαλκολιθική περίοδο ( π.χ.). Η παράδοση αναφέρει ως ιδρυτή του ιερού και πρώτο ιερέα το μυθικό Κύπριο βασιλιά Κινύρα, ένας δεύτερος μύθος συνδέει την ίδρυση της πόλης και του ιερού με τον Αγαπήνορα, βασιλιά της Τεγέας, στην Αρκαδία της Πελοποννήσου. Οι δύο εκδοχές περιέχουν έναν πυρήνα ιστορικής αλήθειας που αποδεικνύεται από τα ανασκαφικά δεδομένα: την ύπαρξη ενός οικισμού της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, πριν την έλευση των Αχαιών, οι οποίοι με την άφιξή τους υιοθέτησαν την τοπική θεά της γονιμότητας. Από τις αρχές της γεωμετρικής περιόδου μέχρι το τέλος της κλασσικής περιόδου η Παλαίπαφος παρέμεινε το μεγαλύτερο αστικό και θρησκευτικό κέντρο της δυτικής Κύπρου. Όταν ο τελευταίος βασιλιάς της Παλαιπάφου, Νικοκλής, μετέφερε στα τέλη του 4ου αιώνα π.χ. την έδρα του στη Νέα Πάφο, η πόλη διατήρησε την σπουδαιότητά της χάρη στη λατρεία της Αφροδίτης. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο το ιερό έγινε το κέντρο του «Κοινού των Κυπρίων» που καταγινόταν με θρησκευτικά ζητήματα και τη λατρεία του ρωμαίου αυτοκράτορα, ενώ παράλληλα είχε τον έλεγχο της κοπής χάλκινων νομισμάτων στο νησί. Οι θρησκευτικές και πολιτιστικές δραστηριότητες στο ιερό της Παλαιπάφου διακόπηκαν τον 4ο αιώνα μ.χ., με τη διάδοση του χριστιανισμού στο νησί. Κατά τη μεσαιωνική περίοδο η Παλαίπαφος, που άλλαξε 56

57 το όνομά της σε Κουβούκλια, ξαναβρήκε την παλιά της αίγλη και έγινε το κέντρο της περιφερειακής διοίκησης και επίβλεψης της παραγωγής ζάχαρης. Η περιοχή της Παλαιπάφου έγινε από πολύ νωρίς (ήδη από το 16ο αιώνα) στόχος των κυνηγών θησαυρών. Η δραστηριότητα αυτή συνεχίστηκε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ οι συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες άρχισαν κατά την περίοδο από τη Βρετανική Αρχαιολογική Αποστολή, υπό τη διεύθυνση των J.H. Iliffe και T.B. Mitford. Από το 1966 τις αρχαιολογικές έρευνες στην Παλαίπαφο ανάλαβε το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια της Κωνστάνζης (μέχρι το 1972) και της Ζυρίχης (από το 1973 μέχρι σήμερα), υπό τη διεύθυνση των FranzGeorgMaier και της M.-L. VonWartburg. Παράλληλα με τις ξένες αποστολές το Τμήμα Αρχαιοτήτων ερεύνησε μεγάλο αριθμό τάφων στην ευρύτερη περιοχή. Το Σεπτέμβριο του 1980 η Παλαίπαφος, μαζί με τη Νέα Πάφο, εντάχθηκαν στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκούσελ Πέτρα του Ρωμίου Ένα από τα πιο λατρεμένα μέρη στα νοτιοδυτικά της Κύπρου. Εκεί όπου η απέραντη ομορφιά συναντά το μύθο και την παράδοση. Ο χώρος που μας φέρνει αμέσως στη σκέψη το σημείο που γεννήθηκε η Αφροδίτη, που μας μαγεύει με το απέραντο γαλάζιο του ουρανού και της θάλασσας. Ας μελετήσουμε αρχικά την περιοχή πρώτα από γεωλογικής και ιστορικής άποψης και μετά ας δούμε τους μύθους και τις παραδόσεις που σχετίζονται με το χώρο αυτό. Η περιοχή του Εθνικού Δασικού Πάρκου της Πέτρας του Ρωμιού έχει έκταση δεκαρίων και οριοθετείται από το σύνορο των επαρχιών Πάφου και Λεμεσού στα ανατολικά, το Χαποτάμι στα δυτικά και την ακτογραμμή στα νότια ενώ το βόρειο όριο της κυμαίνεται από δύο μέχρι δέκα χιλιόμετρα από την ακτή στο εσωτερικό. Με βάση τη μελέτη του Ε. Τσιολάκη, γεωλογικά η περιοχή διαμορφώνεται από πετρώματα με διαφορετικές μηχανικές ιδιότητες και ειδικότερα σ ότι αφορά την αντίσταση τους στη διάβρωση και αποσάθρωση. Πετρώματα όπως μπεντονιτικές αργίλους, λάβες, ασβεστόλιθους, χαλαζιακούς ψαμμίτες, αργιλικούς σχιστόλιθους με κερατόλιθους, σερπεντινίτες, πυροξενίτες, γάββρους, κρητίδες και μάργες, με τα ανθεκτικότερα να βρίσκονται πάνω από τα πολύ μαλακά και κατακερματισμένα πετρώματα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η περιοχή να παρουσιάζει ένα 57

58 ποικιλόμορφο ανάγλυφο που χαρακτηρίζεται από στρογγυλεμένους λόφους οι οποίοι διασχίζονται από βαθιές κοιλάδες με απότομες πλαγιές ενώ το υδρογραφικόδίκτυο της περιοχής παρουσιάζει βλάστηση με δέντρα. Η ευρύτερη περιοχή της Πέτρας του Ρωμιού είναι μία πολύπλοκη γεωλογικά περιοχή στην οποία απαντώνται από τους στρωματογραφικά κατώτερους προς τους στρωματογραφικά ανώτερους οι ακόλουθοι γεωλογικοί σχηματισμοί: πετρώματα του συμπλέγματος Μαμωνιών, του φιολιθικού συμπλέγματος του Τροόδους, των σχηματισμών της Κανναβιού, των Λευκάρων, της Πάχνας, καθώς και Πλειο-Πλειστοκαινικές θαλάσσιες και Αλλουβιακές αποθέσεις. Ο ασβεστόλιθος της Πέτρας του Ρωμιού εμφανίζεται σε ανεξάρτητα τεμάχια ποικίλου μεγέθους, από πέντε έως εκατό μέτρα, στην ίδια περιοχή όπου εμφανίζονται και οι λάβες της Φασούλας, αφού είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με αυτές. Πρόκειται για λευκό ανακρυσταλλωμένο υφαλογενή ασβεστόλιθο. Τα πλείστα κομμάτια παρουσιάζουν επιφάνειες ολίσθησης γεγονός που υποδηλώνει ότι έχουν κερματισθεί και μετακινηθεί. Κομμάτια με χαμηλό βαθμό ανακρυστάλλωσης εξακολουθούν να διατηρούν απολιθώματα κυρίως κοράλλια, φύκια, θραύσματα οστράκων και τρηματοφόρα. Άλλα κομμάτια, όπως της Πέτρας του Ρωμιού, αποτελούνται από ανακρυσταλλωμένα ασβεστολιθικά λατυποπαγή. Στην συγκεκριμένη τοποθεσία έχει ανευρεθεί το απολίθωμα του ελασματοβραχίου Halobia το οποίο προσδιορίζει την ηλικία των 210 εκατομμυρίων χρόνων. Η γεωλογική ιστορία της Κύπρου φτάνει λοιπόν τόσο πίσω στο παρελθόν όσο και η εναπόθεση ιζημάτων κυρίως βαθιών αλλά και αβαθών θαλασσών, στο περιθώριο της Αφρικανοαραβικής ηπείρου (περιλαμβάνει Αφρική και Αραβία). Την ίδια περίοδο βορειότερα (νότια της σημερινής θέσης της Κύπρου) αρχίζει έντονος τεκτονισμός με το σχηματισμό ρηξιγενούς τάφρου και την έναρξη της διεύρυνσης του φλοιού του ωκεανού, με αποτέλεσμα την έκχυση των λαβών της ομάδας του Διαρίζου (σχηματισμός της Φασούλας). Η χημική σύσταση των λαβών αυτών είναι παρόμοια με εκείνη των λαβών που σχηματίζουν ενδοωκεάνια ηφαιστειακά νησάκια, στην περιφέρεια των οποίωνσχηματίζονται υφαλογενείς ασβεστόλιθοι, δηλ. ο σχηματισμός της Πέτρας του Ρωμιού. Ταυτόχρονα σε ορισμένες περιοχές μακριά από τα νησάκια αρχίζει η εναπόθεση πελαγικών ιζημάτων, η οποία συνεχίζεται και μετά τον τερματισμό της ηφαιστειακής δράσης, ενώ στο περιθώριο της ηπείρου (νότια της σημερινής θέσης της Κύπρου) συνεχίζεται η εναπόθεση ιζημάτων (ομάδα Αγίου Φωτίου) με ηλικία 95 εκατομμυρίων χρόνων Ο χώρος αυτός προσελκύει εκατοντάδες επισκέπτες καθημερινά, οι οποίοι μαγεύονται από το ειδυλλιακό αυτό τοπίο και συναρπάζονται από τις ιστορίες και παραδόσεις,που σχετίζονται με την περιοχή. Ταυτόχρονα απολαμβάνουν τις ομορφιές της φύσης εξερευνώντας τα μονοπάτια 58

59 της περιοχής. Αρχίζοντας πρώτα με την παράδοση, ο χώρος αυτός συνδέεται με την Πέτρα του Ρωμιού (του Έλληνα) και κατ επέκταση με το Ρωμιό ήρωα Διγενή Ακρίτα. Ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας είναι ο γνωστότερος από τους ήρωες των ακριτικών τραγουδιών και πρωταγωνιστής ενός έμμετρου αφηγηματικού έργου του 11ου-12 ου αι., το οποίο είναι γνωστό ως Έπος του Διγενή Ακρίτα. Σύμφωνα με το μύθο ο Βασίλειος ήταν ένας από τους Ακρίτες, τους φρουρούς των Βυζαντινών συνόρων που απέκτησε το προσωνύμιο Διγενής εξαιτίας της εθνικής καταγωγής του: η μητέρα του ήταν κόρη βυζαντινού στρατηγού και ο πατέρας του εμίρης από την Συρία. Η κυπριακή παράδοση θέλει τον Διγενή Ακρίτα να παλεύει με το Χάροντα στα Βουνά του Πενταδακτύλου (οροσειρά στα βόρεια της Κύπρου) ή να προσπαθεί να προστατέψει την Κύπρο από τις αραβικές επιδρομές. Σε μια τέτοια προσπάθεια λοιπόν, ξερίζωσε με τη χερούκλα του μία τεράστια πέτρα από την οροσειρά και την έριξε προς τα νοτιοδυτικά παράλια. Το πέτρωμα του τεράστιου βράχου που βρίσκεται εν μέρει στη θάλασσα και εν μέρει στη ξηρά ταιριάζει με το πέτρωμα του Πενταδακτύλου. Ο ευρύτερος σχετίζεται και με μια δεύτερη ιστορία. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία είναι το μέρος της γέννησης της θεάς του Έρωτα και της Ομορφιάς, της θεάς Αφροδίτης. Σύμφωνα με το μύθο, η θεά γεννήθηκε από το σπέρμα του Ουρανού όταν τα γεννητικά του όργανα, «τα αμελέτητα» όπως έγραψε ο Ησίοδος στο έργο του «Θεογονία», έπεσαν στη θάλασσα, μετά τον ακρωτηριασμό που του προκάλεσε ο Κρόνος. Έτσι «αναδύθηκε» στον αφρό της θάλασσας, η Αναδυόμενη Αφροδίτη. Τότε ο Ζέφυρος την πήρε στα Κύθηρα και μετά την έφερε στις ακτές εδώ της Κύπρου, γι αυτό και αποκαλείται και Κύπριδα Αφροδίτη. Χώροι που βρίσκονται σχετικά κοντά στην Πέτρα του Ρωμιού είναι η Νέα Πάφος, ο Χαλκολιθικός Οικισμός της Λέμπας, η Γεροσκήπου (άλλοτε ο Ιερός Κήπος αφιερωμένος στη θεά) και το ιερό της θεάς Αφροδίτης, γνωστό στο πανελλήνιο, στα Κούκλια, περιοχή της αρχαίας πόλης της Πάφου που είναι γνωστή ως Παλαίπαφος. Πολλά επίσης τα φυτά και τα κογχύλια που συνδέονται με την ξεχωριστή αυτή θεά. Μερικά από τα φυτά που υπάρχουν στο νησί είναι και συνδέονται με τηναφροδίτη είναι: η άγρια τριανταφυλλιά (rosacanina), το αγαπημένο για το άρωμα του λουλούδι της θεάς, η ροδιά (punicagranatum), που συμβολίζει τη γονιμότητα και την ευημερία, η ρίγανη (origanumdictamnus), που έχει θεραπευτικές ιδιότητες. Την χρησιμοποίησε η θεά για να θεραπεύσει τις πληγές του ήρωα του Τρωικού πολέμου, Αινεία. Για όσους αγαπούν την οδοιπορία, το τμήμα δασών έχει εγκαινιάσει το Μονοπάτι της Φύσης, που συνδέεται με το ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4, το οποίο αρχίζει πάνω από το «περίπτερο» και οδηγεί ψηλά σε σημείο θέας, βορειοανατολικά της Πέτρας του Ρωμιού. Το μήκος του μέχρι αυτό το σημείο 2 χλμ. Μπροστά από το περίπτερο δημιουργήθηκε υπόγεια διάβαση που οδηγεί με ασφάλεια, κάτω στην παραλία, στην Πέτρα του Ρωμιού. 59

60 Ο χώρος της Πέτρας του Ρωμιού και γενικά οι ιστορίες που σχετίζονται με την Αφροδίτη έχουν δώσει έμπνευση σε πάρα πολλούς καλλιτέχνες, ποιητές και ζωγράφους, από την αρχαιότητα ως σήμερα. Ακόμη ο Ιταλός ζωγράφος της Αναγέννησης Σάντρο Μποτιτσέλι που έχει αποδώσει με τα χρώματα και τον δικό του ξεχωριστό τρόπο τη Γέννηση της Αφροδίτης, έργο που βρίσκεται στο μουσείο της Φλωρεντίας Η τοπική παράδοση υποδεικνύει πάντως πως εάν κολυμπήσει κανείς γύρω από την Πέτρα του Ρωμιού, τα μεσάνυχτα, με πανσέληνο και τελείως γυμνός, θα κερδίσει την αιωνιότητα και θα μείνει για πάντα νέος!πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος»α Γ. Μαραγκού.σελ 30 Εικόνα 7: Η Πέτρα του Ρωμιού 2.6.1Ο Ναός της Αφροδίτης Η Παλαίπαφος και η γύρω περιοχή σχετίζονται με μια πανάρχαια λατρευτική παράδοση που συνδέεται με τη «Μεγάλη θεά» της γονιμότητας, την μετέπειτα Αφροδίτη, η οποία φαίνεται ότι λατρευόταν στην Κύπρο ήδη από τη Χαλκολιθική περίοδο ( π.χ.). Η Παλαίπαφος, που σημαίνει παλιά Πάφος, ήταν ένα από τα πιο τιμημένα προσκυνηματικά κέντρα του αρχαίου ελληνικού κόσμου και, κάποτε, πόλη-βασίλειο της Κύπρου. Εκεί έστεκε το περίφημο ιερό της Αφροδίτης, τα αρχαιότερα ερείπια του οποίου χρονολογούνται από το 12ο αιώνα π.χ. Το Ιερό της Αφροδίτης ήταν ένα από τα σημαντικότερα και πιο ξακουστά θρησκευτικά κέντρα του αρχαίου κόσμου. Τα (ομολογουμένως φτωχά) κατάλοιπα του Ιερού περιλαμβάνουν δύο ομάδες κτιρίων. Στα νότια σώζεται το αρχαιότερο ιερό, το Ιερό Ι, που χρονολογείται γύρω στα 60

61 τέλη της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Αποτελείται από μια υπαίθρια αυλή (το τέμενος), που ήταν περίκλειστη με μεγαλιθικούς τοίχους, και μια στοά στο κέντρο της οποίας φυλασσόταν ο κωνικός βαίτυλος, σύμβολο της δύναμης της Μεγάλης Θεάς. Σημειώνεται ότι η λατρεία της Θεάς στην Παλαίπαφο ήταν ανεικονική. Ο λατρευτικός βαίτυλος διατηρήθηκε και στο ρωμαϊκό Ιερό ΙΙ, που οικοδομήθηκε στα βόρεια του προηγούμενου και χρονολογείται στα τέλη του 1ου αιώνα ή στις αρχές του 2ου αιώνα μ.χ. Το Ιερό ΙΙ περιλαμβάνει μια εσωτερική υπαίθρια αυλή (το τέμενος), που πλαισιώνεται στη νότια, ανατολική και βόρεια πλευρά της από καλυμμένες στοές. Οι ανασκαφές έδειξαν ότι τα οικοδομήματα του Ιερού υπέστησαν σοβαρές ζημιές με το πέρασμα των αιώνων. Ήδη από τα τέλη του 4ουαι., το ιερό ρημάζει εξαιτίας του ειδωλολατρικού χαρακτήρα του.τον Μεσαίωνα τα ερείπια του χρησιμοποιούνται ως δομικά υλικά για την κατασκευή του διυλιστηρίου ζάχαρης, και πιθανόν της Μεσαιωνικής Έπαυλης. Παρ όλες τις μεταγενέστερες καταστροφές, οι ανασκαφείς διαπίστωσανότι η λατρεία δεν διακόπηκε γιαπερισσότερα από 1600 χρόνια από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού έως την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο. Τα κατάλοιπα στο χώρο του Ιερού διακρίνονται σε δύο οικονομικά σύνολα: νότια, το Ιερό 1 της Ύστερης Εποχής του Χαλκόυ που αποτέλεσε τον πρώτο μνημειακό χώρο λατρείας της Αφροδίτης, βόρεια, το Ρωμαϊκό Ιερό 2 που κτίστηκε στα τέλη του 1ουή στις αρχές του 2ουαιώνα. Ο επισκέπτης ερχόμενος από την Μεσαιωνική έπαυλη πρώτα συναντά στα δεξιά του το Ιερό 1. Ολόκληρη η νοτιοανατολική πλευρά καταστράφηκε στα χρόνια του Μεσαίωνα. Το σχέδιο και η αναδρομή του λατρευτικού κτίσματος σώζονται αρκετά ώστε να γνωρίζουμε ότι κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία το Ιερό αποτελούνταν από δύο μέρη: ένα υπαίθριο τέμενος και μια στεγασμένη αίθουσα. Το τέμενος διέθετε μνημειώδη περίφραξη από τεράστιους ασβεστόλιθους, από την οποία διατηρούνται ακόμη η δυτική και μέρος της νότιας πλευράς. Η είσοδος στο δυτικό τοίχο του περίβολου, απ όπου σκαλοπάτια οδηγούσαν κάτω στο εσωτερικό του τεμένους, είναι πιθανώς μεσαιωνική κατασκευή. Η κοίλη ασβεστολιθική πλάκα, ωστόσο, που ανακαλύφθηκε απέναντι από την είσοδο, κάτω από το μεταγενέστερο ρωμαϊκό πλακόστρωτο, χρονολογείται στη Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Αυτή η ρηχή δεξαμενή στο δάπεδο του τεμένους μπορεί να χρησίμευε για τον τελετουργικό καθαρμό των προσκυνητών ή για την απόθεση προσφορών. Στην αρχική του θέση ανάμεσα στη δεξαμενή και την αίθουσα, εξακολουθεί να βρίσκεται ένας πελεκημένος ασβεστόλιθος, πάνω στον οποίο τοποθετούσαν μάλλον κέρατα καθοσίωσης ή ένα τετράγωνο κιονόκρανο με βαθμιδωτές πλευρές. Η αίθουσα αποτελούσε το άδυτο του Ιερού της Ύστερης Εποχής του Χαλκού.Οι τοίχοι ήταν κτισμένοι από καλοδουλεμένες ορθογώνιες πελεκητές πέτρες. Αυτή τη στιγμή διατηρούνται μόνο οι κατώτεροι δόμοι του νότιου τοίχου.στην ανατολική και στην κεντρική πλευρά του Ιερού εκτείνονται δύο σειρές κατά μήκος από τετράγωνες βάσεις που στήριζαν τετράπλευρους 61

62 στύλους με περιτένειες. Στη στοά βρέθηκε ένας αμφορέας του 13ουή του 12 ου αι.π.χ.που σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο των Κουκλιών. Πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού.σελ 28 Εικόνα 8: Ο Ναός της Αφροδίτης Ρωμαϊκά κτίσματα δυτικά του Ιερού Στα δυτικά του Ιερού 2 αποκαλύφθηκαν τα ερείπια της μεγάλης ρωμαϊκής οικίας με εσωτερικό περιστύλιο. Κτίστηκε τον 1ο αι. και ανακατασκευάστηκε κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή εποχή. Τα δωμάτιά της διατάσσονται γύρω από ένα αίθριο με κιονοστοιχίες μεγάλος ανοιχτός χώρος στο κέντρο καλύπτεται από ψηφιδωτό. Κατάλοιπα από ψηφιδωτά δάπεδα διατηρούνται στο περιστύλιο και τα παρακείμενα δωμάτια.στα βορειοδυτικά τις ρωμαϊκής οικίας, ακριβώς έξω από τον σύγχρονο τοίχο που οριοθετεί το χώρο, ανακαλύφθηκαν και άλλες ρωμαϊκές οικίες. Πάνω στα ερείπιά τους κτίστηκε τον 16ο αι. το μικρό βυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου. Ήταν μονόχωρο και απέριττο και διέθετε μόνο μια ημικυκλική κόγχη. Αν και καταστράφηκε από φωτιά τον 18ο αι. σώζονται ακόμη κάποια πράγματα από αυτό.στα βορειοδυτικά του Άγιου Νικολάου βρέθηκαν τα ερείπια ακόμη μιας ρωμαϊκής οικίας, της Οικίας της Λήδας. Σε αυτή την Οικία το ψηφιδωτό δάπεδο της αίθουσας φαγητού διατηρείται σχεδόν ακέραιο. Το ψηφιδωτό αυτό στην μέση απεικονίζει τη Λήδα με τον κύκνο. Μούρεττος, Τ. (1998). ΚΥΠΡΟΣ: Το νησί της Αφροδίτης. Λευκωσία: Μόνα ΛΤΔ. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τ. 3 και 10 62

63 2.7 Τα Λουτρά της Αφροδίτης Ένα μοναδικής ομορφιάς ειδυλλιακό τοπίο αναδύεται στην ανατολική πλαγιά του Ακάμα, στο σημείο που καταλήγει η στενή πεδιάδα της Χρυσοχούς και αρχίζουν οι απότομοι βράχοι της χερσονήσου. Μ άλλα λόγια τα Λουτρά προβάλλουν περί τα τέσσερα χιλιόμετρα βορειανατολικά του Νέου Χωριού. Στα Λουτρά της Αφροδίτης, όπως άλλωστε προδίδει και το όνομά τους, λουζόταν η «σημαντικότερη θεά των αρχαίων Κυπρίων», η θεά του Έρωτα, η Αφροδίτη. Ένα πλακόστρωτο μονοπάτι οδηγεί σ έναν κατακόρυφο βράχο, από τις σχισμές του οποίου ρέει δροσερό και καθαρό νερό. Μέσω ενός αυλακιού το νερό της λίμνης χύνεται στην θάλασσα. Ο βράχος που καλύπτει τη λίμνη σχηματίζει μια σπηλιά καλυμμένη με πυκνή βλάστηση, γεγονός που καθιστά την πηγή και την λίμνη ως «μόνιμα σκιερές». Σαφέστερα, «φυτρώνουν ολόγυρα πλατάνια αγριοσυκιές, ελιές, χαρουπιές, σχίνοι θυμάρι». Κατά τους ανοιξιάτικους μήνες, το τοπίο καθίσταται ακόμη πιο μαγευτικό με τα μοναδικής ομορφιάς αγριολούλουδα, όπως τα κυκλάμινα, τους λαζάρους, τις ανεμώνες, τις ξισταριές και τους ασπαλάθους. Είναι πράγματι ένα υπέροχο θέαμα, ένα μεγαλούργημα της φύσης ντυμένο με τα ομορφότερα χρώματά της. Αναβλύζοντας το καθάριο νερό δημιουργεί πλανεύτρες μελωδίες, όπως όταν πέφτει «η απαλή βροχή σε λίμνη». Δεν είναι τυχαίο πως οι αρχαίοι Έλληνες επέλεξαν το συγκεκριμένο τοπίο για Λουτρά της ομορφότερης θεάς. Η «άγρια μεγαλοπρέπεια» του τοπίου προσελκύει τα κολακευτικά σχόλια μιας σειράς περιηγητών, ήδη από τον 4ο αιώνα. Ο Κλαυδιανός, ένας ποιητής της αρχαιότητας, χαρακτηρίζει το τοπίο ως το «βασίλειο της Αφροδίτης». Ο ίδιος αναφέρει δυο πηγές, «εκ των οποίων η μια σμίγει το νερό της με μέλι και η άλλη με φαρμάκι». Και συνεχίζει, γράφοντας πως απ αυτές οπλίζει ο Ερως τα βέλη του, γ αυτό άλλωστε οι βολές του είναι άλλοτε πικρές και άλλοτε γλυκείες. Ο Κλαυδιανός πλέκει το μύθο των στίχων του εμπνευσμένος από το πανέμορφο τοπίο, το οποίο σίγουρα έχει υποστεί αρκετές αλλαγές. Ο Κλαυδιανός, προσθέτει πως ο Ήφαιστος, σύζυγος της θεάς, «με πολλή τέχνη περιέφραξε» το βασίλειο της. Η συγκεκριμένη περιγραφή παραπέμπει στην τοποθεσία των Λουτρών που χαρακτηρίζεται από μια «σχετική απομόνωση». Για τα Λουτρά της Αφροδίτης γράφει και ο «πρώτος Αθηναίος», ο οποίος σώζει το μύθο πως στα νερά του «λουζόταν η Αφροδίτη μετά που πλάγιαζε με το σύζυγο της, τον Ήφαιστο». Αυτός μάλιστα σημειώνει πως σ αυτά ανθίζει ένα φυτό με την ονομασία «λυχνίδα».ακόμη Ο μύθος επίσης λέει ότι εκεί η Αφροδίτη συνάντησε τον εραστή της, τον όμορφο Άδωνη, όταν αυτός σταμάτησε για να πιει νερό καθώς κυνηγούσε. Τη στιγμή που ήπιε το νερό, ο Άδωνης 63

64 ερωτεύτηκε τη θεά. Χωρίς αμφιβολία, τα Λουτρά της Αφροδίτης είναι ένα από τα σαγηνευτικότερα τοπία σ ολάκερο το νησί. Πλήθος επισκεπτών απολαμβάνουν καθημερινά το μοναδικό τοπίο και λούζονται στα δροσερά νερά της λατρευτής «Παφίας» θεάς. Παπαδίτσα Π.Δ Λαδία Ε. Ομηρικός Υμνος στην Αφροδίτη. Αθήνα 1985Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια. 2.8 Μάα-Παλαιόκαστρο Εικόνα 9: Τα Λουτρά της Αφροδίτης Η θέση Μάα-Παλαιόκαστρο βρίσκεται 13 περίπου χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πόλης της Πάφου. Οι ανασκαφικές έρευνες στο χώρο άρχισαν το 1952 και συνεχίστηκαν συστηματικά για οκτώ περιόδους από το 1979 μέχρι το Πρόκειται για οχυρωμένο οικισμό της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, κτισμένο σε μια μικρή χερσόνησο, που συνδέεται με τη μόνιμη εγκατάσταση των Αχαιών στην Κύπρο, γύρω στα 1200 π.χ., και τον επακόλουθο εξελληνισμό του νησιού. Ο οικισμός προστατεύεται από δύο επιβλητικά οχυρωματικά τείχη, ένα στην πλευρά της στεριάς και ένα στην πλευρά της θάλασσας, στο άκρο της χερσονήσου. Στο εσωτερικό του οικισμού αποκαλύφθηκαν πολλά μικρά κτίρια, ενδεχομένως οικίες αλλά και κάποια οικοδομικά συγκροτήματα με αρχιτεκτονικά και άλλα στοιχεία που παραπέμπουν απευθείας 64

65 στο Αιγαίο. Δύο από τα κτήρια αυτά περιλαμβάνουν το καθένα από μια μεγάλη αίθουσα με εστία στο κέντρο της και άλλα μικρότερα δωμάτια που φαίνεται ότι στέγαζαν αποθηκευτικούς χώρους, εργαστήρια, κ.ά. Κάποιοι από τους χώρους των συγκροτημάτων αυτών εικάζεται ότι ήταν κοινόχρηστες αίθουσες ή αίθουσες συναθροίσεων για την παραγωγή τροφής. Στον οικισμό υπάρχουν επίσης πολλά στοιχεία για μεταλλουργική δραστηριότητα.ο οικισμός καταστράφηκε βίαια από πυρκαγιά και ανοικοδομήθηκε αμέσως από τους ίδιους κατοίκους, όπως μαρτυρά η πολιτιστική συνέχεια που παρατηρείται μεταξύ των δύο φάσεων. Παρ όλα αυτά η δεύτερη φάση ήταν φτωχική. Ο οικισμός εγκαταλείπεται οριστικά γύρω στα 1150 π.χ. Στο χώρο λειτουργεί τοπικό Μουσείο, με χορηγία του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη, που περιλαμβάνει μικρή έκθεση αντικειμένων, η οποία λειτουργεί ως συμπλήρωμα της περιήγησης του αρχαιολογικού χώρου και περιλαμβάνει κυρίως αντίγραφα και τεκμηριωμένο πληροφοριακό υλικό διδακτικού χαρακτήρα. Ο σχεδιασμός του κτιρίου έγινε από τον Ιταλό αρχιτέκτονα-συντηρητή και καθηγητή, AndreaBruno. Για ναδιατηρηθεί όσο το δυνατόν πιο άθικτο το φυσικό τοπίο, σχεδιάστηκε ένα υπόγειο κτίριο, μόνο η οροφή (ένας χάλκινος θόλος) του οποίου είναι ορατή εξωτερικά. Κάτω από το θόλο του κτιρίου ανοίγεται μια κυκλική υπόγεια αίθουσατμήμα Αρχαιοτήτων Κυπριακής Δημοκρατίας Εικόνα 10: Η όψη του οικισμού της Μάα - Παλαιόκαστρο στην Πάφο. Ύστερη Εποχή του Χαλκού. 2.9 Ωδείο Πάφου (2ος αιώνας) Το μόνο διατηρημένο αμφιθέατρο στην Πάφο, βρίσκεται η περιοχή της Κάτω Πάφου Αρχαιολογικό Πάρκο. Αυτό το αρχαίο θέατρο είναι αρκετά καλά διατηρημένο παρά το γεγονός ότι αυτό το ιστορικό μνημείο χρονολογείται τον 2ο π.χ. αιώνα. Το αμφιθέατρο, Χρονολογείται από την Ελληνιστική περίοδο, η σύγχρονη μορφή που έχει ήδη αποκτήσει ανήκει στους Ρωμαίους. Το θέατρο ήταν σχεδόν όλο λαξευμένο στο βράχο, και το κατώτερο μέρος αποτελείται εξ ολοκλήρου από πέτρες. Η αρχαία σκηνή κατασκευή, 65

66 διαμέτρου 11 μέτρα. Σκάλες, λίγο πέρα από το θέατρο, βρίσκονται στην κορυφή του λόφου, όπου εκεί υπάρχει φάρος. Το θέατρο έχει ένα μεγάλο τετράγωνο χώρο, διακοσμημένο με μαρμάρινες κολόνες στην περίμετρο, από τα οποία μέχρι τώρα διατηρηθεί μόνο θραύσματα. Το Ωδείο θέατρο υπέστη σοβαρές ζημιές από το σεισμό. Σήμερα το θέατρο έχει αποκατασταθεί και εν μέρει ανακατασκευαστεί. Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, είναι να βάλετε τις ελληνικές τραγωδίες, δίνουν όπερα παραστάσεις, φεστιβάλ και θεατρικές παραστάσεις. Εικόνα 11: Ωδείο Πάφου 2.10 Ψηφιδωτά. Η Οικία του Διόνυσου Η Οικία του Ορφέα Η Οικία του Θησέα Η Οικία του Αιώνα Οι ανασκαφές του Τμήματος Αρχαιολογίας έφεραν στο φως μία μεγάλη και πλούσια κατοικία της ρωμαϊκήςπεριόδου, την πρώτη του είδους που βρέθηκε στην Πάφο, αλλά και γενικά σε όλη την Κύπρο, οι διαστάσεις του κτιρίου, αλλά και ο πλούτος της ψηφιδωτήςδιακόσμησης, οδήγησαν στην ταύτιση του ιδιοκτήτη με κάποιο ανώτερο ρωμαίο αξιωματούχο. Η περιοχή αυτή ήταν ευρύτατα γνωστή στους Παφίτες με την ονομασία «Κτιστόν» γιατί από εδώ προμηθεύονταν πελεκητές πέτρες για να κτίσουν τα σπίτια τους, με αποτέλεσμα σήμερα να υπάρχουν μόνο οι βάσεις των θεμελίων των οικοδομών. Τα σπίτια ήταν κτισμένα γύρω από το αίθριο, που ήταν μια κεντρική αυλή η οποία φώτιζε ολάκερο το σπίτι και είχε ολόγυρα της 66

67 όλα τα δωμάτια. η τεχνική της αρχιτεκτονικής κατασκευής ήταν αρκετά προχωρημένη, αν λάβει κανείς υπόψη το γεγονός ότι όλες οι κατοικίες έχουν αποχετευτικό σύστημα. Τα σπίτια δεν ήταν μόνο διακοσμημένα με μωσαϊκά δάπεδα φαίνεται ότι και οι τοίχοι ήταν ζωγραφισμένοι με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, αλλά και ανθρώπινες μορφές. Η τεχνική των ψηφιδωτών ήταν ευρύτατα διαδεδομένη στον ρωμαϊκό κόσμο και εργαστήρια ολόκληρα ασχολούνται με την κατασκευή τους. Τα θέματα τους προέρχονται από τον κόσμο της μυθολογία, ενώ οι μορφές και τα πρόσωπα του μύθου περιστοιχίζονται από εικόνες της καθημερινότητας, που αναπαριστάνουν το φυτικό και ζωικό βασίλειο αλλά και γεωμετρικά μοτίβα με άριστους χρωματικούς συνδυασμούς. Α Οικία του Διόνυσου. Από τα πιο σημαντικά αρχιτεκτονικά σύνολα, η οικία, μάς έχει δώσει τις παραστάσεις του Νάρκισσου, των τεσσάρων εποχών, του Θριάμβου του Διόνυσου, των Διοσκούρων, τον υπέροχο κεντρικό πίνακα με σκηνές του τρύγου, που είναι πλαισιωμένος από μία πλούσια άκανθο, στις έλικες τις οποίες εκφράζονταιπουλιά, φρούτα και λουλούδια. Ιδιαίτερη ομορφιά παρουσιάζει ένα παγώνι με ένα μικρό φτερωτό έρωτα. Ακολουθεί η τραγική ιστορία του έρωτα της Φαίδρας και του Ιππόλυτου ενώ ανατολικότερα υπάρχει ένα από τα ωραιότερα ψηφιδωτά: αυτό του βοσκού της Τροίας, του Γανυμήδη, την στιγμή που τον αρπάζει ο Δίας μεταμορφωμένος σε αετό και τον σηκώνει για να των μεταφέρει στον ουρανό προκειμένου να εκτελεί χρέη οινοχόου των θεών. Οι σκηνές κυνηγιού είναι το αγαπημένο θέμα τόσο των καλλιτεχνών κατασκευαστών των ψηφιδωτών όσο και των ιδιοκτητών. Τα θηρία που απεικονίζονται και δεν ανήκουν στην πανίδα της Κύπρου, έχουν την προέλευση τους από την βόρεια Αφρική και από εκεί διαδόθηκε σχεδόν σε όλη την Αυτοκρατορία. Τίγρεις, αρκούδες, λεοπαρδάλεις, αγρινά όλα μέσα σε ένα τοπίο με δέντρα και βράχους και ανάμεσα τους οι κυνηγοί. Το δωμάτιο με το Παγώνι είναι ένα από τα πιο ελκυστικά της οικίας του Διόνυσου. Η δυτική στοά που ακολουθεί περιέχειμια σειρά από πίνακες. Ο πρώτος παρουσιάζει την ιστορία του Πύραμου, «του πιο γοητευτικού παλικαριού από όλους τους άνδρες» και της Θίσβης «της ωραιότερης νέας της Ανατολής» που αγαπιούνται. Σε μια συνάντηση τους, η Θίσβηέρχεται αντιμέτωπη με μια λέαινα, και στη προσπάθεια της να κρυφτεί χάνει το πέπλο της, που τη κατασπαράζει η λέαινα. Όταν ο Πύραμος φτάνει στην σκηνή και βλέπει το ματωμένο πέπλο, νομίζοντας ότι η αγαπημένη του είναι νεκρή, καρφώνει το σπαθί του στο πλευρό του. Στο μεταξύ συνέρχεται η Θίσβη και βλέπει τον αγαπημένο της νεκρό και πέφτει επάνω στο σπαθί του. Στο ψηφιδωτό απεικονίζεται η στιγμή που η Θίσβη πανικοβλημένη τρέχει να κρυφτεί από το άγριο θηρίο μια λεοπάρδαλη ενώ ο καλλιτέχνης αντί του Πύραμου, απεικονίζει ένα 67

68 ποτάμιο θεό με το κλασικό τρόπο: μισοξαπλωμένος, ακουμπά σε μία υδρία από όπου αναβλύζει άφθονο νερό. Ο επόμενος πίνακας είναι αυτός του Ικάριου και του Διόνυσου. Ο Ικάριος που ήταν βασιλιάς στην Αθήνα αλλά συνάμα και περιβολάρης, φιλοξένησε τον Διόνυσο και ο θεός για να ανταποδώσει τη φιλοξενία δίδαξε στον Ικάριο την καλλιέργεια του αμπελιού και τη παραγωγή του κρασιού, προειδοποιώντας τον να προσέχει από το κρασί. Ο Ικάριος ανυποψίαστος, πρόσφερε κρασί σε βοσκούς, σε περαστικούς οι οποίοι αφού μέθυσαν τον σκότωσαν. Η σκηνή που παρουσιάζεται στο ψηφιδωτό είναι η στιγμήπριν την τραγωδία. Στο κέντρο ο Ικάριος κρατά τα ινία των βοδιών που σέρνουν ένα κάρο φορτωμένο με ασκιά. Δεξιότερα μια επιγραφή κατονομάζει «Οι πρώτοι οίνoποίοντες», ενώ πιο πέρα ο Διόνυσος προσφέρει στη νύφη Ακμή μία κούπα κρασί. Ο επόμενος πίνακας παρουσιάζει τον Ποσειδώνα και την Αμυμώνη. Ο πίνακας απεικονίζει την στιγμή που ο Ποσειδώνας προχωρεί προς την Αμυμώνη,ενώ μεταξύ τους φτερουγίζει ένας Έρωτας. Ο τελευταίος πίνακας απεικονίζει τον Απόλλωνα και τη Δάφνη, έναν από τους γνωστότερους μύθους της αρχαιότητας. Ο θεός Απόλλωνας ερωτεύεται με την νύμφη Δάφνη, κόρη του Πηνειού. Στο κυνηγητό για να την κάνει δική του φτάνουν στο ποταμό Πηνειό και εκεί η νύμφη εκλιπαρεί τον πατέρα της να την σώσει. Μεμιάς τα πόδια της έμειναν στη γη και το κορμί της σκεπάστηκε με φλοιό, ενώ τα χέρια της και τα πόδια της γέμισαν φύλλα. Ο Απόλλωνας συνέχυσε να αγαπάει τη Δάφνη και τη έκανε ιερό του δέντρου που δεν ρίχνει ποτέ τα φύλλα του. Στο ψηφιδωτό βλέπουμε την στιγμή που η Δάφνη ριζώνει στο έδαφος. Εικόνα 12 : Οικία του Διόνυσου«Η στιγμή που η Θίσβη πανικοβλημένη τρέχει να κρυφτεί από το άγριο θηρίο ενώ ο καλλιτέχνης αντί του Πύραμου, απεικονίζει ένα ποτάμιο θεό.» Β Η Έπαυλη του Θησέα Βγαίνουμε από την οικία του Διόνυσου και σε απόσταση150 περίπου μέτρων βρίσκονται τα ερείπια ενός μεγάλου οικοδομήματος, που είναι γνωστό σαν οικία του Θησέα. Ο ανακτορικός 68

69 του χαρακτήρας, το μέγεθος και η πολυτέλεια που υπήρχε στο κτίριο αυτό, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ήταν η έπαυλη του Ρωμαίου ανθύπατου της Κύπρου. Κτίστηκε στα τέλη του 3ου αι. μ.χ. και καταστράφηκε από σεισμούς τον 4ο αι. μ.χ. Μετά τους σεισμούς ξανακτίστηκε και καταστράφηκε τελειωτικά και εγκαταλείφθηκε κατά τη διάρκεια των αραβικών επιδρομών τον 7ο αι. μ.χ. Είναι το μεγαλύτερο κτίσμα από όλα τα μέχρι σήμερα γνωστά δημόσια κτίρια σε ολόκληρη τη ρωμαϊκή Κύπρο. Έχει διαστάσεις 120Χ80 μ. και αποτελείται απόπερισσότερα από 100 δωμάτια, τα οποία είναι κτισμένα σε τέσσερεις πτέρυγες γύρω από μια περίστυλη υπαίθρια αυλή. Στην ανατολική, δυτική και βόρεια πτέρυγα βρίσκονται οικιστικοί, υπηρεσιακοί, εργαστηριακοί και κοινόχρηστοι χώροι, ενώ στη νότια πτέρυγα, διοικητικοί και τελετουργικοί χώροι. Νοτιοανατολικά έχουν αποκαλυφθεί κατάλοιπα λουτρών.στο κτίριο συναντούμε διάφορες οικοδομικές φάσεις που αντιπροσωπεύονται από ευρήματα, αρχιτεκτονικά μέλη και ψηφιδωτά, που προέρχονται από τον 3ο, 4ο και 5ο αι. μ.χ. Ένα από τα σημαντικότερα ψηφιδωτά διαμέτρου 2,20μ. απεικονίζει την μυθική μονομαχία ανάμεσα στον Θησέα και τον Μινώταυρο. Τα άλλα μωσαϊκά της οικίας απεικονίζουν τον Ποσειδώνα να κάθεται σε ένα θαλάσσιο τέρας και να διασχίζει το υγρό του βασίλειο ενώ συνοδεύεται από την Αμφιτρίτη σύζυγο του και την κόρη του Ωκεανού. Στην κύρια αίθουσα υπάρχει μόνο ένας διατηρημένος από τους τέσσερις πίνακες και απεικονίζει το πρώτο λουτρό του Αχιλλέα. Εικόνα 13: Οικία του Θησέα 69

70 Γ Η Οικία του Ορφέα. Σε μικρή απόσταση, δυτικά της έπαυλης του Θησέα, προς τη θάλασσα είναι ακόμα μία κατοικία που είναι γνωστή με το όνομα Οικία του Ορφέα. Το κτίριο έχει τον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο με την οικία του Διόνυσου, ένα αίθριο δηλαδή και αρκετά δωμάτια κτισμένα γύρω από αυτό. Εδώ υπήρχαν, επίσης, λουτρά. Έχει κτιστεί την ίδια περίοδο με την οικία του Διόνυσου, γύρω στα τέλη του 2ου αι. μ.χ. Η αφαίρεση υλικών από τον χώρο προκάλεσε δυστυχώς μεγάλη καταστροφή. Στην ανατολική πλευρά διασώζεται μέρος της τοιχοποιίας και πολλά κομμάτια τοιχογραφιών που έχουν βρεθεί στην περιοχή μαρτυρούν ότι οι τοίχοι της κατοικίας ήταν καλυμμένοι με τοιχογραφίες.από τα δωμάτια που έχουν ανασκαφεί, τρία έχουν ψηφιδωτά πατώματα, ενώ τα υπόλοιπα έχουν δάπεδο από πατημένο χώμα. Εικόνα 14: Οικία του Ορφέα. Δ Η Οικία του Αιώνα Βγαίνοντας από τον χώρο της έπαυλης του Θησέα, στα αριστερά υπάρχει ένα στεγασμένο ένα σύνολο ψηφιδωτών, γνωστό σαν η οικία του Αιώνα. Αυτά ανήκαν σε ένα κτίριο που βρισκόταν απέναντι από την έπαυλη του Ρωμαίου. Το ακριβές σχέδιο του κτιρίου δεν είναι γνωστό, γιατί οι ανασκαφές ακόμα συνεχίζονται.. Ένας από τους τοίχους της οικίας έχει αναστηλωθεί και περιλαμβάνει μια κόγχη, όπου υπήρχε πιθανόν κάποιο άγαλμα. Το μεγαλύτερο δωμάτιο που έχει διαστάσεις 9Χ7.5 ήταν η αίθουσα υποδοχής αλλά και η τραπεζαρία και είναι διακοσμημένο με ψηφιδωτές παραστάσεις από την ελληνική μυθολογία. Τα υπόλοιπα δωμάτια στα ανατολικά και στα βόρεια έχουν ψηφιδωτά με γεωμετρικά σχήματα. Οι τοίχοι της οικίας καλύπτονταν από τοιχογραφίες, μέρος των οποίων έχει αποκατασταθεί και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πάφου. Τα ψηφιδωτά με τις μυθολογικές παραστάσεις είναι κατασκευασμένα με μικρές ψηφίδες 2-5 χλς και καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα χρωμάτων. Έχουν κατασκευαστεί με μεγάλη 70

71 επιδεξιότητα και οι τεχνίτες έχουν κατορθώσει να αποδώσουν τον όγκο και τα χαρακτηριστικά των προσώπων χρησιμοποιώντας πολλές αποχρώσεις. Στον πίνακα που βρίσκεται πάνω δεξιά, παρουσιάζονται τα Επιφάνεια του θεού Διόνυσου σε μια σύνθεση που θυμίζει τη βυζαντινή εικονογράφηση της γέννησης τουχριστού. Ο νεογέννητος Διόνυσος κάθεται στα γόνατα του θεού Ερμή ενώ οι τρεις νύμφες έχουν ετοιμάσει το πρώτο του λουτρό. Υπάρχουν επίσης προσωποποιημένες: η Θεογονία, το Νέκταρ, η Ανατροφή και το βουνό Νύσσα, ενώ ο Τροφεύς είναι ο μελλοντικός δάσκαλος του νεογέννητου θεού. Όλα τα πρόσωπα αναφέρονται με τα ονόματα τους σε ελληνικές επιγραφές.α Γ. Μαραγκού <<ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος >> Α Γ. Μαραγκού. Πάφος,77-87 Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου. Οδηγός Ψηφιδωτό Πάφου, Λευκωσία Εικόνα 15 : Η Οικία του Αιώνα 2.11 Σαράντα Κολώνες Κάστρο Τα ερείπια του μεσαιωνικού κάστρου, όπως και πολλά άλλα αξιοθέατα της Πάφου βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Πάρκο Κάτω Πάφου. Μία υπέροχη δομή τώρα διατηρείται ως μόνο θεμέλιο και πολλές καμάρες. Όταν οι συχνές επιδρομές των Αράβων σε Κύπρος- Πάφος, για να προστατεύσει και να οικοδομήσουν ένα ισχυρό βυζαντινό φρούριο, που ονομάζεται Σαράντα Κολώνες - "Σαράντα στήλες" Βρίσκεται σε υπερυψωμένο τμήμα, μερικές εκατοντάδες μέτρα προς τα ανατολικά της βίλας Διονύσου, και μετά τη σύνδεση με το λιμένα στενό δρόμο. Από το Βυζαντινό κάστρο πέρασε στα χέρια των Σταυροφόρων (το κάστρο λαμβάνονται από το Ριχάρδο το Λεοντόκαρδο το 1191), και το 1222 καταστράφηκε από σεισμό. Διατηρητέα λείψανα των σαράντα κίονες από γρανίτη έδωσε το όνομα Φρούριο. 71

72 Σε Για πολλά χρόνια, πίστευαν ότι αυτός ο τόπος ήταν κάποτε ένας ναός Αφροδίτη. Ωστόσο, αυτή η έκδοση δεν υποστηρίζεται. Το κάστρο από όλες τις πλευρές έχει ενισχυθεί από ένα ισχυρό πέτρινο τοίχο. Μαζική πύργους στεφθεί με τις τέσσερις πλευρές του τείχους του φρουρίου, που ακολουθείται, υπήρχε ένα βαθύ χαντάκι. Βρίσκεται εντός των τειχών ενός αυστηρού διώροφο κτίριο παρεκκλήσι, πολλά γραφεία, αποθήκες, στάβλοι, μύλος, μαρμάρινα αγγεία, μπάνιο, θέρμανση και υδραυλικά συστήματα, δεξαμενές αποθήκευσης νερού, οχυρώσεις, φυλακές και πολλά άλλα. Παραμένει μυστήριο γιατί οι Φράγκοι δεν αποκαταστάθηκε σεισμός κατέστρεψε το φρούριο και χτίστηκε ένα νέο εμπορικό κέντρο στην αρχαία δυτικό τμήμα του λιμανιού, γνωστή σήμερα ως το Κάστρο της Πάφου. «Ο μύθος, Ο χρόνος, Ο τόπος, Ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού. Σελ Εικόνα 16: Σαράντα Κολώνες Κάστρο 2.12 Οθωμανικά λουτρά: Κτίστηκαν το 1592 από τον Μεχμέτ Μπέη Εμπούμπεκιρ, διοικητή της Πάφου, και απετέλεσαν σημαντικό κοινωνικό κέντρο, τόσο για τους Τουρκοκύπριους όσο και για τους Ελληνοκύπριους κατοίκους του Κτήματος. Βρίσκονταν σε χρήση μέχρι το 1925 κι έχουν πρόσφατα αποκατασταθεί στην παλιά τους αίγλη από τον Δήμο Πάφου. 72

73 Εικόνα 17 : Οθωμανικά λουτρά Εικόνα 18: Εσωτερικός χώρος 2.13 Πλατεία Μουσαλά: Βρίσκεται σε θέση με θέα προς τη Νέα Πάφο. Αναδεικνύει τη γεωγραφική σχέση της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής πρωτεύουσας της Νέας Πάφου. Το όνομα Μουσαλλάς απηχεί το τέμενος Μους Αλλάχ της Οθωμανικής περιόδου το οποίο μετατράπηκε σε ερείπια σις αρχές του Η περιοχή έχει τοπιοτεχνηθεί έτσι ώστε να στεγάσει ένα κέντρο αναψυχής. Στον Μουσαλλά υπήρχαν δύο μεγάλα Τζαμιά. Το ένα ήταν κτίσμα της τουρκοκρατίας, Μους Αλλάχ, το οποίο καταστράφηκε και από το Τζαμί αυτό πήρε το όνομα της ολάκερη η περιοχή. Κοντά στα δικαστήρια υπήρχε η Κάτω Τζαμί που ήταν η παλιά χριστιανική εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Το 1900 οι Τούρκοι έκτισαν ένα νέο Τζαμί χρησιμοποιώντας πέτρες και κολόνες από την Παλαίπαφο Το Ασκληπιείο Το Ασκληπιείο της Νέας Πάφου ήταν ναός αφιερωμένος στον Ασκληπιό, το θεό της ιατρικής, παράλληλα δε, λειτουργούσε ως αναρρωτήριο για τους ασθενείς οι οποίοι κατέφευγαν εκεί. Το Ασκληπιείο αυτό ήταν ένα μεγάλο οικοδομικό συγκρότημα που ήταν χωρισμένο σε τρία τμήματα. Το πρώτο τμήμα αποτελείται από δύο αίθουσες με διάδρομο, το δεύτερο από τρεις αίθουσες που επικοινωνούν με ένα υπόγειο χώρο και το τρίτο τμήμα αποτελείται από μια στεγασμένη τετράγωνη αυλή η οποία περιβάλλεται από τρεις αίθουσες. Το Ασκληπιείο οικοδομήθηκε το 2ο αι. μ.χ. Λειτούργησε μέχρι και τον 4ο αι., οπότε καταστράφηκε από σεισμούς, μαζί με άλλα γειτονικά κτήρια, όπως το ωδείο και η αγορά της πόλης.οι κατεξοχήν όμως θεοίτης ιατρικής ήταν ο Ασκληπιός και η κόρητου η υγεία. 73

74 Ο Ασκληπιός, όπως και στον υπόλοιπο ελληνικό χώρο, λατρευόταν μαζί με την κόρη του στα ιερά-θεραπευτήρια, τα λεγόμενα Ασκληπιεία. Οι ασθενείς έφταναν στο χώρο αυτό με σκοπό να θεραπευτούν από τον ιερέα ή ακόμα και τον ίδιο το Θεό. Ο πιο ευρέως διαδεδομένος τρόπος θεραπείας των ασθενών ήταν η εγκοίμηση. Ο ασθενής κοιμόταν στο ιερό και ο θεός τον θεράπευε ή παρουσιαζόταν στον ύπνο του και τον συμβούλευε τι να κάνει για να θεραπευτεί. Πιστεύεται ότι κτίριο που έφερε στο φως ο Κ. Νικολάου τη δεκαετία του 70 στην Πάφο είναι Ασκληπιείο. Χρονολογείται το 2ον αιώνα μ.χ, αποτελεί μέρος που απαντούν σε ελληνικά Ασκληπιεία, δεξαμενές για ιαματικό νερό και τράπεζα για συναντήσεις. Επίσης στη μεγάλη επιμήκης αίθουσα εικάζεται ότι εξασκείτο η ονειρομαντεία Πλατεία Δημαρχείου Εικόνα 19: Το Ασκληπιείο Είναι το πιο σημαντικό σημείο αναφοράς στο Κέντρο Πόλης της Πάφου (Κτήμα). Το Δημαρχείο κτίστηκε μέσα στο Δημοτικό Κήπο, απέναντι στo Μνημείο της 28ης Οκτωβρίου 1940, που έστησε ο Δήμαρχος Γαλατόπουλος για να τιμήσει την αντίσταση των Ελλήνων κατά του φασισμού. Η ανέγερση του Δημοτικού Μεγάρου έγινε κατ απομίμηση της αρχιτεκτονικής του Παρθενώνα, κατά τη διάρκεια της θητείας του Δημάρχου Ιάκωβου Ιακωβίδη το Εικόνα 20: Πλατεία Δημαρχείου 74

75 2.16 Πατρική Κατοικία Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ' Η Πατρική Κατοικία του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ' είναι ο χώρος όπου γεννήθηκε ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ο Γ, ο πρώτος πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, στο χωριό Παναγιά της επαρχίας Πάφου. Το φτωχικό του σπίτι έχει μετατραπεί σε μουσείο. Συμπεριλαμβάνει έπιπλα και αντικείμενα που ανήκαν στην οικογένειά του. Η προτομή του Αρχιεπισκόπου βρίσκεται στο χώρο του προαύλιου της κοινότητας Παναγιάς. Πάφος <<ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος >> Α Γ. Μαραγκού.156 Εικόνα 21: Η Προτομή του Αρχιεπισκόπου Μακάριου Γ Εικόνα 22: Το σπίτι του Αρχιεπισκόπου Μακάριου Γ 75

76 2.17 Η Μεσαιωνική Έπαυλη των Λουζινιανών Η έπαυλη των Λουζινιανών δεσπόζει πάνω από την παράκτια πεδιάδα. Αυτό το στρατηγικό σημείο επέλεξαν οι Λουζινιανοί βασιλιάδες για να κτίσουν τον 13ο αι. το διοικητικό κέντρο των βασιλικών εκτάσεων της περιοχής που παρήγαν ζαχαροκάλαμο. Μετά το 1571 η έπαυλη μετατρέπεται στο αρχοντικό του τούρκικου τσιφλικιού των Κουκλιών. Τα πρώτα χρόνια του 20ού αι., όμως, τα κτίσματα άρχιζαν να καταστρέφονται. Από τις μεσαιωνικές κατασκευές σώζονται μόνο ορισμένα μέρη από τον πύργο της πύλης και την ανατολική και νότια πτέρυγα, ενσωματωμένα σε κτίσματατης Οθωμανικής περιόδου. Η βόρεια, η δυτική και μέρος της ανατολικής πτέρυγας χρονολογούνται από την Τουρκοκρατία. Ανασκευάστηκαν, μαζί με τη δυτική πτέρυγα που είχε καταρρεύσει, από το Τμήμα Αρχαιοτήτων για να στεγάσουν το αρχαιολογικό μουσείο και τις αποθήκες του. Η ανατολική πτέρυγα της έπαυλης ξεχωρίζει. Η ευρύχωρη γοτθική της φραγκικής κοσμικής αρχιτεκτονικής στο νησί. Η αίθουσα διαθέτει τέσσερεις διαδοχικές κάμαρες με σταυροθόλια και φωτίζεταιαπόστενά τετράγωνα παράθυρα. Οι εξαιρετικές αναλογίες της οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι οι κάμαρες εγγράφονται σε τέλεια τετράγωνα. Τα τόξα και οι νευρώσεις κάθε κάμαρας εδράζονται σε κιλλίβαντες, χαρακτηριστικό γνώρισμα του γοτθικού ρυθμού της Βουργουνδίας και της Νότιας Γαλλίας τον 13 ο αιώνα. Οι κιλλίβαντες και τα τέσσερα κλειδιά των τόξων είναι τα μόνα διακοσμητικά στοιχεία στην κατά τα άλλα αυστηρή αίθουσα. Η μεσαιωνική τοιχοποιία της ανατολικής πτέρυγας αποτελείται από ιδιαίτερα φροντισμένες λίθινες πλινθίδες. Η τοπική αμμόπετρα στους τοίχους έχει αλλάξει χρώμα με το πέρασμα του χρόνου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ξεχωρίζουν εύκολα τις σύγχρονες εργασίες αναστύλωσης. Σήμερα η πρόσβαση στη γοτθική αίθουσα γίνεται από ένα σύγχρονο κλιμακοστάσιο, αντί για τη ράμπα που υπήρχε αρχικά. Εικόνα 23: Η Μεσαιωνική Έπαυλη των Λουζινιανών 76

77 3.Μουσεία της Πάφου 3.1 Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Πάφου Το Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Πάφου ιδρύθηκε στα Αρχικά στεγαζόταν στο Ιακώβειο Δημοτικό Σχολείο και αργότερα μεταφέρθηκε στο σύμπλεγμα των μεσαιωνικών λουτρών της πόλης. Στα 1966 η αρχαιολογική συλλογή μετακόμισε στο νέο κτίριο, όπου στεγάζεται μέχρι σήμερα το Μουσείο, στην είσοδο της σημερινής πόλης της Πάφου.Το 1989 προστέθηκε άλλη μία αίθουσα στη δυτική πτέρυγα του Μουσείου. Στο Μουσείο εκτίθενται ευρήματα που προέρχονται από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις της πόλης και της Επαρχίας Πάφου και καλύπτουν όλη την ιστορία της Κύπρου, από τη νεολιθική εποχή μέχρι και την ενετοκρατία. Το Μουσείο διαθέτει συνολικά πέντε αίθουσες και ένα στέγαστρο στο προαύλιο, όπου βρίσκονται διάφορα ογκώδη λίθινα ευρήματα. Στην Αίθουσα Ι εκτίθενται ευρήματα από αρχαιολογικούς χώρους της προϊστορικής περιόδου της ευρύτερης περιοχής της Πάφου. Πρόκειται κυρίως για ευρήματα της χαλκολιθικής περιόδου από τη Λέμπα και την Κισσόνεργα. Στην ίδια αίθουσα υπάρχουν κεραμικά ευρήματα από όλες τις περιόδους της Εποχής του Χαλκού.Μέσα σε ειδική προσθήκη εκτίθενται αντιπροσωπευτικά δείγματα μεταλλικών ευρημάτων και τέλος, υπάρχει μια προσθήκη με κοσμήματα διαφόρων εποχών. Η Αίθουσα ΙΙ στεγάζει αντικείμενα από τη γεωμετρική μέχρι και την κλασική περίοδο, τα οποία προέρχονται από την Παλαίπαφο (Κούκλια), τη Νέα (Κάτω) Πάφο και το Μάριον. Δείγματα επιτόπιας κεραμικής εκτίθεται δίπλα στην εισηγμένη αττική κεραμική, τονίζοντας έτσι τις στενές σχέσεις μεταξύ των δύο χώρων. Στην ίδια αίθουσα εκτίθεται και μια σειρά αντιπροσωπευτικών τύπων νομισμάτων των βασιλέων της Πάφου και του Μαρίου, καθώς και νομίσματα της πτολεμαϊκής και ρωμαϊκής περιόδου. Εκτίθενται επίσης λίθινα γλυπτά, μεταξύ των οποίων επιτύμβια, καθώς και ενεπίγραφα. Στην Αίθουσα ΙΙΙ εκτίθενται ευρήματα της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, καθώς και μέρος της συλλογής σαρκοφάγων και λίθινων γλυπτών. 77

78 Παρουσιάζονται δείγματα κεραμικής και υαλουργίας των πιο πάνω περιόδων, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια μοναδική συλλογή πήλινων δοχείων στο σχήμα διαφόρων μελών του ανθρωπίνου σώματος, τα οποία βρέθηκαν στη Νέα Πάφο και χρησιμοποιούνταν για θεραπευτικούς σκοπούς. Στην Αίθουσα IV εκτίθενται δείγματα ευρημάτων που προέρχονται από ανασκαφές της Νέας Πάφου, όπως σπαράγματα τοιχογραφιών και κεραμική της ρωμαϊκής περιόδου, καθώς και αντικείμενα της παλαιοχριστιανικής και της περιόδου των αραβικών επιδρομών. Τέλος, στην Αίθουσα Vεκτίθεται κυρίως βυζαντινή και μεσαιωνική εφυαλωμένη και χρηστική κεραμική από ανασκαφές της Νέας Πάφου (Χρυσοπολίτισσα, Σαράντα Κολόνες, κ.ά.), καθώς και γλυπτά της φραγκοκρατίας και της ενετοκρατίας. Εικόνα 24: Αίθουσα I Εικόνα 25: Αίθουσα II 3.2 Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Γεροσκήπου Το όνομα του χωριού Γεροσκήπου προέρχεται από την ελληνική φράση Ιερός "Κήπος», που σημαίνει «ιερό κήπο». Το χωριό είναι πραγματικά σαν ένα λουλούδι στον κήπο. Ένα από τα αξιοθέατα του χωριού είναι το μουσείο της λαϊκής δημιουργικότητας, όπου συλλέγονται μια εντυπωσιακή συλλογή της χειροτεχνίας και χειροτεχνήματα. Το ίδιο το μουσείο βρίσκεται σε ένα παλιό σπίτι, το οποίο εντυπωσιάζει. Στεγάζεται στην «Οικία του Χατζησμίθ»,κατοικία του 18 ου αιώνα, που κάποτε ήταν το πιο εντυπωσιακό κτίριο στην περιοχή. Ο ιδιοκτήτης, Ανδρέας Ζιμπουλάκης, είχε διοριστείπρόξενος της Βρετανίας από τον Βρετανό Ναύαρχο SirSydneySmith και το σπίτι πήρε το παρατσούκλι «Οικία του Χατζησμίθ» επειδή το επισκεπτόταν τακτικά. 78

79 Το παραδοσιακό σπίτι του δέκατου ένατου αιώνα, είναι μεγάλης αρχιτεκτονικής και ιστορική σημασία. Το σπίτι είναι χτισμένο από πέτρα, έχει δύο πλακόστρωτες αυλές και μια σκεπαστή βεράντα.το σπίτι βρίσκεται μόλις λίγα λεπτά με τα πόδια από το κέντρο του χωριού. Αυτό είναι ένα υπέροχο παλιό κτίριο, κτισμένο στο κέντρο τουχωριού μεταξύ των δύο σπιτιών που ανήκαν κάποτε στον αναπληρωτή Πρόξενο της Βρετανίας. Λόγω της αρχιτεκτονικής και ιστορικής σημασίας της οικίας, είναι ένα από τα πρώτα κτίρια της λαϊκής αρχιτεκτονικής, στην οποία έχει αποδοθεί το καθεστώς του αρχαίου μνημείου. Μετά από μια συστηματική αποκατάσταση του κτιρίου μετατράπηκε σε ένα Λαογραφικό Μουσείο, ανοιχτό για το κοινό από το Έγινε επέκταση του μουσείου με τη συμπερίληψη των στοιχείων από τα κατεστραμμένα κτίρια που στο παρελθόν ήταν μέρος ενός μεγάλου σπιτιού.το κτίριο έγινε ορόσημο αποκατάστασης και ανοικοδόμησης. Στο μουσείο εμφανίζει αντικείμενα λαϊκής τέχνης από περιοχές της Πάφου και άλλα περιοχές της Κύπρος, που χρονολογούνται από τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα. Πολλά Στοιχεία που συλλέγονται, αντικατοπτρίζουν καλύτερα τη ζωή του αγρότη. Ορισμένοι χώροι της οικίας έχουν διαμορφωθεί έτσι ώστε να αναπαριστούν τα κλασικά μέρη ενός παραδοσιακού αγροτικού σπιτιού. Σε άλλους χώρους παρουσιάζονται οι παραδοσιακές βιοτεχνικές και επαγγελματικές ασχολίες, καθώς και κάποια έθιμα, όπως για παράδειγμα το πανάρχαιο ελληνικό έθιμο του «παστού». Έτσι, τα αντικείμενα δεν παρατίθενται απλά ως εκθέματα, αλλά γίνεται προσπάθεια να ενταχθούν μέσα στα συμφραζόμενα τους και να γίνουν κατανοητά από τον επισκέπτη. Υπάρχουν εντυπωσιακές Κυπριακές στολές.οι γυναίκες φορούσαν ένα φόρεμα το οποίο στο πάνω μέρος είχε κεντήματα. Οι άντρες φορούσαν ένα γιλέκο μαζί με πουκάμισο και βράκα. Ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει υφαντά και κεντήματα. Τα Φυθκιώτικα είναι τα πιο γνωστά υφαντά.τα ύφαιναν στον αργαλειό. Τα Φυθκιώτικα προέρχονται από την Φύτη. Τα Λευκαρίτικα κεντήματα προέρχονται από τα Λεύκαρα. Τα κεντούσαν οι γυναίκες στο χέρι. Σε ένα άλλο δωμάτιο είχε γίνει αναπαράσταση ενός παλιού εθίμου, του παστού, που ήταν το στόλισμα σπιτιού τις μέρες του γάμου. Σε ένα χώρο υπάρχουν τα γεωργικά αντικείμενα. Το σαμάρι στα παλιά χρόνια ήταν ένα χρήσιμο αντικείμενο που το έβαζαν σαν σέλα πάνω στους γαϊδάρους.αλλού υπάρχουν αντικείμενα από την καθημερινή ζωή. Στην καθημερινή τους ζωή οι άνθρωποι ασχολούνταν με επαγγέλματα όπως τη γεωργία και την αγγειοπλαστική.χατζικυριακου Κ. Η Γεροσκήπου, ιστορική και λαογραφική μελέτη,λευκωσία

80 Εικόνα 26:Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Γεροσκήπο Εικόνα 27: Παραδοσιακό σπίτι με το υφαντό στον αργαλειό 3.3 Βυζαντινό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Πάφου To Βυζαντινό Μουσείο στην Πάφο ιδρύθηκε το 1983 και στεγάζεται από το 1989 στην ανατολική πτέρυγα της Αρχιεπισκοπής, στην οδό Αγίου Θεοδώρου. Πρόκειται για το δεύτερο σπουδαιότερο στο είδος του μουσείο της Κύπρου μετά το Βυζαντινό Μουσείο της Λευκωσίας. Η μεγάλη αίθουσα αριστερά της εισόδου είναι αφιερωμένη στην αγιογραφία και χωρίζεται με διαχωριστικούς τοίχους σε τέσσερα τμήματα. Στο πρώτο τμήμα εκτίθενται εικόνες από τον 12ο έως τον 16ο αι. Από τις δύο εικόνες που βρίσκονται στη μέση και είναι αγιογραφημένες και από τις δύο πλευρές (αμφιπρόσωπες). Η πρώτη προέρχεται από την εκκλησία της Παναγίας Θεοσκέπαστης στη Νέα Πάφο (περ. 1200), ενώ η δεύτερη από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στα Πεντάλια και στη μία όψη φέρει παράσταση της Παναγίας ενώ στην άλλη τον Προφήτη Ηλία (14ος αι.). Στον χώρο μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου τμήματος της αίθουσας υπάρχει το πολυτιμότερο έκθεμα της συλλογής, η παλαιότερη πλήρως διατηρημένη εικόνα της Κύπρου, η οποία προέρχεται από τη Φιλούσα και είναι επίσης αγιογραφημένη και από τις δύο πλευρές. Χρονολογείται τον 7ο-8ο αι. και φέρει παράσταση της Αγίας Μαρίνας με σηκωμένα τα χέρια, σε στάση προσευχής. Σε μια ταινία αριστερά του κεντρικού θέματος, 80

81 απεικονίζονται σκηνές από το μαρτύριό της. Η πίσω πλευρά έχει αγιογραφηθεί τον 13ο αι., με παράσταση του Αγίου Γεωργίου. Στο δεύτερο τμήμα εκτίθενται εικόνες του 16ου αι., ανάμεσα στις οποίες δύο εικόνες του Αγίου Μάμα, από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην Αχέλεια η πρώτη και από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου στη Φιλούσα (1526) η δεύτερη, οι οποίες στα άκρα φέρουν σκηνές από τη ζωή του αγίου. Στο τρίτο τμήμα, εκτός από τις άλλες εικόνες 15ου-17ου αι., εκτίθεται μία μεγάλη εικόνα με τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, 15ου αι., η οποία προέρχεται από τον κοιμητηριακό ναό του Αγίου Επιφανίου. Μεταξύ του τρίτου και του τέταρτου τμήματος υπάρχει ένα βημόθυρο του 18ου αι., το οποίο προέρχεται από την εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στο Αρμίνου. Σε αυτό παριστάνονται στο επάνω μέρος ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και στο κάτω οι Τρεις Ιεράρχες και ο Άγιος Ιωάννης ο Φοινικοέργη. Στο τέταρτο τμήμα, μεταξύ άλλων, βρίσκεται μια στενή ψηλή εικόνα του Αγίου Συμεών του Στυλίτη, που χρονολογείται στο 1768, μια σπάνια παράσταση της Παναγίας Βρεφοκρατούσας καθώς προσφέρει στον Ιησού το γυμνό αριστερό στήθος της. Ακόμα, υπάρχει μία μεγάλη εικόνα του Αγίου Γεωργίου, στρογγυλεμένη στο επάνω μέρος της, από την εκκλησία του Αγίου Κενδέα στην Πάνω Πάφο (Κτήμα), η οποία στα περιθώρια αριστερά και δεξιά φέρει σκηνές από τη ζωή του αγίου. Στον πρώτο χώρο της αίθουσας δεξιά της εισόδου έχουν τοποθετηθεί χρυσοκέντητα άμφια ιερέων και μέρη από άμφια επισκόπων, από τον 18ο και 19ο αι., όπως φαιλόνια, επιγονάτια, επιμανίκια, επιτραχήλια και ωμοφόρια. Στην προθήκη αριστερά υπάρχουν τέσσερις μίτρες του 18ου αι., ενώ στις δύο προθήκες στην πίσω δεξιά γωνία του χώρου εκτίθενται σταυροί, επιστήθιοι σταυροί και λειτουργικά σκεύη, ανάμεσα στα οποία ένα αργυρό δισκάριο του Στους τοίχους του διαδρόμου προς τον επόμενο χώρο έχουν τοποθετηθεί τμήματα τοιχογραφιών από τις κατεστραμμένες εκκλησίες του Αγίου Θεοδώρου στη Χούλου (περ. 1100). Στην αψίδα παριστάνονται ο Άγιος Βαρνάβας, ο Ιωάννης Χρυσόστομος και ο Μέγας Βασίλειος. Ο τελευταίος μεγάλος χώρος της αίθουσας είναι γεμάτος από πολλές εικόνες, που χρονολογούνται από τον 16ο έως τον 19ο αι. Ιδιαίτερα αξιόλογη είναι μια εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας με γυμνό το αριστερό στήθος, η οποία περιβάλλεται με σκηνές από τη ζωή των παιδικών της χρόνων και τη ζωή των γονιών της, Άννας και Ιωακείμ, και προέρχεται από το Γαλαταριά (16ος αι.). Στο κέντρο εκτίθεται ένα μεγάλο φιρμάνι του έτους 1853, στο οποίο αναφέρεται ότι διασφαλίζονται τα δικαιώματα του τότε επισκόπου της Πάφου Λαυρεντίου. Ένα άλλο φιρμάνι του ίδιου έτους, που υπάρχει κοντά στο πρώτο, απευθύνεται στην τουρκική διοίκηση της Πάφου και επιβεβαιώνει την αναγνώριση του επισκόπου. Δίπλα σε έναν πλούσια κεντημένο επιτάφιο έχει στηθεί ένα προσκυνητάρι του 19ου αι., από την εκκλησία του Αγίου Κενδέα στην Πάνω Πάφο (Κτήμα), το οποίο μπροστά και στα πλάγια είναι αγιογραφημένο με παραστάσεις του Παντοκράτορα, του Αγίου Σπυρίδωνα και του Προφήτη Ηλία. Στο βάθος της αίθουσας βρίσκεται το τέμπλο (χωρίς εικόνες) από την εκκλησία της Γέννησης της Θεοτόκου στα Θέλετρα, του 17ου αι. Σε μια προθήκη εκτίθενται χειρόγραφα που χρονολογούνται από τον 15ο έως τον 19ο αι. Ανάμεσά τους υπάρχει ένα ευαγγέλιο του 1472 και στο αριστερό μέρος της προθήκης η μεγάλη αργυρή και μερικώς 81

82 επιχρυσωμένη ποιμαντορική ράβδος του επισκόπου Μελετίου της Εφέσου, του 1764, καθώς και μία ξύλινη ποιμαντορική ράβδος του επισκόπου της Πάφου, του 18ου αι., στολισμένη με μάργαρο και ελεφαντοστό. Η μεγαλύτερη και αξιολογότερη συλλογή του μουσείου είναι οι εικόνες, των οποίων ο αριθμός υπερβαίνει τις εκατόν. Το μουσείο φιλοξενεί την παλαιότερη μέχρι σήμερα γνωστή φορητή εικόνα που διασώθηκε στην Κύπρο. Πρόκειται για την εικόνα της αγίας Μαρίνας σε στάση δέησης και πλαισιωμένη από σκηνές του μαρτυρίου της. Η εικόνα αυτή ανάγεται στην περίοδο των εικονομαχικών ερίδων και μπορεί να χρονολογηθεί στον 7ο ή τον 8ο αιώνα. Η κυρίως συλλογή των υπολοίπων εικόνων εκτείνεται από το 12ο μέχρι και το 19ο αιώνα με αξιόλογα δείγματα από κάθε χρονολογική περίοδο. Η πλειοψηφία των παλαιοτέρων εικόνων είναι καθαρά βυζαντινής τεχνικής και αισθητικής σύλληψης. Μια σειρά εικόνων φέρουν δυτικά δάνεια, κυρίως από τη διεθνή γοτθική τεχνοτροπία και την ιταλική αναγέννηση του 15ου και του 16ου αιώνα. Άλλες φέρουν στοιχεία από το μπαρόκ και το ροκοκό στους 17ο, 18ο και 19ο αιώνες. Η διαφύλαξή τους στο μουσείο της Μητρόπολης κρίθηκε αναγκαία, ώστε να μη μένουν εκτεθειμένες στις καιρικές συνθήκες. Το κυριότερο σύνολο χρονολογείται γύρω στο 1100 και προέρχεται από τα ερείπια του βυζαντινού ναού του Αγίου Θεοδώρου στη Χούλου. Μια άλλη τμηματική τοιχογραφία με κεφαλή αδιάγνωστου αγίου προέρχεται από το ναό της άλλοτε μονής της Χρυσολάκουρνας έξω από τη Στένη. Είναι του 16ου αιώνα. Τα δείγματα ξυλογλυπτικής που εκτίθενται στο μουσείο είναι λίγα. Είναι κυρίως τμήματα εικονοστασίων, όπως Βημόθυρα, Εσταυρωμένοι και λυπηρά, καθώς επίσης και ένα προσκυνητάριο του 19ου αιώνα. Δείγματα μικρογλυπτικής του 18ου και 19ου αιώνα είναι διάφοροι σταυροί ευλογίας και αγιασμού που αποτελούν τον πυρήνα σταυρών από μέταλλο, σμάλτο και πολύτιμους λίθους. Το μουσείο διαθέτει μια αξιόλογη συλλογή ειδών εκκλησιαστικής μεταλλοτεχνίας που καλύπτει ένα χρονολογικό και καλλιτεχνικό φάσμα τεσσάρων αιώνων (Ι7ος - 20ός αι.). Κύρια θέση σ' αυτή τη συλλογή κατέχουν τα καλύμματα δύο παλαίτυπων Ευαγγελίων του 1604, του 1745 (πάνω σε Ευαγγέλιο του 1768) και του 1838 (πάνω σε Ευαγγέλιο του 1803), διάφορες μίτρες του18ου και 19ου αιώνα, λειψανοθήκη του 1850, δισκοπότηρο του 1796, θυμιατός του 19ου αιώνα, καθώς και πόρπες και άλλα είδη αργυροχρυσοχοίας με συρματερό, σμάλτινο, χαρακτό και από πολύτιμους λίθους διάκοσμο, όπως σταυροί ευλογίας και αγιασμού, πόρπες, εγκόλπια και επιστήθιοι σταυροί. Ξεχωριστή θέση μεταξύ των ποιμαντορικών ράβδων κατέχει εκείνη του Μητροπολίτη Εφέσου Μελετίου του Η συλλογή των αμφίων και της εκκλησιαστικής κεντητικής εκτίθεται στην ανατολική πτέρυγα. Υπάρχουν κυρίως χρυσοκέντητα άμφια αρχιερατικής στολής του 18ου και του 19ου αιώνα 82

83 (Σάκκοι, φελόνια, επιγονάτια, μίτρες, επιμανίκια, επιτραχήλια, ωμοφόρια, ζώνες, ένα διακονικό με το ωράριο και τις χειρίδες του και ο μανδύας του Μητροπολίτη Γενναδίου ( ) του οποίου τα χρυσοκέντητα πώματα καιπόλοι είναι παλαιότερα. Η συλλογή της χρυσοκεντητικής πλαισιώνεται από ένα μεγάλο χρυσοκέντητο επιτάφιο του 19ου αιώνα. Η συλλογή των χειρογράφων καλύπτει με λιγοστά εκθέματα ένα διάστημα από το 1462 μέχρι το 19ο αιώνα. Περιλαμβάνει ένα Ευαγγέλιο του 1462, ένα Υμνολόγιο του 15ου αιώνα, δυο μουσικά χειρόγραφα του 1773 και του 19ου αιώνα, δύο Νομοκάνονες του 180υ αιώνα, δύο φιρμάνια του 1853 και το ΑΡΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ ΠΡΟΧΕΙΡΟΝ ΝΟΜΩΝ του 18ου αιώνα.τα παλαίτυπα βιβλία, που εκτίθενται στο μουσείο είναι τρία Ευαγγέλια: ένα του 1604, ένα του 1768 (με αργυρεπίχρυσο κάλυμμα του 1745) και ένα του 1803 (με αργυρεπίχρυσο κάλυμμα του 1838). 28: Βυζαντινό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως 29: Εικόνα Τοιχογραφίες Εικόνα 30: Ξυλόγλυπτα 83

84 3.4 Βυζαντινo Μουσείο Επισκοπής Αρσινόης Είναι γνωστό ότι οι εικαστικές τέχνες καταγράφουν ανά τους αιώνες τον πολιτισμό και την κουλτούρα των ανθρώπων. Τα εκκλησιαστικά μνημεία με τα ιερά κειμήλια και την αγιογραφική τέχνη τους είναι βασική συνιστώσα της ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου και παράγοντας για κοινωνικοπολιτική ανάπτυξη. Η δημιουργία του Βυζαντινού Μουσείου Επισκοπής Αρσινόης, είναι το αποτέλεσμα των ηθικών δεσμεύσεων και των ευθυνών μας, που απορρέουν από την πολιτιστική και θρησκευτική κληρονομιά μας. Εμφορούμενοι από τα πιο πάνω, και ο τότε μητροπολίτης Πάφου Χρυσόστομος Β 'νυν αρχιεπίσκοπος Κύπρου, μαζί με τον τότε Θεοφιλέστατο επίσκοπο Αρσινόης Γεώργιο και νυν μητροπολίτη Πάφου, εργάστηκαν προς την κατεύθυνση της δημιουργίας του Μουσείου με κύριο στόχο τη συμβολή στη διάσωση, διαφύλαξη και προβολή της θρησκευτικής κληρονομιάς μας. Η όλη οργάνωση του Μουσείου ολοκληρώθηκε το 2000 και ήταν αποτέλεσμα συλλογικής δουλειάς μουσειολόγου, αρχαιολόγου, αρχιτέκτονα και συντηρητών έργων τέχνης. Σκοπός όλων των εργασιών αυτών ήταν να δημιουργηθούν οι κατάλληλες καλαισθητικές και περιβαλλοντικές παράμετροι, για να μπορούν να εκτεθούν τα διάφορα αντικείμενα, στις πιο ιδανικές συνθήκες. Επίσης, έγινε προσπάθεια για σωστό, ασφαλή και λειτουργικό τρόπο έκθεσης τους, με σκοπό την καλύτερη κατανόησή τους από τους επισκέπτες, την μέγιστη προβολή τους αλλά και εν μέρει τη συνέχεια του λατρευτικού τους χαρακτήρα. Μέσα στο καλαισθητικό περιβάλλον του εκθεσιακού χώρου του Μουσείου, τα εκκλησιαστικά κειμήλια και έργα τέχνης μπορούν να επικοινωνούν με τους επισκέπτες καλύπτοντας το ευρύ πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας, που αφορά την τέχνη, την περιήγηση, τη γνώση και τον πολιτισμό. Ταυτόχρονα όμως, το Μουσείο αγγίζει και τα θρησκευτικά συναισθήματα του κάθε επισκέπτη, καθώς ένα ολόκληρο παλαιό τέμπλο ξυλόγλυπτο (18 0 αιώνα), είναι στημένο μαζί με παλαιές εικόνες, δημιουργώντας και εκπέμποντας την ατμόσφαιρα του εσωτερικού μιας εκκλησίας. Δίπλα στο εικονοστάσιο βρίσκεται ξυλόγλυπτος δεσποτικός θρόνος, επίσης του 18ου αιώνα. Ο μεγαλύτερος όγκος των εκθεμάτων του Μουσείου είναι βυζαντινές και μεταβυζαντινές φορητές εικόνες, που χρονολογούνται από το 13 έως και το 19 αιώνα. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζει η εικόνα του έφιππου Γεωργίου Αγίου (13 αιώνα 0), που φέρει στο κάτω μέρος ξύλινο κοντάρι. Πολύ σημαντική είναι και η εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας του 14ου αιώνα, καθώς επίσης και η μικρή εικόνα του Αγίου Αρίστωνος που χρονολογείται στο 15 αιώνα. Άλλη μία εικόνα του Αγίου Αρίστωνος μεγάλων διαστάσεων χρονολογείται στον 16 αιώνα. Εικόνα πολύ σημαντικού ζωγράφου που εκτίθεται στο μουσείο, είναι εκείνη της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, που υπογράφει ο ζωγράφος Γεώργιος το Στον ίδιο ζωγράφο 84

85 αποδίδεται ακόμη, μία μεγάλη εικόνα της Παναγίας, που εκτίθεται δίπλα από την προαναφερθείσα υπογεγραμμένη εικόνα. Με μεγάλη βεβαιότητα, η μεγάλων διαστάσεων εικόνα του όρθιου Αγίου Μάμα, που βρίσκεται λίγα βήματα παραπέρα, μπορεί να θεωρηθεί έργο του Γεωργίου. Οι πιο καλλιτεχνικές ίσως εικόνες του Μουσείου της Επισκοπής, με άψογο σχέδιο και τεχνική, είναι οι δύο μικρές σκαφτές εικόνες, η μία της Αναλήψεως του Χριστού και η άλλη της Έγερσης του Λαζάρου. Οι εικόνες αυτές τοποθετούνται χρονικά στις αρχές του 16ου αιώνα και είναι πασιφανές ότι πρόκειται για έργα μεγάλου κρητικού εργαστηρίου. Με έντονη κρητική αισθητική και τεχνοτροπική διάθεση, είναι και δύο μεγάλες εικόνες του 16ου αιώνα οι οποίες αποτελούν ζευγάρι. Πρόκειται για την εικόνα ένθρονου Χριστού και την εικόνα ένθρονης Παναγίας Βρεφοκρατούσας. Στο 17 αιώνα και συγκεκριμένα στο 1628, έχουμε την μεγάλη εικόνα του Χριστού «ο Σωτήρ του Κόσμου», η οποία κατατάσσεται στα έργα με έντονα λαϊκότροπα στοιχεία. Από τις εικόνες του 18ου αιώνα, αξίζει να αναφέρουμε την εικόνα του Αγίου Ιωάννη του θεολόγου (1736), καθώς και τη μικρή εικόνα της Γέννησης του Χριστού. Οι δύο αυτές εικόνες θα πρέπει να αποδοθούν με βεβαιότητα στο χρωστήρα του ζωγράφου Γαβριήλ ιεροδιακόνου Κυκκώτου. Στα 1722, ο ζωγράφος Γεράσιμος, υπογράφει την εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, πρέπει να αναφέρουμε ότι υπάρχουν αρκετές εικόνες, εκ των οποίων οι περισσότερες ακολουθούν τα αισθητικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της τέχνης, που είναι πλέον γνωστή ως τέχνη της μονής του Αγίου Ηρακλειδίου. Ανάμεσα σε αυτές ξεχωρίζει η εικόνα της Παναγίας στον τύπο της Γλυκοφιλούσας και ασφαλώς η εικόνα του Αγίου Γεωργίου του Νικοξυλίτη, που υπογράφει το 1779 ο ζωγράφος Λαυρέντιος ιεροδιάκονος. Στο 19 αιώνα έχουμε αρκετές μικρές εικόνες, με την ιδιόμορφη στρογγυλοποιημένη τέχνη του Κορνάρου, που δανείζεται αρκετά δυτικά μπαρόκ και ροκοκό στοιχεία. Στο μουσείο υπάρχουν δύο πολύ ιστορικές εικόνες της τέχνης του Κορνάρου. Η μία είναι εκείνη του Αγίου Νικολάου του 1804, που υπογράφεται από τον ίδιο τον κρητικό ζωγράφο Ιωάννη Κορνάρο. Πάντοτε η αξία κάθε ζωγραφικού έργου εξαρτάται από τη ζωγραφική της ποιότητα, δηλαδή την καλλιτεχνικότητα της αλλά και τη φήμη του ζωγράφου της. Αυτό ισχύει και για κάθε ενυπόγραφο έργο του μεγάλου ζωγράφου Ιωάννη Κορνάρου του Κρητός. Στη συγκεκριμένη περίπτωση της εικόνας του Αγίου Νικολάου το έργο του αποκτά πολύ περισσότερη αξία, γιατί έγινε κάτω από ιδιαίτερα σημαντικές συνθήκες, τις οποίες ο ίδιος ο ζωγράφος κρίνει και περιγράφει αυθόρμητα στο πίσω μέρος της εικόνας. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα στους μελετητές να γνωρίσουν και να κρίνουν εν μέρει τον άνθρωπο Κορνάρο, τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του, σχετικά με τα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα της εποχής 85

86 του, πώς αυτά εκφράζονται μέσα από το χρωστήρα του και πώς επηρεάζουν το τελικό αποτέλεσμα ενός έργου του. Το μοναδικό αυτό ιστορικό κείμενο που βρίσκεται στο πίσω μέρος της εικόνας, αναφέρει σημαντικές ιστορικές πληροφορίες, που αφορούν τα αίτια για τη στάση του 1804, την επίθεση των στασιαστών στο σπίτι του δραγομάνου Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου. Τέλος αναφέρεται στην καταστολή της στάσης από τα στρατεύματα των Τούρκων και το βαρύ τίμημα που πλήρωσαν οι χριστιανοί. Η δεύτερη σημαντική ιστορική εικόνα της σχολής Κορνάρου, που εκτίθεται στο μουσείο της Χωρεπισκοπής, είναι η εικόνα του Αγίου Τρύφωνος και χρονολογείται στα Η εικόνα αυτή είναι μία εκ των πολλών εικόνων, με θέμα τον άγιο Τρύφωνα, που είχε παραγγείλει ο τότε αρχιεπίσκοπος Κύπρου και εθνομάρτυρας Κυπριανός, δεόμενος προς τον άγιο προστάτη της γεωργίας, όπως προστατεύσει τους καρπούς της γης από την εισβολή ακρίδων και να τις εξολοθρεύσει. Εκτός από τις εικόνες και τα ξυλόγλυπτα, ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει στο βυζαντινό μουσείο και άλλα πολλά εκκλησιαστικά κειμήλια. Ανάμεσα σε αυτά συγκαταλέγονται έργα μικροξυλογλυπτικής, όπως σταυροί αγιασμού με αργυρή ένδυση. «Ένας τέτοιος σταυρός φέρει την χρονολογία 1908 και ανήκε στον τότε μητροπολίτη Πάφου Ιάκωβο Αντζουλάτο. Η αργυροχοία και μεταλλοτεχνία στο χώρο του μουσείου, αντιπροσωπεύονται από Άγια Δισκοπότηρα και Δισκάρια, σταυρούς, εξαπτέρυγα, θυμιατούς και κανδήλες.στο μουσείο εκτίθενται επίσης δύο ιερατικές στολές (18ος-19ος αιώνας), καθώς και η αρχιερατική στολή χειροτονίας, δωρεά του τότε μητροπολίτου Πάφου και νυν αρχιεπισκόπου Κύπρου, Χρυσοστόμου Β '. Δύο επίσης αρχιερατικές μήτρες (18ος και 20ος αιώνας) βρίσκονται ανάμεσα στα εκθέματα του μουσείου. Η χρυσοκεντητική κάνει και αυτή την παρουσία της στον εκθεσιακό χώρο με χρυσοκέντητα επιμάνικα (19ος αιώνας) και μεγάλο επιτάφιο χρυσοκέντητο (19ο αιώνας). Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει για το γραπτό αντιμήνσιο του 1782, το οποίο είναι καθαγιασμένο από τον μητροπολίτη Πάφου Πανάρετο Άγιο ( ). Τέλος να αναφέρουμε ότι στις προθήκες του εκθεσιακού χώρου του βυζαντινού μουσείου της Χωρεπισκοπής Αρσινόης βρίσκονται χειρόγραφοι κώδικες καθώς επίσης και παλαίτυπα όπως το Δεκεμβρίου Μηναίον (1551) και το Ευαγγέλιο (1599) τα οποία είχαν τυπωθεί στην Βενετία. Η Επισκοπή Αρσινόης με το βυζαντινό της μουσείο σε πλήρη δραστηριότητα, βοηθά στη γνώση και κατανόηση θεμάτων εκκλησιαστικής κληρονομιάς, ευαισθητοποιεί το κοινό και δίνει το παράδειγμα και τα ερεθίσματα στον κόσμο για συμμετοχή στη διάσωση και προβολή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. 86

87 Εικόνα 31: Βυζαντινού Μουσείου Επισκοπής Αρσινόης Εικόνα32: Ιερατικές στολές 18 ος 19 ος αιών. 3.5 Εθνογραφικό Μουσείο Εικόνα 33: Εκκλησιαστικά κειμήλια και έργα τέχνη Είναι ένα ιδιωτικό εθνογραφικό μουσείο που ανήκει στην οικογένεια Ηλιάδη, το οποίο έως το 1971 ήταν γνωστό ως Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και ήταν πιθανόν το πλουσιότερο και καλύτερο ιδιωτικό μουσείο του νησιού. Αποτελείται από τη συλλογή του νεότερου Γεωργίου Ηλιάδη, ενός διανοούμενου με ενδιαφέρον στην αρχαιολογία, την ιστορία, τη λαϊκή τέχνη και τη λογοτεχνία, ο οποίος για περισσότερο από μισό αιώνα συνέλεγε θησαυρούς τέχνης από την ύπαιθρο της Κύπρου, ιδιαίτερα από την περιοχή της Πάφου από την οποία καταγόταν. Στο εθνογραφικό μουσείο έχουν περιληφθεί κομμάτια του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, όπως φυσικές σπηλιές, ένας τάφος της ελληνιστικής εποχής λαξευμένος σε βράχο, μία τρεμιθιά, αρχιτεκτονικές τεχνοτροπίες που χρονολογούνται από το 1894 καθώς και ένα κιόσκι. Τα εκθέματα περιλαμβάνουν φορεσιές, ιδιαίτερα της υπαίθρου και στολίδια, παραδοσιακά ξυλόγλυπτα έπιπλα, αγροτικά εργαλεία, κουζινικά είδη, κεραμικά, αργαλειούς και πλεκτά είδη, καθώς και αρχαιολογικά ευρήματα από τη χαλκολιθική κυρίως εποχή. 87

88 Το κτίριο στο οποίο στεγάζονται οι συλλογές χτίστηκε στα Είναι πετρόκτιστο και αποτελείται από δύο πατώματα. Η αρχιτεκτονική τεχνοτροπία της οικοδομής ανήκει στην κατηγορία της αστικής αρχιτεκτονικής. Στο κάτω πάτωμα βρίσκονται οι συλλογές λαϊκής τέχνης όπως κεντήματα, ενδυμασίες ανδρών και γυναικών, είδη κεραμικής, γεωργικά εργαλεία, το χωριάτικο δωμάτιο (εργαστήρι), το δωμάτιο της χαλκολιθικής περιόδου, το πλυσταριό. Στη μεγάλη αυλή είναι ο ελιόμυλος, οι φούρνοι, η βρύση του χωριού, το παρεκκλήσι. Επίσης υπάρχει αυθεντικός τάφος της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου τέλη του 3ου και αρχές του 2ου αιώνα π.χ. Στο πάνω πάτωμα ο επισκέπτης θα δει συλλογές νομισμάτων, κοσμημάτων βυζαντινά, κασέλες, σουβάντζες και δύο δωμάτια. Την βιβλιοθήκη του καθηγητή Γιώργου Ηλιάδη αρχαιολόγου και ιδρυτή του Μουσείου, καθώς και το βιεννέζικο δωμάτιο artnouveau. Το Μουσείο αυτό έχει πενήντα χρόνια ζωής Άνοιξε στο κοινό το Ζωντανεύει τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις, την κουλτούρα, με λίγα λόγια την Ιστορία του έθνους μας. Τελούνται πολιτικοί γάμοι και θρησκευτικοί γάμοι σε συνεργασία με την Αγγλικανική Εκκλησία στον ιδανικό χώρο του Μουσείου. Εικόνα 34: Εθνογραφικό Μουσείο Εικόνα 35: Παραδοσιακά ξυλόγλυπτα έπιπλα 3.6 Μουσείο Ψαθοπλεκτικής Υφαντών Φύτης Το Μουσείο Ψαθοπλεκτικής Φύτης βρίσκεται στο χωριό Φύτη της επαρχίαςπάφου, που είναι γνωστό για το δικό του ιδιαίτερο στυλ πλεξίματος από την εποχή του Μεσαίωνα. Τα υφάσματα που φτιάχνονται στο χωριό είναι γνωστά ως «Φυτιώτικα» και ξεχωρίζουν για την πλούσια ποικιλία τους σε σχέδια και χρώματα. 88

89 Είναι πολλά τα σχέδια των φιτιώτικων υφαντών που χαρακτηρίζονται για την ιδιότυπή τους τεχνική και το αισθητικό του ενδιαφέρον. Τα ζωηρά χρώματα ιδιαίτερα το κόκκινο, το πράσινο, το κίτρινο και το μπλε είναι εκείνα που τα καθιστούν τόσο ευδιάκριτα. Είναι ποικίλα τα θέματα των σχεδίων που οι γυναίκες της Φύτης παίρνουν από τη ζωή. Τα ονομάζουν «κορούες», «φοινικούδες», «κατσούνια», «καής», καρυδάκια του πορτοκαλιού», «μαυροματούδι», «παππούτσι του δακάλου» κτλ. Αυτά τα σχέδια σαν «ξόπλια» είναι συνήθως γεωμετρικά και τοποθετούνται σε παράλληλες γραμμές στα άκρα των υφαντών ή εάν τα υφαντά είναι μακρού μεγέθους καλύπτονται πλήρως. Ενδιαφέρων παρουσιάζουν και οι «μόστρς» που ναι και αυτές σειρές σχεδίων, που χωρίζουν τα «ξόπλια», πάνω από τα υφαντό από την επόμενη σειρά τους. Έχουν αυτά τις ονομασίες τους κι είναι γνωστές ως «καμαπούα», «ψαροκοκκαλούδι», «σταυρούθκια». Στην άκρη των φυτίτικων υφαντών συνήθως βρίσκονται τα «κλόσια» με τα φλοκκούθκια που δένουν στο χέρι και αφού τελειώσει όλη η εργασία στον αργαλειό. Ο «σταυρός» κάτι που πάρθηκε από την θρησκευτική ζωή. Είναι ένα άλλο θέμα των φυτιώτικών υφαντών. Συνήθως ο σταυρός με τους ποικίλους του τύπους τοποθετείται στο κέντρο του στενόμακρου υφαντού. Είναι πολλά τα αντικείμενα που και κατασκευάζονται όπως «μαντήλες» που διακοσμούν τους τοίχους των παραδοσιακώνσπιτιών τόσο εντυπωσιακά, «μαξιλαράκια». «ταγάρια», που προτιμούνται από τους ξένους περιηγητές, «σκεπάσματα κρεβατιών» που απαιτούν ολόκληρους μήνες για να γίνουν, «τραπεζομαντιλιές». «κουρτίνες» κτλ. Δείγματα τέτοιων υφασμάτων εκτίθενται στο μουσείο, στοοποίο μπορεί επίσης να δει κανείς πώς φτιάχνονται τα υφάσματα όπως καιδιάφορα είδη καλαθοπλεκτικής.«ταξίδια στην Κύπρο» Γιώργου και Μάχης,σελ 81 Εικόνα 36: Ψαθοπλεκτική 89

90 3.7 Μουσείο Καλαθοπλεκτικής Ίνειας Το Μουσείο Ψαθοπλεκτικής Φύτης βρίσκεται στο χωριό Ίνεια της επαρχίας Πάφου. Όπως η γειτονική Δρούσια, η Ίνεια έχει θεαματική θέα της χερσονήσου του Ακάμα Η καλαθοπλεκτική ως απλή τέχνη είναι ένας από τους παλαιότερους κλάδους της χειροτεχνίας που ελάχιστα αλλοιώθηκε μέσα στο πέρασμα του χρόνου και χρησιμοποιείται έτσι μέχρι σήμερα. Μέχρι πρόσφατα η κατασκευή καλαθιών στις αγροτικές περιοχές ήταν μια τέχνη που την γνώριζαν σχεδόν όλοι, άντρες, γυναίκες και παιδιά. Η γνώση της τέχνης της καλαθοπλεκτικής ήταν απαραίτητη. Τα καλάθια συνήθως τα κατασκεύαζαν για πρακτικές καθημερινές ανάγκες όπως τη συλλογή και μεταφορά γεωργικών προϊόντων. Τα διάφορα μεγέθη, σχήματα και τεχνικές ήταν ανάλογα με τη χρήση του αντικειμένου και το υλικό που χρησιμοποιούσαν για τη κατασκευή του. Στην Κύπρο υπάρχουν διάφορα υλικά καλαθοπλεκτικής/ψαθοπλεκτικής που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα. Τα περισσότερα βρίσκονται κοντά σε ποταμούς ή τρεχούμενα νερά. Απ όλα τα υλικά εκείνο που βρίσκει κανείς εύκολα είναι το καλάμι. Είναι εύκολο στη χρήση του γιατί όταν φουσκώσει μαλακώνει και μπλέκεται σχετικά εύκολα. Ένα άλλο υλικό είναι η βέργα η οποία χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με το καλάμι ή και μόνη της για πιο στερεά και ανθεκτικά είδη καλαθιών.άλλα υλικά που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα είναι οι «βρούλλοι», το «σαμάτζι», οι «βελονίες», το «φλούδι» και τα «σκλινίτζια», είδη βούρλων που αναπτύσσονται σε υγρότοπους. Με τα υλικά αυτά κατασκευάζουν μέχρι σήμερα διάφορα αντικείμενα για τη μεταφορά και φύλαξη των προϊόντων τους καθώς επίσης και διακοσμητικά. Επίσης με τα υλικά αυτά ύφαιναν τα ψαθιά που τοποθετούσαν κάτω από το στρώμα των κρεβατιών ή στο πάτωμα. Με τις «ποκαλάμες» εκλεκτά στελέχη σιταριού ειδικής ποικιλίας και τη φοινικιά φτιάχνουν μέχρι σήμερα διάφορα είδη «τσέστων», πανέρια. Οι τσέστοι, ψάθινοι πλεκτοί δίσκοι, χρησιμοποιούνται στο σπίτι για το κόψιμο του φιδέ και του τραχανά, για τη φύλαξη των φλαούνων και για την τοποθέτηση των κουλουριών και των ζυμαρικών. Στους τσέστους ή στα πανέρια τοποθετούσαν επίσης την ενδυμασία της νύφης για να την χορέψουν την ημέρα του γάμου. Μετά τα τραγικά γεγονότα του 1974 πολλά από τα παραδοσιακά κέντρα παραγωγής χάθηκαν, όπως, τα χωριά των περιοχών της Μεσαορίας και Καρπασίας και το Καούτι όπου ύφαιναν τα παραδοσιακά ψαθιά. Σήμερα ένα από τα κέντρα κατασκευής ειδών καλαθοπλεκτικής είναι στην Ίνια στην επαρχεία της Πάφου. Το Μουσείο Καλαθοπλεκτικής έχει μια αξιοσημείωτη συλλογή ειδών καλαθοποιίας.εδώμπορεί, επίσης, να δεις πώς φτιάχνονται διάφορα είδη καλαθοπλεκτικής. 90

91 Εικόνα 37: Μουσείο Καλαθοπλεκτικής Ίνειας 3.8 Τοπικό Μουσείο Παλαίπαφου, Κούκλια Το Μουσείο στεγάζεται στην ανατολική πτέρυγα της μεσαιωνικής έπαυλης των Λουζινιανών, η οποία βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο των Κουκλίων. Τα ευρήματα εκτίθενται σε δύο αίθουσες της έπαυλης, μέσα από τις οποίες παρουσιάζονται αντικείμενα που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές του Ιερού της Αφροδίτης και της γύρω περιοχής, καθώς και τις νεκροπόλεις της ευρύτερης περιοχής. Στην πρώτη αίθουσα, στο δάπεδο της οποίας έχει τοποθετηθεί ένα ρωμαϊκό ψηφιδωτό, εκτίθενται κινητά ευρήματα από το Ιερό της Αφροδίτης. Στην αίθουσα αυτή βρίσκεται ο κωνικός λίθος, που αποτελούσε την ανεικονική παρουσία της τιμώμενης θεάς. Στην αίθουσα αυτή εκτίθενται και άλλα ευρήματα από το Ιερό, που χρονολογούνται από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Αξιόλογος είναι και ο πήλινος λουτήρας που χρονολογείται στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Στις προθήκες της δεύτερης αίθουσας του μουσείου εκτίθενται ευρήματα που προέρχονται από τις πλούσιες νεκροπόλεις της περιοχής. Τα ευρήματα αυτά, τα οποία χρονολογούνται από τη 2η χιλιετία π.χ. μέχρι και τους ρωμαϊκούς χρόνους, περιλαμβάνουν λίθινα εργαλεία, μεταλλικά αντικείμενα, δείγματα κεραμικής, κοσμήματα, πήλινα αγαλμάτια, επιγραφές και γλυπτά. Παρουσιάζονται ακόμη αρχιτεκτονικά μέλη, όπως είναι τα ιωνικά και κορινθιακά κιονόκρανα που βρίσκονται στο κέντρο της αίθουσας. Το τελευταίο τμήμα της ίδιας αίθουσας είναι αφιερωμένο στα βυζαντινά και μεσαιωνικά ευρήματα του χώρου. Εδώ εκτίθενται εφυαλωμένα αγγεία επιτόπιας παραγωγής αλλά και εισηγμένα, καθώς και χρηστικά αγγεία που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή ζάχαρης και προέρχονται από την παρακείμενη θέση Σταυροί. Στο βάθος της αίθουσας εκτίθενται δύο βενετσιάνικα κανόνια.πάφος «ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος» Α Γ. Μαραγκού. 91

92 Εικόνα 38: Τοπικό Μουσείο Παλαίπαφου, Κούκλια Εικόνα 39:Ψηφιδωτό η Αφροδίτη, βρίσκεται στη πρώτη αίθουσα. 3.9 Μουσείο Ευαγόρα Παλληκαρίδη στη Τσάδα Πάφου. Ο Ευαγόρας πρωταγωνιστεί σε διάφορες διαδηλώσεις κατά των Άγγλων. Το Συμβούλιο Ιστορικής Μνήμης Αγώνα ΕΟΚΑ ανέλαβε την ευθύνη για την αναπαλαίωση της οικίας και τη μετατροπή της σε Μουσείο. αφιερωμένο στον ήρωα του εθνικοαπελευθερωτικού μας αγώνα. Το έργο ολοκληρώθηκε και εγκαινιάστηκε από τον Υπουργό Παιδείας και Πολιτισμού κ. Ουράνιο Ιωαννίδη στις 9 Ιουνίου Στο πρώτο δωμάτιο της οικίας παρουσιάζεται η εικόνα της παραδοσιακής αγροτικής οικίας των μέσων του 20ου αιώνα, εποχή κατά την οποία έζησε ο ήρωας. Στο δεύτερο δωμάτιο παρουσιάζονται η ζωή και οι αγώνες του έφηβου-ήρωα της κυπριακής ελευθερίας. Μέσα από φωτογραφίες, επιστολές και κείμενα του ήρωα-ποιητή σκιαγραφείται το όλο ηθικό και ψυχικό μεγαλείο της προσωπικότητας του. Επιδίωξη του ΣΙΜΑΕ είναι όπως ο χώρος της Οικίας-Μουσείου του Ευαγόρα Παλληκαρίδη αποτελέσει και κέντρο πολιτιστικής δραστηριότητας. Για το λόγο αυτό κατασκευάστηκε αμφιθέατρο, το οποίο μπορεί να φιλοξενήσει μέχρι 250 άτομα. Τη λειτουργία του Μουσείου έχει αναλάβει η Διαχειριστική Επιτροπή Οικίας-Μουσείου Ευαγόρα Παλληκαρίδη, της οποίας προεδρεύει ο πρόεδρος του Κοινοτικού Συμβουλίου της Τσάδας και μετέχουν οι συγγενείς και συναγωνιστές του ήρωα. Στο πρώτο δωμάτιο της οικίας, παρουσιάζεται η εικόνα της παραδοσιακής αγροτικής οικίας των μέσων του 20ου αιώνα, εποχή κατά την οποία έζησε ο ήρωας. Στο δεύτερο δωμάτιο, παρουσιάζονται η ζωή και οι αγώνες του έφηβου ήρωα της κυπριακής ελευθερίας. Μέσα από φωτογραφίες, επιστολές και κείμενα του ήρωα ποιητή, σκιαγραφείται το όλο ηθικό και ψυχικό μεγαλείο της προσωπικότητάς του. 92

93 Επιδίωξη είναι, όπως ο χώρος της Οικίας Μουσείου του Ευαγόρα Παλληκαρίδη, αποτελέσει και κέντρο πολιτιστικής δραστηριότητας. Για το λόγο αυτό, κατασκευάστηκε στο προαύλιο του Μουσείου, αμφιθέατρο το οποίο μπορεί να φιλοξενήσει μέχρι 250 άτομα. Τη λειτουργία του Μουσείου έχει αναλάβει η Διαχειριστική Επιτροπή Οικίας Μουσείου Ευαγόρα Παλληκαρίδη, της οποίας προεδρεύει ο πρόεδρος του Κοινοτικού Συμβουλίου της Τσάδας και μετέχουν οι συγγενείς και συναγωνιστές του ήρωα. Εικόνα 40: Μουσείο Ευαγόρα Παλληκαρίδη Πάφος <<ο μύθος, ο χρόνος, ο τόπος, ο κόσμος >>Α Γ. Μαραγκού. Παυλίδης, Α. (2007). «Η Κύπρος ανά τους αιώνες», Τόμοι 1-3. Συλλογικός τόμος: «Κύπρος, από την αρχαιότητα ως σήμερα». Αθήνα: Κότινος. 4. Εκκλησίες και Μοναστήρια της Πάφου 4.1 Εκκλησία Αγία Σολομονής Η εκκλησία της Αγίας Σολομονής βρίσκεται στην Κάτω Πάφο, στη λεωφόρο Αποστόλου Παύλου, σε απόσταση ενός χιλιομέτρου περίπου από το λιμάνι. Είναι με ασβεστόλιθο κάτω από το έδαφος και αρχικά ήταν κατακόμβη, αν και μερικοί αρχαιολόγοι υποστηρίζουν ότι επρόκειτο για τάφους που χρονολογούνται από την ελληνιστική περίοδο. Είναι απομεινάρια παλιών νωπογραφιών του 12ου αιώνα και για το αγίασμα, ο επισκέπτης χρειάζεται να κατεβεί περίπου είκοσι σκαλιά. Η Αγία Σολομωνή ήταν από τις πρώτες που απέρριψε την ειδωλολατρία και ασπάστηκε τον Χριστιανισμό. Σύμφωνα με την παράδοση, η Σολομωνή κρύφτηκε στη σπηλιά για να γλυτώσει από τους διωγμούς των Ρωμαίων. Οι Ρωμαίοι έχτισαν την είσοδο, καταδικάζοντας την σε ένα σκληρό και 93

94 αργό θάνατο. Παρόλα αυτά όταν ανοίχτηκε ξανά η είσοδος 200 χρόνια μετά, η Αγία βγήκε ζωντανή. Έζησε το 168 π.χ. Είχε εφτά παιδιά. Έζησε κατά την εποχή που η Ιουδαία βρισκόταν κάτω από την εξουσία του Βασιλιά της Συρίας Αντίοχου του Επιφανούς. Αυτός για να εξευτελίσει τους Ιουδαίους, τους μάζεψε μπροστά του και τους ανάγκασε να φάνε κρέατα χοιρινά και ειδωλόθυτα ( που θυσιάστηκαν στα είδωλα), τα οποία ήταν απαγορευμένα από τον Ιουδαϊκό νόμο, ως ακάθαρτα. Μεταξύ των συγκεντρωμένων Ιουδαίων ήταν και ένας γέροντας 90 χρονών, ο Ελεάζαρος. Αυτόν με πολλούς τρόπους προσπαθούσε να πείσει ο Αντίοχος να φάει τα απαγορευμένα κρέατα. Αυτός αρνείτο και έτσι διέταξε να τον γυμνώσουν και να τον μαστιγώσουν. Στο τέλος τον έριξαν στη φωτιά και τον έκαψαν. Θύμωσε πολύ ο Αντίοχος και, αφού δεν κατάφερε να νικήσει τον γέροντα, διέταξε να του φέρουν κοντά του τους εφτά Μακκαβαίους αδελφούς μαζί με τη μητέρα τους Σολομονή. Στην αρχή με κολακείες και στη συνέχεια με απειλές τους πίεζε να φάνε. Κανένας δεν υποχωρούσε, γιατί αυτός ο νόμος ήταν αντίθετος με τη θρησκεία τους.έτσι όλα τα παιδιά της γενναίας Σολομονής πέρασαν φρικτά βασανιστήρια για την πίστη τους και ρίχτηκαν σ ένα τηγάνι με καυτό λάδι. Κατακόμβες συνδυάζουν πολλές υπόγειους χώρους που βρίσκονται γύρω από ένα ανοικτό ορθογώνιο δικαστήριο. Με την αρχιτεκτονική μοιάζουν αρχαίοι τάφοι της ελληνιστικής περιόδου. Ο υπόγειος, το παρεκκλήσι, ένα μικρό δωμάτιο χωρίς βωμό και το εικονοστάσιο, που εκτείνεται από τα δυτικά προς τα ανατολικά, οι προσκυνητές τοποθετείται αμέσως πίσω από τα κεριά μπροστά από το ιερό Σολομονής για να προσεύχονται για τη θεραπεία της νόσου τους. Οι υπόγειες κατασκευές έχουν σωθεί από ειδωλολάτρες διώξεις. Τότε ήταν η μεγαλύτερη αίθουσα με αψιδωτή είσοδο και είχε μετατραπεί σε μια εκκλησία, και αργότερα οι τοίχοι ήταν διακοσμημένοι με τοιχογραφίες. Τα Τείχη του Ναός εξακολουθεί να διατηρεί σοβαρές ζημιές τμήματα τοιχογραφιών του αιώνα 12 ου. Πριν από το ναό, στο βόρειο τοίχο του βράχου λαξευμένο στην είσοδο της σπηλιάς, όπου σε μεγάλο βάθος από την επιφάνεια είναι η θαυματουργή πηγή. Σε αυτό το υπόγειο σπήλαιο δεν είναι περιφραγμένο. Ακριβώς από κάτω συμπεριλαμβανομένων των μεγάλων τοίχων συλλέγονται πέτρες νερό. Το επίπεδο σε διαφορετικές χρονικές στιγμές της αλλαγής. Εκατοντάδες περίεργοι τουρίστες, που πηγέναν,βοήθησε από το μάτι και άλλες ασθένειες. Η πηγή συχνά ρυπαίνόταν με το νερό και δεν ήταν κατάλληλα για κατανάλωση. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας εκεί κρύβονται από τους Λατίνους, προσευχήθηκε και δίδαξε στα παιδιά τους οι ορθόδοξοι χριστιανοί. 94

95 Πάνω από την είσοδο του σπηλαίου κρέμεται πράσινο δέντρο, κρέμοντε κομμάτια από πανί. Έτσι, ζητώντας από την Παναγία της θεραπείας από σοβαρή ασθένειες, οι άνθρωποι συνδέονται με όλο και περισσότερο κόμβων. Παρά το γεγονός ότι αυτή η πρακτική έχει τις ρίζες της στο μακρινό τους προ-χριστιανικούς χρόνους, παρατηρείται σήμερα. Μαραγκού, Ά. (2003). ΠΑΦΟΣ: Ο Μύθος, ο Χρόνος, ο Τόπος, ο Κόσμος. Κύπρος: Δήμος σελ Ναός εξακολουθεί να διατηρεί σοβαρές ζημιές τμήματα τοιχογραφιών του αιώνα 12 ου Εικόνα 41: Εσωτερικά της εκκλησία Αγίας Σολομονής 4.2 Ο Άγιος Γεώργιος Εικόνα 42: Τοπράσινο δέντρο της Αγίας Σολομονής Ο Άγιος Γεώργιος της Πέγειας είναι ένα δημοφιλές προσκύνημα, ιδρυμένο στο ακρωτήριο Δρέπανον της Επαρχίας Πάφου. Μεταξύ του 1952 και 1955, το Τμήμα Αρχαιοτήτων ανέσκαψε τρεις παλαιοχριστιανικές βασιλικές και ένα λουτρώνα, που χρονολογούνται στον 6ο αιώνα μ.χ. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν την περίοδο από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και την Αρχαιολογική Αποστολή του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας από το Κατά τις ανασκαφές αυτές διαφάνηκε ότι στον Άγιο Γεώργιο υπήρχε κατά τα ρωμαϊκά 95

96 και παλαιοχριστιανικά χρόνια ένας μεγάλος ανοχύρωτος οικισμός, ο οποίος αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Ιουστινιανού ( μ.χ.). Λόγω της θέσης του, στο δυτικότερο άκρο του νησιού και στο μέσο του θαλάσσιου δρόμου μεταξύ Αλεξάνδρειας και Ρόδου, ο οικισμός αυτός αποτελούσε τον πρώτο σταθμό της νηοπομπής που μετέφερε σιτάρι από την Αίγυπτο στην Κωνσταντινούπολη. Έτσι εξηγούνται πολλά από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του οικισμού. Το κέντρο του οικισμού καταλαμβάνεται από μεγάλο συγκρότημα κτιρίων που περιλαμβάνει τη μεγάλη τρίκλιτη βασιλική Α, η οποία φέρει προκτίσματα στη βόρεια της πλευρά και ένα περίστωο αίθριο με ένα βαπτιστήριο στα δυτικά. Μία μικρότερη τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος είναι προσαρτημένη στη βόρεια πλευρά του βαπτιστηρίου. Στα δυτικά του συγκροτήματος υπάρχει ένα μεγάλο διώροφο κτήριο, κτισμένο στον τύπο της ελληνορωμαϊκής οικίας, το οποίο εικάζεται ότι είναι το επισκοπείο. Βόρεια της Βασιλικής Α, οι ανασκαφές έφεραν στο φως ένα λουτρώνα, ενσωματωμένο σε μια μεγάλη αυλή. Στα βορειοανατολικά, δίπλα από το δρόμο που οδηγεί στην ενδοχώρα και στο σύγχρονο χωριό της Πέγειας, βρίσκονται τα κατάλοιπα της μικρής τρίκλιτης βασιλικής Γ. Στο κέντρο του οικισμού ανευρέθησαν κατάλοιπα οικιών, υπόγειες στέρνες και η τρίτη βασιλική του οικισμού (βασιλική Β ). Το κοιμητήριο του οικισμού αποτελείται από μνημειακούς τάφους λαξευμένους στον απόκρημνο βράχο πάνω τη δυτική και βορειοδυτική ακτή του ακρωτηρίου. Στο φυσικό πλάτωμα που υπάρχει μεταξύ των βασιλικών και του κοιμητηρίου, αναπτύχθηκε το προσκύνημα του Αγίου Γεωργίου με τους χώρους διαμονής των προσκυνητών γύρω από το μονόχωρο ομώνυμο ναΐσκο, που χρονολογείται στα τέλη του 13ου-αρχές του 14ου αιώνα μ.χ. Ο μεγάλος πετρόκτιστος τρουλλαίος ναός του Αγίου Γεωργίου κτίστηκε κατά τα νεώτερα χρόνια. Ο Άγιος Γεώργιος ο θαυματουργός. Πολλές οι παραδόσεις για την δύναμη του ή Γιώργη. Όσοι χάνουν πράγματα κάνουν τάματα στον ΆγιοΓεώργιο που τα ξαναβρίσκει. Οι ερωτευμένοι του ανάβουν το κερί. Αν αυτό συνεχίζει να καίγεται, όταν κρατιέται ανάποδα, τότε υπάρχει ελπίδα στον έρωτα, λένε. Η παράδοση λέειότι κατά την διάρκεια του 16 ου αιώνα πειρατές έφτασαν στο λιμανάκι τις Πέγειας και απήγαγαν τον γιο του προύχοντα του χωριού. Ο πατέρας αμέσως πήγε στον Άη-Γιώργη και του έταξε ότι ήθελε φτάνει να του επιστρέψουν το παιδί του σπίτι του. Το ίδιο βράδυ το παιδί εμφανίστηκε ντυμένο με αλλόκοτα ρούχα κρατώντας στο χέρι του ένα πιάτο ζεστή σούπα! 96

97 Εικόνα 43: Εκκλησία Άγιος Γεώργιος Εκκλησία της Παναγίας της Χρυσοπολίτισσας Η εκκλησία βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της πόλης είναι η μεγαλύτερη από τις βασιλικές που έχουν ανασκαφεί στη Κύπρο και αποτελούσε τον καθεδρικό ναό και την έδρα του επισκόπου από τον 4 ο μέχρι τον 7 ο αιώνα. Κτίστηκεστα τέλη του 4 ου αιώνα και καταστράφηκε από τις αραβικές επιδρομές, από τις οποίες υπέφερε για χρόνια το νησί. Είναι επτάκλιτη βασιλική με γρανίτες και μαρμάρινες κολόνες και με κορινθιακά κιονόκρανα. Η βασιλική είχε αρχικά 38 μέτρα πλάτος και 53 μέτρα μήκος. Εύρεση από τα τμήματα των τειχών, στήλες, ψηφιδωτά δάπεδα, με επένδυση, χρωματιστές πέτρες. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτο είναι το μονόγραμμα του ονόματος Σωτήρα Χριστού, με τη μορφή διασταυρούμενων μέσα σε ένα κύκλο των ελληνικών γραμμάτων. Βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της ανασκαφής, στο βωμό του ναού και τα μέσα του Κυρίου μας Ιησού Ο Χριστός, το Άλφα και το Ωμέγα, η αρχή και το τέλος όλης της ύπαρξης και ο τρόπος σωτηρίας μας. Διατηρημένα τμήματα των ψηφιδωτών με χριστιανικά σύμβολα, στολίδια, κείμενα από την Παλαιά Διαθήκη, παρατηρήσεις σχετικά με το βιβλίο του JohnErnestWright, "Η Βίβλος αρχαιολογία" δείχνουν ότι Ιταλοί αρχαιολόγοι, με επικεφαλής τον PhilipGyudichi, στα ερείπια της βασιλικής ανακάλυψαν μαρμάρινες πλάκες που μαρτυρούν την παραμονή στην πόλη των Αποστόλων. 97

98 Στον περίβολο μπορεί κανείς να δει τη Στήλη του Αποστόλου Παύλου, στην οποία, σύμφωνα με την παράδοση μαστιγώθηκε, προτού ο Ρωμαίος κυβερνήτης Σέργιος Παύλος μυηθεί στο χριστιανισμό. Αρχικά η εκκλησία είχε επτά κλίτη, που αργότερα μειώθηκαν σε πέντε. Το δάπεδο της βασιλικής ήταν καλυμμένο με πολύχρωμα ψηφιδωτά, μερικά από τα οποία σώζονται ακόμα. Μαραγκού, Ά. (2003). ΠΑΦΟΣ: Ο Μύθος, ο Χρόνος, ο Τόπος, ο Κόσμος. Κύπρος: Δήμος σελ 89 Εικόνα 44: Εκκλησία της Παναγίας της Χρυσοπολίτισσας Εικόνα 45: Στήλη του ΑποστόλουΠαύλου Εκκλησία Χρυσοπολίτισσας αφιερωμένη στην Αγία Κυριακή Στα θεμέλια της Χρυσοπολίτισσας κτίστηκε αργότερα η εκκλησία της Αγία Κυριακής. Κτίστηκε στην θέση ενός προγενέστερου ναού τον 15 ο αιώνα και ήταν ο καθεδρικός ναός της Πάφου, μέχρι που η Μητρόπολη μετακομίστηκε στο Κτήμα. 4.4 Εκκλησία Θεοσκέπαστη Ο Ναός είναι κτισμένος πάνω σε βράχο και το κτίσιμο του τελείωσε το Τα εγκαίνια έγιναν το Το 1990 έγινε ευρείας κλίμακας συντήρηση του Ναού με την άμεση επίβλεψη του Μητροπολίτη Πάφου Χρυσοστόμου Β. Είναι προσκύνημα γνωστό σε όλη την Κύπρο. Όπως λέει και ο θρύλος υπήρξε στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, ένα μικρό εκκλησάκι, για το οποίο αναφέρεται ότι όταν οι Αγαρηνοί κουρσάροι πήγαν να λεηλατήσουν τους ναούς,πέρασαν από μπρός του χωρίς να το δουν. Η Παναγία για να τους τυφλώσει, είχε ρίξει ένα μεγάλο σύννεφο που το έκρυψε το εκκλησάκι από τα μάτια των βαρβάρων. 98

99 Από το θαύμα τούτο ονομάστηκε το εκκλησάκιπαναγία Θεοσκέπαστη. Έγραψε για αυτή ο ποιητής και δήμαρχος Χριστόδουλος Γαλατόπουλος: Το σύννεφο που σε έκλεισε την ώρα την μεγάλη Δώσε ω Μεγαλόχαρη, τη μυστική του αγκάλη ν ανοίξει εις του κατατρέμου τη φικαλέα μου ώρα και σα σκέπη ουρανόσταλη μέσ τη φρενάρια μπόρα στην κουρασμένη μου ψυχή με θεία στόργη ν ανοίξει λευτό τ ωραίο της άδυτο, σύβαθα να το κρύψει.. μην το μολέψουν, ω Κυρά, του ταπεινού οι μανίες, μην το ρημάξουν, Δέσποινα της βίας οι τρικυμίες.. Από το τραγούδι της φυλακής. Θεοσκέπαστη σημαίνει, βεβαίως, "σκεπασμένη από τον Θεό". Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Παναγία. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Θεός έστειλε ομίχλη για να προστατέψει την αρχική εκκλησία από τις επιδρομές των Αράβων στο νησί. Καθώς πλησίαζαν, η ομίχλη έκανε την εκκλησία αόρατη, με αποτέλεσμα να γλιτώσει την καταστροφή. Η καινούργια εκκλησία χτίστηκε το Στέκει πάνω σε έναν βράχο με θέα ολόκληρη την περιοχή της Κάτω Πάφου. Κάθε μέρα επισκέπτονται την εκκλησία εκατοντάδες άνθρωποι, ντόπιοι και τουρίστες, για να θαυμάσουν το υπέροχο ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο, τις εξαιρετικές εικόνες και φυσικά, να προσευχηθούν στη θαυματουργή ασημένια εικόνα της Παναγίας που θεωρείται ως μία από τις εβδομήντα που φιλοτέχνησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς.Μαραγκού, Ά. (2003). ΠΑΦΟΣ: Ο Μύθος, ο Χρόνος, ο Τόπος, ο Κόσμος. Κύπρος: ΔήμοςΠάφου 99

100 Εικόνα 46: Εκκλησία Θεοσκέπαστη ("κρυμμένος Θεός") 4.5 Εκκλησία Αγίας Παρασκευής Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής βρίσκεται στο χωριό Γεροσκήπου, 3,5 χιλιόμετρα ανατολικά της Πάφου. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό δείγμα Βυζαντινής αρχιτεκτονικής που χρονολογείται στον 9ο αιώνα. Δεν έχει εξακριβωθεί κατά πόσο ο ναός αυτός είναι κτισμένος πάνω σε κατάλοιπα αρχαίου ναού της Αφροδίτης. Σύμφωνα με την παράδοση, το όνομα Γεροσκήπου το πήρε από τους ιερούς κήπους της θεάς που υπήρχαν νότια του χωριού, προς τη θάλασσα, στο σημείο όπου οι προσκυνητές ξεκινούσαν για το ιερό της Παλαιπάφου. Είναι πιθανόν, παλαιότερα ο ναός να ήταν αφιερωμένος στον Τίμιο Σταυρό. Σήμερα όμως, η εκκλησία είναι αφιερωμένη στη μάρτυρα του Χριστιανισμού, Αγία Παρασκευή. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού ανήκει στην κατηγορία της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής, με πέντε τρούλους. Οι τρεις μεγαλύτεροι τρούλοι βρίσκονται πάνω από το κεντρικό κλίτος και οι δύο μικρότεροι στο μέσον των πλαγίων κλιτών, βόρεια και νότια του κεντρικού τρούλου του μεσαίου κλίτους. Εξωτερικά ο ναός ομοιάζει με τον ναό των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος στην Περιστερώνα ενώ έχει κάποια κοινά στοιχεία με τους ναούς Αποστόλου Βαρνάβα κοντά στη Σαλαμίνα και του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα. Στο νοτιοανατολικό άκρο της εκκλησίας είναι προσαρτημένο ένα μικρό τετράκογχο που καλύπτεται με τρουλίσκο. Τα τετράκογχα ήταν διαδεδομένα κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο και χρησίμευαν είτε σαν μαρτύρια είτε σαν βαπτιστήρια. Ο δυτικός τοίχος της εκκλησίας γκρεμίστηκε για να επεκταθεί ο ναός, πιθανόν τον 19ο αιώνα. Οι αρχικές είσοδοι του ναού πρέπει να βρίσκονταν στο δυτικό τοίχο. 100

101 Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, είναι τοιχογραφημένη εσωτερικά με έργα που χρονολογούνται σε διάφορες περιόδους, από τον 8ο-9ο, 10ο, 12ο μέχρι τον 15ο αιώνα. Κατά τη διάρκεια εργασιών καθαρισμού και συντήρησης των διασωθέντων τοιχογραφιών της εκκλησίας από το Τμήμα Αρχαιοτήτων την περίοδο , αποκαλύφθηκε στη βόρεια πλευρά του τοίχου της βόρειας τοξοστοιχίας ένας μονόχρωμος κοκκινωπός σταυρός πρώιμου τύπου, ζωγραφισμένος απευθείας στην πέτρα. Ο σταυρός έχει κεραίες με τρισχιδείς απολήξεις. Τέτοιους σταυρούς συναντάμε κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, μέχρι και τον 8ο-9ο αιώνα. Πάνω από το Ιερό Βήμα και την Αγία Τράπεζα, στον ανατολικό τρούλλο του μεσαίου κλίτους διατηρείται ανεικονική παράσταση, με κεντρικό θέμα ένα διάλιθο σταυρό, πλαισιωμένο από τρεις διακοσμητικές ταινίες με γεωμετρικά μοτίβα. Ο σταυρός, που πρόκειται για τη μόνη ανεικονική σύνθεση που είναι μέχρι σήμερα γνωστή στην Κύπρο, βρίσκεται στο κέντρο του τρούλου και σώζει μόνο τα άκρα των κεραίων του. Ο σταυρός αποτελούσε το κατεξοχήν απεικονιζόμενο σύμβολο κατά την περίοδο της Εικονομαχίας.Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ανεικονικές τοιχογραφίες εξακολουθούσαν να κοσμούν επαρχιακές εκκλησίες μέχρι και τον 12ο αιώνα.η επόμενη φάση τοιχογραφιών χρονολογείται στον 10ο αιώνα και αποκαλύφθηκε κάτω από τη νεότερη φάση του 15ου αιώνα. Στον 12ο αιώνα χρονολογείται η τοιχογραφία της Κοίμησης της Θεοτόκου, που βρίσκεται στο τύμπανο του βορείου τυφλού τόξου, καθώς και τα υπολείμματα της Πλατυτέρας ανάμεσα σε αρχαγγέλους, που σώζεται στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας. Οι σωζόμενες τοιχογραφίες του 12ου αιώνα βρέθηκαν και αυτές κάτω από το νεότερο στρώμα του 15ου αιώνα. Η τελευταία φάση εικονογράφησης του ναού τοποθετείται χρονικά στον 15ο αιώνα. Οι εν λόγω τοιχογραφίες βρίσκονται στον κεντρικό τρούλο του μεσαίου κλίτους. Στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, εκτός από τις τοιχογραφίες, σώζεται και μία αξιόλογη αμφιπρόσωπη εικόνα του 15ου αιώνα. Στη μία της πλευρά εικονίζεται η Θεοτόκος στον τύπο της Οδηγήτριας, όπου ο ανώνυμος ζωγράφος ακολουθεί Παλαιολόγεια πρότυπα, ενώ στην άλλη απεικονίζεται η Σταύρωση με πρότυπα επηρεασμένα από τη Δυτική ζωγραφική. Εικόνα 47: Εκκλησία Αγίας Παρασκευής 9ου αιώνα Εικόνα 48: Εσωτερικά της Εκκλησία. 101

102 4.6 Μονή Χρυσορρογιάτισσας Η μεγαλοπρεπής και πανέμορφη ιστορική Μονή της Παναγίας της Χρυσορρογίατισσας ή Χρυσορροϊάτισσας βρίσκεται περίπου δύο χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού Πάνω Παναγιά στην Πάφο. Η Μονή πήρε το όνομα της από την εικόνα της Παναγίας η οποία προσφέρει χρυσό γάλα από χρυσές ρώγες και για αυτό λέγεται χρυσογαλακτούσα και χρυσορρωγιάτισσα. Σήμερα όμως, ίσως από πουριτανική σεμνοτυφία, λανθασμένα εξηγείται στους τουρίστες αλλά και στους Κυπρίους ότι αποκαλείται έτσι από κάποιο χρυσό ρόδι, ή γιατί είναι κτισμένη σε βουνό με το όνομα Ρογιά. Η προσκυνηματική και θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Χρυσορρωγιάτισσας που είναι δεξιοκρατούσα στον τύπο της Ελεούσας πιστεύεται ότι είναι μία από τις εβδομήντα που ζωγράφισε ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα ρίχτηκε στη θάλασσα της Ισαυρίας στην Κιλικία, από μια ευλαβή γυναίκα κατά την περίοδο της εικονομαχίας και για να σωθεί από την καταστροφή και τα κύματα την μετέφεραν στο λιμανάκι του χωριού Αχέλειας, γνωστό ως Μουλιά, στη Πάφο όπου έμεινε σε μικρό σπήλαιο για 400 περίπου χρόνια. Το δεκαπενταύγουστο το 1152, ο ασκητής Ιγνάτιος οδηγούμενος από μεγάλο φως βρήκε την εικόνα και τη μετέφερε στο ασκητήριο του στο βουνό Κρεμαστή. Με υπόδειξη της Παναγίας ο Ιγνάτιος μετέφερε την εικόνα από το ασκητήριο του και ανέγειρε την πρώτη μικρή Μονή της Χρυσορρωγιάτσσας στο σημείο όπου βρίσκεται σήμερα. Παλιά η Μονή ήταν ένα φτωχό μετόχι του Κύκκου αλλά κατέστη αυτοτελής όταν Μητροπολίτης Πάφου ήταν ο Άγιος Πανάρετος ( ) ο οποίος μερίμνησε το 1768 και έκτισε το σημερινό ναό της Μονής που είναι μονόκλιτη βασιλική και αντικατέστησε την παλιά μικρή εκκλησία. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και στα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας η Μονή της Χρυσορρωγιάτισσας είχε στην κατοχή της αρκετά κτήματα και ελαιόδεντρα σε χωριά των επαρχιών Πάφου, Λεμεσού και Λάρνακας καθώς και δύο μικρά μετόχια, ανά ένα, στις πόλεις Λευκωσία και Λεμεσό. Σταδιακά όμως τα περισσότερα εκποιήθηκαν και η κτηματική περιουσία της μειώθηκε σημαντικά. Στις 24 Οκτωβρίου του 1967 η Μονή αποτεφρώθηκε αλλά ξανακτίστηκε κατά το παλιό πρότυπο. Στις μέρες μας η Μονή δεν έχει μοναχούς όμως διαμένει εκεί ο Ηγούμενος της Αρχιμανδρίτης Διονύσιος. Στη Μονή υπάρχει οινοποιείο το οποίο ανάγεται από το Σήμερα το κρασί της Μονής θεωρείται άριστης ποιότητας αφού απέσπασε βραβεία σε διεθνείς διαγωνισμούς. Σημαντική για την ιστορία της Μονής είναι η χαλκογραφία της Παναγίας της Χρυσορρωγιάτισσας με δέκα μικρογραφίες στο πλαίσιο της όπου διηγούνται την ίδρυση του Μοναστηριού και τα Θαύματα της Παναγίας. Τη χαλκογραφία είχε παραγγείλει ο Ιωακείμ, ένας πολύ δραστήριος ηγούμενος της Μονής ( ) στον Ιωάννη Κορνάρο από την Κρήτη, ο οποίος εργαζόταν τότε στην Κύπρο. Οι Παραστάσεις αυτές αναφέρονται στην ιστόρηση της εικόνας από τον Απόστολο Λουκά και την θαυματουργή μεταφορά της στην Κύπρο καθώς και σε έξι θαύματα που της αποδίδονται. Τρία από τα θαύματα που αποδίδονται στην εικόνα αναφέρονται σε επώνυμα πρόσωπα της εκκλησιαστικής και πολιτικής ζωής του νησιού τον 18ο αιώνα. Το πρώτο αφορά τον Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο και Μητροπολίτες Πάφου Πανάρετο, Κιτίου Μελέτιο, και Κυρηνείας 102

103 Σωφρόνιο οι οποίοι είχαν μεταβεί το 1783 στην Κωνσταντινούπολη για να επιδιώξουν την αντικατάσταση του γνωστού για τη σκληρότητα του Οθωμανού διοικητή της Κύπρου Χατζή Μπακκή αγά. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνεται, το πλοίο που μετέφερε τους αρχιερείς είχε κινδυνεύσει να βουλιάξει από θαλασσοταραχή. Μετά όμως από επίκληση της Θεοτόκου η τρικυμία κατέπαυσε και οι αρχιερείς σώθηκαν. Το δεύτερο θαύμα αφορά τον Μητροπολίτη Κιτίου Μελέτιο ο οποίος κρατήθηκε στην Κωνσταντινούπολη από Οθωμανό ναύαρχο. Λυτρώθηκε όμως μετά που επικαλέσθηκε τη Θεοτόκο. Το δε τρίτο θαύμα αναφέρεται στον δραγουμάνο του νησιού Χατζηγεωργάκη Κορνέσιο ο οποίος δοκιμάστηκε τόσο στην Κύπρο όσο και στην Κωνσταντινούπολη από τις επιβουλές των Οθωμανών. Η Θεοτόκος όμως τον ενίσχυσε και τον βοήθησε να ξεφύγει από τους δολοπλόκους εχθρούς του. Το τέταρτο θαύμα που εικονίζεται στην χαλκογραφία αφορά κάποια αιρετική η οποία προσπάθησε να εισέλθει στον ναό της Χρυσορρωγιάτισσας. Εμποδίστηκε όμως από άγγελο που κρατούσε ρομφαία. Τότε η γυναίκα αντιλήφθηκε την πλάνη της και αφού εξομολογήθηκε εισήλθε στον ναό ως Ορθόδοξη οπότε και προσκύνησε την εικόνα της Θεοτόκου. Το πέμπτο θαύμα αναφέρεται στη θαυμαστή σωτηρία από την Παναγία κάποιου Χριστιανού, ο οποίος είχε φυλακιστεί άδικα από τους κατακτητές και επιέζετο να αλλαξοπιστήσει. Από τότε η Παναγία της Χρυσορρωγιάτισσας έγινε και προστάτιδα για τους κατάδικους που ζητούν τη συμπόνια της και προσεύχονται κοντά της για να διαφύγουν τη σύλληψη ή στέλνουν ένα μέλος τις οικογένειας τους για να την παρακαλέσει για μια πιο ελαφριά ποινή. Το δε τελευταίο θαύμα αφορά τη θεραπεία από την Παναγία μίας γυναίκας η οποία κινδύνευε να τυφλωθεί. Όπως και η εικόνα της Παναγίας του Κύκκου, η εικόνα της Παναγίας της χρυσορρωγιάτισσας είναι σκεπασμένη από πέπλο και κανένας δεν επιτρέπεται να την δει. Η εικόνα το Χριστού στη Μονή της Χρυσορρωγιάτισσας θεραπεύει τη λέπρα. Από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας στην Κύπρο Τούρκοι εγκαταστάθηκαν στο χωριό Λαπηθιού το οποίο βρίσκεται κοντά στη Μονή της Παναγίας της Χρυσορρωγιάτισσας. Εγκαταστάθηκαν πρώτα ως μισθωτοί της Μονής και αργότερα ως κύριοι και μετέτρεψαν τον Ιερό Ναό του Αγίου Κηρύκου του χωριού σε τζαμί. Κατά το 1794 έγινε εξέγερση κατά των Τούρκων κάτω από την υποκίνηση του Ηγουμένου της Μονής, Ιωακείμ. Ο Χατζή Γεώργης από το χωριό Πάνω Παναγιά που ήταν επί κεφαλής των μοναχών και των Ελλήνων κατοίκων των γύρω χωριών αποκατέστησε τη Χριστιανική λατρεία στον βεβηλωμένο Ναό και κατέλαβε επίσης το τσιφλίκι του χωριού το οποίο είχε περιέλθει εξ αρπαγής στη κατοχή του Τούρκου Σουλεϊμαν Χαλέρι και των κληρονόμων του. Η Οθωμανική Κυβέρνηση αντέδρασε αμέσως και η εξέγερση καταπνίγηκε. Με αυτοκρατορικό διάταγμα διατάχθηκε η αποκεφάλιση του αρχηγού της εξέγερσης Χατζή Γεώργη, η απόδοση του τζαμιού στη κοινότητα της Λαπηθιούς, και η επιστροφή του τσιφλικού στους δικαιούχους. Οι Τούρκοι δεν θανάτωσαν τον Ηγούμενο Ιωακείμ σεβόμενοι την ηλικία του. Το Ελληνικό χωριό Λαπηθιού που με αυτό τον τρόπο έγινε τουρκικό σήμερα είναι ακατοίκητο. 103

104 Εικόνα 49: Μονή Χρυσορρογιάτισσας 4.7 Μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου Η Εγκλείστρα και το μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου βρίσκονται κοντά στο χωριό Τάλα, 10 περίπου χιλιόμετρα βóρεια της Νέα Πάφου. Ιδρύθηκε από τον Άγιο Νεόφυτο το Ο ίδιος, έζησε εκεί και πέθανε το 1219, σε ηλικία 85 ετών. Η κύρια εκκλησία του μοναστηριού χτίστηκε περίπου 200 χρόνια μετά το θάνατό του και είναι αφιερωμένη στην Παναγία. Ο Θεόδωρος Αψευδής, διάσημος ζωγράφος, ανέλαβε να φιλοτεχνήσει τις νωπογραφίες της Εγκλείστρας. Η Εγκλείστρα αποτελούσε αρχικά μία μικρή φυσική σπηλιά στην ανατολική πλευρά ενός λόφου. Μπροστά στο λόφο υπάρχει μία βαθιά χαράδρα, στο βάθος της οποίας ρέει ένας χείμαρρος. Η Εγκλείστρα, ένας κλειστός χώρος λαξευμένος στο βουνό από τον ίδιο τον ερημίτη, περιέχει μερικές από τις πιο αξιοθαύμαστες βυζαντινές νωπογραφίες, που χρονολογούνται από το 12ο έως το 15ο αιώνα. Στην Εγκλείστρα έζησε και ασκήτεψε ο Άγιος Νεόφυτος, μία από τις σημαντικότερες μορφές της Εκκλησίας της Κύπρου. Σύμφωνα με την «Τυπική Διαθήκη» που συνέταξε ο ίδιος το 1214, εγκαταστάθηκε στο μικρό λαξευτό εκκλησάκι το Κατά την τοπική παράδοση, ο Άγιος αρχικά είχε λαξεύσει άλλη εγκλείστρα ανατολικά της Πάφου, κοντά στο χωριό Σουσκιού. Το λαξευτό αυτό σπήλαιο είναι γνωστό ως «Παλαιά Εγκλείστρα» και οι τοιχογραφίες του χρονολογούνται στο 15ο ή στις αρχές του 16ου αιώνα. Εκεί ενδέχεται να έζησε άλλος ασκητής. Ο Άγιος Νεόφυτος μετέτρεψε τη φυσική σπηλιά σε ασκητήριο με δύο χώρους. Ο πρώτος χώρος περιελάμβανε μία μικρή εκκλησία αφιερωμένη στον Τίμιο Σταυρό και ο δεύτερος το κελλί του Αγίου, μέσα στο οποίο λάξευσε και τον τάφο του. Το κελλί του επικοινωνούσε με το 104

105 ιερό βήμα της εκκλησίας. Ο Άγιος απομονώθηκε στην Εγκλείστρα μέχρι το 1170, οπότε χειροτονήθηκε ιερέας από τον Επίσκοπο Πάφου Βασίλειο Κίνναμο και η φήμη του εξαπλώθηκε γρήγορα στο νησί. Πολλοί μοναχοί συγκεντρώθηκαν γύρω του και σχημάτισαν μοναστική κοινότητα, για την οποία ο Άγιος Νεόφυτος συνέταξε την «Τυπική Διαθήκη», ένα είδος κανονισμών για την λειτουργία του μοναστηριού. Η επιθυμία του Αγίου για ησυχία και απομόνωση, τον προέτρεψε να λαξεύσει άλλη Εγκλείστρα, πιο ψηλά στο βράχο, πάνω από το παλαιό παρεκκλήσι. Δίπλα στο νέο του κελλί λάξευσε μικρό παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Από τα μοναστικά κτίσματα του πρώτου μοναστηριού σήμερα σώζονται η μικρή εκκλησία της Εγκλείστρας με το νάρθηκα και το σκευοφυλάκιο πάνω απ αυτήν, το κελλί του Αγίου με τον τάφο του και τη τράπεζα. Πιο ψηλά στον λόφο, σώζεται το νεότερο κελλί του Αγίου και το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Η Εγκλείστρα του Αγίου Νεοφύτου χωρίζεται στο άνω και το κάτω τμήμα. Το κατώτερο τμήμα παρουσιάζει και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον λόγω του ότι είναι κατάγραφο. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή στο κελλί του Αγίου, ο ζωγραφικός διάκοσμος της Παλαιάς Εγκλείστρας και του Ιερού Βήματος του ναού του Τιμίου Σταυρού, συμπληρώθηκε από τον ζωγράφο Θεόδωρο Αψευδή το Ο Άγιος Νεόφυτος εμφανίζεται δύο φορές στις τοιχογραφίες. Κάπου στις αρχές του 13ου αιώνα οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού αντικαταστάθηκαν. Από τις τοιχογραφίες του Θεόδωρου Αψευδή ελάχιστα δείγματα έχουν διασωθεί. Η τεχνοτροπία του Αψευδή απαντάται την εποχή αυτή και σε άλλα μνημεία του Βαλκανικού χώρου και προέρχεται από την Κωνσταντινούπολη. Αντιθέτως, οι τοιχογραφίες του 13ου αιώνα, που αντικατέστησαν τις αρχικές του Θεόδωρου Αψευδή, παρουσιάζουν μία εντελώς διαφορετική τεχνοτροπία, που χαρακτηρίζεται από την σχεδόν υπερβολική σχηματική απόδοση των μορφών. Το καθολικό της Μονής του Αγίου Νεοφύτου κτίστηκε πιθανότατα στις αρχές του 16ου αιώνα και ανήκει στον τύπο της καμαροσκέπαστης τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο. Η αρχική εκκλησία ήταν κατάγραφη, μεγάλο μέρος των τοιχογραφιών όμως καταστράφηκαν κατά την περίοδο Ο Άγιος Νεόφυτος γεννήθηκε το 1134 στα Λεύκαρα. Σε ηλικία 18 ετών εγκατέλειψε τους γονείς του και το γάμο που του ετοίμαζαν και αναχώρησε για τη Μονή του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στους πρόποδες του Πενταδάκτυλου, µε σκοπό να γίνει μοναχός γιατί έβλεπε το μάταιο του κόσμου τούτου, όπως ο ίδιος αφηγείται. Στη Μονή του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, έμαθε τα πρώτα γράµµατα, γιατί όταν πήγε εκεί ήταν εντελώς αναλφάβητος, και αποστήθισε ολόκληρο το Ιερό Ψαλτήριο. 105

106 Στο Μοναστήρι του ανέθεσαν το διακόνηµα του εκκλησιάρχη και έτσι ερχόταν σε επαφή µε πολύ κόσμο, πράγμα που το δυσαρεστούσε. Έτσι μετά από επτά χρόνια παραμονής του εκεί, αποφάσισε να φύγει για πιο ήσυχο τόπο. Διάλεξε τους Αγίους Τόπους, τους οποίους και επισκέφθηκε, προσκύνησε τον Πανάγιο Τάφο και µη βρίσκοντας κατάλληλο τόπο για άσκηση, επέστρεψε στην Κύπρο, µε σκοπό να πάει στο όρος Λάτρους στη Μικρά Ασία. Στο λιμάνι της Πάφου οι τότε κρατικοί υπάλληλοι τον ταλαιπώρησαν γι' αυτό και άλλαξε γνώμη και αποφάσισε να μείνει στην Κύπρο. Επισκέφθηκε τον Μελισσόβουνο που βρίσκεται βορειοδυτικά της πόλης της Πάφου, βρήκε ένα μικρό σπήλαιο και έμεινε εκεί τέσσερις μήνες, για να βεβαιωθεί ότι ο τόπος είναι ήσυχος. Αφού βεβαιώθηκε για το απόμερο του τόπου, εγκαταστάθηκε οριστικά στο σπήλαιο το οποίο ονόμασε Εγκλείστρα και το αφιέρωσε στον Τίμιο Σταυρό. Αργότερα μεγάλωσε την Εγκλείστρα και τη χώρισε σε Ναό, Τράπεζα και άλλα βοηθητικά μέρη και τα αγιογράφησε. Η φήμη της αγιότητας του Νεοφύτου έφθασε σε όλα τα μέρη της Κύπρου και η Εγκλείστρα έγινε προσκύνημα για πολλούς πιστούς. Ο άγιος ποτέ δεν έφυγε από την Εγκλείστρα του, μάλιστα όταν οι επισκέπτες άρχισαν να πληθαίνουν, ανέβηκε πιο ψηλά σε άλλο σπήλαιο και συμβούλευε από εκεί. Παρά το γεγονός όμως ότι δεν έφυγε ποτέ από το ασκητήριό του, είχε πλήρη εικόνα των γεγονότων της εποχής του, τα οποία και κατέγραψε. Οι πληροφορίες του είναι και ακριβείς και σημαντικές για τα γεγονότα της εποχής εκείνης και τον καθιστούν ένα από τους σημαντικότερους ιστορικούς των χρόνων του. Ανάμεσα σ' άλλα µας πληροφορεί για την πτώση της Ιερουσαλήμ από το στρατό του Σαλαδίνου το 1187, θρηνεί για την πτώση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, ζει και υποφέρει από τα δεινά που έπληξαν την Κύπρο µε τον αποστάτη τύραννο Ισαάκιο Κοµνηνό και την παράδοση της Κύπρου στο Ριχάρδο το Λεοντόκαρδο, το 119-1, την πώληση της μετά από λίγο στους Ναϊτες και τους Λουζινιανούς και την αρχή της Φραγκοκρατίας στην Κύπρο. Πραγματικός αναχωρητής και ασκητής, πρότυπο για όλους τους μοναχούς ο Άγιος Νεόφυτος έζησε για 60 ολόκληρα χρόνια στο ασκητήριό του, συνέγραψε πάρα πολλά έργα, ερμηνευτικά στην Αγία Γραφή, τυπικές διατάξεις για τη σωστή λειτουργία των Μονών, ιστορικά, λόγους για διάφορες µνήµες Αγίων στις οποίες διασώζει και βιογραφικά πολλών γνωστών και αγνώστων Αγίων της Κύπρου, ακολουθίες για µνήµες Αγίων και άλλα πολλά. Ο Άγιος άφησε την πρόσκαιρη ζωή και αναχώρησε για την αιωνιότητα σε μεγάλη ηλικία, στις 12 Απριλίου Πριν την κοίμηση του οργάνωσε την Εγκλείστρα και θεμελίωσε το Ναό που υπάρχει μέχρι σήμερα στη Μονή και είναι αφιερωμένος στην Κοίµηση της Παναγίας. Στις 28 Σεπτεμβρίου 1750 βρέθηκε ο τάφος του Αγίου που είχε ξεχασθεί µε την πάροδο του χρόνου και έγινε ανακομιδή των λειψάνων του. Αυτή τη µέρα, στις 28 Σεπτεμβρίου δηλαδή, γίνεται και μεγάλη πανήγυρης στη Μονή του που είναι σήμερα µια από τις τέσσερις 106

107 Σταυροπηγιακές Μονές της Κύπρου. Μεγάλη συγκέντρωση προς τιμή του Αγίου Νεοφύτου γίνεται και στις 24 Ιανουαρίου κάθε χρόνο, σε ανάμνηση της θαυμαστής διάσωσής του το 1198, όταν έπεσε από τον κρημνό ενώ λάξευε την «Ανωτέραν Εγκλείστραν». Μάλιστα την ημέρα αυτή τη γιόρταζε ο ίδιος ο Άγιος που έγραψε και σχετική ακολουθία προς τούτο. Η Μονή του Αγίου Νεοφύτου πρόσφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες στον Κυπριακό Ελληνισμό. Στα δύσκολα χρόνια της ξένης κατοχής στήριξε και εμψύχωσε τον Παφιακό λαό. Μεγάλη ήταν και η συνεισφορά της στον απελευθερωτικό µας αγώνα. Πέρα από την ενεργό συμμετοχή των πατέρων στον αγώνα, η Μονή φιλοξένησε και προστάτεψε πολλούς αγωνιστές και τροφοδοτούσε µε τα απαραίτητα τις ομάδες των αγωνιστών που δρούσαν στη γύρω περιοχή. Από τη Μονή του Αγίου Νεοφύτου προέρχεται και ο σημερινός Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Χρυσόστομος ο Β', που υπηρέτησε εκεί ως δόκιμος ( ), ως διάκονος ( ) και ως ηγούμενος ( ). Για την Κύπρο ο Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της Ελληνικής και χριστιανικής ταυτότητάς της. Είναι ένας κρίκος που συνδέει τους μεταγενέστερους µε την ένδοξη Ελληνική Βυζαντινή αυτοκρατορία µας και διαλαλεί πως η δική µας παρουσία στα αγιασμένα χώματα της Κύπρου είναι µια αδιάκοπη συνέχεια των Ελλήνων και Ορθόδοξων προγόνων µας. Εικόνα 50: Το Μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου Εικόνα 51: Η Εγκλείστρα 4.8 Ιερά Μητρόπολη Πάφου Η Εκκλησία της Πάφου ιδρύθηκε το 46 μ.χ. από τους Αποστόλους Παύλο και Βαρνάβα. H Πάφος τότε ήταν η πρωτεύουσα του νησιού και η έδρα του Ρωμαίου Ανθυπάτου. Εδώ ασπάστηκε το Χριστιανισμό ο πρώτος Ρωμαίος επίσημος διοικητής, ο Ανθύπατος Σέργιος Παύλος (πρ.18, 6-12), γεγονός όχι μόνο σημαντικό για την Κύπρο, αλλά και για την ιστορία και τον πολιτισμό όλης της ανθρωπότητας. Είναι η απαρχή της εξάπλωσης του χριστιανισμού σ' 107

108 όλο τον κόσμο. Χαρακτηρίστηκε ως η πρώτη δυναμική και θριαμβευτική νίκη του χριστιανισμού στις ανώτερες τάξεις της ρωμαϊκής κοινωνίας. Το ιεραποστολικό έργο των Αποστόλων Βαρνάβα και Παύλου συνέχισαν ο Άγιος Ηρακλείδιος και κατόπιν ο Επίσκοπος Επαφράς ο οποίος χειροτονήθηκε από τον Αγ. Ηρακλείδιο, κατόπιν εντολής του Αποστόλου Παύλου. Εχοντας συμπαραστάτη τον Απόστολο Βαρνάβα συνέβαλαν στην εξάπλωση και εδραίωση του Χριστιανισμού στην Πάφο. Κατά τους τρεις πρώτους χριστιανικούς αιώνες, δεν υπάρχουν γραπτές πληροφορίες για την Εκκλησία της Πάφου, όπως και για την Εκκλησία της Κύπρου. Από το 330 η Κύπρος ανήκει στο Βυζαντινό Κράτος, του οποίου επίσημη θρησκεία είναι η Χριστιανική, και περί τα τέλη του 4ου αιώνα η επικράτηση του Χριστιανισμού είναι πια οριστική. Μέχρι τους σεισμούς του 332 και 342 που κατάστρεψαν την Πάφο ο επίσκοπος Πάφου φαίνεται ότι ασκούσε καθήκοντα Μητροπολίτη, αφού η Πάφος ήταν η Μητρόπολη, δηλαδή η πρωτεύουσα. Μετά τους καταστρεπτικούς σεισμούς του 4ου αιώνα η Σαλαμίνα αντικατέστησε την Πάφο σαν Μητρόπολη και ο Επίσκοπος Σαλαμίνος προήχθη σε Μητροπολίτη. Το τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα η Πάφος ανακάμπτει οικονομικά με αποτέλεσμα την καλύτερη οργάνωση της Εκκλησίας, και την ανοικοδόμηση μεγάλων χριστιανικών ναών, όπως η βασιλική της Αγίας Κυριακής,μια από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες βασιλικές της Κύπρου και η βασιλική της Παναγίας Λιμενιώτισσας. Η Εκκλησία της Κύπρου μετείχε σε όλους τους αγώνες ενάντια στις αιρέσεις και εκπροσωπείτο σε όλες τις Οικουμενικές Συνόδους. Ο Επίσκοπος Πάφου Κύριλλος ή Κυριακός μετείχε στην Α Οικουμενική Σύνοδο το 325 στη Νίκαια, ο Επίσκοπος Πάφου Ιούλιος πήρε μέρος στη Β Οικουμενική Σύνοδο που συνήλθε στην Κωνσταντινούπολη το 381, και ο Πάφου Σαπρίκιος πήρε μέρος στην Γ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου το 431, που καταδίκασε το Νεστόριο και επικύρωσε το Αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Κύπρου. Το 653 η Πάφος καταλήφθηκε από τους Άραβες και υπέστη πολλές δοκιμασίες. Οι κάτοικοι εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους, και οι δύο μεγάλες βασιλικές της Πάφου, της Αγίας Κυριακής και της Παναγίας της Λιμενιώτισσας μετατράπηκαν σε στάβλους και χώρους διαμονής του στρατού. Το 680 οι Άραβες έφυγαν, και οι κάτοικοι της Πάφου ξαναγύρισαν και ξανάκτισαν τις βασιλικές που είχαν καταστραφεί, ενώ ταυτόχρονα κτίσθηκαν και άλλοι ναοί. Η πόλη της Πάφου άρχισε να επεκτείνεται προς τ' ανατολικά. Η χριστιανική θρησκεία συνεχίστηκε κατά τους αιώνες που ακολούθησαν, παρόλο ότι δεν υπάρχουν γραπτές πληροφορίες για την Εκκλησία της Πάφου. 108

109 Τη Βυζαντινή περίοδο ακολουθεί η Φραγκοκρατία, από το 1192 ως το 1570, με τρομερές συνέπειες για την Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου. Η Κύπρος κατακτήθηκε το 1191 από τον Άγγλο βασιλιά Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο, που την πούλησε πρώτα στους Ναΐτες και το επόμενο έτος στον έκπτωτο Φράγκο βασιλιά της Ιερουσαλήμ Guy De Lusignan που εγκαθίδρυσε το Φράγκικο βασίλειο της Κύπρου. Μαζί με το Φράγκικο βασίλειο εγκαθιδρύθηκε και η Λατινική εκκλησία. Η περιουσία της Ορθόδοξης Εκκλησίας διαρπάγηκε και άρχισαν προσπάθειες υποταγής της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Κύπρου στην Λατινική. Το 1260μ.Χ Ο πάπας Αλέξανδρος ο Δ με την Bulla Cypria κατάργησε τον Ορθόδοξο Αρχιεπίσκοπο και περιόρισε τον αριθμό των Ορθοδόξων Επισκόπων σε 4, της Λευκωσίας, της Αμμοχώστου, της Λεμεσού και της Πάφου. Παράλληλα εκδιώχθηκαν από τις επισκοπικές τους έδρες, τις οποίες κατέλαβε η Λατινική Ιεραρχία. Εδρα του Επισκόπου Λευκωσίας ορίστηκε η Σολέα, της Αμμοχώστου η Καρπασία, της Λεμεσού τα Λεύκαρα και της Πάφου η Αρσινόη, η σημερινή Πόλη της Χρυσοχούς. Η Αρσινόη ήταν μέχρι τότε χωριστή έδρα επισκόπου, αλλά καταργήθηκε το 1260 και ενσωματώθηκε στην Επισκοπή Πάφου. Από τότε διατηρήθηκαν αναλλοίωτα τα όρια της Επισκοπής Πάφου. Ο πάπας διόρισε σαν πρώτο επίσκοπο Αρσινόης το Νείλο. Τα χρόνια αυτά δεν γνωρίζομε σχεδόν τίποτε για την εσωτερική ζωή της Εκκλησίας της Πάφου. Οι επίσκοποι Πάφου μετείχαν ακούσια στις συνόδους που καλούσαν οι Λατίνοι Αρχιεπίσκοποι, ενώ κατά την εκλογή τους υποχρεώνονταν να δίδουν όρκο υποταγής στο Λατίνο επίσκοπο της Πάφου, σύμφωνα με τη Bulla Cypria του Πάπα Αλεξάνδρου. Το 1570 οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κύπρο. Θέλοντας να επιτύχουν μια ειρηνική κατοχή του νησιού αποκατέστησαν το Αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Κύπρου. Ο αριθμός των επισκοπών, πέραν από την Αρχιεπισκοπή, που βαθμιαία ονομάστηκαν μητροπόλεις, περιορίστηκε σε τρεις. Από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα καθορίζονται οριστικά η Αρχιεπισκοπή και οι Μητροπόλεις Πάφου, Κιτίου και Κυρηνείας. Οι εκάστοτε Επίσκοποι της Εκκλησίας της Πάφου μαζί με τον Αρχιεπίσκοπο και τους άλλους ιεράρχες ανέλαβαν εθναρχικό ρόλο και αγωνιζόντουσαν για την επιβίωση και απελευθέρωση του λαού της Κύπρου. Το 1609 και 1617 αντίστοιχα, ο Πάφου Λεόντιος προσυπέγραψε μαζί με τους άλλους επισκόπους την επιστολή που έστειλε ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος στο βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Γ και στο δούκα της Σαβοΐας ζητώντας την απαλλαγή της Κύπρου από τους Τούρκους κατακτητές. Το 1765 ο Μητροπολίτης Πάφου Χρύσανθος, μαζί με τον Αρχιεπίσκοπο Παϊσιο και τον Κυρηνείας Χρύσανθο, πήγαν στην Κωνσταντινούπολη για να ζητήσουν οικονομικές ελαφρύνσεις και την καταστολή της εξέγερσης των Τούρκων. Το 1767 ο Πάφου Χρύσανθος ανέλαβε Αρχιεπίσκοπος, όπου και φρόντισε για την ανοικοδόμηση της εκκλησίας της Μονής της Παναγίας Χρυσορροϊάτισσας, της εκκλησίας Αγίου Δημητρίου της Νικόκλειας και του Μοναστηριού του Αγίου Νεοφύτου. Τον Χρύσανθο διαδέχτηκε το 1767 στο θρόνο της Πάφου ο Πανάρετος, ο οποίος διακρίθηκε για την αγιότητά του και τη συμμετοχή στακοινά. Μαζί με άλλους αρχιερείς συνόδευσε το 1783 τον Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο στην 109

110 Κωνσταντινούπολη όπου τελικά κατάφεραν να ανακληθεί ο Τούρκος τύραννος διοικητής της Κύπρου Χατζημπακκής. Το 1790 πέθανε, και το 1794 ανακηρύχθηκε Άγιος επί Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Γερασίμου Γ. Στη συνέχεια ανέλαβε ο Σωφρόνιος και μετά ο Χρύσανθος. Ο Πάφου Χρύσανθος σφαγιάσθηκε από τον Κουτσούκ Μεχμέτ στις 9 Ιουλίου 1821 μαζί με τον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό και τους άλλους Αρχιερείς, Ηγουμένους, Κληρικούς και Προκρίτους της Κύπρου. Αρχιερείς που εστάλησαν από το Πατριαρχείο Αντιοχείας χειροτόνησαν νέο Αρχιεπίσκοπο και Μητροπολίτες. Μητροπολίτης Πάφου ανέλαβε ο Πανάρετος, ο οποίος ήταν αρχιδιάκονος του σφαγιασθέντος από τους Τούρκους Χρύσανθου. Το 1827 ο Πάφου Πανάρετος, μετά την παύση και εξορία του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, έγινε Αρχιεπίσκοπος και στη θέση του εξελέγη ο ηγούμενος Χρυσορροϊάτισσας Χαρίτων. Μετά το θάνατο του Χαρίτωνα χειροτονήθηκε Μητροπολίτης ο Αρχιμανδρίτης Λαυρέντιος, ο οποίος αρχιεράτευσε μέχρι το Ο Λαυρέντιος φρόντισε να απαλλάξει τη Μητρόπολη από τα τεράστια χρέη της. Το Λαυρέντιο διαδέχθηκε ο Νεόφυτος. Ο Νεόφυτος φρόντισε για τη δημιουργία και λειτουργία σχολείων στην Πάφο και ενίσχυσε τα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια Λευκωσίας. Το 1888 παραιτήθηκε για λόγους υγείας. Ο Μητροπολιτικός θρόνος έμεινε κενός για δύο χρόνια και το 1890 χειροτονήθηκε Μητροπολίτης ο Επιφάνιος, ο οποίος επίσης φρόντισε για τα σχολεία της Πάφου. Πέθανε το 1899, και ακολούθως για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ο θρόνος έμεινε κενός, λόγω του Αρχιεπισκοπικού ζητήματος που ακολούθησε το θάνατο του Αρχιεπισκόπου Σωφρονίου το 1900.Στις 7 Μαρτίου 1910 χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Πάφου ο Ιάκωβος Αντζουλάτος που καταγόταν από την Πάτμο. Ανέπτυξε σημαντική δράση σ' όλους τους τομείς, θρησκευτικό, εθνικό, εκπαιδευτικό. Η Τουρκοκρατία τερματίστηκε το 1878 με την ενοικίαση της Κύπρου στους Άγγλους. Η είδηση αυτή έγινε δεκτή με χαρά από το λαό και την Εκκλησία, αλλά γρήγορα οι ελπίδες τους διαψεύστηκαν. Το 1925 η Αγγλική κυβέρνηση κήρυξε την Κύπρο σε αποικία. Ο λαός αντιλήφθηκε ότι οι Άγγλοι προσπαθούσαν να εδραιώσουν και να μονιμοποιήσουν την κυριαρχία τους στο νησί. Η Εκκλησία πρωτοστάτησε και πάλι στους αγώνες για απελευθέρωση. Το 1930 χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Πάφου ο Λεόντιος. Από το 1933, μετά το θάνατο του Αρχιεπισκόπου Κυρίλλου ο Λεόντιος έγινε Τοποτηρητής του Αρχιεπισκοπικού Θρόνου και παρέμεινε ο μόνος Επίσκοπος στην Κύπρο, λόγω της εξορίας των Μητροπολιτών Κιτίου Νικοδήμου και Κυρηνείας Μακαρίου το 1931 από τους Άγγλους. Λόγω της σθεναρής αντίστασής του και της αντίδρασης του κλήρου και του λαού οι Άγγλοι δεν κατάφεραν να αλώσουν την Εκκλησία της Κύπρου. Το 1946 πήγε στην Αθήνα και το Λονδίνο για να ζητήσει την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Το 1947 εξελέγη Αρχιεπίσκοπος, αλλά πέθανε 36 μέρες αργότερα στις 26 Ιουλίου

111 Με τη συμμετοχή Ιεραρχών του Οικουμενικού Πατριαρχείου πρώτα εκλέγηκε και ενθρονίστηκε Αρχιεπίσκοπος ο Μητροπολίτης Κυρηνείας Μακάριος και ύστερα, το 1948, χειροτονήθηκαν Επίσκοποι, Πάφου ο ηγούμενος Κύκκου Κλεόπας, Κιτίου ο Αρχιμανδρίτης Μακάριος Κυκκώτης και Κυρηνείας ο Αρχιμανδρίτης Κυπριανός Κυριακίδης. Το 1950 πέθανε ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ο Β και τον διαδέχτηκε ο Κιτίου Μακάριος. Ο Πάφου Κλεόπας πέθανε το 1951 και τον διαδέχθηκε ο Φώτιος Κουμίδης. Ο Πάφου Φώτιος εγκατέλειψε τη Μητρόπολη Πάφου και την Κύπρο το Φεβρουάριο του Επέστρεψε τον Απρίλη του 1959, αλλά υποχρεώθηκε να παραιτηθεί. Τον διαδέχθηκε ο Χωρεπίσκοπος Σαλαμίνος Γεννάδιος. Το 1973 ο Πάφου Γεννάδιος μαζί με τους Μητροπολίτες Κιτίου Άνθιμο και Κυρηνείας Κυπριανό συνωμότησαν κατά του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου του Γ και καθαιρέθηκαν. Το 1973 Μητροπολίτης Πάφου εκλέγηκε ο Χωρεπίσκοπος Κωνσταντίας Χρυσόστομος, που το 1977 ανέλαβε Αρχιεπίσκοπος μετά το θάνατο του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ. Την 25 η Φεβρουαρίου 1978 εξελέγη Μητροπολίτης Πάφου ο κ. Χρυσόστομος, Εγκλειστριώτης μέχρι τότε ηγούμενος της μονής του Αγίου Νεοφύτου. Την 5 η Νοεμβρίου 2006 ο Θρόνος της Ιεράς Μητροπόλεως Πάφου κενώθηκε με την εκλογή του Χρυσοστόμου Β στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο. Την 29 η Δεκεμβρίου 2006 εξελέγη παμψηφεί υπό της προς τούτο συνελθούσης εκλογικής συνελεύσεως Μητροπολίτης Πάφου ο μέχρι τότε Χωρεπίσκοπος Αρσινόης κ. Γεώργιος. Ά. (2003). ΠΑΦΟΣ: Ο Μύθος, ο Χρόνος, ο Τόπος, ο Κόσμος. Κύπρος: ΔήμοςΠάφου.177 Εικόνα 52 : Ιερά Μητροπόλη Πάφου 4.9 Εκκλησία Παναγίας Χρυσελεούσας Η εκκλησία της Παναγίας Χρυσελεούσας βρίσκεται στο χωριό Έμπα, 3 km βόρεια της Πάφου. Είναι τρίκλιτη με δύο τρούλους και αποτελεί συνδυασμό δύο εκκλησιών. Το ανατολικό τμήμα χτίστηκε για πρώτη φορά το 12ο αιώνα, πιθανόν στα ερείπια μιας 111

112 πρώιμης χριστιανικής βασιλικής, ως ναός σε σχήμα σταυρού με τρούλο. Αργότερα, το 13ο αιώνα, επεκτάθηκε προς τα δυτικά με ένα κτίσμα εγγεγραμμένο σταυροειδές με τρούλο. Είναι πετρόκτιστη και πλούσια σε θησαυρούς, με πολύτιμες τοιχογραφίες του 12ου, 13ου, 15ου και 16ου αιώνα. Άξια αναφοράς είναι η νωπογραφία που απεικονίζει το θαύμα του Ιησού στο ψάρεμα.στους εκκλησιαστικούς θησαυρούς περιλαμβάνονται, επίσης, φορητές εικόνες του 15ου και 16ου αιώνα. Ανάμεσά τους βρίσκονται μια αξιοσημείωτη εικόνα του Ιησού Χριστού να κρατάει στο αριστερό του χέρι το Ευαγγέλιο καθώς και μια εξαιρετική εικόνα ζωγραφισμένη σε δύο ταμπλό που απεικονίζει τους Αποστόλους, έξι στο καθένα. Ανοίξια της εκκλησίας έγιναν το Από εξωτερική άποψη, μπορεί να χαρακτηριστεί ως μέτριος σε μέγεθος ναός, αφού μπορεί να φιλοξενήσει σημαντικό αριθμό πιστών. Βρίσκεται στο κέντρο του χωριού και είναι κτισμένος σε υπερυψωμένο επίπεδο. Εξωτερικά ο ναός περιβάλλεται από πολλαπλές κολόνες και καμάρες. Στην είσοδο του ναού υπάρχουν κλίμακες, μία μεγάλη εικόνα πάνω από την πύλη που αναπαριστά την Παναγία την Ελεούσα, ενώ ο αυλόγυρος της εκκλησίας είναι πλακόστρωτος. Το καμπαναριό της εκκλησίας βρίσκεται τοποθετημένο στη δυτική πλευρά της εκκλησίας. Εσωτερικά, ο ναός διαθέτει ξυλόγλυπτοτέμπλο που πλαισιώνεται από τις εικόνες χριστιανών αγίων και από τις παραστάσεις της ορθόδοξης εκκλησίας. Στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν εικόνες που χρονολογούνται από την βυζαντινή περίοδο και είναι ζωγραφισμένες από τον αγιογράφο πατέρα Καλλίνικο. Στο πίσω μέρος της εκκλησίας υπάρχει γυναικωνίτης. Ο ναός εορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου κάθε έτους, ημέρα που εορτάζεται το Γενέθλιο τηθεοτόκου. Μαραγκού, Ά. (2003). ΠΑΦΟΣ: Ο Μύθος, ο Χρόνος, ο Τόπος, ο Κόσμος. Κύπρος: Εικόνα 53: Εκκλησία Παναγίας Χρυσελεούσας 112

113 4.8 Εκκλησία της Παναγίας της Καθολικής Η Παναγία η Καθολικήήταν η κύρια εκκλησία του χωρίου Κούκλια για μεγάλο χρονικό διάστημα και επίσης είναι το πιο παλαιότερο μεσαιωνικό κτίσμα μετά όμως από την Μεσαιωνική Έπαυλη. Βρίσκεται ανατολικά του Ιερού, μέσα σε μια μικρή ερειπωμένη περίκλειστη αυλή με οξυκόρυφα τοξοειδή ανοίγματα. Στους τοίχους βλέπει κανείς κτισμένες αναθηματικές επιγραφές από το ναό. Η μικρή αυλή γύρω από την εκκλησία χρησιμοποιούταν σαν κοιμητήριο, όπως και στον Άγιο Νικόλαο, όπου άφηναν στους νεκρούς ένα εμφυλωμένο δώρο. Η αρχική εκκλησία είχε σχήμα ελεύθερου σταυρού και κατασκευάστηκε τον 12οή 13οαι. Το κεντρικό κλίτος καλύπτεται από κυλινδρικό θόλο, ενώ στη διασταύρωση των κεραιών υψώνεται τρούλος. Τον 16οαι. η δυτική πλευρά του κλίτους διευρύνθηκε.μέχρι το τέλος του 19ουαι. η εκκλησία ονομαζόταν «Παναγία η Χρυσοπολίτισσα». Στη διατήρηση του μύθου περί Παναγίας Αφροδίτισσας συνέλαβε, άθελά του, ο Ludwig Ross. Όταν η γυναίκα του Παπά στο Πισσούρι του είπε «τώρα δεν λέγεται Αφροδίτισσα, τώρα λέγεται Χρυσοπολίτισσα», ο Rossαγνόησε την πληροφορία ως αναξιόπιστη. Αλλά ενενήντα χρόνια αργότερα, ο SirHarryLuke την καταγράφει ως πραγματικό γεγονός: «Μόλις πριν από εκατό χρόνια, οι χωρικοί της Πάφου εξακολουθούσαν να αποκαλούν το μικρό εκκλησάκι στα περίχωρα των Κουκλιών Παναγιά Αφροδίτισσας». Εικόνα 54: Εκκλησία της Παναγίας της Καθολικής 113

114 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΑYΛΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ 1.Σημαντικές προσωπικότητες: 1.1 Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος γεννήθηκε στο χωριό Παναγιά της επαρχίας Πάφου στις 13 Αυγούστου Το κοσμικό του όνομα ήταν Μιχαήλ Χριστοδούλου Μούσκος. Το 1926 και σε ηλικία 13 ετών, εισήχθη στο Μοναστήρι του Κύκκου ως ιερομόναχος, όπου και έλαβε την πρώτη κατήχηση και εκπαίδευση. Φοίτησε επίσης στη Λευκωσία. Το 1942 αποφοίτησε με πτυχίο στην Θεολογία από την Αθήνα και στη συνέχεια διορίστηκε ιερέας από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου αλλά το ενδιαφέρον του για τη θεολογία συνεχίστηκε. Το 1948 του προσφέρθηκε υποτροφία από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών και έτσι ξεκίνησε σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης, στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ. Το 1948, κατά τη διάρκεια των σπουδών του εξελέγη Επίσκοπος Κιτίου και επέστρεψε στην Κύπρο, όπου δύο χρόνια αργότερα πήρε τον τίτλο του Αρχιεπισκόπου της Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Κύπρου. Ο Μακάριος από την αρχή έδειξε τις χαρισματικές του ικανότητες στην ηγεσία της Εκκλησίας. Οι σχέσεις του όμως με τις αρχές του Ηνωμένου Βασιλείου που διοικούσαν την Κύπρο δεν ήταν καθόλου καλές. Όπως και άλλοι Ελληνοκύπριοι ηγέτες της εποχής στο τέλος της δεκαετίας του 1940 και αρχές του 1950, ήταν ένθερμος υποστηρικτής της Ένωσης με την Ελλάδα. Στις 9 Μαρτίου 1956, ο Μακάριος, μαζί με το Μητροπολίτη Κυρηνείας Κυπριανό, Παπά-Σταύρο Παπαγαθαγγέλου και Πολύκαρπο Ιωαννίδη, εξορίζονται από το αποικιακό καθεστώς στις Σεϋχέλλες, μέχρι τις 17 Απριλίου 1957, οπότε και επιστρέφουν στην Αθήνα. Από τον Ιούλιο του 1957, ο Μακάριος με δηλώσεις του άρχισε να εγκαταλείπει τον ενωτικό αγώνα και να επιδιώκει την ανεξαρτησία της Κύπρου, η οποία ανακηρύχθηκε τελικά στις 16 Αυγούστου το 1960, μετά τη συνθήκη Λονδίνου-Ζυρίχης. Ο Μακάριος ανέλαβε καθήκοντα προέδρου, αφού είχε κερδίσει τις εκλογές στις 13 Δεκεμβρίου 1959, με ποσοστό 66.29%.Το Φεβρουάριο του 1968 ο Μακάριος επανεκλέγηκε Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας.Γενικά από τη στιγμή που ανάλαβε τα, λόγω ακριβώς της προϊστορίας του, αλλά και του ρόλου του, ειδικά στον κυπριακό αγώνα, αποτελούσε για τον ίδιο τον κυπριακό λαό (Έλληνες και Τούρκους) μια αναγνωρισμένη προσωπικότητα. Το κύρος και η ηθική του επιβολή,του είχαν προσδώσει διεθνή ακτινοβολία ακόμα και στον αλλόθρησκο αραβικό κόσμο. Συμμετέχοντας δε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων, η διεθνής του αναγνώριση εδραιώθηκε ενώ ο οφειλόμενος σεβασμός στο σχήμα του αρχιεπισκόπου δεν αμφισβητήθηκε ποτέ. Παρά ταύτα, πολλές φορές ο Μακάριος είχε προκαλέσει τη δυσαρέσκεια των ελληνικών κυβερνήσεων, ειδικά από το

115 και έπειτα. Στις 8 Μαρτίου 1970 έγινε δολοφονική απόπειρα εναντίον του Μακαρίου, ο οποίος επέβαινε σε ελικόπτερο, που θα τον μετέφερε στην ιερά Μονή Μαχαιρά για το μνημόσυνο του Υπαρχηγού της Ε.Ο.Κ.Α Γρηγόρη Αυξεντίου. Ο Μακάριος δεν έπαθε τίποτε αλλά τραυματίστηκε ο χειριστής του ελικοπτέρου, ο οποίος κατόρθωσε να το προσγειώσει σε οικόπεδο κοντά στην Αρχιεπισκοπή. Μεγάλη σημασία έδινε επίσης ο Μακάριος και στα θρησκευτικά του καθήκοντα ως προκαθήμενος της Εκκλησίας της Κύπρου Έτσι, το Μάρτιο του 1971 μετέβηκε στην Κένυα, όπου κατέθεσε το θεμέλιο λίθο της Ιερατικής Σχολής, η οποία περατώθηκε το 1974 με δαπάνες της Αρχιεπισκοπής. Κατά την επίσκεψη του στην Κένυα προέβηκε σε ομαδικές βαπτίσεις πέντε χιλιάδων ιθαγενών περίπου.το Φεβρουάριο του 1973 ο Μακάριος επανεκλέγηκε για τρίτη φορά Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας. Στις 7 Μαρτίου του ίδιου χρόνου οι τρεις Μητροπολίτες της Κύπρου αποφάσισαν «την καθαίρεση του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ από τον Επισκοπικό και κληρικό αξίωμα και τα ην επαναφορά του στη τάξη των λαϊκών», διότι δεν ανταποκρίθηκε στην απαίτηση τους να παραιτηθεί από το Προεδρικό αξίωμα. Η πράξη αυτή των τριών Μητροπολιτών καταδικάστηκε από το λαό και δεν αναγνωρίστηκε από τους Αρχηγούς των Ορθόδοξων Εκκλησιών. Από τις 5 μέχρι τις 14 Ιουλίου 1973 συνήλθε στη Λευκωσία Μείζων και Υπερτελής Σύνοδος, η οποία, αφού κήρυξε αντικανονική και, κατ ακολουθία, άκυρη, ανυπόστατη και ανενεργή την απόφαση των τριών Μητροπολιτών, τους κάλεσε να προχωρήσουν στην προηγούμενη κανονική σχέση που είχαν με τον Αρχιεπίσκοπο ενώ στη συνέχεια τους καθαίρεσε, επειδή παράκουσαν στις υποδείξεις και προτροπές της Συνόδου. Στις 15 Ιουλίου του 1974 το στρατιωτικό καθεστώς των Αθηνών διενήργησεπραξικόπημα για την ανατροπή του Μακαρίου. Ο Μακάριος πρόλαβε και σώθηκεκαταφεύγοντας στο μοναστήρι του Κύκκου και από εκεί το απόγευμα της ίδιας μέρας έφτασε στην Πάφο απ όπου και απηύθυνε στο λαό το εξής μήνυμα: «Ελληνικέ Κυπριακέ λαέ! Γνώριμη είναι η φωνή που ακούεις. Γνωρίζεις ποίος σου ομιλεί. Είμαι ο Μακάριος. Είμαι εκείνος τον οποίον συ εξέλεξες διά να είναι ηγέτης σου. Δεν είμαι νεκρός, όπως η χούντα των Αθηνών και οι εδώ εκπρόσωποί της θα ήθελαν. Είμαι ζωντανός. Και είμαι μαζί σου,συναγωνιστής και σημαιοφόρος εις τον κοινόν αγώνα.», διαψεύδοντας έτσι κατά τοναποκαλυπτικότερο τρόπο, τον κρατικό ραδιοσταθμό της Κύπρουπου τον παρουσίαζε ως νεκρό. Στη συνέχεια, από την εκεί βρετανική βάση και μέσω Μάλτας, έφτασε στο Λονδίνο όπου την επομένη συναντήθηκε μυστικά με τον Μπουλέντ Ετζεβίτ και στη συνέχεια Μετέβηκε στις ΗΠΑ προκειμένου να παραστεί στην έδρα του ΟΗΕ και να εκθέσει τα γεγονότα της χώρας του.στις 20 Ιουλίου του ίδιου χρόνου, η Τουρκία χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα το πραξικόπημα, εισέβαλε στην Κύπρο και κατέλαβε το 36% του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας, εκδίωξε 115

116 το 28% των Ελληνοκυπρίων από τις πατρογονικές τους εστίες, σκότωσεάμαχους και προκάλεσε τεράστιες καταστροφές. Ο Μακάριος απεβίωσε στις 3 Αυγούστου του 1977, στη Λευκωσία, μετά από έμφραγμα μυοκαρδίου, σε ηλικία 63 χρονών.ο Μακάριος ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας των Θεολογικών Σχολών των Πανεπιστημίων της Βοστόνης και της Αθήνας, των Νομικών Σχολών των Πανεπιστημίων Κεράλα των Ινδιών, Θεσσαλονίκης, Μπογκοτά της Κολομβίας και Μάλτας και της Παντείου Ανώτατης Σχολής Πολιτικών Επιστημών. Επίσης τιμήθηκε με τα ανώτερα παράσημα των περισσότερων Εκκλησιών και Κρατών και με τα χρυσά μετάλλια Ελληνικών και ξένων Δήμων. Εικόνα 55: Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ 1.2 Ευαγόρας Παλληκαρίδης Ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης γεννήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 1938 στην Τσάδα της επαρχίας Πάφου, χωριό της μητέρας του. Ο πατέρας του καταγόταν από το χωριό Λάρνακας της Λαπήθου, της επαρχίας Κερύνειας. Ήταν το τέταρτο παιδί στην οικογένεια, με δύο άλλους αδελφούς και δύο αδελφές. Φοίτησε στο δημοτικό σχολείο του χωριού του και αποφοίτησε από το δημοτικό σχολείο του Κτήματος ( ). Από την παιδική του ηλικία έδειξε τα χαρακτηριστικά που θα τον συνόδευαν σε όλη τη σύντομη ζωή του: δυναμισμό, ηγετικές ικανότητες, δημιουργικότητα, φιλοπατρία, λογοτεχνική φλέβα. Ήταν λιγόλογος, φιλομαθής, στοχαστικός, μεγαλόψυχος. Φοίτησε στο Ελληνικό Γυμνάσιο Πάφου από το 1950 μέχρι το 1955 και ως τελειόφοιτος το πρώτο τρίμηνο του Στο τέλος της τρίτης τάξης Γυμνασίου, την 1η Ιουνίου 1953, παραμονή της στέψης της νέας βασίλισσας της Αγγλίας, σε ηλικία 15 χρόνων, πρωτοστάτησε στις μαχητικές αντιβρετανικές εκδηλώσεις. Κατέβασε την αγγλική σημαία από τον ιστό του σταδίου και έδωσε το έναυσμα για την πρώτη, μετά την εξέγερση του 116

117 1931, δυναμική αναμέτρηση των Ελλήνων της Κύπρου με τους Βρετανούς. Ήταν η πρώτη επαναστατική του πράξη που σημάδεψε την περαιτέρω αγωνιστική του πορεία. Τον Απρίλιο του 1955 εντάχθηκε στις τάξεις της ΕΟΚΑ και πρωταγωνίστησε στις διαδηλώσεις, στη διανομή προκηρύξεων, στην αναγραφή συνθημάτων και στις ανατινάξεις βρετανικών στόχων. Στις 17 Νοεμβρίου 1955, κατά τη διάρκεια μαθητικής διαδήλωσης, επιτέθηκε σε δύο Άγγλους στρατιώτες που κακοποιούσαν συμμαθητή του και τον ελευθέρωσε. Αργότερα συνελήφθηκε, κατηγορήθηκε και ορίσθηκε να δικαστεί στις 6 Δεκεμβρίου Βέβαιος ότι θα καταδικαζόταν σε φυλάκιση ή θα οδηγείτο σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, διέφυγε στα βουνά την παραμονή της δίκης του και εντάχθηκε στις πρώτες ανταρτικές ομάδες της Πάφου. Στις 16 Δεκεμβρίου επικηρύχθηκε από τους Άγγλους. Κατά τη διάρκεια της ανταρτικής του δράσης, που κράτησε ένα χρόνο, πήρε μέρος σε επιθέσει εναντίον βρετανικών φρουρών, αστυνομικών σταθμών και στρατοπέδων καθώς και σε ανατινάξεις και ενέδρες. Με τόλμη και αυτοθυσία, και πολλές φορές κινδυνεύοντας ο ίδιος για την ασφάλεια των συμμαχητών του, έδωσε πρότυπο αγωνιστικού φρονήματος και πράξης, δηλώνοντας πάντα πως ποτέ δεν θα παραδινόταν αλλά θα έπεφτε «στο πεδίον της μάχης». Παράλληλα με την αγωνιστική του δράση συνέχισε την ποιητική του δημιουργία την οποία είχε αρχίσει από τα πρώτα μαθητικά του χρόνια. Το βράδυ της 18ης Δεκεμβρίου 1956, κατά τη διάρκεια μετακίνησης οπλισμού και άλλων εφοδίων από ένα κρησφύγετο σε άλλο, έπεσε σε ενέδρα αγγλικής στρατιωτικής περιπόλου, η οποία ενεργούσε «βάσει ληφθεισών πληροφοριών» Την ώρα της σύλληψης του δήλωσε στους Άγγλους: «Είμαι ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης και πολεμώ για την πατρίδα μου». Κατά τη διάρκεια της κράτησης του στη Λίμνη, στη βόρεια ακτή της Πάφου, και στο Κτήμα, υπέστη σκληρά βασανιστήρια. Οταν έπειτα από δέκα μέρες επιτράπηκε στους δικούς του να τον επισκεφτούν, έφερε εμφανή τα σημάδια της κακοποίησης και των άθλιων συνθηκών κράτησης του. Μεταξύ άλλων, είχε επηρεαστεί σοβαρά η όραση του. Ένα περίπου μήνα πριν τη σύλληψη του, στις 22 Νοεμβρίου 1956, ο Άγγλος Κυβερνήτης της Κύπρου στρατάρχης Χάρντιγκ, είχε θέσει σε ισχύ το «Νόμο Έκτακτης Ανάγκης», που, εκτός από άλλα, προνοούσε την ποινή του θανάτου και για όποιον απλά «έφερε ή είχε στην κατοχή του πυροβόλο όπλο». Στις 5 Ιανουαρίου 1957 ο ήρωας κατηγορήθηκε για κατοχή και μεταφορά όπλου και 88 σφαιρών και στις 12 Ιανουαρίου μεταφέρθηκε στις Κεντρικές Φυλακές της Λευκωσίας. Η δικαστική ανάκριση έγινε στις 14 Φεβρουαρίου και η υπόθεση του παραπέμφθηκε στο «Ειδικό Δικαστήριο» για τις 25 Φεβρουαρίου. Η δίκη υπήρξε συνοπτική. Ο Παλληκαρίδης παραδέχθηκε ευθαρσώς το κατηγορητήριο και δήλωσε: «Γνωρίζω ότι το δικαστήριον θα μου επιβάλη την ποινήν του θανάτου. Εκείνο το οποίο θέλω να πω είναι τούτο: Ότι έκαμα το έκαμα ως Έλλην Κύπριος, ο οποίος ζητεί την ελευθερία του. Τίποτε άλλο». Με τη δήλωση του αυτή δεν άφησε στους συνηγόρους του περιθώρια υπεράσπισης. Ο δικαστής, ανακοινώνοντας την απόφαση του, είπε: «Ο νόμος προνοεί μόνον μίαν ποινήν: την ποινήν του θανάτου. Σε καταδικάζω εις θάνατον». Στις δεκαέξι μέρες που μεσολάβησαν μέχρι τον απαγχονισμό του, εντυπωσίασε τους πάντες για την εγκαρτέρησή του, την αταλάντευτη πίστη του στο σκοπό για 117

118 τον οποίο θα έδινε τη ζωή του, για την ηθική ενίσχυση που πρόσφερε στους δικούς του και τους συγκροτούμενους του, με τη δήλωση του: «όταν πεθάνω, θα πάω στον Θεό και θα τον παρακαλέσω να είμαι ο τελευταίος που απαγχονίζεται». Με την υπερήφανη πορεία του οδηγήθηκε προς την αγχόνη στα 19 του χρόνια. Υπήρξε ο νεαρότερος από τους εννέα απαγχονισθέντες. Η καταδίκη και η εκτέλεση του προκάλεσαν την παγκόσμια κινητοποίηση και κατακραυγή κατά των Άγγλων αποικιοκρατών. Η κατακραυγή αυτή απέτρεψε, μεταξύ άλλων, τον απαγχονισμό 26 άλλων αγωνιστών που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο. Η ζωή και ο θάνατος του Ευαγόρα Παλληκαρίδη εκτός του ότι τον κατέστησαν σύμβολο και πρότυπο της κυπριακής νεολαίας στο υπόλοιπο του Αγώνα, συγκινούν μέχρι σήμερα και εμπνέουν πολλούς λογοτέχνες στο έργο τους. Ο θάνατος του στέρησε το ελληνικό έθνος από έναν ιδεώδη φιλόπατρη, μια ηγετική φυσιογνωμία, ένα μέλλοντα αξιόλογο ποιητή. Το Υπουργικό Συμβούλιο αποφάσισε τον Ιούνιο του 1997 την απαλλοτρίωση της πατρικής οικίας του Ευαγόρα Παλληκαρίδη. Απαγχονίστηκε στις 14 Μαρτίου1957, σε ηλικία μόλις 18 ετών. Ήταν ο νεαρότερος αλλά και ο τελευταίος αγωνιστής που απαγχονίστηκε από τους Άγγλους.Ο τάφος του βρίσκεται στα Φυλακισμένα Μνήματα στη Λευκωσία. Ο Ευαγόρας στο τελευταίο γράμμα του δηλώνει: Θ ακολουθήσω με θάρρος τη μοίρα μου. Ίσως αυτό να ναι το τελευταίο μου γράμμα. Μα πάλι δεν πειράζει. Δεν λυπάμαι για τίποτα. Ας χάσω το κάθε τι. Μια φορά κανείς πεθαίνει. Θα βαδίσω χαρούμενος στην τελευταία μου κατοικία. Τι σήμερα τι αύριο; Όλοι πεθαίνουν μια μέρα. Είναι καλό πράγμα να πεθαίνει κανείς για την Ελλάδα. Ώρα 7:30. Η πιο όμορφη μέρα της ζωής μου. Η πιο όμορφη ώρα. Μη ρωτάτε γιατί. Συγκλονιστικό επίσης,μια μέρα πριν τη δίκη, μπαίνει κρυφά στο σχολείο και αφήνει στην έδρα ένα σημείωμα: Παλιοί συμμαθηταί, «Αυτή την ώρα κάποιος λείπει ανάμεσά σας, κάποιος που φεύγει αναζητώντας λίγο ελεύθερο αέρα, κάποιος που μπορεί να μη τον ξαναδείτε παρά μόνο νεκρό. Μην κλάψετε στον τάφο του, δεν κάνει να τον κλαίτε. Λίγα λουλούδια του Μαγιού σκορπάτε του στον τάφο. Του φτάνει αυτό ΜΟΝΑΧΑ. «Θα πάρω μιαν ανηφοριά θα πάρω μονοπάτια να βρω τα σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά. Θ αφήσω αδέλφια συγγενείς, τη μάνα, τον πατέρα μεσ τα λαγκάδια πέρα και στις βουνοπλαγιές. Ψάχνοντας για τη Λευτεριά θα χω παρέα μόνη 118

119 κατάλευκο το χιόνι, βουνά και ρεματιές. Τώρα κι αν είναι χειμωνιά, θα ρθει το καλοκαίρι Τη Λευτεριά να φέρει σε πόλεις και χωριά. Θα πάρω μιαν ανηφοριά θα πάρω μονοπάτια να βρω τα σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά. Τα σκαλοπάτια θ ανεβώ, θα μπω σ ενα παλάτι, το ξέρω θαν απάτη, δεν θαν αληθινό. Μεσ το παλάτι θα γυρνώ ώσπου να βρω τον θρόνο, βασίλισσα μια μόνο να κάθεται σ αυτό. Κόρη πανώρια θα της πω, άνοιξε τα φτερά σου και πάρε με κοντά σου, μονάχα αυτό ζητώ..» Γειά σας παλιοί συμμαθηταί. Τα τελευταία λόγια τα γράφω σήμερα για σας. Κι όποιος θελήσει για να βρει ένα χαμένο αδελφό, ένα παλιό του φίλο, ας πάρει μιαν ανηφοριά ας πάρει μονοπάτια να βρει τα σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά. Με την ελευθερία μαζί, μπορεί να βρει και μένα. Αν ζω, θα με βρει εκεί.»μαραγκού, Ά. (2003). ΠΑΦΟΣ: Ο Μύθος, ο Χρόνος, ο Τόπος, ο Κόσμος. Κύπρος: Δήμος Πάφου σελ 233 Εικόνα 56: Ευαγόρας Παλληκαρίδης Παλληκαρίδη Εικόνα 57: Άγαλμα του Ευαγόρα στην Πάφο 119

120 1.3 Κύπρος Νικολαΐδης Κύπρος Νικολαΐδης γεννήθηκε το 1953 στην Πάφο. Σπούδασε Ιατρική στο King 's College Σχολή Ιατρικής και Οδοντιατρικής του Λονδίνου και αμέσως μετά την αποφοίτησή εντάχθηκε στο Τμήμα Μαιευτικής και Γυναικολογίας. Το 1980 κάνει την έρευνα με τον καθηγητή Stuart Campbell και ο Δρ Charles Rodeck σαν τον πρώτο βοηθό και εργάζονται κυρίως σε fetoscopic τεχνικές και τις διαδικασίες του. Ήταν γνωστή για τη χειρωνακτική επιδεξιότητα του στο διαδικασίες και η ομάδα Rodeck - Νικολαΐδης σύντομα παράγονται κάποια πολύ σημαντικά έγγραφα σχετικά με τη χρήση του εμβρυοσκοπία στη διαχείριση της ένα ευρύ φάσμα παθήσεων όπως Rhesus ισοανοσοποίησης, εμβρυϊκό ύδρωπα και ενδομήτρια καθυστέρηση της ανάπτυξης και αίματος και τη δειγματοληψία ιστού στη διάγνωση των ελαττωμάτων μονού γονιδίου. Μετά την αποχώρηση του καθηγητή Charles Rodeck, ο Νικολαΐδης έγινε διευθυντής του Κέντρου Ερευνών γέννησής Harris για Fetal Medicine, η πρώτη μονάδα ιατρικής του εμβρύου στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ξεκίνησε ένα πρόγραμμα έρευνας και διδασκαλίας που έκανε στο College Hospital του βασιλιά ένα σημαντικό κέντρο των δραστηριοτήτων του εμβρύου ιατρικής για χιλιάδες επισκέπτονται τους γιατρούς. ( Η Harris Birthright Κέντρο, που βρίσκεται στο College Hospital του βασιλιά, ιδρύθηκε το 1984 από την γενναιοδωρία του Sir Philip Harris και στη φιλανθρωπική οργάνωση γέννησής της. Έχει εξελιχθεί σε μια σημαντική έρευνα και κλινική μονάδα για την εμβρυϊκή διάγνωση και θεραπεία. Η έρευνα της κέντρο δεν χρηματοδοτείται από την Εθνική Υπηρεσία Υγείας, αλλά εξαρτάται κυρίως από δωρεές ). O Νικολαΐδης απορρίπτεται στο fetoscope και ακολούθησε όλες τις διαδικασίες δειγματοληψίας αίματος με λήψη αίματος από την εισαγωγή του ομφαλοπλακουντιακού, εκλαΐκευση του όρου " ομφάλοπα ". Η τεχνική ήταν αρχικά ξεκίνησε στη Γαλλία το 1983 από τον Fernand Daffos, αλλά ο Νικολαΐδης ανέπτυξε τη μέθοδο του μονού φορέα και σύντομα διερευνά πολλές πτυχές του εμβρύου, φυσιολογία και παθοφυσιολογία του εμβρύου, όπως τα αέρια αίματος και οξεοβασική κατάσταση Συσχετίσεις μεταξύ εμβρύου, αέρια αίματος και Doppler Εμβρύου,μεταβολισμό, εμβρυϊκή ενδοκρινολογία, ανοσολογίας του εμβρύου, εμβρυϊκή, αιματολογικές και βιοχημικές εμβρύου σε διαβητικούς, εγκυμοσύνες. Το 1992 Κύπρος συνεργάστηκε με τον Yves Ville, μια επίσκεψη του γιατρού από τη Γαλλία, για να παράγει το πρώτο έγγραφο για θεραπεία με λέιζερ για την ενδοσκοπική σύνδρομο σοβαρή δίδυμο μετάγγισης. Η έρευνά του στην Προγεννητική Διάγνωση καλύπτει ένα ευρύ φάσμα των θεμάτων που εκτείνονται σε πολλές σφαίρες της προγεννητικής υπερηχογράφημα, κυτταρογενετικές μελέτες και ροομετρίας. Πολλά από τα Ερευνών Fellows που ήρθε μέσα από το τμήμα του έμαθε από αυτόν παρά πολύ και σύντομα είχαν γίνει γνωστά ονόματα από μόνα τους. Οι μελέτες του για τη σχέση μεταξύ εμβρυϊκές ανωμαλίες και ελαττώματα των χρωμοσωμάτων 120

121 και άλλα δεδομένα σχετικά με αυχενική διαφάνεια για παράδειγμα, παραμένουν τα πιο σημαντικά στοιχεία για τα θέματα αυτά. Το 1992, Νικολαΐδης ξεκίνησε μια σειρά μελετών σχετικά με τη μέτρηση της αυχενικής διαφάνειας στο πρώτο τρίμηνο έμβρυο, ένα έργο που ασκούσε για 8 χρόνια και η οποία έχει αλλάξει τον τρόπο της μαιευτικής ασκείται σε πολλά μέρη του κόσμου.η Κύπρος διοργάνωσε μόνη της ένα τεράστιο έργο με 20 επαρχιακά νοσοκομεία στο νότο της Αγγλίας και επισκέπτονται κάθε Τμήμα προσωπικά και έχουν την εποπτεία της κατάρτισης των μετρήσεων και στη μέτρηση. Είχε unpresedentedly χτισμένο στον έλεγχο της ποιότητας, παρέχοντας σε κάθε υπερηχογραφιστή ενημερώσεις από τη μέση και την τυπική απόκλιση των μετρήσεων του. Στη συνέχεια επεκτάθηκε σε μελέτες προληπτικού ελέγχου του σε πάνω από 500 κέντρα σε 52 χώρες. Ο καθηγητής Νικολαϊδης είναι χωρίς συμβιβασμούς στην προσπάθειά του για την επιστημονική αλήθεια. Έχει συμμετάσχει σε πάνω από 500 άρθρα σε περιοδικά και πάνω από 30 βιβλία και μονογραφίες. Το 1996 ίδρυσε το Ίδρυμα Fetal Medicine που προσφέρει τακτικά μαθήματα με μια διεθνή ομάδα των ομιλητών και των συνέδρων κατά από όλο τον κόσμο. Έχει καθιερώσει ένα Diploma in Fetal Medicine το οποίο είχε γίνει η πιο σημαντική πιστοποίηση στην εμβρυϊκή ιατρική στην Ευρώπη και σε άλλες χώρες. 200 υποψήφιοι από 46 χώρες θα λάβουν μέροςστις εξετάσεις Fetal Medicine Foundation Diploma κάθε χρόνο. Είναι ένας τρομερός δάσκαλος και αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού από τους μαθητές και τους συναδέλφους του για τις interllectual ικανότητες του και την επιδεξιότητα του. Το 1999 του απονεμήθηκε το Ian Donald Χρυσό Μετάλλιο από τη Διεθνή Εταιρεία Υπερήχων στη Μαιευτική και Γυναικολογία. Εικόνα 58: Κύπρος Νικολαΐδης 121

122 1.4 Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Χρυσόστομος Α Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Χρυσόστομος Α (κατά κόσμον Χριστόφορος Αριστοδήμου) γεννήθηκε στο χωριό Στατός της Πάφου στις 27 Σεπτεμβρίου1927. Έγινε δόκιμος μοναχός στη Μονή Κύκκου το 1940 και φοίτησε στο σχολείο του μοναστηριού. Το 1946 μπήκε στο Παγκύπριο Γυμνάσιο και το 1952 πήγε στην Αθήνα, όπου σπούδασε Θεολογία. Μετά την αποφοίτησή του, το 1961, επέστρεψε στην Κύπρο και έγινε ιεροκήρυκας της Μονής Κύκκου. Το 1961 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και κατόπιν έγινε αρχιμανδρίτης. Το 1966 πήγε στη Μεγάλη Βρετανία. Εκεί έκανε μεταπτυχιακές σπουδές και έμαθε αγγλικά. Το 1968 επέστρεψε στην Κύπρο και χειροτονήθηκε Χωροεπίσκοπος Κωνσταντίας. Το 1973 ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος προκήρυξε επισκοπικές εκλογές στην Πάφο και ο Χρυσόστομος εξελέγη δια βοής Επίσκοπος παίρνοντας τη θέση του ΜητροπολίτουΠάφου. Μετά το θάνατο του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, στις 3 Αυγούστου1977, ο Χρυσόστομος ανέλαβε τοποτηρητής του αρχιεπισκοπικού θρόνου και στις 12 Νοεμβρίου του ίδιου έτους εξελέγη ομόφωνα Αρχιεπίσκοπος Κύπρου.Το 2002 διαγνώστηκε ότι πάσχει από τη νόσο Αλτσχάιμερ. Το 2005 χειρουργήθηκε στο αριστερό ισχίο, μετά από πτώση του από τα σκαλιά του Αρχιεπισκοπικού Μεγάρου. Μετά από πολύμηνη κατάκλιση, κατά την οποία δεν μπορούσε να ασκήσει τα καθήκοντά του, λόγω και της ασθένειάς του, Ιεράρχες της Κύπρου ζήτησαν, τον Οκτώβριο του 2005 τη μεσολάβηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Αυτό συγκάλεσε Διευρυμένη Σύνοδο στο Σαμπεζί της Ελβετίας το Μάιο του 2006, η οποία κήρυξε τον αρχιεπισκοπικό θρόνο σε χηρεία και ξεκίνησε τις διαδικασίες για την εκλογή νέου Αρχιεπισκόπου.Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Χρυσόστομος Α' απεβίωσε στις 22 Δεκεμβρίου του Εικόνα 59: Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Χρυσόστομος Α 5 Κοιμήθηκε ο Αρχιεπίσκοπος τέως Κύπρου Χρυσόστομος ο Α' 122

123 1.5. Λοΐζος Φιλίππου Ο Λοΐζος Φιλίππου ( ) δεν υπήρξε απλός δάσκαλος, μελετητής, νομικός, ιστορικός, δημοσιογράφος, αλλά ανέπτυξε στην Πάφο του 30 μια πλεγματική δράση ζηλευτή και έβαλε τα θεμέλια της επιστημονικής έρευνας και την συγγραφή της ιστορίας της Κύπρου. Υπήρξε μέλος του εθνικού συμβουλίου, δημοτικός σύμβουλος, έφορο Ελληνικών εκπαιδευτήριων, καθηγητής στο Γυμνάσιο Πάφου. Το 1936 ίδρυσε το Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Πάφου, του οποίου υπήρξε επίτιμος έφορος μέχρι τον θάνατο του. Ήταν ο εκδότης της εβδομαδιαίας εφημερίδας Πάφος ( , ). Το 1932 μετά την Παλμεροκρατία, και όταν όλες οι συγκεντρώσεις είχαν απαγορευτεί, ίδρυσε το σωματείο Κινύρας ως γυμναστικό σύλλογο- ο οποίος σε σύντομο χρονικό διάστημα ανάπτυξε σπάνια πνευματική και αθλητική δραστηριότητα. Το σπίτι του έγινε εστία φιλολογικών συζητήσεων και αναζητήσεων για την ευρύτερη και ιστορική τύχη του μικρού αυτού νησιού. Στο αρχοντικό του, στην κατηφοριά της έξω βρύσης, στην αρχιτεκτονική και τη επίπλωσή του, αντικατοπτρίζεται η παράδοση του τόπου μας. Πέθανε στην Πάφο σε ηλικία 55 χρόνων. Η προτομή του στολίζει τώρα την αυλή του πρώτου Γυμνασίου Πάφου. Η βιβλιοθήκη του δωρίθηκε στο Γυμνάσιο. Εικόνα 60: Η προτομή : Λοϊζος Φιλίππου 123

124 1.6 ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ Η φύση η παράδοση ιστορία, η πορεία του ανθρώπου δεν ήταν δυνατό παρά να δώσουν στην πόλη της Πάφου αξιόλογους καλλιτέχνες Σπύρος Χαρίτου «Ο Φωτογράφος της Πάφου.» Γεννημένος στις αρχές του αιώνα 1901 στην Κισσόνεργα της Πάφου, ο Σπύρος Χαρίτου βρέθηκε με τον πατέρα του Θεοχάρη Παπαμάκρου στη Σμύρνη, λίγο πριν τις αρχές των Βαλκανικών πολέμων. Εκεί πήγε δημοτικό σχολείο, μέχρι το 1913, όπου πατέρας και γιος καταφεύγουν ως πρόσφυγες πια στην Αθήνα. Εκεί ο Σπύρος ανακαλύπτει την φωτογραφική τέχνη και επιδίδεται με ιδιαίτερο ζήλο στην κατάκτησή της. Το 1923 επιστρέφει στο νησί και ανοίγει φωτογραφείο στο Κτήμα. Σε μία μικρή πόλη τεσσάρων χιλιάδων ψυχών, το άνοιγμα ενός και μοναδικού φωτογραφείου το 1925, αποτέλεσε από μόνο του ξεχωριστό γεγονός. Ο Σπύρος Χαρίτου εργάστηκε αδιάκοπα μέχρι το 1987 αφήνοντας στα παιδιά του παρακαταθήκη ένα τεράστιο αρχείο. Παράλληλα όμως ο Σπύρος Χαρίτου ασχολήθηκε και με τον κινηματογράφο, γυρίζοντας όλα τα χωρία της επαρχίας και στήνοντας τα βράδια στις πλατείες των χωριών ολάκερες παραστάσεις με σκηνές που έπαιρνε από την καθημερινή ζωή Γιώργος Κοτσώνης. Εικόνα 61: Σπύρος Χαρίτου Γεννήθηκε στο Παλαιχώρι το Το 1958 πήγε στη Αγγλία,όπου παρακολούθησε μαθήματα σχεδίου και ζωγραφικής στο Saint Marti s School of Art, του Λονδίνου. Το 1960, με υποτροφία συνέχισε τις σπουδές του στο σχέδιο και ζωγραφικής την Ακαδημία Καλώ Τεχνών του Πεκίνου. 124

125 Το 1963 πήγε στην Τσεχοσλοβακία, όπου τελείωσε τις σπουδές του στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Πράγας. Ζει και εργάζεται στην Πάφο Ανδρέας Χαραλάμπης. Γεννήθηκε στην Πάφο το Σπούδασε ζωγραφική στο εργαστήριο του Κώστα Ηλιάδη στη Αθήνα το 1957 και με υποτροφία του Βρετανικού Συμβουλίου συνέχισε τις σπουδές του στο Reading του Ηνωμένου Βασίλιου, μαζί με τον ζωγράφο Terry Frost. Συνεργάστηκε με τον ζωγράφο Παράσχο για την ίδρυση της καλοκαιρινής σχολής της Πάφου. Ζει και εργάζεται στην Πάφο Άντης Χατζηαδάμου Γεννήθηκε στην Πάφο το Σπούδασε γραφικές τέχνες στο Durban Art College και γλυπτική στο Πανεπιστήμιο της Natal, Pieter-Manitzburg στη νότια Αφρική, με καθηγητές τη Mary Stainbank και τον John Hooper,συμφοιτήτρια η πρώτη και μαθητής του Henry Moore ο δεύτερος. Το 1970 πήρε και το δίπλωμά του στις καλές τέχνες. Το 1936 εργάστηκε ως βοηθός λέκτορας στο τμήμα Γλυπτικής του Πανεπιστημίου της Natal, το 1964 στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ολυμπίας και από το ήταν υπεύθυνος του τμήματος Γλυπτικής στην τεχνική σχολή του Durban. Το 1972 επέστρεψε στην Κύπρο και δίδαξε γλυπτική στην Αμμόχωστο μέχρι το 1974 οπότε έφυγε πρόσφυγας στη Νότια Αφρική, όπου δίδαξε γλυπτική στο εργαστήριο του στο Γιοχάνεσπουργκ. Από το 1980 μέχρι το θάνατό του το 1990 έζησε στην Κύπρο.(Μαραγκού, Ά. (2003). ΠΑΦΟΣ: Ο Μύθος, ο Χρόνος, ο Τόπος, ο Κόσμος. Κύπρος ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ Σήμερα, η Πάφος παρουσιάζει μια αξιόλογη πολιτιστική δραστηριότητα που έχει ως άξονα το Δήμο της πόλης. Η δραστηριότητα αυτή καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων και εκδηλώσεων όπως τα Ανθεστήρια, τη Γιορτή Κατακλυσμού (Αγίου Πνεύματος), το Παφίτικο Καρναβάλι, το Καλοκαιρινό Πολιτιστικό Παράθυρο και πολλές άλλες, που έχουν ως στόχο τη διατήρηση της παράδοσης και την ανάδειξη της πολιτισμικής ταυτότητας του τόπου. Παράλληλα, στοχεύει στη προώθηση των τεχνών και των γραμμάτων μέσω τοπικών και διεθνών εκθέσεων, θεατρικών και χορευτικών παραστάσεων, εκδόσεων βιβλίων και λευκωμάτων κ.ά, καθώς και στη σωστή ψυχαγωγία και ενασχόληση της νεολαίας και της τρίτης ηλικίας. Ταυτόχρονα, προωθεί και αναδεικνύει τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, της οποίας αιχμή του δόρατος αποτελεί το ετήσιο φεστιβάλ όπερας που οργανώνει η Εταιρεία PafosAphroditeFestival, την πρώτη εβδομάδα Σεπτεμβρίου στον πλατειακό χώρο του 125

126 Μεσαιωνικού Κάστρου της Πάφου. Πρόκειται αναμφίβολα για έναν θεσμό διεθνούς εμβέλειας και κύρους που θέτει ευκρινώς το στίγμα της Πάφου στον ευρωπαϊκό πολιτιστικό χάρτη. Στη δωδεκαετή παρουσία της, η Εταιρεία έχει συνεργαστεί με παγκοσμίου φήμης οργανισμούς όπως το Θέατρο Μπολσόϊ της Μόσχας, τη φημισμένη «ΑrenadiVerona», το διεθνώς καταξιωμένο Θέατρο Μαρίνσκι Αγίας Πετρούπολης, την Εθνική Όπερα της Πολωνίας, το Λυρικό Θέατρο της Τεργέστης Ιταλίας, την Εθνική Όπερα της Σόφιας, την Όπερα του Εθνικού Θεάτρου Σλοβακίας κ.α. Τα τελευταία 15 χρόνια ο Δήμος έχει αναπτύξει επίσης μια αξιόλογη δραστηριότητα στον τομέα των σχέσεων με τον ελλαδικό και ευρωπαϊκό χώρο, με την υλοποίηση αδελφοποιήσεων (Καλαμαριά, Κέρκυρα, Λαμία, Μυτιλήνη, Πρέβεζα, Χανιά και την ιστορική πόλη του Anzio Ιταλίας) με την ανάπτυξη συνεργασιών (Τεγέα, Σόφια, Sefton) καθώς και την συμμετοχή σε διεθνείς οργανισμούς (Δίκτυο Αρχαίων Ελληνικών Λιμανιών της Μεσογείου, Δίκτυο Ιστορικών Πόλεων Μεσογείου, COΟPEM, LesRencontres, EuropaNostra, ΟrganizationofWorldHeritageCities κ.α.) 2.1 Φεστιβάλ Αφροδίτη Οι λάτρεις της όπερας δεν πρέπει να απουσιάζουν από το φεστιβάλ αυτό. Κάθε χρόνο το Σεπτέμβρη οι διοργανωτές φέρνουν από το εξωτερικό διεθνούς φήμης καλλιτεχνικά σχήματα που παρουσιάζουν μια γνωστή όπερα, όπως η Τραβιάτα και η Αϊντα του Βέρντι, η Κάρμεν του Μπιζέ, η Τουραντό του Πουτσίνι. Το φεστιβάλ οργανώθηκε για πρώτη φορά το 1999 και έκτοτε έχει εξελιχθεί σ ένα από τα πιο δημοφιλή καλλιτεχνικά γεγονότα στην Κύπρο.Η ίδρυση της Εταιρείας υπήρξε καρπός της βούλησης των πέντε φορέων της Επαρχίας Πάφου να συνεργαστούν με βασική επιδίωξη την ανάδειξη της Πάφου σε διεθνές κέντρο πολιτιστικών εκδηλώσεων υψηλού επιπέδου, συμβάλλοντας στη διεθνή προβολή και εξύψωση της Κύπρου στον πολιτιστικό και τον τουριστικό τομέα. Η Εταιρεία είναι μη κερδοσκοπικός οργανισμός και οι βασικοί καταστατικοί της σκοποί προνοούν την οργάνωση, διαχείριση μιας διεθνούς εμβέλειας καλλιτεχνικής εκδήλωσης πάνω σε ετήσια βάση και άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων στην Επαρχία Πάφου. Το φεστιβάλ "Αφροδίτη" της Πάφου έχει κύριους στόχους: α) Την οργάνωση και διαχείριση της διεθνούς καλλιτεχνικής εκδήλωσης που θα λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο στο τετράγωνο μεσαιωνικό κάστρο της Πάφου. β)την οργάνωση και διαχείριση κάθε άλλης πολιτιστικής εκδήλωσης στην επαρχία της Πάφου. 126

127 Οι παραστάσεις δίνονται σ ένα μαγευτικό περιβάλλον, στην πλατεία μπροστά από το μεσαιωνικό κάστρο της Πάφου. Εικόνα 62: Φεστιβάλ Αφροδίτη 2.2 Ο Μαραθώνιος της Κύπρου Ο Μαραθώνιος λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο τον Μάρτιο στην περιοχή της Πάφου. Επαγγελματίες και ερασιτέχνες μαραθωνοδρόμοι απ όλο τον κόσμο παίρνουν μέρος στην αθλητική αυτή διοργάνωση, που περιλαμβάνει διαφορετικές αποστάσεις για τους δύο μαραθώνιους και την απόσταση 10 χιλιομέτρων για τον τρίτο. Αφετηρία του μαραθωνίου είναι η Πέτρα του Ρωμιού, το μέρος όπου, σύμφωνα με τη μυθολογία, γεννήθηκε η θεά Αφροδίτη, και τέρμα του το μεσαιωνικό κάστρο στο λιμανάκι της Πάφου. Ο κυπριακός Μαραθώνιος δεν είναι μόνο ένα καλά οργανωμένο αθλητικό γεγονός, αλλά περιλαμβάνει και άλλες εκδηλώσεις, όπως παραδοσιακούς ελληνικούς και κυπριακούς χορούς. 127

128 Εικόνα 63: Ο Μαραθώνιος της Πάφου 2.3 Φάρος - Διεθνές Φεστιβάλ Μουσικής Πρόκειται για ετήσια εκδήλωση διάρκειας μιας εβδομάδας κατά το μήνα Μάιο. Το φεστιβάλ φιλοξενεί κάθε χρόνο διεθνούς φήμης μουσικούς. Κατά τη διάρκειά του εκτελούνται κοντσέρτα μουσικής δωματίου και ρεσιτάλ και δίνονται διαλέξεις. Οι εκδηλώσεις πραγματοποιούνται στο Αμφιθέατρο της ΠΑΣΥΔΥ στη Λευκωσία και στη Βασιλική Έπαυλη στα Κούκλια, ένα από τα καλύτερα διατηρημένα μνημεία αρχιτεκτονικής της Φράγκικης εποχής στην Κύπρο, αναγνωρισμένο από την ΟΥΝΕΣΚΟ ως μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Βρίσκεται κοντά στον αρχαιολογικό χώρο του Ιερού της Αφροδίτης. Το Φεστιβάλ οργανώνει από το 2000 το Ίδρυμα ΦΑΡΟΣ με τη στήριξη του Κοινοτικού Συμβουλίου Κουκλιών και του Γαλλικού Πολιτιστικού Κέντρου. 2.4 Paradise Jazz Festival Εικόνα 64: Φεστιβάλ Φάρος Το φεστιβάλ αυτό διοργανώνεται κάθε χρόνο το Σεπτέμβρη στην περιοχή της Πάφου. Μέχρι το 2007 χώρος διοργάνωσης ήταν ο Πωμός της Πάφου, από το 2007 όμως μετακινήθηκε στο κέντρο της Πόλης Χρυσοχούς, ώστε να προσελκύει περισσότερο κόσμο και να δέχεται περισσότερες εισφορές. 128

129 Το Φεστιβάλ καθιερώθηκε το 1999 από τον David Lock και τον Σωκράτη, ιδιοκτήτη του εστιατορίου και μπαρ Παράδεισος κοντά στον Πωμό. Σκοπός της διοργάνωσης είναι η εκτέλεση μουσικής τζαζ από τους καλύτερους νεαρούς μουσικούς του Λονδίνου, που προσκαλούνται κι έρχονται στην Πάφο για το σκοπό αυτό. 2.5 Διονύσια Εικόνα 65 : Paradise Jazz Festiva 2013 Κάθε χρόνο στα τέλη του καλοκαιριού το χωριό Στρουμπί της Πάφου διοργανώνει το φεστιβάλ Διονύσια προς τιμήν του θεού του κρασιού Διόνυσου. Το χωριό Στρουμπί, που παράγει εξαιρετικά κρασιά, οργάνωσε για πρώτη φορά το 1967 το Χορό του Σταφυλιού στην πλατεία του χωριού. Αργότερα η εκδήλωση πήρε τη μορφή ενός τριήμερου φεστιβάλ, που με τα χρόνια εξελίχθηκε σε μια από τις πιο σημαντικές εκδηλώσεις του τύπου αυτού στην Κύπρο. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει εκθέσεις κρασιού, κυπριακούς και ξένους χορούς και τραγούδια, παιγνίδια, εκθέσεις χειροτεχνημάτων της περιοχής, εκθέσεις λουλουδιών, εκθέσεις προϊόντων που παράγονται από το σταφύλι και άλλα. Σταφύλια και παλουζές προσφέρονται δωρεάν. Το τελευταίο βράδυ αναδεικνύονται μέσα από διαγωνισμό χορού η Σταρ Διονύσια και η Μις Σταφύλι. Εικόνα 66: Φεστιβάλ Διονύσια

130 2.6 Φεστιβαλ Χορωδιών Το φεστιβάλ αυτό οργανώνεται στην Πάφο κάθε Ιούνιο και περιλαμβάνει εκτελέσεις τραγουδιών από χορωδίες της Κύπρου και του εξωτερικού. Οι παραστάσεις δίνονται στο αρχαίο Ωδείο της Κάτω Πάφου, που αποτελεί ένα εξαιρετικό περιβάλλον για την περίπτωση αυτή. 2.7 Η Πανήγυρης της ΑγίαςΠαρασκευής Εικόνα 67: Φεστιβάλ Χορωδιών 2013 Παρ όλο που η μέρα της Αγίας Παρασκευής γιορτάζεται σ όλες τις εκκλησίες της Κύπρου, στην Πάφο το θρησκευτικό γεγονός συνδυάζεται μ ένα παραδοσιακό πανηγύρι.παραδοσιακά περίπτερα πουλούν ποτά, γλυκά και έργα χειροτεχνίας, ενώ προσφέρεται και ψυχαγωγικό πρόγραμμα. 2.8 Φεστιβάλ Αρκαδία Τον Αύγουστο το χωριό Καλλέπεια της Πάφου διοργανώνει το φεστιβάλ Αρκαδία, για να προβάλει την ομορφιά της περιοχής και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Ξένοι και Κύπριοι απολαμβάνουν την παραδοσιακή κυπριακή φιλοξενία, καθώς και ζωντανή μουσική, παραδοσιακούς χορούς και το εξαιρετικό φαγητό για το οποίο φημίζεται η περιοχή. 2.9 Γιορτή Κατακλυσμού Το έθιμο του Κατακλυσμού πηγάζει από τη λατρεία της Κύπριδας Θεάς Αφροδίτης και του Άδωνη που γιόρταζαν οι αρχαίοι Κύπριοι στην Πάφο, και την Αμαθούντα, όπου υπήρχαν βωμοί της Αφροδίτης και του Άδωνη. Το έθιμο του Κατακλυσμού θεωρείται στη ρίζα του ειδωλολατρικό, δηλαδή πηγάζει από τη λατρεία της Θεάς Αφροδίτης και του Άδωνη που γιόρταζαν οι αρχαίοι Κύπριοι στην Πάφο, 130

131 την Αμαθούντα και όπου υπήρχαν βωμοί της Αφροδίτης και του Άδωνη. Προσκυνητές κατεβαίνουν από τα διάφορα χωριά της περιοχής. Τη λατρεία της θεάς συνόδευαν λουτρά καθαρμού και αθλητικοί αγώνες, τραγούδια και χοροί, ποιητικοί και μουσικοί αγώνες. Κρίνοντας από το περιεχόμενο των τελετών του Κατακλυσμού σήμερα διαπιστώνουμε την ομοιότητα με τις εκδηλώσεις της αρχαίας λατρείαςτης Αφροδίτης και του Άδωνη. Ο καθαρμός διά του ζώντος ύδατος σήμερα, το φως του Αγίου Πνεύματος που κατακλύζει την ψυχή του ανθρώπου. Τα έθιμα είναι πανάρχαια στη ρίζα τους, που όμως μεταλλάχτηκαν μέσα στο πέρασμα του χρόνου με τις διαφορετικές συνθήκες ζωής, με τις καινούργιες εμπειρίες των ανθρώπων του τόπου. Τα έθιμα του Κατακλυσμού είναι μοναδικά για την Κύπρο, από τα τέλη του 19ου αιώνα μ.χ. υπάρχει γραπτή μαρτυρία ότι οργανώνονται αγώνες στη θάλασσα καθώς και μουσικοί, χορευτικοί, ποιητικοί αγώνες και διαγωνισμοί με τσιαττιστά 6. Τριήμερες και με κεντρικό άξονα το συνδυασμό του λαϊκού πολιτιστικού στοιχείου με τη σύγχρονη ψυχαγωγία είναι οι εκδηλώσεις Γιορτή Κατακλυσμού που διοργανώνει ο Δήμος Πάφου κατά το διάστημα 2 με 4 Ιουνίου Το πρόγραμμα της γιορτής περιλαμβάνει ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις στην Πλατεία Κάστρου, κάθε βράδυ του τριημέρου και θαλάσσια αγωνίσματα, συναυλίες και πανηγύρι στο λιμανάκι της Κάτω Πάφου. Εικόνα 68:Γιορτή Κατακλυσμού 2013 (πάγκος με παραδοσιακά προϊόντα) 6 ρίμες 131

132 2.10 Το Αγροτικό Φεστιβάλ Στατού - Αγίου Φωτίου Η κοινότητα Στατού - Άγιου Φώτιου βρίσκεται σε ένα καταπράσινο και ειδυλιακό τοπίο σε υψώμετρο 1000 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.εδώ γίνεται στα μέσα του Σεπτέμβρη κάθε χρόνο αγροτικό φεστιβάλ. Στο Αγροτικό Φεστιβάλ Στατού - Αγίου Φωτίου ο επισκέπτης μπορεί να δει να παρασκευάζονται με τον παραδοσιακό τρόπο παραδοσιακά προϊόντα της κοινότητας όπως τραχανάς, σουτζούκος, αναρή, χαλούμι, τσαμαρέλα, ζιβανία, ψωμί χωριάτικο, κουλουράκια με έψιμα, ρέσι,και κατιμέρια τα οποία θα μπορεί να τα δοκιμάσει όπως και τα απίθανα φρούτα της κοινότητας. Η έκθεση με τα παλιά εργαλεία είναι κάτι επίσης που σε επιστρέφει σε παλιές εποχές. Το Αγροτικό Φεστιβάλ Στατού - Αγίου Φωτίου και η επίδειξη παρασκευής παραδοσιακών τοπικών προϊόντων πραγματοποιείται μέσα σ ένα καταπράσινο και ειδυλλιακό περιβάλλον στην πλατεία της κοινότητας και περιλαμβάνει: Παρουσίαση τοπικών Οινοποιείων Απόσταξη Ζιβανίας Παρασκευή Ππαλουζέ και βούττημα Σιουσιούκου Παρασκευή Τραχανά, Χαλουμιών και Αναρής Τσαμαρέλλα Ρέσι Γλυκά του κουταλιού Κουλλουρούθκια με το έψημα Καττιμέρκα Φρέσκο χωριάτικο ψωμί Οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να δοκιμάσουν τα προϊόντα του τόπου μας, τα οποία διατίθενται και προς πώληση. Παράλληλα μπορούν να επισκεφθούν τους χώρους παρασκευής των προϊόντων. Η εκδήλωση πλαισιώνεται από πλούσιο καλλιτεχνικό πρόγραμμα με παραδοσιακούς χορούς και τραγούδια.υπάρχει, επίσηςγια τους μικρούς μας επισκέπτες παιχνιδότοπος με φουσκωτό, κλόουν και άλλες εκπλήξεις. 132

133 2.11 Φεστιβάλ «Παμπάφια» Τα «Παμπάφια» διοργανώθηκαν για πρώτη φορά το 1970 στον χώρο του Γ Δημοτικού Σχολείου Πάφου. Έμελλε να καταστούν θεσμός, αφού έγιναν το επίκεντρο ενδιαφέροντος των Παφιτών, ενώ σε μεταγενέστερο στάδιο αποτέλεσαν παγκύπριο γεγονός. Πέντε χρόνια μετά την καθιέρωσή τους, λεωφορεία κατέφθαναν από όλη την Κύπρο για να επισκεφθούν το Φεστιβάλ. Το περιεχόμενο του Φεστιβάλ αποτελείτο από δύο μέρη: Το καλλιτεχνικό μέρος, το οποίο φιλοξενούσε χορευτικά συγκροτήματα από όλη την Κύπρο, την Ελλάδα και την Ευρώπη. Το άλλο μέρος του φεστιβάλ ήταν το εκθεσιακό. Στις αίθουσες του Δημοτικού γινόταν αναπαράσταση του αγροτικού σπιτιού με όλη την οικοσυσκευή της παράδοσης μας. Παρουσιάζονταν επίσης εκθέσεις λουλουδιών, φρούτων και άλλων αγροτικών προϊόντων, χειροτεχνίας, καλαθοπλεκτικής, αγγειοπλαστικής και ζωγραφικής. 3.ΉΘΗ ΚΑΙ ΈΘΙΜΑ 3.1 ΕΘΙΜΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ: Οι γιορτές των Χριστουγέννων παραδοσιακά εορτάζονταν πολύ πιο απλά στον Ελληνορθόδοξο χριστιανικό κόσμο σε σύγκριση με τους χριστιανούς της Δύσης. Ο λόγος γι' αυτό ήταν ότι τα Χριστούγεννα για εμάς τους Ελληνορθόδοξους χριστιανούς ήταν μια κυρίως θρησκευτική και πνευματική εορτή παρά κοσμική. Τόσο το χριστουγεννιάτικο δέντρο, όσο και τα δώρα των Χριστουγέννων ήταν άγνωστα στην Κύπρο. Αντί αυτού, είχαμε δικά μας χριστουγεννιάτικα έθιμα. Τις παραμονές των Χριστουγέννων όλες οι γυναίκες της Κύπρου ζύμωναν ψωμιά που τα ονόμαζαν «γεννόπιττες», τα πανελλήνια γνωστά χριστόψωμα. Ήταν στρογγυλά ψωμιά με σουσάμι ή χωρίς που στη μέση είχαν ένα μεγάλο σταυρό, φτιαγμένο με λωρίδα από ζυμάρι, ενώ στα τέσσερα τμήματα που σχηματίζονταν από το σταυρό έφτιαχναν διάφορα σχέδια, με πιο συνηθισμένο τη φοινικιά. Μέχρι πολύ πρόσφατα από το καλοκαίρι η κάθε οικογένεια στα χωριά της Κύπρου αγόραζε από ένα μικρό χοίρο τον οποίο έτρεφαν οι ίδιοι με βαλανίδια, τρεμίθια, αγριόχορτα, κριθάρι και νερό. Έτσι τα Χριστούγεννα ο χοίρος ήταν έτοιμος για σφαγή. Δύο τρεις μέρες πριν τα Χριστούγεννα έσφαζαν τον χοίρο, τον καθάριζαν και τον έκοβαν σε κομμάτια. Άλλα κομμάτια 133

134 τα έβαζαν στο κρασί, αφού πρώτα τους έβαζαν αλάτι, αρτισιά και κόλιανδρο. Με το χοιρινό αυτό κρέας κατασκεύαζαν ζαλατίνες, λούντζες, χοιρομέρια, παΐδες, τσιρίγκες και λουκάνικα. Αν ο καιρός ήταν βροχερός κρεμούσαν τα λουκάνικα και άλλα είδη ψιλά μέσα στην τσιμινιά 7 για να ψήνονται σιγά-σιγά, αν υπήρχε ηλιοφάνεια τα έβγαζαν έξω στον ήλιο. Για να μην τα πειράζουν οι καλικάντζαροι τους έβαζαν πάνω κλαδιά ελιάς. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στην Κύπρο έφτιαχναν ένα ψωμί παρόμοιο με τη γεννόπιττα που ονόμαζαν «Βασίλης» και που στο οποίο τοποθετούσαν ένα νόμισμα. Έβαζαν μέσα σε μια μεγάλη τσιάρτα (κούπα) κόλλυβα και από πάνω τον «Βασίλη», μ' ένα κερί αναμμένο στο κέντρο του και τα τοποθετούσαν πάνω στο καλό τραπέζι του σπιτιού. Δίπλα τοποθετούσαν ένα μπουκάλι κρασί, ένα ποτήρι και το πορτοφόλι του νοικοκύρη καθώς και ένα κλαδί ελιάς. Πίστευαν ότι το βράδυ της παραμονής θα επισκεπτόταν το σπίτι τους ο Άγιος Βασίλης, θα έτρωγε, θα έπινε και θα ευλογούσε το πορτοφόλι του νοικοκύρη να είναι πάντα γεμάτο. Το δε ευλογημένο κλαδί ελιάς θα έφερνε ειρήνη στο σπίτι και θα απέτρεπε και τους καλικάντζαρους από το να πειράξουν τον «Βασίλη». Την επόμενη μέρα έπαιρναν τα κόλλυβα, που τα θεωρούσαν ευλογημένα και τάιζαν τα ζώα τους για να ευλογηθούν και αυτά. Τον «Βασίλη» τον έκοβαν το μεσημέρι στο τραπέζι και έπαιρναν όλα τα μέλη της οικογένειας από ένα κομμάτι. Αυτός που θα έβρισκε το νόμισμα ήταν το τυχερός της χρονιάς. Το βράδυ της παραμονής της πρωτοχρονιάς η οικογένεια έπαιζε το παιχνίδι της ελιάς. Έριχναν φρέσκα φύλλα ελιάς στη τσιμινιά 8, ρωτούσαν τον Άη- Βασίλη αν τους αγαπούσε το πρόσωπο που ονόμαζαν, κι αν το φύλλο πεταγόταν, αυτό σήμαινε πως τους αγαπούσε, αν όχι, δεν τους αγαπούσε ΕΘΙΜΑ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ: Η γιορτή των Θεοφανείων γιορτάζεται και στην Κύπρο στις 6 του Γενάρη με την λειτουργία του καθαγιασμού των υδάτων. Την παραμονή των Φώτων ο Ιερέας του χωριού γύριζε σ όλα τα σπίτια και ράντιζε με Αγίασμα (Καλάντιζε), συνοδευόμενος από ένα παιδί που κρατούσε ένα κουβά με Αγίασμα. Παλαιότερα οι κάτοικοι έριχναν μέσα στον κουβά νομίσματα, σαν δώρο για τον παπά και το παιδί. Στην Πάφο με το πέρας της Θείας Λειτουργίας, σχηματίζεται πομπή με κατεύθυνση στο Λιμανάκι της Κάτω Πάφου όπου πραγματοποιείται ο καθαγιασμός των υδάτων από τον Μητροπολίτη. Πολλοί κολυμβητές αψηφούν το τσουχτερό κρύο και πέφτουν στην θάλασσα για να πάρουν τον Τίμιο Σταυρό και να ευλογηθούν. 8 Το Τζάκι 134

135 Ένα άλλο έθιμο των Κυπριακών Θεοφανείων είναι τα «ξεροτήανα» (κυπριακοί λουκουμάδες). Από τα παλιά χρόνια μέχρι σήμερα επικρατεί η παράδοση στην Κύπρο την Παραμονή των Θεοφανείων, οι νοικοκυρές να ψήνουν λουκουμάδες (ξεροτήανα), που κανείς όμως δεν αγγίζει πριν μερικοί από αυτούς σκορπιστούν στην οροφή του σπιτιού για να «φάνε» οι «σκαλαπούνταροι» (καλικάντζαροι) και να φύγουν, αφού σύμφωνα πάντα με την παράδοση, αυτά τα ξωτικά είναι ελεύθερα και σεργιανίζουν στα χωριά από την μέρα των ψυχών, στις 2 Νοεμβρίου. Επίσης, τα παλιά χρόνια οι αγρότες συνήθιζαν να δίνουν μερικούς λουκουμάδες και στα ζώα τους, κυρίως στα βόδια, ως αναγνώριση του μόχθου τους κατά τη διάρκεια του χρόνου για την παραγωγή της γη. Ένα άλλο έθιμο των Θεοφανείων το οποίο συνεχίζει να επικρατεί, αν και σε μικρότερο βαθμό σήμερα, είναι ότι οι ανάδοχοι, νονές και νονοί, πρέπει να πλουμίσουν τα βαφτιστήρια τους με την καθιερωμένη «πουλουστρίνα». Σε περίπτωση που οι ενήλικες ξεχνούν να το κάνουν, τα παιδιά φροντίζουν να τους υπενθυμίζουν την υποχρέωση τους σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, με ένα έμμετρο στιχάκι: «Καλημέρα τζιαι τα φώτα τζιαι την πολουστρίνα πρώτα». 3.3 ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ: Η ΤΣΙΚΝΟΠΕΜΠΤΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΗΚΩΣΕΣ: Η τσικνοπέμπτη γιορτάζεται την Πέμπτη πριν την Κυριακή της Απόκρεως και πήρε το όνομα από τις τσίκνες που γίνονται όταν ψήνονται πάνω σε αναμμένα κάρβουνα, λουκάνικα, λούτζες, χαλούμι και ρέγγες. Τσίκνες και μυρωδιές γεμίζουν την γύρω ατμόσφαιρα κάθε σπιτιού. Κατά το έθιμο συγγενικές οικογένειες συγκεντρώνονται σε ένα από αυτές σπίτι και το ρίχνουν στο γλέντι και στην διασκέδαση με φαγοπότι και τραγούδια. Επίσης παρασκευάζουν διάφορα γλυκίσματα από κατεϊφι, δάκτυλα με αμύγδαλο και πουρέκια της αναρής. Οι Σήκωσες γιορτάζονται τις δύο συνεχείς Κυριακές, της Απόκρεω και της Τυρινής ή της Τυροφάγου. Εδώ το ρίχνουν σε μεγάλο γλέντι με κρεατοφαγία γιατί ακολουθεί μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής. Τις Σήκωσες συγγενικές ή και φιλικές οικογένειες και συγκεντρώνονται σε ένα σπίτι φέρνοντας μαζί τους η κάθε μία και το φαγητό της κατά το έθιμο, και στρώνονται τα τραπέζια με ποικιλία φαγητών σε τόσες μεγάλες ποσότητες, που έμεινε και το ρητό «Καλά λέουν τις Σήκωσες τζι οι σσιυλλοι χορτασμένοι». Αρχίζει το φαγοπότι και τσουγγρίζουν τα ποτήρια μεταξύ τους με την ευχή «Άτε σε υγεία και καλόν Πάσχα να φτάσουμε» και αρχίζουν να τραγουδούν ο καθένας με τη σειρά του να πεί το δικό του τραγούδι.. 135

136 Αφού κεραστούν και τα γλυκίσματα τότε αρχίζουν οι νέοι και νέες τα διάφορα παιχνίδια: οι σούσες, ξεροπόταμον, λιγκρίν, κίκκιρο, βυζί, σκάλα, ζίζιρο, σκατούλικα, καττόμυγα κλπ. Ακολουθούν επισκέψεις μασκαρεμένων και ο καθένας προσπαθεί να αναγνωρίσει τον μασκαρεμένο και το ρίχνουν στα γέλια ΠΑΛΙΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΚΑΘΑΡΑΣ ΔΕΥΤΕΡΑΣ: Το έθιμο της Καθαράς Δευτέρας ή όπως λέγεται στη λαογραφία το κόψιμο της μούττης της Σαρακοστής, είναι από τα πιο ωραία παλαιά έθιμα του λαού μας που οι ρίζες του πηγάζουν από την αρχαία μυθολογία. Το έθιμο αυτό έχει δύο όψεις. Η μια είναι η εκδήλωση της αγάπης μας προς την φύση, που με την βλάστηση ντύνεται στα γιορτινά της και τρέχουν να την απολαύσουν και η άλλη όψη είναι η χριστιανική όπου η εκκλησία μας προτρέπει να ετοιμασθούμε ψυχή και σώμα, να δεχτούμε την Αγία Βδομάδα των Παθών και την Ανάσταση του Κυρίου. Τη Δευτέρα της Καθαράς καταναλώνουμε χόρτα, ελιές, πατάτες βραστές, πατζάρια, ταραμά, ταχίνι, μαλάκια και μπόλικο κρασί. Μετά το φαγοπότι άρχιζαν τα τραγούδια και οι χοροί. Όπως τα τραγούδια «Εφίασιν οι Σήκωσες, πάνε οι τυρινάες που τραγουδούν οι παίδενες και κλαίουσιν οι ρκάες», «Εφίασιν οι Σήκωσες πάνε οι Τυρινάες τζιαι μείνασιν οι κορασιές με δίχως τους αντράες», «Το στόμα που τραγούδησεν εννα το ασημώσω, μήλο που τον παράδεισο να κόψω να του δώσω», «Καλωσήρταμε τζι ήβραμεν την τράπεζα στρωμένη τζιαι τζείνοι που την έστρωσαν ναν τρισευλογημένοι». Ακόμα και σήμερα οι άνθρωποι πηγαίνουν στα χωράφια την μέρα εκείνη και ξεφαντώνουν. Επίσης κάθε δήμος και κάθε χωριό της επαρχίας διοργανώνει παιχνίδια και χορούς την μέρα εκείνη ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΠΡΟΣΚΥΝΗΣΕΩΣ: Η Τρίτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαροκοστής καλείται Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως και η εκκλησία μας γιορτάζει την προσκύνηση του Τιμίου Σταυρού. Κατά την ημέρα αυτή γίνεται μεγάλη δοξολογία κατά την οποία ο ιερέας τοποθετεί στο μέσο του ναού τον Τίμιο Σταυρό για προσκύνημα και προσφέρει στο πλήθος άνθη και κλαδί 136

137 βασιλικού, το οποίο μεταφέρουν στο σπίτι και το φυτεύουν και ο ιερέας ψάλλει «Τον σταυρό σου προσκυνούμεν Δέσποτα» Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Ή ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΒΑΪΩΝ: Η επόμενη μέρα είναι η Κυριακή των Βαϊων ή της Ελιάς όπως τη λένε στην Κύπρο. Οι χριστιανοί παίρνουν στις εκκλησίες κλαδιά ελιάς. Τ αφήνουν εκεί ως τη γιορτή της Ανάληψης για ν αγιαστούν. Τότε τα παίρνουν στο σπίτι, κόβουν τα φύλλα, τα φυλάνε σ ένα σακούλι και καπνίζουν μ αυτά όλο το χρόνο. Την Κυριακή των Βαϊων πολλοί άνθρωποι φτιάχνουν ένα σταυρό με δυο φύλλα ελιάς ή ένα κλαδί φοινικιάς. Το σταυρό αυτό το βάζουν στο πέτο τους ή στην εξώπορτα του σπιτιού τους. Η ελιά και η φοινικιά θυμίζουν τη θριαμβευτική είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα, όπου οι άνθρωποι τον υποδέχτηκαν κρατώντας κλαδιά ελιάς και φοινικιάς. Την ημέρα αυτή πολλές οικογένειες συνηθίζουν να τρώνε ψάρια. Η εβδομάδα αυτή είναι γεμάτη πένθος. Σταματούν οι διασκεδάσεις και τα γλέντια. Αρχίζουν τα Πάθη. Οι χριστιανοί πηγαίνουν όλοι στην εκκλησία. Οι νοικοκυρές είναι πολυάσχολες. Τρέχουν απ εδώ, τρέχουν απ εκεί να καθαρίσουν τα σπίτια τους Η ΑΓΙΑ ΒΔΟΜΑΔΑ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ: Η Μεγάλη Βδομάδα, είναι η εβδομάδα των ιεροτέρων συγκινήσεων. Οι ημέρες αυτές είναι ημέρες θρησκευτικής συγκεντρώσεων, γλυκυτάτων συγκινήσεων και ιεροτάτων αναμνήσεων. Κατά την εβδομάδα των Παθών η εκκλησία μας υπενθυμίζει στους πιστούς τα φρικτά πάθη και τον σταυρικό θάνατο τα οποία υπέστει ο Χριστός. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας και συγκεκριμένα τη Μεγάλη Πέμπτη, σε χωρία της Πάφου ζυμώνουν και φτίαχνουν ψωμιά. Επίσης αυτή τη μέρα ζυμώνονται οι φλαούνες, οι οποίες είναι μεγάλες πίττες με διάφορες γεμίσεις τυριών. Επιπρόσθετα, η Μεγάλη Πέμπτη σε όλη την Κύπρο ονομάζεται «Κοτσινοπέμπτη» (κόκκινη Πέμπτη) καθώς είναι αφιερωμένη στο βάψιμο των κόκκινων αυγών. Επίσης, σύμφωνα με τον γνωστό λαογράφο Γεώργιο Παπαχαραλάμπους, το έθιμο επέβαλλε ότι την Μεγάλη Πέμπτη δεν εργάζονταν οι σιδηρουργοί για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες τους, διότι ο Πιλάτος τους ζήτησε τρία καρφιά για την Σταύρωση του Χριστού και αυτοί έκαναν περισσότερα. Τη Μ. Πέμπτη τις εικόνες των εκκλησιών καλύπτουν με μαύρα ή μοβ σκούρα καλύμματα ως ένδειξη πένθους και το βράδυ γίνεται αναπαράσταση της Σταύρωσης. Ο ιερέας συνοδευόμενος από τους ψάλτες περιφέρει τον Χριστό όπου και τοποθετεί στο κέντρο του 137

138 ναού. Το παλιά χρόνια, οι πιστοί έβαζαν κάτω από το αναλόγιο φιάλες με νερό για να αγιαστεί την ώρα που ο παπάς διάβαζε τα 12 ευαγγέλια. Το νερό αυτό χρησίμευε για τον αγιασμό αλλά και το προζύμι των πασχαλινών ψωμιών. Το προζύμι αυτό το χρησιμοποιούσαν για ζύμωμα όλο το χρόνο, και αν χρειαζόταν να δανειστεί από αυτό άλλη οικογένεια, δεν έπρεπε να το δει ούτε ξένος ούτε ο ήλιος (Κόσμος, 2012). Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου γίνεται η πρώτη ανάσταση, ο ιερέας εκφωνεί «Ανάστα ο Θεός, κρίνον την γην ότι συ κατακληρονομήσεις εν πάση τους έθνεσιν» ενώ συγχρόνως το εκκλησίασμα κτυπά τους σκάμνους, δίσκους, ο ιερέας σκορπίζει άθνη και ταυτόχρονα πέφτουν τα μαύρα ρούχα από τις καλυμμένες εικόνες από την Αγία Πέμπτη. Στη συνέχεια αρχίζουν από νωρίς οι προετοιμασίες για την Ανάσταση. Πρώτο μέλημα το μάζεμα των ξύλων για το άναμμα της φωτιάς, «της Λαμπρατζιάς» στην αυλή της εκκλησίας όπου στον πυρήνα της φωτιάς τοποθετείται ένα ανθρώπινο ομοίωμα το οποίο συμβολίζει το κάψιμο του Ιούδα. Σύμφωνα με μαρτυρία του Πιλαβάκη (1977) κατά την Αγγλοκρατία οι κάτοικοι σε ορισμένες περιοχές της Πάφου κατασκεύαζαν ένα ομοίωμα που έμοιαζε στον τότε Άγγλο κυβερνήτη εκδηλώνοντας με αυτό τον τρόπο την απαρέσκεια τους για το καθεστώς κατοχής. Στην Λαμπρατζιά, παρατηρείται έντονος ο συναγωνισμός για το ποιος θα φέρει το πιο μεγάλο ξύλο, τον επονομαζόμενο «κούζαλο», καθώς στόχος είναι να γίνει μια μεγάλη φωτιά ώστε να διαρκέσει μέχρι το πρωί. Τα παιχνίδια της Λαμπρής δεν λείπουν σχεδόν από κανένα χωριό της Κύπρου. Τα παιχνίδια διαχωρίζονται σε καθαρά αγωνιστικά που έχουν έντονο το στοιχείο του συναγωνισμού, όπως τα «τριάππιθκια», το «σιοινίν» και τα διασκεδαστικά όπως η «συτζιά» και ο «ζίζιρος». Συνήθως τα παιχνίδια λαμβάνουν χώρα στην πλατεία του χωριού και αποτελούν παραδοσιακές εκδηλώσεις που προσελκύουν μικρούς και μεγάλους. (Χριστάκης Σαββίδης, 1999). Εικόνα 69: «Λαμπρατζιά» στην αυλή της εκκλησίας 138

139 3.3.6 ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ Την Κυριακή θα ψήσουν το πατροπαράδοτο «Αρνί στην σούβλα» και θα διασκεδάσουν την μεγάλη ημέρα της Λαμπρής όλοι μαζί. Το απόγευμα το Κοινοτικό Συμβούλιο διοργανώνει διάφορες εκδηλώσεις στην πλατεία του χωριού, που περιλαμβάνουν παραδοσιακά παιγνίδια. Οι εκδηλώσεις αυτές συνεχίζονται στις πλατείες των χωριών όπου οργανώνουν παιχνίδια του Πάσχα την Κυριακή, Δευτέρα και την Τρίτη του Πάσχα. Στο χωριό Πέγεια διοργανώνουν εκδήλωση με τραγούδια, χορούς και παιχνίδια, καθώς και σε άλλα χωρία την Πάφου γίνονται ανάλογες εκδηλώσεις. 3.4.ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΓΑΜΟΣ: Στα πολύ παλιά χρόνια για να αποφασιστεί η μέρα του γάμου έπρεπε οι συμπέθεροι να καρτερούν το τέλος της τροχιάς του φεγγαριού από την πρώτη μέρα που εμφανίζεται μέχρι την πανσέληνο, ώστε να οριστεί για το ποια Κυριακή θα γίνουν τα στεφανώματα των παιδιών τους. Το έθιμο αυτό είχε τις ρίζες του στην πίστη των ανθρώπων ότι η εν λόγω τελετουργία θα συντελούσε στην ευτυχία του νέου ζευγαριού. Είναι κι αυτό μία επιβίωση από το αρχαίο ελληνικό έθιμο που αναφέρει ο Ησίοδος (Σχολ. 7, 82) στα έργα του λέγοντας πως οι αρχαίοι μας πρόγονοι παρατηρούσαν τη σελήνη και κανόνιζαν αναλόγως την τέλεση των γάμων των παιδιών τους ύστερα από κάθε πανσέληνο (Ταρσούλη, 1963). Οι κύριες προετοιμασίες του Κυπριακού γάμου αρχίζουν από την προηγούμενη μέρα όπου ο γαμπρός με τον πατέρα του φροντίζουν να προετοιμάσουν με κατάλληλο τρόπο το σπίτι τους σε περίπτωση που η νύφη συγκατοικήσει με τα πεθερικά της. Στην συνέχεια, ο πατέρας θα κάνει τα απαραίτητα ψώνια με τα τρόφιμα και τα σφαχτά που θα σερβιριστούν στο γαμήλιο τραπέζι, ενώ οι κουμπάροι, που συνήθως είναι πάρα πολλοί, όπως και οι «κουμέρες» (οι κουμπάρες) πρέπει, όπως θέλει το έθιμο, να φροντίσουν για τα ξύλα που μ' αυτά θ' ανάψουν τις φωτιές για να μαγειρευτούν τα φαγητά. Από την Παρασκευή ή το Σάββατο που προηγούνται της ημερομηνίας του γάμου γίνονται τα καλέσματα στους συντοπίτες χωριανούς και τις χωριανές με τον ακόλουθο τρόπο: Οι συμπεθέρες αποστέλλουν σε συγγενείς και φίλους τους πρόσκληση με τα «κανίσκια» (τα δώρα), που αποτελούνται από «γλυσταρκές» (γλυκές πίττες) τις οποίες πλάθουν με σχέδια δαντελωτά ή κλαδωτά, με καλλιτεχνικό γούστο και τις στολίζουν με πουλάκια, με ανθρώπινες καρικατούρες, με λουλούδια και άλλα κάθε λογής σχέδια από λεπτό προζύμι. Ένα ή περισσότερα «κοπέλια» όπως και άνδρες και «κορούες» (κορίτσια), γυρίζουν τα σπίτια φορτωμένοι με πανέρια καλυμμένα με πετσέτες και γεμάτα απ' αυτές τις φρεσκοζυμωμένες μυρωδάτες κουλούρες τις οποίες μοιράζουν σε κάθε οικογένεια μαζί μ' ένα «λαμπάϊν» (λαμπάδα), καλώντας προφορικά τον κόσμο με το εξής κάλεσμα : «Να κοπιάσετε στο γάμο του 139

140 ... και της...», ή με ιδιόχειρη ή τυπωμένη πρόσκληση. Την ώρα που ένα κοπέλι δίνει τη γλυσταρκά και το λαμπάϊν στους προσκαλούμενους, ο συνοδός του ραντίζει τους νοικοκυραίους με ροδόσταγμα από τη «μερρέχα» (μυροδοχείο). Ένα από τα κυριότερα τελετουργικά σχετικά με τις προετοιμασίες του παραδοσιακού γάμου είναι το «ρέσιν», το οποίο αποτελεί το καθιερωμένο πατροπαράδοτο φαγητό, που καθίσταται απαραίτητο για το γαμήλιο τραπέζι. Το ρέσιν γίνεται από κοπανιστό ή χοντροαλεσμένο σε πέτρινους χειρόμυλους σιτάρι που ζεσταίνεται όπως το πλιγούρι σε μεγάλα «χαρτζιά» (καζάνια) μέσα σε ζωμό που αποτελείται από μεγάλα κομμάτια κρέας, αρνιού, βοδιού, χοίρου, πουλερικών και η υφή της είναι όπως μια πολύ πηχτή σούπα. Προτού αλεστεί το σιτάρι, δηλ. προτού γίνει όπως λένε, το «κοπάνισμαν» του ρεσιού, πρέπει πρώτα το υλικό να πλυθεί καλά. Αυτή η δουλειά συνιστά ολόκληρη ιεροτελεστία και γίνεται από κορίτσια, συγγένισσες και φίλες της νύφης ή του γαμπρού, που φορτώνονται το σιτάρι μέσα σε πανέρια, σε σκάφες και σε κόσκινα για να πάνε στη βρύση ή σε μια κοντινή πηγή για να το πλύνουν. Η πομπή αυτή συνοδεύεται με το εξής τραγούδι: Ελάτε ούλες στο νερόν, στην βρύσιν για να πάμεν να πλύννουμεν το ρέσιν μας, στο γάμον για να φάμεν. Ελάτε ούλες του χωρκού ν' αλέσουμεν το ρέσιν, να φά η νύφφη κι ο γαμπρός, να δούμεν αν τ' αρέση. Πέντε μαντήλια κόκκινα κ' έναν ωραίον φέσιν, ελάτε, κοπελλούες μου, να πλύννουμεν το ρέσιν. Όταν πια επιστρέψουν από το πλύσιμο του σταριού, το πλέον φρεσκοπλυμένο σιτάρι απλώνεται σε καθαρές ψάθες και σε χοντρά υφαντά σεντονόπανα για να στεγνώσει με την βοήθεια του ήλιου. Τότε, και με τους πέτρινους χειρόμυλους να δουλεύουν ξαναρχίζουν ένα νέο τραγούδι: Σαρανταπέντε γερανοί κ ένας ατός στην μέσην ελάτε, κοπελλούες μου, ν' αλέσουμεν το ρέσιν. Να πκιάσω στράταν μακρινήν, να κόψω χίλια μίλια, ελάτε, κοπελλούες μου, ούλες στα χερομύλια. Από τις παραμονές του γάμου προετοιμάζεται και το γέμισμα και το «πλούμισμαν» (φιλοδώρημα) του κρεβατιού. Κρεβάτι στην Κύπρο ονομάζεται το στρώμα που θα ρίξουν στην «καρκόλαν» (το ξύλινο ή το μεταλλικό μέρος) για να κοιμηθεί το νιόπαντρο ζευγάρι. Πάνω σ' ένα μεγάλο ξύλινο τραπέζι, ή καταγής σε μια καινούργια ψάθα στο απλώνουν το κρεβατόπανο κι αρχίζουν να το γεμίζουν με βαμβάκι ή με φρεσκοπλυμένα μαλλιά «κουέλλας» (προβατίνας) επτά ή εννιά μονοστεφάνωτες γυναίκες, ενώ ο «βκιολάρης» (ο βιολιτζής) κι ο λαουτάρης συνοδεύουν την όλη προετοιμασία με χαρούμενους σκοπούς. Την ώρα που οι νέες γυναίκες γεμίζουν και ράβουν το στρώμα, κουμπάροι, συγγενείς και φίλοι έρχονται να το «πλουμίσουν», δηλ. να ρίξουν σ' ένα δίσκο όσα χρήματα θέλει ο καθένας, που προορίζονται για τη νύφη. Ταυτόχρονα πλουμίζουν και τους «βκιολάρηδες», ενώ οι κοπέλες τραγουδούν τα κατάλληλα για την ετοιμασία της νυφικής παστάδας «παστοπήγια», δηλ. τραγούδια, των οποίων οι καταβολές εντοπίζονται από τον καιρό του Βυζαντίου: Ώρα καλή κι ώρα αγαθή κι 140

141 ώρα ευλοημένη, τούτ' η δουλειά π' αρκέψαμεν να βγη στερεωμένη, 'που τον αφέντην τον Χριστόν να νι ευλοημένη. Αφού πια τελειώσει το «γέμισμαν», το «πλούμισμαν» και το ράψιμο του κρεβαθκιού, οι κουμέρες φέρνουν ένα μικρό παιδί, κατά προτίμηση αγόρι, που το βάζουν να κάνει σ' αυτό «κουτρουμπέλλες» (τούμπες) και το κυλούν πέρα-δώθε στο στρώμα, με την ευχή στους μελλόνυμφους ν' αποκτήσουν πολλά και όμορφα αρσενικά παιδιά. Η τελετουργία συνεχίζεται με τον «χορό του κρεβαθκιού». Ο πρώτος κουμπάρος, ή δύο στιβαροί άντρες, ή δύο και τρεις χεροδύναμες γυναίκες, αφού τυλίξουν το στρώμα και το δέσουν με ένα σχοινί το σηκώνουνε στους ώμους τους και το χορεύουν ρυθμικά με τους ήχους των τραγουδιών και των οργάνων, ενώ την ίδια ώρα άλλες νιόπαντρες γυναίκες χορεύουνε κι αυτές τα σεντόνια και τα παπλώματα της νύφης. Ύστερα στρώνουν τη νυφική καρκόλα, πετώντας η μια στην άλλη τα σεντόνια και τα «μαβλούτζια» (μαξιλάρια) και βάζουν κάτω απ' αυτά ένα ψαλίδι ανοιχτό για την προφύλαξη του αντρόγυνου από κάθε διαβολική ενέργεια και από το κακό μάτι του κόσμου. Το ξύρισμα του γαμπρού γινόταν στο πατρικό του σπίτι. Τον ξύριζε και τον κτένιζε ο παρπέρης υπό την συνοδεία βιολιού. Ο πρώτος κουμπάρος, του φορούσε το υποκάμισο και τον σάκο και τραγουδούσε κι αυτός μαζί με τους συγγενείς και φίλους τα κατάλληλα δίστιχα ή τετράστιχα. Στην συνέχεια τον έζωνε και τον κάπνιζε ο πατέρας και η μητέρα του, του έδιναν τις ευχές τους και ξεκινούσαν για την εκκλησία. Τον γαμπρό συνόδευαν οι γονείς και συγγενείς του, με τη συνοδεία βιολιού από το πατρικό του σπίτι μέχρι το προαύλιο της εκκλησίας. Στόλισμα της νύφης Το στόλισμα της νύφης γινόταν στο πατρικό της σπίτι. Τη νύφη στόλιζαν πάντα οι υποψήφιες κουμπάρες (κουμέρες). Όταν την στόλιζαν της τραγουδούσαν οι συγγενείς και οι φίλες της, υπό την συνοδεία βιολιού και λαγούτου. Στην συνέχεια την έζωνε και την κάπνιζε ο πατέρας και η μητέρα της, της έδιναν τις ευχές τους και ξεκινούσαν όλοι μαζί για την εκκλησία. Μετά την τέλεση του γάμου, μετέβαιναν όλοι στο χώρο που θα δέχονταν οι νεόνυμφοι τα συγχαρητήρια του κόσμου. Στη συνέχεια οι κουμπάροι χόρευαν το χορό του κρεβατιού. Λίγο πριν ξεκινήσει ο χορός έβαζαν πάνω στο κρεβάτι μικρά παιδιά και τα κυλούσαν. Στα παλιά χρόνια πίστευαν ότι αν έβαζαν στο κρεβάτι αγόρια τότε το πρώτο παιδί των νεόνυμφων θα ήταν αγόρι και αν έβαζαν κορίτσια τότε το πρώτο παιδί θα ήταν κορίτσι. Το κρεβάτι του αντρογύνου το γέμιζαν με παρθένο μαλλί από πρόβατα και το έραβαν 5 ή 7 παντρεμένες και μονοστέφανες γυναίκες. Την ώρα που έραβαν το κρεβάτι έπαιζαν χαμηλά τα μουσικά όργανα και οι συγγενείς και οι φίλοι τραγουδούσαν δίστιχα ή τετράστιχα κατάλληλα για την περίπτωση. Επίσης οι συγγενείς του ανδρόγυνου πλούμιζαν το κρεβάτι. 141

142 Μετά το φαγητό οι νεόνυμφοι χόρευαν και οι συγγενείς και οι φίλοι πλούμιζαν το ζευγάρι καρφιτσώνοντας πάνω στα ρούχα τους χαρτονομίσματα. Τη Δευτέρα του γάμου το βράδυ έκαναν πάλι τραπέζι στο σπίτι των νεόνυμφων για αυτούς που δεν μπόρεσαν να έρθουν την προηγούμενη μέρα στον γάμο. Την Τρίτη του γάμου το απόγευμα οι κουμπάροι, με τη συνοδεία του Βιολάρη, γύριζαν το χωριό και μάζευαν κότες από τους χωριανούς, τις κρέμαζαν σε ένα κοντάρι και τις έπαιρναν στο σπίτι των νεόνυμφων, τις έσφαζαν, τις μαγείρευαν και μετά διασκέδαζαν. Σε ορισμένες περιπτώσεις την 1ην Κυριακή μετά τον γάμο οι νεόνυμφοι έκαναν τραπέζι στο σπίτι τους. Αυτός ήταν γνωστός σαν ο αντίγαμος ΈΘΙΜΑ ΤΟΥ ΤΟΚΕΤΟΥ ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ: Κατά τον ένατο μήνα του αναμενόμενου τοκετού η εγκυμονούσα άρχιζε τις προετοιμασίες της και έπαιρνε τις σχετικές φροντίδες στο φαγητό της, στο περπάτημα που θα βοηθούσε τη γέννα, αγόραζε την αμαξούλα (καρότσι) και είδη ρουχισμού. Απέφευγε τις οσμές φαγητών και φρόντιζε να πάει στην εκκλησία να «κοινωνήσει» και να ζητήσει τη βοήθεια της Παναγίας και του Αγίου Ελευθέριου, για να έχει καλή γέννα. Μόλις άρχιζαν τα «προπόνια» καλούσαν την μαία, πρακτική Μαμμού, η οποία έφερνε μαζί της και βοηθό που λεγόταν «καρκιοβαστούσα» επίσης φώναζαν γυναίκες είτε γειτόνισσες είτε συγγένισσες που λέγονταν «προσαντίσικες» επειδή όπως αυτές θα βοηθούσαν την επίτοκο έτσι και η επίτοκος θα βοηθούσε αυτές στηδική τους γέννα. Επίσης καλούσαν από τη γειτονιά ένα φρόνιμο παιδί και του ανέθεταν να κοπανίσει άλας που λεγόταν «νούς και ζάχαρι που λεγόταν «ανανούς». Όταν άρχιζαν τα προπόνια ελέγετο ότι η γυναίκα «τζοιλιοπονά» η μαμμού έβαζε την εγκυμονούσα πάνω σε «σελίν» και η μεν βοηθός κρατούσε την επίτοκο δυνατά από τους ώμουςγια να μην κινείται, η μαμμού φρόντιζε για τη γέννα. Λόγω ντροπήςη επίτοκος καλύπτονταν με σεντόνι. Εάν τύγχανε η επίτοκος να αργούσε στη γέννα,τότε κατά το έθιμο ανοίγονταν όλες οι κλειστές πόρτες, παράθυρα, ερμάρια, συρτάρια, ώστε να ανοίξει η μήτρα της επίτοκου. Άλλες έφερναν δοχείο με νερό στο οποίο έβαζαν νερό στο οποίο έβαζαν το «χέρι της Παναγίας» που ήταν φύλλα ροδιάς από εκείνων που βλαστούσαν στην έρημο, όπου πάτησε η Παναγία κατά την φυγή της στην Αίγυπτο, και έχουν την ιδιότητα αυτά τα φύλλα να αναθάλλωσιν όταν έμπαιναν στο νερό. Εάν το χέριν της Παναγίας άνοιγε σε σχήμα παλάμης η γέννα θα είχε καλό τέλος. Επίσης η επίτοκος καλούσε τη βοήθεια του Αγίου Ελευθέριου. 142

143 Εάν η επίτοκος συνέχιζε να βλέπει να καθυστερεί η γέννα φρονούσε κάποιο άτομο ότι την καταράστηκε «να κακογεννήσει», φρόντιζαν να βρούν αυτό το πρόσωπο και το παρακάλαγαν να πλύνει τα χέρια του με την συγχώρεσή του. Όταν ο τοκετός είχε αίσιο τέλος η μαμμού έλουζε πρόχειρα το βρέφος με αραιόν κρασί αναμεμειγμένο με τον νουν και τον ανανούν δηλαδή με το κοπανισμένο άλας και ζάχαρη. Ακολούθως έδενε την κοιλιά της λεχούσας με το κοιλάνι του συζύγου της για να πάρει την αρχική της θέση η κοιλιά της και να διατηρήσει τη σιλουέτα της. (Χριστάκης Σαββίδης, 1999) 3.6. ΕΘΙΜΑ ΒΑΦΤΙΣΗΣ ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ: Τα παλιά χρόνια το Μυστήριο της βάφτισης γινόταν στο σπίτι των γονέων και αργότερα αποφασίστηκε να γίνεται μόνο στην Εκκλησία. Στην ύπαιθρο το βάφτισμα έπρεπε να γίνεται το βράδυ του Σαββάτου μετά τον Εσπερινό και κοινωνούσαν την επομένη μέρα την Κυριακή κατά την Θεία Λειτουργία. Επικρατούσε το έθιμο πρώτος κουμπάρος στον γάμο του ζευγαριού, να είναι και ο νονός του πρώτου παιδιού. Ο νονός βάφτιζε είτε μόνο αρσενικά είτε μόνο θηλυκά. Δεν μπορούσε να βαφτίζει και από τα δύο φύλα, και αυτό για να αποφευχθεί να παντρευτούν μεταξύ τους δύο παιδιά τα οποία βαφτίστηκαν από τον ίδιο. Ο νονός αναλάμβανε να αγοράσει τα βρεφικά ρούχα καιένα φόρεμα για την μητέρα, όπως και τα έξοδα για το τραττάρισματων 9 συγγενών και φίλων και τις λαμπάδες. Η κολυμπήθρα από την εκκλησία στο σπίτι του βρέφους. Μετά από την τέλεση του μυστηρίου, κατά το οποίο ο νονός διάβαζε τρεις φορές το «Πιστεύω», ακολουθούσε πομπή από την εκκλησία προς το σπίτι του βρέφους, προπορευόμενου του νονού που κρατούσε στην αγκαλιά το νεοφώτιστο. Ύστερα χαιρετούσαν τους γονείς και οι γονείς κερνούσαν γλυκά και ζιβανία. Πολύ αργότερα τόσο το Μυστήριο της Βάφτισης όσο και το υπόλοιπο μέρος του τελετουργικού, γίνεται στην Εκκλησία και το γλέντι συνεχίζεται σε αίθουσα εκδηλώσεων συνήθως (Χριστάκης Σαββίδης, 1999). 9 κερασμάτων 143

144 4. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ (ΤΣΙΑΤΤΙΣΤΑ): Όσο αφορά τους μουσικούς ήχους και ερεθίσματα τα οποία επηρέασαν την μουσική παράδοση της Κύπρου, η εκκλησία της Κύπρου διατέλεσε ένα από τους σπουδαιότερους παράγοντες διατήρησης της ενότητας και της πολιτισμικής κληρονομιάς του Κυπριακού λαού. Μέσα από τα έργα των αναλυτών του λαϊκού πολιτισμού της Κύπρου, διαφαίνονται καταφανείς οι πολιτισμικές επιδράσεις από το χώρο της Μικράς Ασίας και του ευρύτερου Ελληνικού χώρου (Κωνσταντινίδου, 2005). Οι βυζαντινές καταβολές είναι ιδιαίτερα διακριτές στις επονομαζόμενες «φωνές» που συνθέτουν το ιδιάζων μουσικοποιητικό είδος του Κυπριακού μουσικοχορευτικού ρεπερτορίου. Οι εμπνεύσεις του ποιητάρη της Κύπρου, εξαρτώνται και προσδιορίζονται από βυζαντινές κλίμακες, από την προσωπική του ποιητική ικανότητα, το μέταλλο της φωνής του το οποίο θα δημιουργήσει μια μεγάλη ποικιλία μελωδιών και σκοπών οι οποίες εδράζονται στη βασική φωνή της «ίσιας» αντανακλώντας με αυτό τον τρόπο τη χαρά και τον πόνο, αποθεώνοντας τον έρωτα και τη λεβεντιά των κατοίκων του νησιού. Η ποικιλία αυτών των καταβολών προσλαμβάνουν με τον καιρό ένα τοπικό ιδίωμα το οποίο γίνεται διακριτό από τις διάφορες ονομασίες πόλεων και χωριών της Κύπρου. Για παράδειγμα, τα τραγούδια Ακαθκιώτισσα (από την Ακανθού), Μεσαρίτιτζη (από την Μεσαορία), Καρπασίτιτζη (από την Καρπασία), Παφίτιτζη (από την Πάφο), Τυλληρκώτισσα( από την Τηλλυρία) κλπ. Οι φωνές των ποιητάρηδων αποτελούν τις κύριες μελωδίες βάση των οποίων θα πλαστούν τα διάφορα «δίστιχα» και «τετράστιχα» τραγούδια. Η ιδιομορφία των τραγουδιών αυτών, συνίσταται στο ότι στις γιορταστικές εκδηλώσεις εκφράζονται με τη μορφή ποιητικού ανταγωνισμού και γι αυτό τον λόγο ονομάζονται «τσιαττιστά» ή «τσιαττίσματα», που σημαίνει ταιριάσματα ή συνταιριάσματα των φράσεων. Σύμφωνα με τον πρώτο επιστημονικό μελετητή τσιαττιστών Κυριάκο Γιαγκουλλή (2011), η σημαντικότητα των τσιαττιστών εδράζεται στην αυτοσχεδιαστική ικανότητα την οποία επιδεικνύουν οι ποιητάρηδες την ώρα εκφώνησης τους, όπως επίσης και στη δύναμη της προφορικής παράδοσης καθώς τα τσιαττιστά διασώθηκαν μέσω των χρόνων λόγω της μνήμης και της ιστορικής τους δυναμικής. Ως κύριο χαρακτηριστικό, όπως επισημαίνει ο μελετητής, δεν πρέπει να θεωρηθεί το συνταίριασμα των στίχων αλλά το στοιχείο του ανταγωνισμού που υπάρχει μεταξύ των ποιητάρηδων και το οποίο αναπτύσσεται κατά την διάρκεια του τραγουδιστικού «διαγωνισμού» με την ανταλλαγή δίστιχων και τετράστιχων. Η ιδιαιτερότητα και η σπουδαιότητα αυτού του τοπικού ιδιωματισμού, έγινε αντικείμενο διερεύνησης από την UNESCO η οποία αποφάσισε να τα εντάξει στη λίστα με τα στοιχεία της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας με την ονομασία tsiattistapoeticdueling. 144

145 Όπως σημειώνει η UNESCO η ιδιαιτερότητα των τσιαττιστών εντοπίζεται στην ανταγωνιστική σχέση που αυξάνεται κατά τη διάρκεια του διαγωνισμού των τσιαττιστών ανάμεσα στους «τσιαττιστάδες». To στοιχείο του ανταγωνισμού το οποίο προσδίδει τον χαρακτήρα μιας αισθητικής διαμάχης ανάμεσα στους ποιητάρηδες, προσέφερε στα τσιαττιστά την ονομασία των «τσιαττιστών του παλιωμάτου», όπου οι ποιτάρηδες παλιώνουν μεταφορικά μεταξύ τους με στόχο την νίκη που δεν είναι άλλη από την καταξίωση του κοινού. Για την ιστορία, το πρώτο τσιαττιστό με βιβλιογραφική αναφορά εντοπίζεται το 1900 με πρωτεργάτη τον Χριστόδουλο Τζιαμπούρα ενώ το δεύτερο είναι του Χριστόφορου Παλέση, το Κάτωθι παρουσιάζεται ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τσιαττιστού ανάμεσα σε δύο νέους οι οποίοι εξομολογούνται από κοινού τον έρωτα για τις κορασιές 10 που αγαπούν, ενώ παράλληλα μέσα από τον ανταγωνισμό, παρουσιάζονται διάφορα μέρη της Κύπρου με τα χαρακτηριστικά τα οποία αντιπροσωπεύει το κάθε ένα: Τραούδα συντροφάκι μου τα δκυο να τραουδούμεν, να φτάσουμεν τα εκατό για τζείνες π`αγαπούμεν. Τρία τζιαι τέσσερα εφτά, εφτά τζιαι τρία δέκα, καλλι`ωρα του π`αγάπησε Παφίτισσα γεναίκα. Ελείσαν οι ποϊνες μου τζι` εμείναν τα καλάμια, τζιαι μέναν η αγάπη μου εν που την Λακατάμια. Αγάπες έκαμαπολλές, έχω τζιαι μια στην Κρίτου, έχω τζιαι μια στο Νιο Χωρκόν τζια τρεις στην Αντρολύκου, μα `χω τζιαι μια Προδρομιτού που μ`αγαπά περίτου. Της Λακατάμιας το καμπαναρκόν το μεσομέριν σιαζει, κατίσιη του που τη φιλά τζιαι που τη ξεκουμπιάζει. Ποτε `ννα πάμεμάνα μου τζιει στα βουνά τ` Ακάμα, να σκοτεινιάσουν τα βουνά να ππέσουμεν αντάμα ΚΥΠΡΙΑΚΕΣ ΕΥΧΕΣ Μεγάλη σημασία δίνουν οι Κύπριοι στις ευχές - όπως και κάθε άνθρωπος με καθαρό ψυχικό περιεχόμενο- ιδίως στις ευχές των γονέων. «Ευχαί γονέων στηρίζουσιν θεμέλια οίκων», λέει η ευχή της Εκκλησίας την ώρα που γίνεται το μυστήριο του γάμου. «Ευχή γονέων έπαρε και στα βουνά περπάτει», λέει ο Ελληνικός Λαός. Όταν ο ιερέας διαβάζει, στις δεήσεις, τις ευχές όλοι οι Χριστιανοί σταυροκοπιούνται και ψιθιρίζουν ευλαβικά μέσα από τα χείλη τους: «Αμήν, αμήν!» 10 κοπέλες 145

146 Έτσι και, όταν οι γονείς εύχονται τα παιδιά τους, η φωνή της ψυχής τους ανεβάζει ζεστή στον Πλάστη από τα βάθη της καρδιάς: -Έχε την ευτζήν (ευχή) μου, γυιέ μου, και να σε δω δεσπότην. -Έχε την ευκούλλαν μου, και να σε 'δω χατζήν απού τον Ιορδάνην. -Να μ' αξιώση ο Θεός να λειτουρκηθούμεν στην Αγίαν Σοφίαν. -Να μ' αξιώση η Δέσποινα να φιλήσω τα στέφανά σου. -Μακάρι να σε θωρούσιν και να σε προσκυνούσιν. -Να ζήσης, να γεράσης, να κάμης τζιαι παιδκιά ν' αρμάσης (παντρέψης). -Θεέ μου, δος μου άλλα δκυό αμμάθκια να θωρώ την λεβεντιάν του. -Τες ευκές μου νά 'χης ούλες τζιαι φορά(δ)ες με τες μούλες. -Έχε την ευκούλλαν μου τζιαι να χιλιοχρονήσης. Έχε τες ευκές, μου γυιέ μου, απ' τα είκοσί μου νύχια. -Χώμαν τα σσέρκα (χέρια) του να πιάννουν, λουβάριν να σου γένεται. -Μιτσό-μιτσό σ' ανάστησα, να σε χαρώ μιάλον. -Απού τα φυλλοκάρδκια μου διώ σου την ευκήν μου. -Χρουσή νυφφούλα να σε δη, κορούα (κορίτσι) μου, η μάνα σου. Αθηνάς Ταρσούλη «ΚΥΠΡΟΣ», τόμος Β', Κυπριακές Παροιμίες Η παροιμία είναι ένα πνευματικό δημιούργημα που χάνεται στα βάθη του χρόνου και κανένας δεν ξέρει από που κρατά η ρίζα της. Ακόμα και οι πρωτόγονοι λαοί έχουνε τις παροιμίες τους, και είναι να θαυμάζει κανείς την παρατηρητικότητα και την εκφραστική ευστοχία εκείνων που τις έπλασαν. Τον καλύτερον ορισμό γι αυτήν τον έδωσε ο Αριστοτέλης: η παροιμία είναι η «μεταφορά απ είδους επ' είδος». Χαρακτηριστικό των παροιμιών σε όλες τις εποχές είναι το πολύχρηστο και η συντομία. 146

147 Οι παροιμίες είναι παρομοιώσεις που με τον καιρό έγιναν πάγκοινες και λέγονται πάνω στις διάφορες πράξεις και στους λόγους των ανθρώπων για να γίνεται μεταφορικά ο χαρακτηρισμός τους. Άλλοτε είναι το πόρισμα ενός μύθου: πάνω σε πράξεις ή λόγους λέγεται ολόκληρος μύθος. Όταν όμως η παροιμία είναι ευκολονόητη, τότε λέγεται μόνον αυτή, χωρίς επεξήγηση. Τις παροιμίες χαρακτηρίζει, κατά το περισσότερο, ευτράπελος και ειρωνικός τρόπος, και οι πιο πολλές έχουνε για βάση τους τον φυτικό κόσμο, τον βίο των ζώων και των ανθρώπων ή προέρχονται από παροιμιώδης μύθους. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τις παροιμίες τους, όπως παροιμίες είχαν και οι Βυζαντινοί. Παροιμίες ακούμε κ εμείς σήμερα σε κάθε κουβέντα γύρω μας, και μπορεί κανείς να τις χαρακτηρίσει σαν επιβίωση του παρελθόντος μέσα στο παρόν όταν βλέπει πλήθος απ' αυτές να έχουν τις αντίστοιχές των σε μακρινές εποχές. Οι αρχαίοι έλεγαν: «Πέτραν κοιλαίνει ρανίς υδάτων ενδελεχούσα». Σήμερα ακούγεται: «Σταλαγματιά-σταλαγματιά το μάρμαρο τρυπιέται». Οι Κύπριοι έχουν τις δικές τους παροιμίες, όπως οι αδελφοί τους Ελλαδίτες, από τον αδιάσπαστο φυλετικό δεσμό που τους ενώνει με την ακατάλυτη κ αιώνια ρίζα του Ελληνισμού. Από τις εκατοντάδες των παροιμιών του Κυπριακού Λαού δίνουμε εδώ ένα σύντομο δείγμα παρμένο από τις πλούσιες πηγές των κυριότερων λαογράφων του τόπου καθώς και από διάφορες σποραδικές αφηγήσεις κατοίκων της υπαίθρου όπως τις σημειώσαμε στην Κύπρο. 6.1 Παροιμίες - Που άδρωπον στενοπερίσσευτον ππαράες μεν δανειστής. Μην επιδιώκεις κάτι που είναι αδύνατο να γίνη. -'Οπκοιος νεκατώννει τα χώματα εννά γεμώσουν τ αμμάδκια του. Όποιος καταπιάνεται με έργα αλλότρια κινδυνεύει να πάθει και ζημιά. -Δώσ' τον τζυρά, τον άντραν σου και λάμνε (τρέχα) γύρευκ' άλλον! Για όσους ασυλλόγιστα χαρίζουν κάτι, ενώ το έχουν απόλυτη ανάγκη. -Το καλομάλαον (ήμερο) αρνίν φαίνεται που την μάντραν. Ο καλός και άξιος άνθρωπος φαίνεται από τα μικράτα του. -Απού πειράζει τον γάδαρον πίννει τες πορκιές του. Όποιος συνδέεται με πρόστυχους ας έχει υπόψη του και τα δυσάρεστα επακόλουθα. 147

148 -Επολοήθηκεν (απάντησε) κι ο γάδαρος που την αππέσσω πάγνην (πάχνι). Ανακατεύονται στη σηζήτηση απρόσκλητοι χωρίς καλά-καλά να ξέρουν περί τίνος πρόκειται. -Μιτσίν (μικρό) γαούριν νωπόν (νέο) φαίνεται. Οι κοντοί άνθρωποι φαίνονται μικροί αλλά δεν σημαίνει ότι και είναι. -Όσον μισώ τα κάρταμα (το φυτό κάρδαμο), στα γένεια μου βλαστούσιν. Για όσους έχουν την ατυχία να μη μπορούν ν' απαλλαγούν από ό,τι ιδιαίτερα αποστρέφονται. -Πριν εγυρεύκαν που γενιάν, τωρά γυρεύκουν πόχει, μα πόχει νουν και στόχασην πάλε γενιάν γυρεύκει. Πρέπει και σήμερα κανείς στην παντρειά να προτιμά την αρετή από τα πλούτη. -Το γλήορον και το καλόν εν παν μαζίν τα δκυό τους. Η καλή δουλειά δεν γίνεται με βιασύνη. -Πού χει κατάραν του παππού πάει τον Μαν (Μάη) αρκάτης (εργάτης), κι απού χει του πρωτοπαππού πάει τον Πρωτογιούννην (Ιούνιο). Οι κατάρες των γωνιών, και ειδικά του παππού και του προπάππου, είναι πολύ βαριές. -Που Σάββατον ως Σάββατον ελύτζιασεν (έγινε φαλακρός) ο κκέλης (ο φαλακρός). Κάθε δουλειά για να πετύχει θέλει και τον απαιτούμενο καιρό. -Παρακάλε το μάλιν (περιουσία) της γεναίκας σου να ν γυαλλικά. Καλύτερα τα προικιά της γυναίκας σου νά ναι από γυαλικά για να μπορείς να της τα σπάσεις πάνω στον δίκαιο θυμό σου. -Αντίς να σε φουμίζουσιν (παινεύουν) οι ξένοι κ' οι δικοί σου, φουμίζεσαι παρτίκα μου, ατή σου κι απατή σου. Για κείνους που εγκωμιάζουν οι ίδιοι τον εαυτό τους. -Αρρωστοφαγιά, κατεβασιά της πείνας. Για όσους προσποιούνται τον άρρωστο για να φάνε καλύτερο φαΐ. -Ένας πελλός (τρελός) να γνωριστή έν θέλει κουδούνιν. Τα μεγάλα ελαττώματα δεν μπορούν να κρυφτούν. 148

149 -Τάϊσ' τον πελλόν, να σου μα(γ)αρίση κιόλας. Για κείνους που, αντί ν' αναγνωρίζουν το καλό, το πληρώνουν με αχαριστία. -Άλλοι τον πεύκον κι αν ραή! Αλίμονο στον δυνατό που θα χτυπηθεί από τη μοίρα. -Εν δανεικά τα πίσκαλα (χειροκροτήματα) στον γάμον. Όταν θέλει να πει κανείς πως παραμένει ανταπόδοση σε μια του εκδούλευση. -Η ρκά (γριά) έτσι καταχείμωνα τ' αγγούριν εθθυμήθην. Για κείνους που γυρεύουν κάτι έξω απ τον καιρό του. -Επήες έναν τόπον πών' ούλλοι στρα(β)οί; δήσε κ' εσού τ' αμμάδκια σου. Άμα βρεθής με ανθρώπους αμόρφωτους, κάνε κ εσύ τον αμόρφωτο αν θες να περάσεις καλά μαζί τους. -Άλλοι ζιούσιν με τον κόπον κι άλλοι ζιούσιν με τον τρόπον. Για τους καταφερτζήδες που καλοπερνούν μεταχειριζόμενοι πλάγια μέσα. -Ο άρκοντας έφαν κ' έβρασεν, κι ο φτωχός έφαν κ' ερίασεν (κρύωσε). Ο πλούσιος έχει φαγητό και ζεστασιά, ενώ ο φτωχός για να φάει πρέπει να πουλήσει ακόμη και τα ρούχα του. -Ώστι να γινή το κκέφιν του αρκόντου, του φτωχού εξέ(β)ην (βγήκε) η ψυχή του. Για την αδιαφορία των πλουσίων μπρος στη δυστυχία των φτωχών. -Το χωρκόν εν' γεμέτον κλιθθάριν (κριθάρι) κι ο γάδαρος μου πεθυμά το. Για όσους επιθυμούν κάτι που, ενώ μπορούν, δεν βρίσκουν τον τρόπο ή την ευκαιρία να το απολαύσουν. -Ψεματινόν λακκιρτίν στο μεϊτάννιν εν ιβκαίνει. Ψεύτικη κουβέντα δεν βγάνει άδικα στη φόρα. -Καλός-καλός ο χοίρος μας κ' εξέβην χαλαζιάρης. Για όσους δίνουν πολλές ελπίδες και στο τέλος απογοητεύουν. -Του κόσμου τ αναέλαστρον (περίγελως) του κόσμου ανα(γ)ελά του. Για μωρούς και γελοίους που κοροϊδεύουν τους άλλους. 149

150 -Εγιώ σ' έχτισα, φούρνε μου, κ' εγιώ ννα σε χαλάσω. Λέγεται σ' εκείνους που ανέβηκαν ψηλά με την βοήθεια άλλων μα που ξεχνούν τους ευεργέτες των. -Απών' εί(δ)εν (όποιος δεν είδε) βουνά και κάστρη εί(δ)εν τον φούρνον κ' εποθαμμάστην. Όποιος δεν έχει δει μεγάλα και ωραία πράγματα, βλέπει έκθαμβος τα μικρά και ασήμαντα. -Ο αλουπός εχώννετουν κ' ο νούρος (ουρά) του εφαίνετουν. Για όσους κάνουν κρυφά κάτι, νομίζοντας πως δεν τους έχουν αντιληφθεί, ενώ μόνοι τους προδίδονται. -Λόγια και νερόν πέρνει τα ο ποταμός. Τα λόγια φεύγουν, τα έργα όμως μένουν. -Κατά μάναν, κατά τζύρην, κατά θκειόν καραβοτζύρην. Τα προτερήματα και τα ελαττώματα των γωνιών και των συγγενών κληρονομούνται απ τα παιδιά. -Η ρκά έν τ όρπιζεν ν' αρμαστή (παντρευτεί) και θέλει και πουπανωπροίτζιν (πανωπροίκι). Για όσους δεν αρκούνται σ' αυτά που τους έφερε η τύχη αλλά ζητούν και περισσότερα. -Εί(δ)εν ο ανεβράκωτος βρατζίν κ' εξιππάστην. Λέγεται για τους νεόπλουτους και τα καμώματά τους. -Κατεβαίνει η ορκή του Θεού που τα τζεραμίδκια. Για τα ανεπάντεχα κακά που βρίσκουνε τον άνθρωπο. -Τ' αμμάτιν (το κακό μάτι) πύρκον (πύργο) καταλυεί κι ανώγεια βάλλει κάτω. Για τον φθόνο που προξενεί μεγάλα κακά στους ανθρώπους. -Απού πεινά κ' εν τρώει θαρκέται (νομίζει) ένν' αρκοντύνη, κ' έννα πεθάνη άξιππα (άξαφνα) κ' η πείνα εννά του μείνη. Λέγεται για τους φιλάργυρους που στερούνται άδικα τα πάντα στη ζωή τους. -Ο αλουπός στον ύπνο του πετειναρούδκια εθώρεν. Για όποιον φαντάζεται πως θα τον ευνοήσει η τύχη. 150

151 -Τούτ' η πίττα κ' η κανάτα μας αφήκαν δίχως βράκαν. Ο λαίμαργος, για χάρη της κοιλιάς του, πολλές φορές στερείται και τα πλέον απαραίτητα. -ο κάττος κι αν εγέρασεν τα νύχια που' χεν, έχει τα. Για κείνους που διατηρούν και στα γεράματα ένα προτέρημα ή ελάττωμά τους. -Ο Μανώλης με τα λόγια χτίζει ανώγεια και κατώγια. Για όσους φλυαρούν χωρίς καμμιά σοβαρή σκέψη. -Βλέπε πρώτα την γούγιαν (ούγια του υφάσματος) και διάλεξε πανίν. Κοίτα πρώτα τη μάνα και πάρε το παιδί. -Ο πάππος έφαν (έφαγε) τ' όξινον (λεμόνι) και μούθκιασεν (εμούδιασε) τ' αγγόνιν. Ότι κακό κάνουν οι γονείς, το πληρώνουν τα παιδιά. -Τον αλουπόν η τρύπα του εν τον εχώρεν κ' ετράβαν και τριζοκολόκαν (ξεροκολοκύθα). Γι' αυτούς που καταπιάνονται με πράγματα ανώτερα από τις δυνάμεις τους. -Όσην αμάνταν (ησυχία) έχει ο νούρος του φόραδου (φοράδας) τόσην έχει κο ο φτωχός ανάπαψην. Ο φτωχός δεν ξεκουράζεται ποτέ. 6.2 Γεωργικές Παροιμίες -Άλετρον ξυσμένον, σπαθίν ακονισμένον. Όταν τα αλέτρι είναι καθαρό, η καλλιέργεια της γης γίνεται καλύτερα. -Αν ποτίσης και κοπρίσης, σί(γ)ουρα εννά γιωρκήσης. Με την περιποίηση της γης σου θα εξασφαλίσεις καλή σοδειά. -Γελάς της γης κρυφά; τζείνη γελά σου φανερά. Ανάλογα με την καλή ή κακή καλλιέργεια η γη σου θα σε πληρώσει. -Το νερόν του Οχτώβρη και το νερόν του Μάρτη αν δεν έχεις τόπον να το βάλης, βάρτο μέσ' το πιθάριν. Τόσο είναι ωφέλιμα τα βρόχινα νερά αυτών των δύο μηνών για τα δέντρα και τα γεννήματα ώστε ο γεωργός πρέπει να τα μαζεύει για μια ώρα ανάγκης. 151

152 -Ο βους αν δεν αλώνεβκεν (αλώνιζε), ο νιός αν δεν εθέριζεν κ' η κόρη αν δεν εγένναν, ποττέ τους εν εγέρναν (γερνούσαν). Το κάθε πράγμα έχει το λόγο του για να γίνεται. -Άμα ο βασιλιάς εν πίσω, εν ούλλα πίσω. Πάνω απ όλα τα προϊόντα της γης το σιτάρι είναι ο βασιλιάς. Γι' αυτό, αν το σιτάρι δεν αναπτυχθεί εξαιτίας της αναβροχιάς, όλες οι σπορές των δημητριακών δεν προκόβουν. -Βκάλε παλλούραν (θάμνος αγκαθερός), να φας κουλλούραν. Δηλ., καθάρισε το χωράφι σου από αγριόχορτα για να είναι το χώμα του γόνιμο όταν το σπείρεις. -Αν θέλης να πλήξης (στενοχωρηθείς) ή να χαρής, έλα τον Μάη να με δης. Σημαίνει ότι από τον μήνα Μάη, που ωριμάζουνε τα στάχυα, φαίνεται και η ποιότητα του σιταριού αν θα είναι καλή ή κακή. -Τσάππισ' τους όχτους (άκρες) των χωραφκιών σου, να γεμώσουν οι γύροι των αλωνιών σου. Όσο πιο εντατικά περιποιηθείς τη γη σου τόσο πιο άφθονη η συγκομιδή σου. -Τον Φεβράρη (Φλεβάρη) έλα 'δε με, και τον Μάρτη ξαναδέ με, κι αν με δης και κυματίζω, σάσε (φτιάξε) σέντε (αποθήκη) να με βάλης. Αν αυτούς τους δύο μήνες το σιτάρι πάει καλά, τότε η σοδειά θα είναι μεγάλη «ΚΥΠΡΟΣ», τόμος Β', 1963http://noctoc-noctoc.blogspot.gr/ 7. ΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΕΝΔΥΜΑΣΙΕΣ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ Αν και όλες οι παραδοσιακές ενδυμασίες της Κύπρου είναι σήμερα σχετικά παραγνωρισμένες, αλλά και παραμορφωμένες από τα διάφορα κυπριακά λαογραφικά χορευτικά συγκροτήματα, η γυναικεία σαγιά της Πάφου είναι ίσως η πιο παραγνωρισμένη και άγνωστη από όλες τις άλλες. Η σαγιά είναι η πιο αρχέγονη γυναικεία ενδυμασία της Κύπρου, και κατάφερε να επιζήσει στα δυο απομονωμένα άκρα του νησιού, τν Καρπασία και την Πάφο, μέχρι και τις αρχές του εικοστού αιώνα Η σαγιά της Πάφου και της Καρπασίας έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ τους, εντούτοις, όμως, έχουν και συγκεκριμένες διαφορές που τις κάνουν να ξεχωρίζουν η μια από την άλλη. Γι' αυτό έχουμε την καρπασίτικη σαγιά (η οποία είναι πιο γνωστή) και την παφίτικη σαγιά. Οι κύριες διαφορές είναι στο κόψιμο και στο φάρδος. 152

153 Η παφίτικη σαγιά είναι πιο κοντή και πιο φαρδιά από αυτή της Καρπασίας, ενώ το κόψιμο στα πλαϊνά ανοίγματα είναι μικρότερο στη σαγιά της Πάφου.Εκτός από το κόψιμο της σαγιάς, υπήρχε και διαφορά στο χρώμα των βρακιών. Στην Πάφο μέχρι και το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα, οι γυναίκες προτιμούσαν να βάφουν τα βρακιά τους πορφυροκόκκινα χρησιμοποιώντας τις ρίζες του φυτού ριζάρι. Αυτή η συνήθεια, όμως, εγκαταλείφθηκε μετέπειτα, ίσως επειδή σταμάτησαν πλέον οι νεαρές γυναίκες να φορούν τη σαγιά. Το βέβαιο πάντως είναι ότι κατά τη δεκαετία του 1920 όπου εγκαταλείφθηκε η σαγιά για το φουστάνι, τα βρακιά ήταν άσπρα όπως αυτά της Μεσαορίας. Όπως και στην Καρπασία, τα κάτω άκρα του βρακιού της παφίτικης ενδυμασίας της σαγιάς (τα οποία έφθαναν μέχρι τον αστράγαλο) και που ήταν γνωστά ως ποβράτζια, ήταν συνήθως κεντημένα. Τα κεντίδια αυτά γίνονταν πάνω στα άσπρα βρακιά και αποτελούνταν από τα διακριτικά σχέδια της Πάφου, γνωστά ως φυθκιώτικα. Δεν γνωρίζουμε αν κεντούσαν και τα πορφυροκκόκκινά τους βρακιά, επειδή δυστυχώς δεν έχουν διασωθεί Δείγματα μέχρι τις μέρες μας. Τα ποβράτζια της Πάφου ήταν κεντημένα μέχρι πάνω στα γόνατα, λόγο του ότι η παφίτικη σαγιά ήταν κοντότερη από αυτή της Καρπασίας, ενώ στην Καρπασία τα κεντίδια στα ποβράτζια ήταν πολύ χαμηλότερα.εκτός από όλα όσα έχουμε αναφέρει, η σαγιά της Πάφου, διακρινόταν και από τα σκούρα απαλά της χρώματα, σε αντίθεση με τη σαγιά της Καρπασίας στην οποία κυριαρχούσε το κόκκινο χρώμα, αλλά και που μπορούσε να είναι και ολόασπρη. Αντίθετα από την Πάφο, οι γυναίκες που ζούσαν στην πεδιάδα της Μεσαορίας φορούσαν φορέματα με έντονους χρωματισμούς από κόκκινο, κίτρινο, πράσινο, ακόμη και πορτοκαλί. Αυτές οι επιδράσεις στους χρωματισμούς, ήταν φυσικά, λόγο της γειτνίασης της περιοχής με την πρωτεύουσα της Λευκωσίας. Οι ενδυμασίες της Πάφου, πρώτα η σαγιά και ύστερα το φουστάνι, ήταν από την άλλη, μουντές. Συνήθως αποτελούνταν από κόκκινες ή κίτρινες στενές ρίγες σε φόντο δερματί (μπεζ), αν και οι μπλε με άσπρες ρίγες ήταν επίσης σε προτίμηση γυναίκες κάτοικοι των ορεινών περιοχών της Πάφου κατασκεύαζαν τις ενδυμασίες τους, αλλά και αυτές των ανδρών, από ύφασμα καμωμένο από μαλλί και βαμβάκι, για πρόσθετη ζεστασιά. Το μεγάλο άνοιγμα στο στήθος, δεν χρησίμευε μόνο για να επιδεικνύει το περίτεχνα διακοσμημένο πουκάμισο που φοριόταν κάτω από τη σαγιά και που έφτανε περίπου μισό δάκτυλο κάτω από αυτήν, αλλά και για να μπορούν εύκολα να θηλάζουν τα νεογέννητα παιδιά τους. Εκτός από το κόψιμο της σαγιάς, υπήρχε και διαφορά στο χρώμα των βρακιών. Στην Πάφο μέχρι και το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα, οι γυναίκες προτιμούσαν να βάφουν τα βρακιά τους πορφυροκόκκινα χρησιμοποιώντας τις ρίζες του φυτού ριζάρι. Αυτή η συνήθεια, όμως, εγκαταλείφθηκε μετέπειτα, ίσως επειδή σταμάτησαν πλέον οι νεαρές γυναίκες να φορούν τη 153

154 σαγιά. Το βέβαιο πάντως είναι ότι κατά τη δεκαετία του 1920 όπου εγκαταλείφθηκε η σαγιά για το φουστάνι, τα βρακιά ήταν άσπρα όπως αυτά της Μεσαορίας. Όπως και στις υπόλοιπες περιοχές της Κύπρου, το φουστάνι, που αντικατέστησε τις παλαιότερες γυναικείες φορεσιές του νησιού, έφθασε (αν και κάπως ταλαιπωρημένα) μέχρι τα μέσα τις δεκαετίας του 1920 και στη μακρινή Πάφο. Το φουστάνι ήταν ένα εφαρμοστό, μονοκόμματο φόρεμα με μανίκια και πιέτες στη μέση, και με βαθύ άνοιγμα στο στήθος. Το φουστάνι εμφανίστηκε στην Κύπρο κατά τα τέλη του 190υ αιώνα, και είχε ευρύτατη διάδοση, τόσο στις ορεινές, όσο και στις πεδινές περιοχές του νησιού. Έτσι, όταν έφθασε στην Πάφο μερικές δεκαετίες αργότερα, αντικατέστησε πολύ γρήγορα την αρχέγονη παφίτικη σαγιά. Τα παφίτικα φουστάνια διατήρησαν τα μουντά ριγωτά χρώματα της προγενέστερης σαγιάς, και είχαν μάκρος που άφηνε να φαίνονται τα φουσκωτά ποδινάρκα των λευκών βρακιών ή οι χαρακτηριστικές παφίτικες γυναικείες ποδίνες 11. Όπως και η γυναικεία ενδυμασία, η ανδρική ενδυμασία της Πάφου χαρακτηρίζεται από τα μουντά και απαλά της χρώματα. Το κυρίαρχο χρώμα του παφίτικου ανδρικού ζιμπουνιού είναι το μπεζ με λιτές διακοσμήσεις στους ώμους και στα γύρω άκρα από κλωστές γήινων χρωμάτων, όπως το καφέ, και το κυπαρισσί πράσινο. Η Πάφος ήταν ξακουστή σ' όλη την Κύπρο για τις παφίτικες γυναικείες μπότες που κατασκευάζονταν από τους τσαγγάρηδες του τόπου. Ήταν καμωμένες από λεπτό και επεξεργασμένο μαύρο δέρμα, όμορφα διακοσμημένες με μαυρόασπρες και κόκκινες βελονιές στις άκρες και στο κυρίως μέρος. Η παφίτικη ανδρική βράκα είναι πιο κοντή και στενή, χωρίς το μακρύ κάβαλλο (βάκλα) και το μεγάλο όγκο με τις πολλές πιέτες, κάτι πολύ χαρακτηριστικό, σε πολλά άλλα μέρη του νησιού. Το ζωνάρι (ζώστρα) του νεαρού Παφίτη βρακοφόρου, ήταν και αυτό συνήθως μπεζ στο χρώμα, περίτεχνα διακοσμημένο στα δυο άκρα με τα χαρακτηριστικά φυθκιώτικα σχέδια. Μάλιστα το χωριό Φύτη, δεν ήταν μόνο ξακουστό στη Πάφο για τα κεντήματά του, αλλά και για την κατασκευή της παφίτικης ανδρικής ζώστρας καθώς και για τα γαμπριάτικα όμορφα και περίτεχνα διακοσμημένα γιλέκα που έφτιαχναν στο χέρι οι γυναίκες του χωριού, επί παραγγελία. Φυσικά, όπως και στις άλλες περιοχές της Κύπρου, την ανδρική ενδυμασία της Πάφου συμπλήρωνε το πουκάμισο (ιταρέ, μεταξωτό, ή βαμβακερό), οι ποδίνες και ο κεφαλόδεσμος. 11 Μπότες 154

155 (Αθηνάς Ταρσούλη «ΚΥΠΡΟΣ», τόμος Β', 1963) Εικόνα 70:Γυναικεία παφίτικη σαγιά Εικόνα 71: Γυναικείο φουστάνι Εικόνα 72: γυναικείες ποϊνες Εικόνα 73: Ανδρική βράκα (τις αρχές τις δεκαετίας του '70) 8.1 ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΑΦΟ Η παράδοση είναι μια έννοια που συντίθεται από πολλούς κλάδους. Οι λαϊκές, οι θρησκευτικές, οι εθνικές, οι καλλιτεχνικές, οι γλωσσικές, οι επιστημονικές, και άλλες παραδόσεις είναι μερικές από τις μορφές που συνθέτουν τον παραδοσιακό θησαυρό του τόπου μας. Όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί είναι θεμελιωμένοι πάνω σε μια πλούσια και ζωντανή παράδοση. Ο όρος παράδοση είναι μια πολύ σημαντική έννοια, γιατί σ' αυτή περικλείονται όλα τα αξιόλογα δημιουργήματα του παρελθόντος. Έτσι λοιπόν και η παραδοσιακή μας 155

156 αρχιτεκτονική ως ένας κλάδος της ιστορίας και παράδοσης φανερώνει πολλά στοιχεία από άλλες εποχές που μέσα από την αθώα τους υπόσταση έκρυβαν αμύθητους θησαυρού. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι μια τέχνη. Με αυτήν την τέχνη ο άνθρωπος έμαθε να κατασκευάζει εργονομικά, λειτουργικά και όμορφα οικοδομήματα. Αυτά τα οικοδομήματα όμως έπρεπε να τα δημιουργήσει με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι αρχιτεκτονικά σωστά και να μην κινδυνεύουν άμεσα από κάποιες εξωτερικές απειλές. Αυτός ήταν ο στόχος της παλαιάς αρχιτεκτονικής χωρίς όμως να υποψιάζεται κανείς πως θα εξελιχθεί τόσο πολύ ώστε να γίνει ένας πολύκλαδος παράγοντας της λαϊκής μας παράδοσης. Οι πρόγονοι έκτιζαν καταπληκτικά αριστουργήματα εν αγνοία. Ποιος ταλαιπωρημένος χωρικός του 19ου αιώνα θα μπορούσε να πιστέψει ότι μετά από 100 χρόνια το σπίτι του θα ήταν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής και θα άξιζε πολύ περισσότερα χρήματα από όσα άξιζε την δική του εποχή; Κανείς! Εντούτοις όσοι έκτιζαν τα παλιά οικοδομήματα, τα φρόντιζαν και προσπαθούσαν να τα κατασκευάζουν με τη μεγαλύτερη ασφάλεια. Πριν εκατό με διακόσια χρόνια, οι καθημερινοί άνθρωποι δεν είχαν εξειδικευμένους τεχνίτες για να κατασκευάζουν τα σπίτια τους, έτσι αναγκάζονταν να μαθαίνουν την τεχνική που χρειαζόταν για να μπορούν να τα κτίσουν και εντέλει τα καταφέρναν. 8.2 Παραδοσιακή Κατοικία Η παραδοσιακοί αρχιτεκτονική αποτελεί ένα σημαντικό μέρος της τέχνης της Κύπρου. Με αυτή την τέχνη ο άνθρωπος έμαθε να κατασκευάζει εργονομικά, λειτουργικά και όμορφα οικοδομήματα. Αυτά τα οικοδομήματα όμως πρέπει να τα δημιουργήσει με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι αρχιτεκτονικά σωστά και να μην κινδυνεύουν άμεσα από κάποιες εξωτερικές απειλές, αυτό ήταν και ο στόχος της παλιάς αρχιτεκτονικής. Για να κτίσουν τα σπίτια οι κάτοικοι της Κύπρου κατά τον 19ο μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα χρησιμοποιούσαν πέτρες, πλιθάρι και μερικές φορές και ξύλα. Το πλιθάρι ήταν κατασκευασμένο από άχυρο και πηλό που το έφτιαχναν οι ίδιοι οι κάτοικοι. Μόλις πατούσες το πόδι σου μέσα στα σπίτια υπήρχε το λεγόμενο δίχωρο με καμάρα το οποίο ήταν ο μεγάλος χώρος όπου τον χρησιμοποιούσαν ως καθιστικό και ως κρεβατοκάμαρα. Συνήθως στο δίχωρο θα έβρισκες την αρμαρόλα και το ερμάρι. Η σουβάντζα ως κύριο διακοσμητικό στοιχείο στολισμένη με μαγείρισσες, κούζες κ.α υπήρχε σε σχεδόν όλα τα σπίτια των χωριών. Πιο κάτω βρισκόταν το σιδερένιο κρεβάτι με τα χρυσά «μήλα» και τα «σκλουβέρκα» δηλαδή τα άσπρα 156

157 υφάσματα που κάλυπταν το πάνω μέρος του κρεβατιού. Γύρω υπήρχε η κουνουπιέρα που σκέπαζε όλο το κρεβάτι προστατεύοντας από τα κουνούπια. Το χαρακτηριστικό της παραδοσιακής κατοικίας είναι ότι οι άνθρωποι κατασκεύαζαν μόνο όσους χώρους χρειάζονταν. Χώρους βοηθητικούς και λειτουργικούς όπως το τζελάρι 12, το μαειρκό 13 και το στάβλο. Το μαειρκό ήταν μικρός χώρος αποτελούμενος από μια πέτρινη βούρνα, που έπλεναν τα πιάτα και οι νοικοκυρές συνήθιζαν να κρεμάνε στους τοίχους τα σκεύη που χρησιμοποιούσαν. Δίπλα συνήθως από το μαειρκό, υπήρχε το λουτρό, ένα μικρό δωμάτιο όπου έκαναν μπάνιο. Τα λερωμένα ρούχα τα έβαζαν σε μια ψάθινη κοφίνα, για να τα πλύνει η νοικοκυρά στην πέτρινη βούρνα έξω στην αυλή. Οι κάτοικοι διακοσμούσαν μόνοι τους τα σπίτια τους. Στους τοίχους τοποθετούσαν κάδρα από κουκκούλια του μεταξοσκώληκα ή ακόμα και φωτογραφίες της οικογένειας ή κάποιου ήρωα. Τα σαλόνια των σπιτιών διακοσμούσε η γύψινη σουβάντζα 14 με τα ωραία σκαλιστά σχήματα. Επίσης στόλιζαν με αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως καρέκλες, το σκαλιστό ερμάρι και τα σεντούκια. Όλοι αυτοί οι χώροι ήταν περικυκλωμένοι από έναν αρκετά ψηλό τοίχο για προστασία από τους κλέφτες. Δίπλα από το μαειρκόν συνήθως υπήρχε το λουτρό. Το λουτρό ήταν ένα μικρό δωμάτιο όπου έκαναν μπάνιο. Τα λερωμένα ρούχα τα έβαζαν σε μια ψάθινη κοφίνα, για να τα πλύνει αργότερα η νοικοκυρά στο χέρι σε μια μεγάλη πέτρινη βούρνα έξω στην αυλή. Όλα τα σπίτια είχαν το στάβλο, όπου έτρεφαν ζώα για να ζήσουν την οικογένεια τους. Οι πόρτες κατασκευάζονταν από μεγάλα και χοντρά σανίδια, που τοποθετούνταν όρθια. Τα σανίδια καρφώνονται στις πιο απλές κατασκευές σε τρία οριζόντια ξύλα, που βρίσκονται στην εσωτερική πλευρά της πόρτας. Μπροστά από τα σπίτια υπάρχουν οι αυλές, που συνδέονται άμεσα με το δρόμο με φαρδιές πύλες, τα λεγόμενα ξωπόρτια, που είναι προσεκτικά κτισμένα. Πολύ σπάνια στις εξωτερικές πλευρές, τα σανίδια χαράζονται με διάφορα γεωμετρικά σχήματα. Στα πιο παλιά σπίτια τα παράθυρα έκλειναν μόνο με τα ξύλινα παραθυρόφυλλα. Αργότερα, προστέθηκαν και τα τζαμλίκια. Τα παράθυρα συνήθως είναι μικρά, ορθογώνια, σχηματισμένα με πελεκητές πέτρες και σιδεριά που στερεώνεται μέσα στον τοίχο. Ο "ηλιακός" ήταν επίσης ένας πολύ συνηθισμένος χώρος που ήταν ανοικτός προς την αυλή. Σε μερικά διώροφα σπίτια, το ισόγειο ονομαζόταν «κατώι», ενώ ο πρώτος όροφος ήταν το «ανώι». Τα διώροφα έχουν εξωτερική πέτρινη σκάλα, που οδηγεί σε ξύλινο μπαλκόνι. 12 αποθήκη 13 Εκεί που μαγιρεύαν 14 αρμαρόλα 157

158 Ακόμα οι κάμαρες φτιαγμένες με την χαρακτηριστική πουρόπετρα σε σχεδόν όλα τα σπίτια των χωριών έδιναν την αίσθηση της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Οι κάτοικοι διακοσμούσαν μόνοι τους τα σπίτια τους. Στους τοίχους τοποθετούσαν κάδρα, τα οποία έφτιαχναν μόνοι τους από κουκούλια του μεταξοσκώληκα, ή ακόμα και φωτογραφίες της οικογένειας ή κάποιου ήρωα. Τα σαλόνια των σπιτιών διακοσμούσε η γύψινη σουβάντζα με τα ωραία σκαλιστά σχήματα, όπου πάνω έβαζαν πιάτα ή πολλές φορές και εικόνες ακόμα και χειροποίητα πανέρια. Εκτός από αυτά, άλλα στολίδια ήταν και αντικείμενα καθημερινής χρήσης, όπως καρέκλες, το σκαλιστό ερμάρι και τα σεντούκια, τα οποία χρησιμοποιούσαν για να τοποθετούν ρούχα. Όλα τα σπίτια των Κυπριακών χωριών είχαν και αποθηκευτικούς χώρους, όπου έβαζαν τα ασκιά (σακούλες) για το κρασί. Εκεί ήταν και τα πιθάρια. Είχαν ένα χώρο όπου ο κάθε γεωργός είχε τα σύνεργά του, όπως το αλέτρι και το ζυγό. Ακόμα η οικοκυρά είχε εκεί τα κόσκινά της, το χτι, (γουδί) το χερομύλι και τις βούρνες 15. Ο φούρνος για την κατασκευή του Κλέφτικου και του Ψητού στην αυλή του σπιτιού, ήταν απαραίτητο συμπλήρωμα των αγροτικών σπιτιών. Αρκετά από τα πιο πάνω αναφερόμενα σπίτια των Κυπριακών Παραδοσιακών χωριών υπάρχουν μέχρι σήμερα καλά διατηρημένα αφού το κράτος ανέλαβε να διατηρήσει την Κυπριακή Λαϊκή Αρχιτεκτονική. Τα σπίτια αυτά έχουν κηρυχθεί διατηρητέα. Οι πλακόστρωτες αυλές με φούρνους και «στιατζιά» (Στέγαστρα), για τις εξωτερικές ασχολίες των κατοίκων, περιτριγυρισμένες από ψιλούς πέτρινους μαντρότοιχους, με ξύλινο ξωπόρτι, άλλοτε με ξύλινα ανώφλια και άλλοτε με πέτρινη καμαρόπορτα, με πελεκητές πέτρες. Τα παλιά σπίτια των χωριών ολόκληρης της Κύπρου αναδείχνουν την καλαισθησία και την ενεργητικότητα του Κύπριου χωρικού και είναι πραγματικά ένα πολύτιμο κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και ένα αναπόσπαστο δείγμα της λαϊκής μας αρχιτεκτονικής. 15 Βρύσες 158

159 Εικόνα 74: παραδοσιακή κατοικία. Εικόνα 75: Σπίτι με Ανώι και κατώι Εικόνα76: Παραδοσικός φούρνος. 9.Παραδοσιακοί χοροί Οι κυπριακοί χοροί τα πιο παλιά χρόνια ήταν βαθιά ριζωμένοι στην καρδιά του λαού. Ήταν βίωμα, συνήθεια και τρόπος ζωής. Δε διδάσκονταν από κανένα. Οι νεότεροι, όσοι δηλαδή είχαν το μεράκι μέσα τους, παρακολουθώντας απλά τους πιο παλιούς και θέλοντας να τους μοιάσουν, μιμούνταν τις κινήσεις τους και πατώντας στο ρυθμό, αυτοσχεδίαζαν με βήματα και φιγούρες που δεν είχαν όμως καμιά συνοχή μεταξύ τους. Έτσι ήταν η τάξη των πραγμάτων εκείνα τα χρόνια. Κι έτσι μεταφέρονταν οι γνώσεις από γενιά σε γενιά, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '50. Μέχρι δηλαδή την τελευταία γενιά των μεγάλων λαϊκών χορευτάδων. Οι νεότεροι μάθαιναν να χορεύουν παρακολουθώντας και αντιγράφοντας τους παλαιότερους αφού δεν υπήρχε άλλος τρόπος να μάθουν. Άλλωστε ούτε κανείς μπορούσε να διδάξει μέχρι τότε κυπριακούς χορούς για τους λόγους που αναφέραμε πιο πάνω. Οι κυπριακοί δημοτικοί χοροί είναι κυρίως αντικριστοί που τους χορεύουν αποκλειστικά δυο άτομα ( μόνο άντρες ή μόνο γυναίκες) και ατομικοί χοροί δεξιοτεχνίας στους άντρες που πολλές φορές χορεύονται σε συνδυασμό με κάποιο εξάρτημα όπως δρεπάνι, μαχαίρι, τατσιά 159

160 και ποτήρι. Στα πατήματα και γενικά στη μορφή ( κίνηση κορμιού, χεριών κλπ) έχουν κοινά στοιχεία με τους χορούς του ιστορικού ελληνικού νησιώτικου χώρου ( μικρασιάτικα παράλια, νησιά και πόλεις του Αιγαίου, Ιόνια νησιά). Εκτός από αυτά τα κοινά στοιχεία συναντούμε και ιδιαίτερα τοπικά πατήματα που χαρακτηρίζουν τον κυπριακό χορό, όπως πχ. Τα επιτόπου σταυρωτά πατήματα, χτυπήματα των ποδιών στο έδαφος του δεύτερου και ιδιαίτερα του τρίτου και του συρτού αντρικού χορού. Ένα άλλο στοιχείο του κυπριακού χορού είναι ο αυτοσχεδιασμός, που μπορεί να οφείλεται στο ότι χορεύουν μόνο δυο άτομα για αυτό και κυριαρχεί έντονα το στοιχείο της σύγκρισης και κατ επέκταση ο ανταγωνισμός. Όμως πρέπει να σημειωθεί ότι ο αυτοσχεδιασμός και η ελευθερία που έχει ο χορευτής«να κάμνει τα δικά του» γίνονται μέσα σε αυστηρό στις κρίσεις του για υπερβολές κοινωνικό περίγυρο. Μάλιστα όσοπιο κλειστή είναι η κοινωνία τόσο πιο αυστηρός είναι ο έλεγχος. 9.1 Αντρικοί χοροί: Οι χορευτές χορεύουν ο ένας απέναντι στον άλλο, συνήθως στο δικό τους περιορισμένο χώρο ή αλλάζοντας θέση με το συγχορευτή τους. Χαρακτηριστική είναι η θέση και η κίνηση των χεριών που συνήθως κρατούν ανοιχτά στα πλάγια. Οι χορευτές αρχίζουν πάντα με τον καρτσιλαμά ή πρώτο, ακολουθεί ο δεύτερος, ο τρίτος και ο τέταρτος. Σε μερικά χωριά της ορεινής Κύπρου κυρίως ο δεύτερος και ο τρίτος αποτελούν ένα χορό με αποτέλεσμα ο επόμενος χορός να θεωρείται ως τρίτος αντί τέταρτος. Συνήθως σε χωριά της Πάφου μετά τον τέταρτο παρεμβάλλεται ο τραουδιστός ως προέκταση του τρίτου ή του τέταρτου χορού. Τραγουδιέται από τους χορευτές, τους μουσικούς ή και τους παρευρισκομένους. Τον τέταρτο μπορούσαν να τον παραλείψουν. Στον μπάλο ( πρώτο και δεύτερο ) τραγουδά ο ένας ή και οι δυο χορευτές, ο ένας μετά τον άλλο. Την ώρα του τραγουδιού όπως και στον «τραουδιστό» οι χορευτές σταματούν το χορό ενώ στο γύρισμα της μουσικής, το ππεστρέφιν, χορεύουν και πάλι. Τις τελευταίες δεκαετίες ο μπάλος έχει σχεδόν καταργηθεί. Ακολουθεί ο συρτός που και αυτός χορεύεται από το ζευγάρι πρώτα από τον ένα χορευτή ενώ ο άλλος τον βοηθά κρατώντας του το μαντήλι ή χτυπώντας παλαμάκια, και έπειτα από τον άλλο. Σε αρκετά μέρη της Κύπρου η μάντρα είναι ο τελευταίος χορός που χορεύει το ζευγάρι. Εικόνα 77: Ο καρτσιλαμάς 160

161 Μεταξύ συρτού και μάντρας οι χορευτές ζητούσαν και χόρευαν ατομικούς χορούς όπως ο ζεϊμπέκκικος, ο καροτσέρης, το μασιαίριν, το δρεπάνιν, η τατσιά και το ποτήριν ή αραπιές της καντήλας. Οι χοροί πρώτος και τέταρτος έχουν το ίδιο βασικό πάτημα( βήμα) και πάνω σε αυτό οι χορευτές αυτοσχεδιάζουν. Ο τέταρτος διαφέρει απότον πρώτο στο ότι έχει μεγαλύτερη ποικιλία χορευτικών κινήσεων. Ο δεύτερος, ο τρίτος, ο τραουδιστός και ο μπάλος στο ππεστρέφιν τους, ο συρτός και η μάντρα έχουν κοινούς βηματισμούς όπως το χαρακτηριστικό βήμα του νησιώτικου συρτού και μπάλου και τους ποικίλουν διαρκώς με νέα σχήματα. Πέρα από τις ομοιότητες και διαφορές στα «πατήματα» που είπαμε πιο πάνω και τον παραλληλισμό της σχέσης μεταξύ των δύο χορευτών του κυπριακού συρτού με τους δυο πρώτους του νησιώτικου συρτού ο κυπριακός συρτός διαφέρει από τους ελλαδικούς νησιώτικους συρτούς στο ότι είναι περισσότερο ατομικός χορός, ενώ εκείνοι κυρίως είναι ομαδικοί και κυκλικοί χοροί. Τέλος μερικές φορές πατήματα που χαρακτηρίζουν το δεύτερο, τον τρίτο, τον μπάλο, τον συρτό και τη μάντρα τα συναντούμε στον πρώτο και τον τέταρτο, ή και το αντίθετο. Ο ζεϊμπέκκικος ή το ζεϊμπέκκικο. Είναι ατομικός χορός που επιτρέπει στο χορευτή να δημιουργεί τις φιγούρες του και να κινείται στο χώρο πιο ελεύθερα από ότι στους υπόλοιπους κυπριακούς χορούς. Επίσης έχει πιο σύνθετα πατήματα στον βασικό βηματισμό. Όλα αυτά βοηθούσαν τον χορευτή στο να επιδείξει ακόμα περισσότερο την δεξιοτεχνία του.υπάρχουν Χορευτές που διακρίνονται για την ιδιαίτερη επίδοσή τους στοζεϊμπέκκικο. Ο ζεϊμπέκκικος εκτελείται συνήθως μετά από τους καρτσιλαμάδες και το συρτό και χορεύει ο ένας από τους δυο χορευτές ενώ ο σύντροφός του παραστέκεται χτυπώντας παλαμάκια. Διαφέρει από τον ζεϊμπέκκικο, του κυρίως ελλαδικού χώρου, ο οποίος χορευόταν αρχικά σχεδόν επιτόπου. Στα μέρη που δεν χορευόταν η μάντρα ο ζεϊμπέκκικος συνήθως ήταν ο τελευταίος χορός του κάθε ζευγαριού. Εικόνα 78: Παραδοσιακό ζεϊμπέκκικο 161

162 Το δρεπάνιν, το μασιέριν και η τατσιά είναι ατομικοί χοροί που συνήθως χορεύονται πάνω στην ίδια μελωδία. Ο χορός του δρεπανιού ξεκινά από το θέρος.οι καλοί θεριστάδες πάνω στη δουλειά «έπαιζαν» με το δρεπάνι κάνοντας επιδέξιες και γρήγορες κινήσεις με αυτό γύρω από το κορμί και πάνω από το κεφάλι και έκοβαν ξυστά κουτσούλες ( το άκρο του σταχιού με τον καρπό ) χωρίς να σταματούν το θέρισμα. Την ημέρα που ποθέριζαν ( όταν Θα θέριζαν τα τελευταία χωράφια ενός γεωργού ) γίνονταν τα ποθέρκα «απειλές» των θεριστών προς τον ιδιοκτήτη. Στην περιοχή της Καρπασίας οι παλιοί ονόμαζαν το Χορό «παίξιμο του δρεπανιού» ο οποίος χορευόταν έως τελευταία στα πανηγύρια και τη γιορτή του κατακλυσμού ( Θεοφάνεια ). Σήμερα το δρεπάνι είναι χορός δεξιοτεχνίας και το συναντάμε στο κατακλυσμό ως χορό διαγωνισμού όπου χορεύεται πάντα από ένα χορευτή. Εικόνα 79: Ο χορός του δρεπανιού Μασιέρι (Μαχαίρι) ή Τσιακκί: Στο μασιέριν ο χορευτής κινείται ρυθμικά κρατώντας ένα σουγιά ή ένα μαχαίρι γύρω από το συγχορευτή του. Στη συνέχεια μπήγει το μαχαίρι στη γη και χορεύει πάνω και γύρω από αυτό. Με τη βοήθεια του συντρόφου του λυγίζει προς τα πίσω πιάνει το μαχαίρι με τα δόντια του σηκώνεται και χορεύει. Τέλος κινεί το μαχαίρι με μεγάλη δεξιοτεχνία κοντά στο πρόσωπο γύρω και πάνω από το κεφάλι και το σώμα του συγχορευτή του. Σε μερικά χωριά κυρίως της Μεσαορίας ο χορευτής «μαχαιρώνει» εκείνον που τον βοηθούσε προηγουμένως ο οποίος ξαπλώνει κάτω. Ακολουθεί αναπαράσταση της εκδοράς και του καθαρισμού του σφάγιου. Τέλος τον φορτώνεται και χορεύει. Η Τατσιά είναι ένας θεαματικός Κυπριακός χορός, που απαιτεί ικανή δεξιοτεχνία και που συνδέεται με το κοσκίνισμα του αλευριού. Ο χορός αναπαριστά την εργασία κοσκινίσματος του αλευριού. Ο χορευτής τοποθετεί μέσα σε ένα λεπτό κόσκινο, την τατσιά, ένα ή 162

163 περισσότερα ποτήρια νερό ή κρασί ή ζιβανία, και χορεύει περιστρέφοντας με τα δάχτυλά του δεξιά - αριστερά και πάνω - κάτω γύρω από το σώμα του την τατσιά, προσπαθώντας να μη χύσει σταγόνα. Ο χορός αυτός είναι πολύ θεαματικός και για να είναι επιτυχής χρειάζεται αρκετή επιδεξιότητα και ικανότητα από το χορευτή. Για το λόγο αυτό χορεύεται μόνον από λίγους. Στα κυπριακά, υπάρχουν δύο ξεχωριστά σκεύη για το κοσκίνισμα: το κόσκινο και η τατσιά, η οποία διαφέρει από το κόσκινο στο ότι το πλέγμα της είναι πολύ πυκνότερο και δεν είναι φτιαγμένο από μέταλλο, αλλά από ύφασμα. Εικόνα 80: Ο παραδοσιακός χορός η Τατσιά με ένα ποτήρι κρασί. Αραπιές τηςκαντήλας: Οχορευτής αφού τοποθετήσει ένα μαντήλι πάνω σ ένα μισογεμάτο ποτήρι με νερό το αναποδογυρίζει τοποθετώντας το πάνω στο κεφάλι του και χορεύει προσπαθώντας να κρατάσει σορροπία το ποτήρι. Κορυφαία στιγμή, όταν γονατίσει και γείρει το κορμί του προς τα πίσω, για να επανέλθει στην αρχική θέση χωρίς να του πέσει το ποτήρι ή να χυθεί το νερό.σήμερα,ο χορευτής ισορροπεί όσα περισσότερα ποτήρια μπορεί. 163

164 Εικόνα 81:Καντήλα (Ποτήρι) 9.2 Γυναικείοι χοροί: Επειδή οι γυναίκες κατά κανόνα ασχολούνταν με τις οικιακές εργασίες, το κέντημα το ράψιμο, το μεγάλωμα των παιδιών, δημιούργησαν μια ιδιαίτερη ψυχολογία και στους χορούς τους, που είναι ντροπαλοί και συνεσταλμένοι, υποδεικνύοντας έτσι τις θηλυκές αρετές τους. Γι αυτό το λόγο χαρακτηρίζονται για την σεμνότητα που τους διακρίνει. Στο χορό ήταν στητές και καμαρωτές αλλά χαμηλοβλεπούσες προς αποφυγή ανταλλαγής ματιών με το αντίθετο φύλο, αφού τα αυστηρά ήθη και ο κοινωνικός περίγυρος μπορούσε να κατακρίνει το κάθε τι που προκαλούσε, ακόμα και να στιγματίσει με κακό μάτι. Χόρευαν τον καρτσιλαμά σε τέσσερις φάσεις, ήρεμα και σοβαρά σε μικρό, περιορισμένο χώρο. Στον 1 ο και 4 ο τα χέρια παίρνουν διάφορες θέσεις με αντισταθμιστικές κινήσεις ισορροπίας, ρυθμικά και χαριτωμένα. (Σημειώνεται εδώ η πιθανή επίδραση από Καππαδοκικούς χορούς τελετουργίας, δεδομένης της μαζικής καθοδου προσφύγων από την Καππαδοκία). Ο 2 ος λέγεται και χορός της κόξας (της μέσης). Αυτό γιατί πότε το ένα και πότε το άλλο χέρι ακουμπάει στη μέση. Ο 3 ος λέγεται και μαντηλού(δ)ι (μαντήλι) ή και χορός του αντρογύνου, κατά τον οποίο η κάθε κοπέλα κρατά με τα δυο χέρια το μαντήλι τεντωμένο. Ο χορός του αντρόγυνου στην Πάφο λέγεται και χορός της νύφης. Συνήθως χορεύεται στη μελωδία του τρίτου γυναικείου.υπάρχουν επίσης μαρτυρίες ότι ο χορός της νύφης χορεύεται 164

165 όχι από το αντρόγυνο αλλά από την ύφη με την κουμέρα(κουμπάρα). Ο χορός αυτός είναι ο μόνος από τους παραδοσιακούς χορούς που χορεύεται τόσο συχνά στο σημερινό κυπριακό γάμο. Το πλούμισμα, το καρφίτσωμα χαρτονομισμά των στα ρούχα του αντρόγυνου, από το Β Παγκόσμιο πόλεμο και μετά αποτελεί την κυριότερη αιτία που χορεύεται ακόμη και σήμερα ο χορός αυτός. Σειρά μετά τους τέσσερις καρτσιλαμάδες παίρνει ο συρτός, κατά τον οποίο πρώτα χορεύει η μια κοπέλα και η άλλη την βοηθά κρατώντας της το μαντίλι και μετά αλλάζουν θέση για να χορέψει η άλλη. Γενικά στα πατήματα ο 1 ος ταιριάζει με τον 4 ο και ο 2 ος με τον 3 ο και το συρτό. Εικόνα 82: Ο Γυναικείος χορός με το μαντίλι 165

166 10. Παραδοσιακή Διατροφή. Η Κυπριακή παραδοσιακή διατροφή έχει μια από τις αρχαιότερες γαστριμαργικές παραδόσεις στον κόσμο. Η παράδοση αυτή ξεκινάει από την αρχαιότητα και διατηρείται έως σήμερα, αφού αναγνωρίζεται ότι η σωστή διατροφή αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη διατήρηση της σωματικής και ψυχικής υγείας του ανθρώπου. Η διατροφή σε όλους τους μεγάλους πολιτισμούς θεωρούνταν σημαντικός παράγοντας για την προστασία της υγείας(τούντα, 2009, σ.σ. 238). Η διατροφή μιας κοινωνικής ομάδας εξαρτάται από παράγοντες οικονομικούς, τεχνικές δυνατότητες, ιστορικές διαδικασίες και προσαρμόζεται στην τοπική παράδοση, στο κλίμα, και τις πολύμορφες ανάγκες, αποτελώντας βασικό πολιτιστικό παράγοντα. Έτσι η άγονη γη, η περιορισμένη παραγωγή, η δυσκολία επικοινωνίας, οι συχνοί πόλεμοι διαμορφώνουν τον λιτοδίαιτο Κυπριακό λαό. Στην Κυπριακή πραγματικότητα το φαγητό είναι πάντα ένα κοινωνικό γεγονός, μια χρήσιμη δραστηριότητα που και συνεπάγεται πολιτισμική συμπεριφορά(σκουτέρηδιδασκάλου, 2008).Το φαγητό στον Ελλαδικό χώρο συνδέθηκε με την έννοια της επικοινωνίας,της ψυχαγωγίας και του πολιτισμού. Αξιοσημείωτο όμως είναι, ότι η «κουζινική παράδοση» της Κύπρου από την αρχαιότητα,ακόμη διατρέχεται σε όλο της το εύρος. Η έννοια του παραδοσιακού τροφίμου συνδυάζεται με την έννοια του «τοπικού προϊόντος» που φέρνει τα τοπικά χαρακτηριστικά της προέλευσής του ( γεωγραφικής και ιστορικής).τα παραδοσιακά τρόφιμα είναι ως επί το πλείστον προϊόντα τα οποία παράγονται από αγνά υλικά, είναι φυσικά, χωρίς τεχνητά πρόσθετα, βασίζονται σε παραδοσιακές συνταγές, συνεισφέρουν θετικά στην υγιεινή διατροφή, ενώ επιπλέον βοηθούν στη διατήρηση της τοπικής κουλτούρας.τα παραδοσιακά τρόφιμα συσχετίζονται με τα τοπικά και τα χειροποίητα τρόφιμα που αναφέρονται στα συγκεκριμένα συστατικά, τον τόπο παραγωγής και την τεχνογνωσία Παραδοσιακά Κυπριακά φαγητά Σούβλα Το υπέρτατο κυπριακό έδεσμα που αγαπούν να ετοιμάζουν όλα τα παραδοσιακά σπίτια της Μεγαλονήσου είναι η κυπριακή σούβλα. Μοιάζει με το γνωστό μας κοντοσούβλι, μόνο που είναι αρκετά πιο παχύ και γίνεται αποκλειστικά από αρνί ή κατσίκι. Πήρε το όνομά της από την σιδερένια σούβλα στην οποία περνάνε τα κομμάτια του κρέατος και τη ρίχνουν στη συνέχεια στα κάρβουνα για να ψηθεί κάνοντας γύρους. 166

167 Εικόνα 83: Κυπριακή σούβλα Πατάτες αντιναχτές: Από τα πιο γνωστά και νόστιμα φαγητά της Κύπρου, αλλά αρκετά μπελαλίδικο. Πώς γίνονται οι πατάτες αντιναχτές όμως; Καθαρίζετε μικρές πατάτες που τις αφήνετε ολόκληρες. Σε βαθύ τηγάνι βάζετε μπόλικο λάδι κι όταν κάψει πολύ καλά προσθέτετε τις πατάτες και τις αφήνετε να ροδοκοκκινίσουν και να ψηθούν καλά. Αφού αφαιρέσετε το λάδι, ρίχνετε στην κατσαρόλα κόλιανδρο, κρασί και χοντρό αλάτι και τις «τινάζετε» καλά για να πάνε παντού τα υλικά. Εξ ού και το πατάτες «αντιναχτές». Εικόνα 84: Πατάτες «αντιναχτές» Κυπριακή πίτα: Είναι το αυθεντικό γιγαντιαίο κυπριακό σουβλάκι με πίτα. Υπάρχει η πίτα με σουβλάκι (με καλαμάκι δηλαδή), η πίτα με σεφταλιά και η πίτα mix όπως λέγεται χαρακτηριστικά και περιλαμβάνει σουβλάκι και σεφταλιά μαζί. Συνήθως, η πίτα περιλαμβάνει εκτός από το κρέας, μπόλικο φρέσκο μαϊντανό, κρεμμύδι, ντομάτα και πολύ πολύ λεμόνι. Κάποιοι που θέλουν πιο δροσερή γεύση, προσθέτουν και 2 κουταλιές γιαούρτι. Εικόνα 85: Κυπριακή πίτα 167

168 Αφέλια: Παραδοσιακή συνταγή που περιλαμβάνεται σε όλα τα κυπριακά τραπέζια. Βασικό συστατικό είναι το άπαχο χοιρινό κρέας κομμένο σε κύβους, που μαρινάρεται σε κόκκινο κρασί, με χοντροαλεσμένους σπόρους κόλιανδρου, πιπέρι και κανέλα, τσιγαρίζεται σε λάδι για να ροδίσει και στη συνέχεια, βράζει με την μαρινάδα και το νερό έως ότου ψηθεί καλά. Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 86: Αφέλια Σιεφταλιές: Τα σιεφταλιά είναι παραδοσιακό κυπριακό φαγητό, πιθανόν γαλλικής προέλευσης (crépinette), που εισήχθη στην Κύπρο κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας. Αποτελείται από μείγμα χοιρινού κιμά, ψιλοκομμένου κρεμμυδιού, μαϊντανού, κανέλας, αλατιού και μαύρου πιπεριού. Κάποιες παραλλαγές θέλουν να προσθέτουν και άλλα καρυκεύματα, όπως δυόσμο ή ακόμη ψίχα από βρεγμένο ψωμί και λίγο ελαιόλαδο. Ένα γεμάτο κουτάλι της σούπας από το μείγμα τυλίγεται σε αρνίσια μπόλια (στην κυπριακή διάλεκτο «πάννα»), περνιέται έπειτα σε σιδερένια μακριά καλαμάκια (στην κυπριακή διάλεκτο «σμίλες») και ψήνεται στα κάρβουνα. Τυγχάνει της ίδιας μεταχείρισης με τα σουβλάκια, αφού όταν ψηθούν, τότε μπαίνουν σε ζεστή κυπριακή πίτα μαζί με κομμένη ντομάτα, αγγουράκι, κρεμμύδι και μαϊντανό. Απαραίτητα στην πίτα τοποθετείται και μισό λεμόνι. Είναι πάρα πολύ διαδεδομένο να σερβίρονται μαζί με τα σουβλάκια, οπότε η παραγγελία σε αυτή την περίπτωση παίρνει το όνομα «μιξ» (ανάμεικτα). ec.tab1 168

169 Εικόνα 87: Σιεφταλιές Κουπέπια με κληματόφυλλα ή με ανθούς : Τα κουπέπια είναι οι γνωστοί ντολμάδες. Πάρα πολύ διαδεδομένο κυπριακό φαγητό, απαραίτητα διαθέσιμο σε όλα τα ταχυφαγεία, αλλά και σε πολλές παραδοσιακές ταβέρνες του νησιού. Σημαντικότατο έδεσμα στα γιορτινά τραπέζια των γάμων, εορτών, κλπ. Τα κουπέπια παρασκευάζονται χρησιμοποιώντας μίγμα χοιρινού ή ανάμεικτου (χοιρινό και βοδινό) χοντροαλεσμένου κιμά, ψιλοκομμένου κρεμμυδιού, ψιλοκομμένης ώριμης ντομάτας, ρυζιού, ελαιόλαδου, φρεσκοτριμμένου μαύρου πιπεριού, αλατιού και λίγου χυμού από φρέσκο λεμόνι. Αναπόσπαστο μέρος στην παρασκευή των κουπεπιών είναι τα ζεματισμένα αμπελόφυλλα.το ίδιο παρασκευάζεται και με ανθούς κολοκυθιάς. Εικόνα 88: Κουπέπια με κληματόφυλλα ή με ανθούς Τραχανάς O Τραχανάς θα λέγαμε είναι γνωστός σε ολόκληρη την Κύπρο και ιδιαίτερα στα χωριά, όπου υπάρχει καλά ανεπτυγμένη η κτηνοτροφία. 169

170 Εύγευστο και θρεπτικό παλαιό παραδοσιακό φαγητό. Πρόκειται για σούπα με σιτάρι, ζυμωμένο σε ξινισμένο γάλα. Ας δούμε παρακάτω, πώς παρασκευάζεται: Το άλεσμα του σιταριού γίνεται με ανάποδη περιστροφή του μύλου, ώστε οι σπόροι, απλώς ξεφλουδίζονται και σπάζουν αλλά δεν αλευροποιούνται. Στη συνέχεια αναμειγνύεται με ξινισμένο γάλα και το μείγμα τοποθετείται στη φωτιά. Όταν βράσει καλά το μείγμα πήζει, οπότε πλάθεται σε μικρά μακρόστενα κομμάτια που απλώνονται στον ήλιο όπου και ξηραίνονται. Τα ξηρά αυτά κομμάτια αποθηκεύονται και έτσι διατηρούνται για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Κάθε φορά που η οικοκυρά επιθυμεί να μαγειρέψει σούπα τραχανά, παίρνει την ποσότητα που θέλει από τα αποθηκευμένα ξηρά κομμάτια, τα τοποθετεί σε νερό όπου φουσκώνουν κι ανοίγουν, στη συνέχεια δε τα ψήνει στη φωτιά, συνήθως σε ζωμό κρέατος. Ενώ ψήνεται η σούπα, μπορεί να προστεθεί και λίγη ποσότητα φρέσκου γάλακτος. Μπορεί επίσης να προστεθεί χαλούμι (είδος παραδοσιακού κυπριακού τυριού το οποίο αναφέρθηκε πιο πάνω) κομμένο σε μικρά κομμάτια, που ψήνεται κι αυτό μέσα στη σούπα. Ο τραχανάς σερβίρεται ζεστός, αφού προστεθούν (κατά βούληση) αλάτι, πιπέρι και λεμόνι. Μέθοδος Επεξεργασίας : Γίνεται η οξίνιση του γάλακτος με την προσθήκη ξινισμένου γάλακτος και άλατος (περίπου 7 μέρες σε θερμοκρασία περιβάλλοντος). Το ξινισμένο γάλα θερμαίνεται για λεπτά και στους C χαμηλώνεται η φωτιά. Προστίθεται σταδιακά το κονάρι σε αναλογία 1:2 (κονάρι:γάλα). Το μίγμα ανακατεύεται μέχρις ότου δημιουργηθεί μία πολύ πηκτή μάζα. Αφού ψηθεί, το μίγμα αφήνεται να κρυώσει για 12 ώρες τουλάχιστον και, αφού ζυμωθεί, αφήνεται να ξεκουραστεί για 2-3 ώρες. Η μάζα κόβεται σε κομμάτια ( κουλουρώνεται ) (ο τρόπος κοψίματος και το τελικό σχήμα ποικίλουν αναλόγως περιοχής). Τα κομμάτια ξηραίνονται στον ήλιο για τουλάχιστον 8 μέρες. Ο Τραχανάς διατηρείται ολόχρονα σε κατάλληλες συνθήκες.παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικονα 89: Τραχανας (ξερός) 170

171 Οφτόν κλέφτικο Το κλέφτικο (Οφτόν κλέφτικο) είναι Κυπριακό παραδοσιακό φαγητό που φτιάχνεται από κατσικίσιο (αιγινό) κρέας ζώου μεγάλης ηλικίας. Είναι κομμένο σε μέτρια κομμάτια και τοποθετείται σε ταψί αφού πληθεί και αλατιστεί. Στην συνέχεια ρίχνουν κανέλλα, πιπέρι, λίγο κονιάκ και αρκετό νερό ώστε να σκεπάζεται το κρέας κατά τα δύο τρίτα. Το σκεπάζουν με ασημόχαρτο και το τοποθετούν σε παραδοσιακό φούρνο που έχουν ανάψει προηγουμένως με ξύλα. Στην συνέχεια κλείνουν τον φούρνο και τον σφραγίζουν με πηλό φτιαγμένο από χώμα και νερό.το αφήνουν να ψηθεί για επτά περίπου ώρες και μετά το ανοίγουν. Το κρέας γίνεται πάρα πολύ τρυφερό και εύγευστο και παίρνει την μυρωδιά των μπαχαρικών και του κονιάκ. Εικόνα 90: Οφτόν κλέφτικο Παφίτικο λουκάνικο. Σε χονδροκομμένο χοιρινό κιμά προστίθεται αλάτι και μετά κόκκινο κρασί μέχρι το κρέας να καλυφθεί. Παραμένει καλυμμένο για 4 ημέρες. Ακολούθως αφαιρείται το κρασί και προστίθενται μπαχαρικά. Με το μίγμα γεμίζονται χοιρινά έντερα και με κόμπους δημιουργούνται διατάξεις 3-7 λουκάνικων στο κάθε «σχοινί». Αποξηραίνονται είτε στον ήλιο είτε σε ελεγχόμενες συνθήκες. Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, Παραδοσιακά κυπριακά εδέσματα Το Ρέσιν Το ρέσιν είναι παραδοσιακό κυπριακό έδεσμα της Πάφου,είναι από σιτάρι ψημένο σε ζωμό κρέατος σαν πιλάφι. Το ρέσιν προσφερόταν στους πολυπληθείς προσκεκλημένους κατά το 171

172 φαγοπότι και την διασκέδαση που ακολουθούσαν την τελετή του γάμου. Η διαδικασία της τελετουργικής παρασκευής του άρχιζε δύο-τρεις μέρες πριν από τον γάμο και αποτελούσε μέρος των εθίμων του παραδοσιακού κυπριακού γάμου. Κύριο συστατικό για το ρέσιν είναι το σιτάρι. Το σιτάρι καθαριζόταν και στη συνέχεια μεταφερόταν, μέσα σε σκαφίδια σκεπασμένα με κόκκινες μαντίλες και με συνοδεία μουσικών οργάνων και τραγουδιών, στην βρύση του χωριού. Εκεί οι κοπέλες που βοηθούσαν στην προετοιμασία του γάμου το έπλεναν και κατόπιν το μετέφεραν πίσω στο σπίτι όπου το άπλωναν για να στεγνώσει. Την επόμενη μέρα, πάλι με την συνοδεία μουσικών οργάνων και τραγουδιών, το άλεθαν. Το άλεσμα του γινόταν στο χερομύλι που όμως το γύριζαν ανάποδα. Με αυτό τον τρόπο το σιτάρι δεν έλειωνε αλλά ξεφλουδιζόταν και έσπαζε ελαφρά. Μετά το έψηναν. Το ψήσιμο του σιταριού γινόταν σε μεγάλα δοχεία (καζάνια) στα κυπριακά ονομάζεται «χαρτζίν», και μέσα στον ζωμό στον οποίο πριν είχαν βραστεί και ψηθεί τα κρέατα. Κομμάτια κρεάτων και λίπη αφήνονταν μέσα στα καζάνια, μαζί με το σιτάρι. Πρόσθεταν δε και διάφορα αρωματικά. Το ψήσιμο έπαιρνε πολλές ώρες και απαιτούσε συνεχές ανακάτεμα με μεγάλη ξύλινη κουτάλα. Τελικά γινόταν ένας εύγευστος πηκτός χυλός. Σήμερα ρέσιν παρασκευάζεται ακόμη σε μερικές μεμονωμένες περιπτώσεις όπου ο γάμος ακολουθεί τα παλιά παραδοσιακά έθιμα, ωστόσο δεν ακολουθείται ολόκληρο το παλιό τελετουργικό της προετοιμασίας και της παρασκευής του. Παραδοσιακό τραγούδι, που λεγόταν κατά την διάρκεια παρασκευής του ρεσιού: «Το Ρέσιν Ω!Παναϊα της κορφής με το θρονίν στη μέση. (δις) Έλα και σού βοήθα μας ν αλέσουμε το ρέσιν.(δις) Τεσσαρακάντουνον σταυρόν και τον Χριστό στην μέσην.(δις) Ελάτε ξένοι και δικοί ν αλέσουμε το ρέσιν.(δις) Τέσσερεις βρύσες του χωρκού κι εκκλησιά στην μέσην.(δις) Ελάτε ούλλοι χωρκανοί να πλύνουμε το ρέσιν.(δις) Να πλύνουμε το ρέσιν τους στο γάμο τους να φάμε(δις) Σαρανταπέντε λεμονιές και ούλλες ανθισμένες.(δις) 172

173 Αλέθουσιν το ρέσιν τους κοπέλλες στολισμένες.(δις) Ελάτε κοπελλούες μου να ψήσουμε το ρέσιν.(δις) Να φάει και ο νιόγαμπρος να δούμε να τ αρέσει. (δις)» Συρτός Κύπρου-Τραγούδι γάμου Εικόνα 91: Ρέσι Το χαλούμι: Η ονομασία θεωρείται ότι προέρχεται από το αραβικό khallum (Χατζηιωάννου 1996, 214) ή helime (τυρί). Στη Δαμασκό οι νομάδες της συροαραβικής ερήμου έδιναν στα τυριά αυτά το σχήμα παρθενικού μαστού, και τζίπιν χελίμε ονομαζόταν ο μαστοειδής, νωπός, μαλακός τυρός. Τα κυπριακά παραδοσιακά χαλούμια έχουν σχήμα στρογγυλής πίτας που διπλώνεται (Μυριανθόπουλος 1949, 117). Στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα, οι περιηγητές JohnHeyman (1720) και RichardPococke (1738), αναφέρουν το παραγόμενο από αιγινό (κατσικίσιο) γάλα χαλούμι ως πασίγνωστο και περιζήτητο στη γειτονική Συρία και Παλαιστίνη, το μόνο καλό τυρί που μπορούσε να βρει κανείς σε εκείνα τα μέρη. Τα κομμάτια του ήταν μικρά και χοντρά, ενώ το σχήμα τους θύμιζε τα αρχαία βάρη (Ηγουμενίδου Ε. 2008). Οι Κύπριοι προτιμούσαν τα χαλούμια από αιγοπρόβειο γάλα πού είχαν μαλακή υφή (Πανάρετος Α. 1965). Παρόλα αυτά, οι βοσκοί που είχαν κοπάδια προβάτων μόνο, όταν παρασκεύαζαν το χαλούμι προμηθεύονταν απαραίτητο και κατσικίσιο γάλα. Στα χωριά του Τροόδους που δεν υπήρχαν πρόβατα τα χαλούμια φτιάχνονταν μόνο με αιγινό γάλα, και ονομάζονταν πουρωτά (σκληρά). 173

174 Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας και συγκεκριμένα το 1554, έχουμε την ενδιαφέρουσα πληροφορία του ιστορικού Φλώριου Βουστρώνιου (FlorioBustron) ότι το χαλούμι παραγόταν ολόκληρο τον μήνα Μάρτιο και ο τραχανάς όλο τον Ιούλιο ("LicalumipertuttoMazzo. EltracanapertuttoLuio": Grivaud 1989, 590). Λίγα χρόνια αργότερα, το 1563, ο Εβραίος EliasofPesaro, ο οποίος έζησε στην Αμμόχωστο, παρατηρεί ότι η παραγωγή του ντόπιου τυριού γινόταν με ανάμειξη πρόβειου, κατσικίσιου και αγελαδινού γάλακτος (Cobham 1908, 76). Οι πληροφορίες των περιηγητών JohnHeyman (1720) και RichardPococke (1738), (Cobham 1908, 247, 267) ότι διατηρούσαν τα χαλούμια μέσα σε λάδι, για να μην βγάλουν σκουλήκια (λευκά σκουληκάκια του τυριού, γνωστά ως αππηιτούρκα) όσο ήταν φρέσκα, επιβεβαιώνεται από πρόσφατες μαρτυρίες για προσθήκη λαδιού στον νορό (αρχ. ορός, τυρόγαλα), μέσα στον οποίο φυλάσσονται τα χαλούμια μέχρι σήμερα (Ηγουμενίδου Ε. (2008) Το γάλα το χρησιμοποιούσαν για να φτιάξουν χαλούμια ή το πουλούσαν στους γαλατάδες, που γύριζαν τα σπίτια και το μάζευαν. Συνήθως εκείνοι που είχαν λίγα πρόβατα, και επομένως λιγότερο γάλα, συνεταιρίζονταν (έσμιγαν) με άλλη οικογένεια, έσμιγαν το γάλα τους και έκαναν χαλούμι από μια βδομάδα. Αυτό συνήθως ήταν αρμοδιότητα των γυναικών. Η κατασκευή των χαλουμιών ήταν και περίπλοκη εργασία και χρειαζόταν και τέχνη για να πετύχουν. Συνήθως για το βράσιμο του γάλακτος και το ψήσιμο των χαλουμιών χρησιμοποιούσαν θρουμπιά, που έδιναν μια ειδική μυρωδιά και γεύση στα χαλούμια. Λεοντίου Ν. (1983) 135. Τον Ιούλιο που το γάλα λιγόστευε κι έτσι περιοριζόταν η παρασκευή χαλουμιού και άρχιζε η περίοδος παρασκευής τραχανά.. Μετά το αλάτισμα τα χαλούμια φυλάσσονταν σε ειδικό δοχείο, στη χαλλουμόκουζαν. Στο δοχείο πρόσθεταν ορό γάλακτος και ζεστό ελαιόλαδο ή σαπωνόριζα (Saponariaofficinalis, soapwort) προκειμένου να διατηρηθεί το τυρί για μεγάλο χρονικό διάστημα. Παρασκευή χαλουμιού Aαρχικά χρησιμοποιείτο μόνο προβατίσιο και αιγινό γάλα για την παρασκευή χαλουμιού. Mε την επέκταση όμως της αγελαδοτροφίας και με την αύξηση της παραγωγής του αγελαδινού γάλακτος άρχισε να χρησιμοποιείται και αυτό σε αυξημένες ποσότητες για την παρασκευή χαλουμιού. Hποιότητα βέβαια του χαλουμιού αυτού είναι υποδεέστερη τόσο σε γεύση και άρωμα, όσο και σε εμφάνιση. Θερμοκρασία πήξης: Tο γάλα θερμαίνεται στη θερμοκρασία των Kελσίου (C) και προστίθεται σ αυτό ποσότητα πυτιάς ώστε η πήξη να γίνει σε λεπτά της ώρας. H 174

175 θερμοκρασία πήξης ποικίλλει ανάλογα με την εποχή (χαμηλότερη το καλοκαίρι και ψηλότερη το χειμώνα) και την ποιότητα του γάλακτος. Eπεξεργασία του τυροπήγματος: Mετά το πήξιμο, το τυρόπηγμα τεμαχίζεται σε κόκκους μεγέθους 5-10 χιλ. και αναθερμαίνεται σταδιακά, ανακατεύοντας το ταυτόχρονα, μέχρι τους 38 C. Παραμένει στη θερμοκρασία αυτή για λεπτά περίπου, ανακατεύοντας συνεχώς, μέχρι να αποκτήσουν οι κόκκοι την επιθυμητή σύσταση. Mετά, το τυρόπηγμα μεταφέρεται σε τσαντήλες (τυρόπαννα) και πιέζεται σταδιακά ώστε να συνενωθούν οι κόκκοι και ταυτόχρονα να φύγει αρκετή ποσότητα νωρού (ορός, τυρόγαλα). H πίεση στην αρχή είναι διπλάσια του βάρους του τυριού και αυξάνεται σταδιακά στο πενταπλάσιο. Σχηματίζεται μάζα πάχους 2-4 εκ. Όταν το τυρόπηγμα στραγγίσει ικανοποιητικά κόβεται σε κομμάτια διαστάσεων 10x10 εκ. περίπου, ανάλογα με το μέγεθος του χαλουμιού που επιθυμούμε. Tο τυρόπηγμα μπορεί, αντί σε τσαντήλες (τυρόπαννα), να τοποθετηθεί σε «ταλάρια» μέχρι να στραγγίσει ικανοποιητικά. (Tα ταλάρια παλαιότερα ήταν κατασκευασμένα από σκληνίτζια αλλά σταδιακά αντικαθίστανται με πλαστικά για λόγους υγιεινής και εύκολου καθαρισμού). Tοποθετούμε τα κομμάτια στο ζεστό νωρό από τον οποίο έχει αφαιρεθεί προηγουμένως η μυζήθρα (αναρή). O νωρός με τα χαλούμια θερμαίνεται σταδιακά μέχρι βρασμού, μέχρις ότου τα κομμάτια βγουν στην επιφάνεια του νωρού και επιπλέουν. Aφήνονται έτσι για λεπτά για να ψηθούν και να αποκτήσουν την κατάλληλη ελαστικότητα. Tότε, τα χαλούμια αφαιρούνται από το νωρό και αλατίζονται επιφανειακά με 5-7% άλας (15 γραμμάρια περίπου για κάθε χαλούμι).aν είναι επιθυμητό, στο άλας προστίθενται και φύλλα δυόσμου για να δώσουν τη χαρακτηριστική μυρωδιά. Aφού κρυώσουν, γύρω στους 70 Kελσίου, τα κομμάτια του χαλουμιού διπλώνονται στα δυο και τοποθετούνται σε ειδικές θήκες ή το ένα κοντά στο άλλο, πάνω στην τυροτράπεζα, για να διατηρήσουν το σχήμα τους, μέχρι να κρυώσουν εντελώς. Συσκευασία Aφού τα κομμάτια του χαλουμιού κρυώσουν, συσκευάζονται σε δοχεία χωρητικότητας 2-15 κιλών. Tα δοχεία ακολούθως γεμίζονται με άλμη νωρού πυκνότητας 15% περίπου ώστε να καλύπτει τα κομμάτια του χαλουμιού και κλείνονται καλά για να προφυλαχθούν από τις τυρόμυγες που δημιουργούν σκουλήκια.tα δοχεία τοποθετούνται σε δροσερό μέρος (12-15 C) για να υποστεί το χαλούμι την κατάλληλη ζύμωση για μέρες. Eξαερίζουμε τα δοχεία κατά διαστήματα για να μη φουσκώσουν. Όταν η ζύμωση τελειώσει, τα δοχεία κλείνονται αεροστεγώς και τοποθετούνται σε ψυγείο για φύλαξη. Mε αυτό τον τρόπο το χαλούμι μπορεί να διατηρηθεί για αρκετούς μήνες σε καλή κατάσταση. 175

176 Πολλές φορές στα τυροκομεία, το χαλούμι, αφού μείνει για 2-3 μέρες στην άλμη νωρού, ακολούθως συσκευάζεται αεροστεγώς σε πλαστικά σακούλια, κάθε κομμάτι χωριστά, χωρίς νερό και τοποθετείται στα ψυγεία ή στην κατάψυξη για να διατηρηθεί φρέσκο μέχρι την κατανάλωση.(περιοδικό Αγρότης (ΥΓΦΠΠ) 2008). Εικόνα 92: Χαλούμι Λουκούμι Γεροσκήπου Το λουκούμι Γεροσκήπου είναι το πρώτο παραδοσιακό προϊόν της Κύπρου που εγκρίνεται ως Προϊόν Γεωγραφικής Ένδειξης σύμφωνα με τους κανονισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτό ανοίγει νέα σύνορα για το προϊόν και διασφαλίζει το γεγονός ότι κανένας άλλος παραγωγός δεν θα μπορεί να προωθήσει ένα προϊόν με την ονομασία "λουκούμι" ούτε με ελληνικούς ούτε με λατινικούς χαρακτήρες. Αυτή η πιστοποίηση διακρίνει επίσης όλους τους αυθεντικούς παραγωγούς "Λουκουμιών Γεροσκήπου" και θα προλαμβάνει την παραγωγή προϊόντων απομίμησης κατώτερης ποιότητας. Το πρώτο εργοστάσιο που ιδρύθηκε στην Γεροσκήπου το Η Γεροσκήπου είναι γνωστή παγκύπρια για την παραγωγή των λουκουμιών. Αυτό το παραδοσιακό κυπριακό γλύκισμα είναι γνωστό και ως λίζον και για έναν σχεδόν αιώνα προσφερόταν ως κεραστικό στα καφενεία της υπαίθρου και στα σπίτια. Τα λουκούμια εξακολουθούν να παρασκευάζονται και να πωλούνται στη Γεροσκήπου και σήμερα Εκτός του ότι είναι το πρώτο παραδοσιακό προϊόν της Κύπρου που έχει πιστοποιηθεί ως επίσημο εθνικό προϊόν, το λουκούμι έχει κατακτήσει και ένα άλλο παγκόσμιο ρεκόρ, το Παγκόσμιο Ρεκόρ Guinness του μεγαλύτερου λουκουμιού που παρασκευάστηκε ποτέ. Αυτό επετεύχθη την Κυριακή, 17 Οκτωβρίου 2004, με την παρουσία αντιπροσώπων από το Παγκόσμιο Ρεκόρ Guinness. 176

177 Προσφέρεται μεγάλη ποικιλία γεύσεων, οι οποίες διοχετεύονται στο μείγμα με τη μορφή ευωδιαστών αρωμάτων, χρωστικών ουσιών και περιστασιακά ξηρών καρπών. Οι γεύσεις περιλαμβάνουν: Τριαντάφυλλο Μανταρίνι Πορτοκάλι Μέντα Μπανάνα Λεμόνι Μαστίχα Χίου Βανίλια Σοκολάτα και ξηροί καρποί Εικόνα 93: Λουκούμια Γεροσκήπου Παφίτικη πίσσα Είναι μαστίχα που παρασκευάζεται στην Πάφο, λέγεται και άσπρη ή παφίτικη πίσσα. Η τελευταία ονομασία συνδέεται με το δέντρο από το οποίο προέρχεται η ρητίνη, η πρώτη ύλη για την παρασκευή της πίσσας. Το δέντρο αυτό είναι η Pistacia atlantica, subsp. Cypricola, Πιστακία η ατλαντική, υποείδος η κυπριακή, ο τρέμιθος, Terebinth Tree. Ο τρέμιθος είναι φυλλοβόλο δέντρο, ύψους μέχρι 16 μ., το οποίο θεωρείται ενδημικό της Κύπρου. Μεμονωμένα δέντρα ή συστάδες δέντρων απαντώνται στην επαρχία Πάφου, ενώ μεγάλα δέντρα βρίσκονται κοντά σε εκκλησίες και μέσα σε κοινότητες των επαρχιών Λεμεσού και Λάρνακας. Το επίθετο atlantica συνδέεται με το όνομα του όρους Άτλας της Αλγερίας. Το επίθετο cypricola δόθηκε στο υποείδος, προφανώς διότι απαντάται μόνο στην Κύπρο. Καρποί της Pistacia atlantica έχουν εντοπιστεί σε προϊστορικούς οικισμούς (π.χ. στην τοποθεσία Κάστρος στο ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα, της 6ης χιλιετίας π.χ., επίσης στην Καλοψίδα, 177

178 στην Κισσόνεργα και στη Σωτήρα, της 3ης /2ης χιλιετίας π.χ.). εδέσματα και γλυκά της Κύπρου. Τα 28 πιο χαρακτηριστικά iefimerida.grhttp:// Εικόνα 94: Παφίτικη πίσσα Παλουζές-Σουτζιούκος Ο παλουζές και ο σιουτζιούκος είναι γνωστά παραδοσιακά γλυκά της Κύπρου μας, που ιδιαίτερα θα τα συναντήσεις σε χωριά όπου παράγονται τα περίφημα γνωστά άσπρα σταφύλια. Στη Δρυνιά στην Πάφο με ιδιαίτερη χαρά οι κάτοικοι κάθε χρόνο, αφού τρυγήσουν τα σταφύλια τους, θα συνεχίσουν την διαδικασία για την κατασκευή του παλουζέ και ακολούθως του σιουτζιούκου. Για να δούμε έτσι απλά, πως κατασκευάζουν στη Δρυνιά το παλουζέ και ακολούθως το σιουτζιούκο. Με το άσπρο σταφύλι, γίνεται η διαδικασία με την τοποθέτηση και το πάτημα των σταφυλιών για να πάρουν το απόσταγμα, το λεγόμενο μούστο. Παίρνουν το μούστο και το βάζουν σε ειδικό μεγάλο καζάνι και το βάζουν στη φωτιά. Αρχίζει να κοχλάζει. Ακολούθως ρίχνουν μέσα στο καζάνι ένα ειδικό χώμα, το λεγόμενο ασπρόι. Το ασπρόι προστίθεται λίγο λίγο στο καζάνι, γιατί με το κόχλασμα θα αρχίσει να φουντώνει. Με την προσθήκη αυτού του ειδικού χώματος, επιτυγχάνεται καλύτερα ο καθαρισμός στο μούστο και το χρώμα του γίνεται λίγο πιο σκούρο. Καθώς ο μούστος κοχλάζει, η κατασκευάστρια συνεχώς με την κουτάλα αφαιρεί τις ακαθαρσίες που ανεβαίνουν προς τα πάνω. Αφού βεβαιωθεί πως έχει καθαρίσει καλά ο μούστος, τον κατεβάζει από τη φωτιά και τον σουρώνει ξανά, σε άλλο καζάνι και τον αφήνει να κρυώσει καλά. 178

179 Ακολούθως με αναλογία 8 οκάδων μούστου, 1 οκά αλεύρι, τα αναμιγνύει και αρχίζει να τα ανακατώνει καλά και η επιτυχία στη καλή διάλυση, θα οφείλεται στο μούστο που πρέπει να είναι κρύος, για να μην μας λασπώσει. Επιστρέφει το μείγμα στη φωτιά και το ανακατώνει καλά μέχρι που το λεγόμενο μείγμα παλουζέ ψηθεί. Το ρίχνει στο πιάτο και βεβαιώνεται πως ξεκολλά. Το επόμενο βήμα επιτυγχάνεται με την κατασκευή σιουτζιούκου. Έχουν περασμένες σε κλωστές αμυγδαλόκουνες ή καρυδόκουνες, ανάλογα με την επιλογή της κατασκευάστριας. Στην άκρη της κλωστής υπάρχει το κατσούνι για να κρεμάζονται οι κλωστές ψηλά, έτσι ώστε να βοηθήσει στο στέγνωμα του σιουτζιούκου. Μέσα στο μείγμα του παλουζέ, έτσι βραστό καθώς είναι, βουτάνε τις κλωστές και τις κρεμάνε μερικές ώρες για να στεγνώσουν. Αυτό επαναλαμβάνεται είτε και την ίδια μέρα αφού επανακατασκευάσουν μείγμα παλουζέ, είτε και την επομένη μέρα. Κάνουν μέχρι τρία βουτήγματα στον παλουζέ. Τον αφήνουν 5-6 μέρες κρεμασμένο να στεγνώσει, εκτός και άν τον προτιμούν φρέσκο, μπορούν να τον κόψουν και από την ίδια μέρα. Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Ε Εικόνα 95: Παλουζές Εικόνα 96:Σιουτζιούκος Τσαμαρέλλα Η τσαμαρέλλα είναι ένα κυπριακό προϊόν και ανήκει στην οικογένεια των αλλαντικών. Για την παρασκευή της χρησιμοποιείται κατσικίσιο κρέας (ολόκληρο το ζώο χωρίς τα κόκαλα). Είναι μεγάλα κομμάτια αλατισμένου κρέατος, το οποίο ωριμάζει στον ήλιο για 10 μέρες. Ακολούθως το κρέας μπαίνει σε ζεστό νερό, το καρυκεύουν με ξερή ρίγανη και το ξηραίνουν στον ήλιο για ακόμη μία μέρα. Είναι κατάλληλο συνοδευτικό για τη ζιβανία 16. Έχει έντονη αλμυρή 16 παραδοσικό ποτό 179

180 γεύση. %CE%BB%CE%BB%CE%B1 Εικόνα 97: Τσαμαρέλλα Κυπριακές Φλαούνες Οι φλαούνες είναι παραδοσιακό κυπριακό έδεσμα που φτιάχνεται σε κάθε σχεδόν σπίτι την Μεγάλη Πέμπτη. Απολαμβάνεται αμέσως μετά την Ανάσταση αλλά και κατά την διάρκεια όλου του χρόνου αφού είναι ένα πολύ ωραίο αλμυρό έδεσμα Στη γεύση μοιάζουν με τυρόπιτα και σερβίρονται συνήθως ζεστές σαν συνοδευτικό με κυπριακό καφεδάκι. Συνταγή: Υλικά: Για την ζύμη: 1κιλό αλεύρι φαρίνα 1 κιλό αλεύρι χωριάτικο (σκληρό) 1 κουταλάκι του γλυκού αλάτι 2 κουταλάκια του γλυκού μπέικιν πάουντερ 2 φλιτζάνια σπορέλαιο 1/2 κουταλάκι του γλυκού μέχλεπι, κοπανισμένο 1/2 κουταλάκι του γλυκού μαστίχα, κοπανισμένη Προζύμη για 2 κιλά αλεύρι Γάλα, χλιαρό για ζύμωμα Για την γέμιση: 2 κιλά τυρί φλαούνας 180

181 1 χαλούμι, ώριμο 1/2 φλιτζάνι σιμιγδάλι 12 αυγά 1 κομμάτι προζύμι 2 κουταλάκια του γλυκού μπέικιν πάουντερ 1/2 κουταλάκι του γλυκού μέχλεπι, κοπανισμένο 1/2 κουταλάκι του γλυκού μαστίχα, κοπανισμένη 1 φλιτζάνι ψιλοκομμένο φρέσκο δυόσμο 250γρ σταφίδες 2 αυγά χτυπημένα για επάλειψη Σησάμι για πασπάλισμα Προετοιμασία: Η όλη προετοιμασία της ζύμης και της γέμισης πρέπει να γίνει από το προηγούμενο βράδυ του φουρνίσματος. Ξεκινάμε με την γέμιση: Τρίβουμε το τυρί (αφού το έχουμε αφήσει για 2 μέρες στον αέρα για να στεγνώσει) και το χαλούμι και τα βάζουμε σε μεγάλη λεκάνη. Προσθέτουμε το σιμιγδάλι, το μέχλεπι, και τη μαστίχα. Σε ένα άλλο μπολ χτυπάμε όλα τα αυγά μαζί. Κάνουμε ένα βαθούλωμα στη λεκάνη με το τυρί, προσθέτουμε το προζύμι και ρίχνουμε τα αυγά (λίγη ποσότητα κάθε φορά). Ζυμώνουμε όλα τα υλικά μαζί και προσθέτουμε όσα αυγά χρειαστεί για να γίνει η γέμιση μάλλον σφικτή. Το πόσα αυγά θα χρειαστούν εξαρτάται από την ποιότητα του τυριού που θα χρησιμοποιήσετε. Σκεπάζουμε την γέμιση και την αφήνουμε κατά την διάρκεια της νύκτας να σταθεί. Την επομένη μέρα προσθέτουμε στην γέμιση το μπέικιν πάουντερ, το δυόσμο, τις σταφίδες και ζυμώνουμε καλά. Παίρνουμε μια ποσότητα γέμισης στην παλάμη μας και αν όταν την σφίξουμε γίνει μία μάζα σφικτή τότε είναι έτοιμη. Αν όχι τότε προσθέτουμε ακόμα 1-2 αυγά καιζυμώνουμε. Ετοιμάζουμε και την ζύμη από το προηγούμενο βράδυ: Κοσκινίζουμε σε μία λεκάνη το αλεύρι, προσθέτουμε το αλάτι, το μπεικιν παουντερ, το μέχλεπι, και τη μαστίχα. Προσθέτουμε το λάδι και το ροζιάζουμε το αλεύρι με τα δάκτυλα μας μέχρι να ενωθούν καλά τα υλικά και να μην υπάρχουν σβόλοι. Διαλύουμε το προζύμι με λίγο χλιαρό γάλα και το προσθέτουμε στο αλεύρι. Ζυμώνουμε να γίνει μία κανονική ζύμη προσθέτοντας αν χρειαστεί ακόμα λίγο χλιαρό γάλα. Σκεπάζουμε την λεκάνη και αφήνουμε τη ζύμη κατά την διάρκεια της νύκτας να φουσκώσει. Ανοίγουμε λεπτά φύλα ζύμης πάχους περίπου 1/2 εκατοστού και μεγέθους 10εκΧ15εκ περίπου. Περνούμε την εξωτερική πλευρά της πίτας με σησάμι, προσθέτουμε ανάλογη γέμιση στο κέντρο κάθε πίτας και κλείνουμε στο γνωστό σχήμα φλαούνας. Αραδιάζουμε τις φλαούνες μας σε ρηχό ταψί. 181

182 Πριν τις ψήσουμε τις αφήνουμε να φουσκώσουν για λίγο, αλείφουμε με χτυπημένο αυγό και σησάμι. Ψήνουμε σε προθερμασμένο φούρνο (200οC) για περίπου 30 λεπτά ή μέχρι να ροδοκοκκινίσουν. Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, Εικόνα 98:Φλαούνες Κούπες Οι Κούπες που φτιάχνουμε στην Κύπρο δεν έχουν καμία σχέση με τη λέξη «κούπα /κούπες» δηλαδή μεγάλο φλιτζάνι. Οι κούπες είναι φαγώσιμο και είναι ένα φαγητό του δρόμου ή μάλλον σνακ ή ορεκτικό ή μεζές ή αλμυρό όπως θέλετε πείτε το, το οποίο το πουλούσαν πλανόδιοι πωλητές και συνήθως τρωγόταν στο χέρι. Ένας χώρος που θα έβρισκες οπωσδήποτε κούπες ήταν την Κυριακή το πρωί έξω από την εκκλησία. Η κρούστα γίνεται από πουργούρι (πλιγούρι), αλεύρι, νερό, λάδι και λίγο αλάτι. Ζυμώνεται και πλάθεται με το χέρι. Η γέμιση τους είναι από κιμά, πολλά κρεμμύδια, μαϊντανό και καρυκεύματα. Οι κούπες που πουλούσαν οι πλανόδιοι ήταν με πιο πολύ κρεμμύδι και μαϊντανό και λιγότερο κιμά. Σερβίρονται ζεστές με λίγο λεμόνι.παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 99: Κούπες 182

183 Πουρέκια Τα πουρέκια τα φτιάχνουν με αφράτο σπιτικό φύλλο και με γέμιση από αναρή 17. Μπορούν να γίνουν και με άλλα τυριά αλμυρά, όπως το χαλλούμι αλλά και με κιμά, με μανιτάρια κλπ. Παραδοσιακά τα κόβουν με ποτήρι αλλά μπορούμε να τα κόψουμε με μαχαίρι και να πιέσουμε τις άκριες με πηρούνι ή με το εργαλείο που κόβουν τις ραβιόλες. Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 100: Πουρέκια 10.3.Τα παραδοσιακά γλυκά Μαχαλεπί Μαχαλεπί ή μαχαλλεπί ή και μαχαλλεπίν (αναφερόμενο στα αγγλικά mahalepi ή σπανιώτερα mahalebi) ονομάζεται ένα κυπριακό, συνήθως νηστίσιμο, γλυκό σε μορφή κρέμας με άρωμα τριαντάφυλλου. Περιέχει είτε αλεύρι αραβοσίτο είτε ρυζάλευρο,ζάχαρη και ροδόνερο («ροδόσταγμα») / σιρόπι τριαντάφυλλο. Σερβίρεται κρύο είτε στη φόρμα που αρχικά παρασκευάστηκε (συνήθως κάποιο μικρό ποτήρι), είτε αφού τεμαχιστεί. Η γεύση του είναι ουδέτερη και παίρνει γεύση από το σιρόπι ή ότι άλλο βάλει κανείς από επάνω όπως π.χ. κάποιο σιρόπι ή ζάχαρη ή γλυκό του κουταλιού. Συνήθως είναι νηστίσιμο, αφού παρασκευάζεται μόνο με νερό και αλεύρι, αλλά σε μπορεί να παρασκευαστεί και με προσθήκη γάλατος («Μαχαλλεπί του γαλάτου»). Παρασκευάζεται συνήθως τους καλοκαιρινούς μήνες και θεωρείται δροσιστικό. Το μαχαλεπί αναφέρεται σαν ένα από τα χαρακτηριστικά γλυκά στα οποία γίνεται χρήση ροδόνερου. Η προέλευση του ονόματος, αλλά και του γλυκού είναι από τη Μέση Ανατολή / Αραβική. F 17 Αναρή:Παραδοσιακά τυριά που παρασκευάζονται από πρόβειο γάλα ή μείγμα αιγοπρόβειο. 183

184 Εικόνα 101: Μαχαλεπί Τα γλυκά του κουταλιού Τα γνωστά γλυκά του κουταλιού, μπορούν να παρασκευαστούν σχεδόν με οποιονδήποτε φρούτο της εποχής καθώς επίσης και ορισμένων λαχανικών. Τα φρούτα και τα λαχανικά που χρησιμοποιούνται διατηρούνται στο σιρόπι. Το γλυκό του κουταλιού αποτελεί εδώ και αιώνες το ευγενικό καλωσόρισμα κάθε νοικοκυράς. Στο παρελθόν, οι γυναίκες συνήθιζαν για το καλωσόρισμα να προσφέρουν, να «τραττάρουν» όπως λέγεται γλυκό του κουταλιού. Καταναλώνεται για συνοδεία του καφέ ή για μετά το φαγητό (πόπαστον που λέμε στην Κύπρο, δηλαδή επιδόρπιο). Ακόμα και σήμερα όμως, αρκετές νοικοκυρές συνεχίζουν να φτιάχνουν γλυκά στο σπίτι τους. Διάφορα γλυκά του κουταλιού είναι το καρυδάκι, το χρυσόμηλο, το περγαμόντο, το σύκο, το μήλο, το καρπούζι και ότι άλλο φρούτο μπορεί κανείς να σκεφτεί. Επίσης υπάρχουν και τα γλυκά από λαχανικά, όπως το γλυκό κολοκύθι, γλυκό καρότο, Εικόνα 102: γλυκά του κουταλιού 184

185 Ταχινόπιτα Η Κυπριακή παραδοσιακή ταχινόπιτα που την αγοράζουν παιδιά στο σχολείο είναι φύλλαφύλλα και σε κάθε φύλλο μέσα κρύβεται η γλυκιά γεύση του ταχίνι και της ζάχαρης και της κανέλας. Αυτό το γλυκό το πουλούσαν οι πλανόδιοι που περιφέρονταν στην αγορά με ειδικά καροτσάκια που είχαν μια κλειστή βιτρίνα πάνω σε τρεις ή τέσσερις ρόδες και το έσπρωχναν στα κεντρικά σημεία της αγοράς. Σήμερα μπορούμε να βρούμε ταχινόπιτες σε σουπερμάρκετ, σε μίνι μάρκετ, σε ζαχαροπλαστεία και σε φούρνους. Είναι πολύ υγιεινό και θρεπτικό. Εικόνα 103: Ταχινόπιτα Τα ξεροτίανα Τα ξεροτίανα είναι οι γνωστοί λουκουμάδες. Τα ξεροτίανα φτιάχνονται στην Κύπρο συχνά σε ένα νοικοκυριό και δεν λείπουνε ποτέ από πανηγύρια. Τα ξεροτίανα όμως φτιάχνονται συμβολικά την ημέρα των Φώτων, την μέρα δηλαδή των Θεοφανείων στις 6 Ιανουαρίου για την εκδίωξη των καλικάτζαρων. Ρίχνουνε πάνω στις ταράτσες των σπιτιών τα «ξεροτίανα» και τραγουδάνε: «Τιτσίν τιτσίν λουκάνικο, κομμάτι ξεροτίανο, να φάτε και να φίετε». Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 104: Ξεροτίανα 185

186 Παστίτσια Τα Παστίτσια είναι ένα Κυπριακό κέρασμα για τους αρραβώνες που γίνεται με μαρέγκα και αμύγδαλα. Μοιάζουν σαν μπισκότο, μόνο που ενώ απ έξω είναι τραγανό, μέσα είναι μαλακό. Παραδοσιακές Συνταγές Άθως ΧριστοδούλουΕπιφανίου Ηλίας, 2011 Εικόνα 105: Παστίτσια 10.4Παραδοσιακά ποτά: Το κρασί κουμανταρία Η κουμανταρία παράγεται από τις γηγενείς Κυπριακές ποικιλίες σταφυλιού Μαύρο και Ξυνιστέρι. Το Μαύρο είναι μία ερυθρή ποικιλία χαμηλής ποιότητας και υψηλών στρεμματικών αποδόσεων, που δίνει κόκκινο κρασί φτωχό σε χρώμα και αρώματα. Το Ξυνιστέρι είναι μία λευκή ποικιλία που δίνει ιδιαίτερα όξινα λευκά κρασιά, με έντονα λεμονώδη αρώματα και έντονη οξύτητα. Καμία από τις 2 ποικιλίες δεν παράγει αξιόλογα μονοποικιλιακά κρασιά. Ωστόσο, η πρόσμιξή τους στην κουμανταρία, και η συγκεκριμένη οινοποίηση που υφίστανται για την παραγωγή του γλυκού αυτού κρασιού, παράγει ένα αποτέλεσμα πολύ ιδιαίτερο και ευχάριστο. Η κουμανταρία είναι το πρώτο και μοναδικό Κυπριακό κρασί με Προστατευόμενη (Ελεγχόμενη) Ονομασία Προέλευσης. Βάσει της τοπικής νομοθεσίας μόνο οι τέσσερις μεγάλες και παλαιότερες οινοβιομηχανίες της Κύπρου (ΚΕΟ, ΣΟΔΑΠ, ΕΤΚΟ και ΛΟΕΛ) Αφού τρυγηθούν, τα σταφύλια λιάζονται για περίπου μία εβδομάδα, έτσι ώστε να αφυδατωθούν αρκετά και να συμπυκνωθεί ο γλυκός χυμός τους. Η ζύμωσή της γίνεται όπως και στα περισσότερα κρασιά, διακόπτεται όμως πρώιμα, έτσι ώστε να παραμείνουν αρκετά σάκχαρα στο κρασί, αφού πρέπει να είναι γλυκό. Η φήμη των κρασιών της Κύπρου ήταν και είναι πολύ μεγάλη. Κατά την αρχαιότητα είναι γνωστή η λατρεία της Αφροδίτης στην Πάφο καθώς και οι γιορτές που διοργανώνονταν με τη 186

187 συμμετοχή πολλών επισκεπτών οι οποίοι έπιναν το «Κύπριον νάμα» - το γλυκό Κυπριακό κρασί,τον πρόδρομο της σημερινής Κουμανταρίας. Εικόνα 106: Κρασί κουμανταρία Ζιβανία Η Ζιβάνα, όπως αλλιώς τη λέμε στην Κύπρο, είναι ένα παραδοσιακό κυπριακό απόσταγμα που παράγεται στο νησί από στέμφυλα. Το υπόλειμμα δηλαδή σταφυλιών που πιέστηκαν κατά τη διάρκεια της διαδικασίας οινοποίησης, συμπεριλαμβανομένων των μίσχων και των σπόρων. Αυτά αναμειγνύονται με ξηρά κρασιά που παρήχθηκαν από τις τοπικές ποικιλίες της Κύπρου. Στη συνέχεια το μίγμα στέμφυλων και κρασιού αποστάζεται στις ειδικές παραδοσιακές συσκευές απόσταξης και έτσι παράγεται η Ζιβανία.Η Ζιβανία χαρακτηρίζεται από τη μοναδική της γεύση και το υπέροχο άρωμά της. Είναι άχρωμο και ευχάριστο οινοπνευματώδες με το ελαφρύ άρωμα των σταφίδων. Η Ζιβανία παράγεται στην Κύπρο από τον καιρό που η Γαληνότατη ημοκρατία της Βενετίας κυβερνούσε το νησί γύρω στα τέλη του 14ου αιώνα.τα στοιχεία της συνεχούς παραγωγής του κατά τη διάρκεια της οθωμανικής και βρετανικής κατοχής του νησιού προέρχονται από συγγραφείς όπως ο βρετανός SamuelBaker το 1879.Από το 2004 η Zιβανία έχει επίσημα καταχωρηθεί στο πλαίσιο των κανονισμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως μοναδικό προϊόν της Κύπρου και δεν μπορεί υπό αυτή τη μορφή να παραχθεί σε οποιαδήποτε άλλη χώρα, ούτε να τύχει εμπορίας με αυτό το όνομα. Για να παραχθεί Ζιβανία ανώτερης ποιότητας χρησιμοποιούνται ώριμα υγιή σταφύλια της καλύτερης ποιότητας. Το σταφύλι που χρησιμοποιείται για ζύμωση πρέπει να είναι λιγότερο 187

188 από 13 προκειμένου να επιτευχθεί η τέλεια ζήμωση. Μόλις η διαδικασία της ζύμωσης ολοκληρωθεί το κρασί μεταφέρεται στο κύριο τμήμα των συσκευών απόσταξης, το καζάνι και η διαδικασία απόσταξης αρχίζει.η τελευταία Ζιβανία που βγαίνει από τις συσκευές καλείται πόρακος και έχει χαμηλή περιεκτικότητα σε οινόπνευμα.υπάρχουν κυρίως τρεις τύποι διαδικασιών απόσταξη: Απόσταξη κρασιού Aπόσταξη μίγματος κρασιού και στέμφυλων. Απόσταξη μίγματος στέμφυλων, νερού και πόρακου Εκτός από την απόλαυση της Zιβανίας ως οινοπνευματώδους ποτού, χρησιμοποιείται στην Κύπρο και για διάφορους άλλους λόγους. Χρησιμοποιείται για να θεραπεύσει τις πληγές, για εντριβές σε μέρη του σώματος, ως θεραπεία για το κρυολόγημα, τον πονόδοντο ή ακόμα και ως ποτό προθέρμανσης ειδικά στα χωριά της οροσειράς του Τροόδους.Παλιότερα, τα κύρια οινοπνευματώδη ποτά που κατανάλωναν οι Κύπριοι ήταν κρασί και ζιβανία.σε μερικά χωριά της Κύπρου, η κανέλα προστίθεται στη Zιβανία δίνοντάς της ένα κόκκινο χρώμα και ένα ιδιαίτερο άρωμα και γεύση. Καθώς η Zιβανία ωριμάζει γίνεται καλύτερη και πιο αρωματική Εικόνα 107: Ζιβανία 188

189 11. Όμιλοι της Παφου Οργανισμός Νεολαίας Πάφου. Το Έργο του Οργανισμού Νεολαίας Κύπρου «ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΝΕΩΝ» αφορά επιχορηγήσεις Δραστηριοτήτων που διοργανώνονται από νέους και οργανωμένα σύνολα στην Κύπρο. Απαραίτητη προϋπόθεση για συμμετοχή στο Έργο είναιη πλειοψηφία των Μελών του Κέντρου Λήψεως Αποφάσεων του οποιουδήποτε Δικαιούχου (π.χ. Διοικητικό Συμβούλιο, Διοικούσα Επιτροπή) να απαρτίζεται από νέους μέχρι 35 ετών. Το πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης «Νέα Γενιά σε Δράση» εγκρίθηκε από το Ευρωκοινοβούλιο και το Συμβούλιο Υπουργών στις 15 Νοεμβρίου Το πρόγραμμα «Νέα Γενιά σε Δράση» απευθύνεται κυρίως σε νέους ετών που διαμένουν μόνιμα στις 27 χώρες μέλη της Ε.Ε και σε χώρες που είναι μέλη του προγράμματος. Στο πρόγραμμα μπορούν να λάβουν μέρος άτυπες ομάδες νέων, οργανώσεις νεολαίας, καθοδηγητές νεολαίας, τοπικές αρχές και οποιοιδήποτε άλλοι μη - κερδοσκοπικοί φορείς που αναπτύσσουν δραστηριότητες στο τομέα νεολαίας. Σκοπός του προγράμματος είναι η απόκτηση γνώσεων, δεξιοτήτων, ικανοτήτων και εμπειριών, να διευκολύνει την ένταξη των νέων στην κοινωνία και να ενθαρρύνει το πνεύμα πρωτοβουλίας, να δώσει ευκολότερη πρόσβαση σε νέους με λιγότερες ευκαιρίες, να διασφαλίσει την ενεργό συμμετοχή των νέων και τέλος, να εισάγει μια ευρωπαϊκή διάσταση στις δραστηριότητες και να προωθήσει την καλύτερη κατανόηση της πολυμορφίας της Ευρώπης. Για την καλύτερη λειτουργία του προγράμματος σε εθνικό επίπεδο, έχουν συσταθεί οι Εθνικές Υπηρεσίες, οι οποίες λειτουργούν κάτω από τις κατευθυντήριες γραμμές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Το Έργο απευθύνεται στις πιο κάτω κατηγορίες Δικαιούχων: 1.Οργανώσεις Νεολαίας 18 2.Άτυπες Ομάδες Νέων 3.Κέντρα Νεότητας 4.Απόδημοι Κύπριοι Νέοι 5.Νέοι και Νέες ηλικίας ετών 18 Οργανώσεις Νεολαίας θεωρούνται ταοργανωμένα σύνολα νέων που έχουν σαφή πρόνοια στο Καταστατικό τους αναφορικά με το ηλικιακό όριο των Μελών τους. 189

190 6. Σωματεία / Σύλλογοι(που διαθέτουν Τμήματα Νεολαίας) 7.Πολιτιστικοί Φορείς (που είναι Ομάδα Νέων) 8. Φορείς που αναπτύσσουν εξειδικευμένα προγράμματα 9. Μη Κυβερνητικές, Μη κερδοσκοπικές Οργανώσεις 10. Φορείς που ασχολούνται με νέους με λιγότερες ευκαιρίες (εξαιρούνται του ηλικιακού ορίου) Ο Οργανισμός Νεολαίας Κύπρου έχει εντάξει στις προτεραιότητές του τη δημιουργία Πολυκέντρων Νεολαίας, έχοντας σαν στόχο οι νέοι να αξιοποιούν σωστά και δημιουργικά τον ελεύθερό τους χρόνο στους χώρους αυτούς. Τα Πολυκέντρα Νεολαίας, είναι χώροι ελεύθερης έκφρασης και δημιουργικής απασχόλησης των νέων, οι οποίοι συμβάλουν στην κινητοποίηση των νέων για συμμετοχή στα κοινά. Το Έργο παρέχει κίνητρα στους νέους για κινητικότητα και ενεργό συμμετοχή στα πολιτιστικά, αθλητικά, πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα της Κύπρου. Στόχος του είναι να συμβάλει στη δημιουργία Ενεργών Πολιτών μέσω του Εθελοντισμού. Το Πολυκέντρο Νεολαίας σε συνεργασία με το Δήμο Πάφουδημιουργήθηκε το Στα Πολυκέντρα Νεολαίας λειτουργούν: - Εργαστήρια Ηλεκτρονικών Υπολογιστών, Γραφικών Προγραμμάτων στους Η/Υ, Μουσικής (θεωρία, εκμάθηση διαφόρων μουσικών οργάνων), Τέχνης, Χορού, Γυμναστικής, Θεάτρου και εκμάθησης Ελληνικής και Τουρκικής Γλώσσας από Τουρκοκύπριους και Ελληνοκύπριους, αντίστοιχα. Σ αυτά συμμετέχουν ΔΩΡΕΑΝ, παιδιά και νέοι ηλικίας 6-35 ετών. Τα εργαστήρια λειτουργούν από επαγγελματίες εκπαιδευτές και οι θεματικές τους προσαρμόζονται σύμφωνα με τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των νέων. Επιπλέον, οι αίθουσες των εργαστηρίων μπορούν να αξιοποιούνται ελεύθερα και από οργανωμένα σύνολα νέων. -Αίθουσα Εκδηλώσεων, χωρητικότητας 80 περίπου ατόμων. Στο χώρο αυτό, διοργανώνονται εκδηλώσεις, συνέδρια, σεμινάρια, δημοσιογραφικές διασκέψεις, κινηματογραφικές προβολές, εκθέσεις και άλλες δραστηριότητες, τόσο από τον Οργανισμό Νεολαίας, όσο και από άλλα 190

191 σύνολα, κατά προτεραιότητα νέων. Η αίθουσα διαθέτει όλο τον αναγκαίο εξοπλισμό για προβολές και παρουσιάσεις. - Χώρος Διοργάνωσης Εκθέσεων. Τα Πολυκέντρα διαθέτουν χώρο με τον κατάλληλο εξοπλισμό, ο οποίος παραχωρείται για διοργάνωση εκθέσεων έργων τέχνης. -Υπάρχει Καφετέρια όπου σε αυτήν υπάρχει βιβλιοθήκη με διάφορα βιβλία και περιοδικά οικολογικού, εκπαιδευτικού και άλλου περιεχομένου και ο ημερήσιος τύπος, για επιτόπου χρήση. Υπάρχουν επίσης διάφορα επιτραπέζια παιχνίδια, καθώς και internetcafe. Το Έργο χωρίζεται στις πιο κάτω Δράσεις: Δράση 1:Ενεργός συμμετοχή Δράση 2:Κοινωνικές Παρεμβάσεις Δράση 2.1: Προστασία του Περιβάλλοντος Δράση 2.2: Δράσεις Πρόληψης Δράση 2.3: Κοινωνικές Διακρίσεις Δράση 2.4: Διαφυλικές σχέσεις Σεξουαλική & Αναπαραγωγική Υγεία Δράση 2.5: Νεολαία και Αθλητισμός Δράση 2.6: Δράσεις Κοινωνικής Προσφοράς Δράση 3:Δικοινοτικές Επαφές Νέων Δράση 4:Εκπαιδευτικές εκδρομές Δράση 5: Πρωτοβουλίες Κέντρων Νεότητας Δράση 6:Πολιτιστικές Παρεμβάσεις Δράση 7: Υποστηρικτικά Μέτρα Δράση 7.1: Οικονομική ενίσχυση Συντονιστικών Σωμάτων Νεολαίας Δράση 7.2: Διεθνής δράση οργανωμένων συνόλων και συμμετοχή νέων σε συνέδρια/σεμινάρια στο εξωτερικό Δράση 7.3: Νέοι και Βιβλίο Δράση 7.4: Επίπλωση και Διαμόρφωση ειδικών χώρων της νεολαίας 191

192 Δράση 7.5: Εισαγωγή στις νέες τεχνολογίες Αθλητική ένωση Πάφος Το αθλητικό σωματείο Αθλητική Ένωση «ΠΑΦΟΣ», ιδρύθηκε το 2000 με τη συγχώνευση δύο σωματείων της Επαρχίας Πάφου, του ΑΠΟΠ και του Ευαγόρα. Επειδή, αντίθετα με τις άλλες πόλεις, η Πάφος δεν είχε ομάδα που να ήταν σταθερή στην Α' κατηγορία, ο ΑΠΟΠ και ο Ευαγόρας Πάφου ενώθηκαν με στόχο να δημιουργήσουν μια ομάδα που να είναι ικανή να παραμείνει στην Α' κατηγορία για πολλά χρόνια. Όταν οι 2 σύλλογοι ενώθηκαν, το 2000, ο ΑΠΟΠ Πάφου ήταν στην Α' κατηγορία ενώ ο Ευαγόρας είχε παραμείνει στην Β' κατηγορία. Για αυτό και η ΑΕΠ άρχισε την ιστορία της ως ομάδα της Α' κατηγορίας. Την περίοδο τερμάτισε στην 8η θέση, την περίοδο στην 9η, ενώ, τις επόμενες δύο σεζόν, και , στην 7η που αποτελεί και την καλύτερη θέση που εξασφάλισε η ΑΕΠ στο πρωτάθλημα Α' Κατηγορίας στη σύντομη ιστορία της. Ωστόσο, το 2005, υποβιβάστηκε στη Β' κατηγορία. Παρ' όλα αυτά, η ομάδα συμμετείχε στο Κύπελλο Ποδοσφαίρου Κύπρου 2005/2006 και είχε μάλιστα φθάσει μέχρι τον ημιτελικό, όπου αποκλείστηκε από την ΑΕΚ Λάρνακας με αποτέλεσμα 1-1 στο Παφιακό και 0-0 στο Γ.Σ.Ζ. Την ίδια σεζόν κατέκτησε το πρωτάθλημα της Β' Κατηγορίας και επέστρεψε στην Α' Κατηγορία. Ωστόσο, παρέμεινε στην Α' Κατηγορία μόνο για ένα χρόνο, καθώς την περίοδο , υποβιβάστηκε ξανά στη Β' Κατηγορία. Το σκηνικό επαναλήφθηκε και πάλι την επόμενη σεζόν, με την ΑΕΠ να κατακτά για δεύτερη φορά σε διάστημα τριών χρόνων, το πρωτάθλημα της Β' Κατηγορίας ( ) και να ανεβαίνει στην Α' Κατηγορία. Την περίοδο , κατά την οποία για πρώτη φορά στην ιστορία η επαρχία Πάφου εκπροσωπείτο από 3 ομάδες στην 'Α Κατηγορία (ΑΕΠ, ΑΠΟΠ/ΚΙΝΥΡΑΣ & ΑΤΡΟΜΗΤΟΣ) τερμάτισε στην 9η θέση. Ανάλογη ήταν και η πορεία της ομάδας, την αμέσως επόμενη σεζόν στην Α' Κατηγορία. Τερμάτισε στην 11η θέση και «κλείδωσε» την παραμονή της στους αγώνες της δεύτερης φάσης του πρωταθλήματος. Κάτι που δεν κατάφερε τη σεζόν , όταν τερμάτισε στη 12η θέση. Στους αγώνες μπαράζ πάλεψε αλλά δεν τα κατάφερε και τερμάτισε στην τελευταία θέση του Γ' Ομίλου της δεύτερης φάσης. Την περίοδο , τερμάτισε στην τρίτη θέση της Β' Κατηγορίας, ύστερα από μια καλή πορεία, για να επιστρέψει και πάλι στην Κατηγορία των «μεγάλων». Ωστόσο, το , η ΑΕΠ είχε ξεκινήσει το πρωτάθλημα με -6 βαθμούς λόγω οικονομικών κριτηρίων, ενώ, στη διάρκεια της σεζόν τής είχαν αφαιρεθεί άλλοι 6 βαθμοί (σύνολο πλην -12) και πάλι για τον ίδιο λόγο. Όπως ήταν φυσικό, η ομάδα της Πάφου «στραγγαλισμένη» από τις απανωτές ποινές, λόγω κριτηρίων, τερμάτισε στην τελευταία θέση της βαθμολογίας με αποτέλεσμα να υποβιβαστεί και πάλι στη Β1. 192

193 ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΑ ΤΗΣ Α.Ε. Πάφος Τα χρώματα της ομάδας είναι το μπλε και το άσπρο. Αυτά ήταν τα χρώματα των σημάτων του ΑΠΟΠ Πάφου και του Ευαγόρα Πάφου. Το σήμα της ΑΕΠ παρουσιάζει μια ασπίδα με μπλε γραμμές, ενώ στη μέση υπάρχει ένας κύκλος που να παρουσιάζει τον Ευαγόρα Παλληκαρίδη. ΤΑ ΣΩΜΑΤΕΙΑ «ΑΠΟΠ» ΚΑΙ «ΕΥΑΓΟΡΑΣ» Ο ΑΠΟΠ Πάφου ιδρύθηκε το 1953 ως ποδοσφαιρικό σωματείο με την ονομασία «Αθλητικός Ποδοσφαιρικός Όμιλος Πάφου. Αγωνίστηκε στα πρωταθλήματα Α' και Β' κατηγορίας. Ο ΑΠΟΠ διατηρήθηκε ως αθλητικός πολιτιστικός όμιλος και μετονομάστηκε σε «Αθλητικός Πολιτιστικός Όμιλος Πάφου», διοργανώνοντας πολλές πολιτιστικές εκδηλώσεις, ενώ ταυτόχρονα δημιούργησε και τμήμα καλαθόσφαιρας που αγωνίζεται στη Β Κατηγορία. Ο ΑΠΟΠ έχει αποκτήσει 6 πρωταθλήματα στην Β' κατηγορία τις χρονολογίες 1966, 1971, 1973, 1975, 1977, Λαογραφικός Όμιλος Πάφου Ο Λαογραφικός Όμιλος Πάφου, ένας Όμιλος αφοσιωμένος και αφιερωμένος στη λαογραφία, δηλαδή στη μελέτη του λαϊκού μας πολιτισμού, στις παραδόσεις, στα ήθη, στα έθιμα και στην τέχνη που έχουν δημιουργηθεί, μέσα στο πέρασμα του χρόνου, πάνω σε μια ομαδική βάση και συνδέουν μεταξύ τους ανθρώπους με κοινές μνήμες και θύμησες. Αυτή, λοιπόν, η πολιτιστική δημιουργία, η ανάδειξη και διατήρηση του πολιτισμού, αποτελούν για την κοινωνία αναγκαίο όπλο επιβίωσης μέσα στις σημερινές παγκοσμιοποιημένες συνθήκες και έναντι του φαινομένου της πολιτιστικής ομογενοποίησης. Ο Λαογραφικός Όμιλος Πάφου είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη ζωή της Πάφου, διαγράφοντας τη δική του πορεία και γράφοντας τη δική του μοναδική ιστορία. Ιδρύθηκε το 1969 από μια ομάδα συμπολιτών μας που στόχο είχαν τη διατήρηση της πολιτιστικής μας παράδοσης και κληρονομιάς. Πρωτεργάτες ήταν ο Γιάννος Αντωνιάδης, δάσκαλος από το Πολέμι, ο Νίκος Βασιλειάδης από την Πάφο και ο Νεόφυτος Κωνσταντίου, χοροδιδάσκαλος από τη Λετύμπου. Έχει, ήδη, συμπληρώσει 42 χρόνια ζωής και προσφοράς στα κοινά, από ανθρώπους που αγαπούν την παράδοση του τόπου μας και με στόχο να την διατηρήσουν και να τη μεταδώσουν στις νεότερες γενιές. Ο Όμιλος, που λειτουργεί αφιλοκερδώς, αριθμεί σήμερα 86 χορευτές και διατηρεί τους γνήσιους παραδοσιακούς χορούς, συμμετέχει σε διάφορες πολιτιστικές δραστηριότητες τόσο στην Κύπρο όσο και στο εξωτερικό και έχει εκπροσωπήσει επάξια την Κύπρο σε εκδηλώσεις στην Αγγλία, τη Γερμανία, τη Σκωτία, τη Γαλλία, τη Ρωσία, την Τσεχία και την Ελλάδα. 193

194 Ο Λαογραφικός Όμιλος Πάφου είναι ευρύτερα γνωστός και στην Κύπρο και στο εξωτερικό για τη διοργάνωση του ετήσιου Φεστιβάλ «Παμπάφια». Ο Λαογραφικός Όμιλος Πάφου με τη συνεχή και καρποφόρα παρουσία του στα κοινωνικά δρώμενα της πόλης της Πάφου λαμπρύνει την πόλη, την ιστορία μας και τον πολιτισμό μας, έχοντας καταφέρει επάξια να κατέχει μια πολύ υψηλή και τιμητική θέση στη συνείδηση των συμπολιτών μας με τη σοβαρότητα και τη μεθοδικότητα που διακρίνει το έργο και την προσφορά του στα κοινά. Αφοσιωμένος στη λαογραφία, δηλαδή στις παραδόσεις, στα ήθη, στα έθιμα και στην τέχνη, ο Λαογραφικός Όμιλος Πάφου παραμένει και σήμερα μια αυθεντική έπαλξη πολιτιστικής δημιουργίας Όμιλος Αρχαιολογίας Ο Όμιλος Αρχαιολογίας ιδρύθηκε το 2001 από ομάδα φοιτητών του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, οι οποίοι επεδείκνυαν τρομερό ζήλο στην επιστήμη της Αρχαιολογίας. Οι επιδιώξεις και οι στόχοι του ομίλου κινούνται σε πολλά επίπεδα. Αφενός στοχεύει στην προβολή του αρχαιολογικού πλούτου της Κύπρου, αφετέρου στην ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με τη διατήρηση, διαφύλαξη και μελέτη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Παράλληλα επιδιώκει να συμβάλει στην ανάπτυξη περιβαλλοντικής συνείδησης και στη διεύρυνση των γνωστικών οριζόντων των μελών του μέσα από διαλέξεις, ομιλίες και δραστηριότητες. Στα δέκα χρόνια ζωής και λειτουργίας του, ο Όμιλος Αρχαιολογίας έχει να επιδείξει ένα αρκετά ευρύ ποσοτικό και ποιοτικό έργο. Η έντονη δράση του Διοικητικού του Συμβουλίου και των μελών του συνέβαλαν στην ενεργό συμμετοχή του στα Πανεπιστημιακά Δρώμενα. Σε συνεργασία με καθηγητές από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας έχει διοργανώσει εκδρομές σε πολλούς αρχαιολογικούς χώρους όπως ο Νεολιθικός οικισμός της Χοιροκοιτίας, η Καλαβασός Τέντα, η Λέμπα, η Μονή του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο, ο Άγιος Γεώργιος της Πέγειας, η Αμαθούντα, το Κούριον, ο Ναός του Απόλλωνος Υλάτου, στην Παλαίπαφο, στο Όμοδος, στο Φοινί, στον Καλοπαναγιώτη, στο Φικάρδου, στο Κάστρο της Λεμεσού και αλλού. Ο όμιλός μας επίσης διοργανώνει αρκετές προβολές ταινιών ιστορικό αρχαιολογικού περιεχομένου. Αξιόλογη είναι και η συμμετοχή μελών του Όμιλου Αρχαιολογίας σε ανασκαφές σε διάφορες θέσεις όπως είναι η Παλαίπαφος (Κούκλια), οι Άγιοι Πέντε στη Γεροσκήπου, η Οικία του 194

195 Ορφέα στη Νέα Πάφο, το Ναυάγιο στο Κίτι και το Ναυάγιο του Μαζωτού και το περίφημο Ηραίο της Σάμου. Επίσης τα τελευταία χρόνια, ο όμιλος οργανώνει εκπαιδευτικά ταξίδια στο εξωτερικό, με απώτερο σκοπό την γνωριμία με διάφορους αρχαιολογικούς χώρους αλλά και πολιτισμούς της Μεσογειακής λεκάνης. Μέχρι τώρα έχουν πραγματοποιηθεί 4 ταξίδια.: στην Ιορδανία (2009), στην Τυνησία (2010), στη Σικελία (2011), Κωνσταντινούπολη (2012). Από το 2002 ο Όμιλος Αρχαιολογίας απέκτησε όργανο έκφρασης, το περιοδικό «ΟΦΕΛΤΗΣ», το οποίο περιέχει άρθρα που έχουν γραφεί από φοιτητές που ενδιαφέρονται για τις επιστήμες της Αρχαιολογίας και της Ιστορίας, καθώς και πλούσιο φωτογραφικό υλικό από ταξίδια, εκδρομές και ανασκαφές Είναι ο μόνος Όμιλος που συνδιάζει ιστορία μαζί με διασκέδαση και είστε ευπρόσδεκτοι να μπείτε στην παρέα μας. 195

196 ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 9 Β ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: 9.ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ 9.1. ΣΚΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η παρούσα πτυχιακή μελέτη έχει σκοπό την διαπίστωση του βαθμού απήχησης της πολιτισμικής κληρονομιάς της Πάφου στους νέους της. Ο λόγος για τον οποίο επιλέχθηκε η συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα (14-22 ετών) είναι ότι οι νέοι αποτελούν το πιο ενεργό κομμάτι του πληθυσμού και από αυτούς εξαρτάται η διατήρησή της πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου. Η συγκεκριμένη εργασία αποτελεί μια μελέτη παρατήρησης ενός τυχαίου δείγματος σχετικά με την στάση τους απέναντι στην πολιτισμική κληρονομιά της Πάφου. Η επιλογή της Πάφου, πόλης της Κύπρου, για τη διεξαγωγή της έρευνας στηρίχτηκε στο γεγονός της καταγωγής της ερευνήτριας από την περιοχή. Με τη χρήση κατάλληλων ερευνητικών εργαλείων θα διαπιστωθεί αρχικά, η επαφή που έχουν οι νέοι με την υλική κληρονομιά του τόπου τους. Πιο συγκεκριμένα οι ερωτώμενοι καλούνται να απαντήσουν εάν γνωρίζουν συγκεκριμένους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, μουσεία, επίσης και εκκλησίες και μοναστήρια της περιοχής καθώς και εάν έχουν επισκεφθεί κάποιο από αυτά. Στη δεύτερη ενότητα του ερωτηματολογίου διατυπώνονται ερωτήσεις που σχετίζονται με την άυλη κληρονομιά της Πάφου, όπως είναι σημαντικές προσωπικότητες, φεστιβάλ και πολιτιστικές εκδηλώσεις που γίνονται στη Πάφου, την αρχιτεκτονική, την παραδοσιακή ενδυμασία της Πάφο, τους Ομίλους της, τους παραδοσιακούς χορούς επίσης ερωτήσεις σχετικές με την παραδοσιακή διατροφή καθώς και τα ήθη και έθιμα. Η συγκέντρωση των πληροφοριών αυτών έγινε μέσω ενός ερωτηματολογίου αποτελούμενο από 24 ερωτήσεις οι οποίες οι κάποιες από αυτές έχουν και υποερωτήματα ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν 170 νέοι από την πόλη της Πάφου. Από τους 170 νέους, οι 90 ήταν γυναίκες και οι υπόλοιποι 80 ήταν άντρες. 9.3 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ Τα ερευνητικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα ήταν τα εξής: Γενικό ερωτηματολόγιο δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος 196

197 Ερωτηματολόγιο σχετικά με την πολιτισμική κληρονομιά της Πάφου (αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία, μουσεία και γκαλερί, εκκλησίες και μοναστήρια, σημαντικές προσωπικότητες και παραδοσιακή διατροφή). Τα εργαλεία αυτά δόθηκαν ως ένα ενιαίο πακέτο ερωτήσεων σε μια και μοναδική φάση. Μαζί με αυτά δόθηκαν και οι απαραίτητες οδηγίες για την συμπλήρωση του ερωτηματολογίου.πριν διανεμηθούν τα ερωτηματολόγια οι συμμετέχοντες ενημερώθηκαν για το σκοπό της παρούσας έρευνας, αλλά και για το απόρρητο των απαντήσεών τους Γενικό ερωτηματολόγιο δημογραφικών χαρακτηριστικών: Το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο είναι κατάλληλα διαμορφωμένο και περιλαμβάνει δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνονται ερωτήσεις για τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων και στο δεύτερο μέρος περιλαμβάνονται ερωτήσεις σχετικά με την πολιτισμική κληρονομιά της Πάφου, άυλη και υλική. Στο πρώτο μέρος υπάρχουν ερωτήσεις σχετικές με το φύλο, την ηλικία, των αριθμό των ατόμων που κατοικούν στο σπίτι καθώς και το μορφωτικό επίπεδο των ιδίων αλλά και των γονέων τους. Στο δεύτερο μέρος παρατηρείται και αξιολογείται η γνώση των πολιτιστικών στοιχείων από τους νέους. Οι ερωτήσεις συντάχθηκαν με τρόπο όσο γίνεται πιο απλό και κατανοητό για τους νέους και με άμεση κατεύθυνση προς αυτό. 9.4 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Δημογραφικά Χαρακτηριστικά Δείγματος: Στο παρακάτω διάγραμμα παρατηρείται το φύλο των συμμετέχοντων 197

198 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα που προέκυψαν από το ερωτηματολόγιο, οι άντρες που συμμετείχαν στην έρευνα ήταν 80 με ποσοστό 47,77 % σε σχέση με τις γυναίκες που ήταν 90 με ποσοστό 52,94%. Στο παρακάτω διάγραμμα παρατηρείται η ηλικία των συμμετεχόντων. Στο παραπάνω διάγραμμα παρατηρούνται οι ηλικίες των νέων και το ποσοστό που αντιστοιχεί σε κάθε ηλικία. Συγκεκριμένα φαίνεται ότι το μεγαλύτερο μέρος του δείγματος αποτελείται από ηλικίες 22 ετών με ποσοστό 14,71%, και το μικρότερο μέρος του δείγματος αποτελείται από ηλικίες 14 ετών με ποσοστό 24,12%. Συγκεκριμένα: Η ηλικία 14 ετών ήταν 41 άτομα με ποσοστό 24,12% Η ηλικία 15 ετών ήταν 7 άτομα με ποσοστό 4,12% Η ηλικία 16 ετών ήταν 15 άτομα με ποσοστό 8,82% Η ηλικία 17 ετών ήταν 17 άτομα με ποσοστό 10,00% Η ηλικία 18 ετών ήταν 10 άτομα με ποσοστό 5,88% Η ηλικία 19 ετών ήταν 5 άτομα με ποσοστό 2,94% Η ηλικία 20 ετών ήταν 21 άτομα με ποσοστό 12,35% Η ηλικία 21 ετών ήταν 29 άτομα με ποσοστό 17,06% Η ηλικία 22 ετών ήταν 25 άτομα με ποσοστό 14,71% 198

199 Στο διάγραμμα που ακολουθεί παρουσιάζεται ο αριθμός των ατόμων που κατοικούν στο σπίτι. Παρατηρούνται τα εξής αποτελέσματα: 1 μέλος 0,00%, 2 μέλη 1,18%, 3 μέλη 13,5%, 4 μέλη 35,29%, 5 μέλη 30,59%, 6 μέλη 17,06%, 7 μέλη 1,18,%, 8 μέλη 0,59%, 9 μέλη 0,59%. Συγκεκριμένα: 0 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 1 μέλος, 2 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 2 μέλη, 23 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από3 μέλη, 60 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 4 μέλη, 52 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 5 μέλη, 29 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 6 μέλη, 2 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 7 μέλη, 1 άτομο έχει οικογένεια που αποτελούνται από 8 μέλη, 1 άτομο έχει οικογένεια που αποτελείται από 9 μέλη, Δηλαδή παρατηρούμε ότι οι περισσότεροι ερωτηθέντες αποτελούνται από οικογένειες 4 μελών και οι λιγότεροι από οικογένειες 8 και 9 μέλη. Στο πιο κάτω διάγραμμα παρατηρείται το μορφωτικό επίπεδο των συμμετέχοντων στην έρευνα 199

200 Σύμφωνα με την ερώτηση για το μορφωτικό επίπεδο των ατόμων που συμμετείχαν στη συνέντευξη μας τα αποτελέσματα έχουν ως εξής: Γυμνάσιο 27,06% 46 άτομα, Τεχνική 4,71% 8 άτομα, Λύκειο 28,82% 49 άτομα, Κολλέγιο 13,53% 23 άτομα, Πανεπιστήμιο 25,88% 44 άτομα, και για το Δημοτικό δεν υπήρξε κανένα άτομο. Επομένως τα περισσότερα άτομα που συμμετείχαν στην έρευνα είχαν μορφωτικό επίπεδο Λυκείου με ποσοστό 28,82%, Τα λιγότερα άτομα της έρευνας έχουν μορφωτικό επίπεδο Τεχνική με ποσοστό 4,71% Στο ακόλουθο διάγραμμα παρουσιάζονται στοιχεία σχετικά με το μορφωτικό του πατέρα. 200

201 Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το 1,76% είχαν τελειώσει το Δημοτικό με αριθμός ατόμων 3, το 3,53% είχαν τελειώσει το Γυμνάσιο με αριθμός ατόμων 6, το 12,94% είχαν τελειώσει τη Τεχνική με αριθμός ατόμων 22, το 38,24% είχαν τελειώσει το Λύκειο με αριθμός ατόμων 65, το 25,29% είχαν τελειώσει το Πανεπιστήμιο με αριθμός ατόμων 43, το 10,59% είχαν τελειώσει το Κολλέγιο με αριθμός ατόμων 18, το 7,06% είχε Μεταπτυχιακό με αριθμός ατόμων 12, το 0,59% είχε Διδακτορικό με 1 άτομο. Παρατηρείται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του 38,24% είχαν τελειώσει το Λύκειο και το μικρότερο ποσοστό του 0,59% έχουν το Διδακτορικό. Στο ακόλουθο διάγραμμα παρουσιάζονται στοιχεία σχετικά με το μορφωτικό της μητέρας. 201

202 Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το 3,53% είχαν τελειώσει το Γυμνάσιο με αριθμός ατόμων 6, το 6,47% είχαν τελειώσει τη Τεχνική με αριθμός ατόμων 11, το 42,94% είχαν τελειώσειτο Λύκειο με αριθμός ατόμων 73, το 25,88% είχαν τελειώσει το Πανεπιστήμιο με αριθμός ατόμων 44, το 15,88% είχαν τελειώσει το Κολλέγιο με αριθμός ατόμων 27, το 3,53% είχαν κάνει Μεταπτυχιακό με αριθμός ατόμων 6, το 1,76% είχε Διδακτορικό με αριθμός ατόμων 3. Δεν υπάρχει καμία μητέρα με μορφωτικό επίπεδο Δημοτικού. Παρατηρείται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του 42,94% είχαν τελειώσει το Λύκειο και το μικρότερο ποσοστό του 1,76% έχουν το Διδακτορικό Περιγραφικά Χαρακτηριστικά δείγματος Παρακάτω παρατίθενται τα αποτελέσματα των ερωτήσεων που σχετίζονται με τον πολιτισμό Στο παρακάτω διάγραμμα παρουσιάζονται οι απαντήσεις της ερώτησης 6 «Πιστεύετε ότι η Πάφος είναι μια πόλη που έχει έντονα τα στοιχεία του πολιτισμού;» Παρατηρούμε ότι το 2,96% απάντησε καθόλου, το 4,73% απάντησε λίγο, το 25,44% απάντησε αρκετά, το 32,54% απάντησε πολύ και το 34,32% απάντησε πάρα πολύ. 202

203 Δηλαδή τα περισσότερα άτομα του δείγματος 34,32%, πιστεύουν ότι η Πάφος διατηρεί πάρα πολύ τα στοιχεία του πολιτισμού ενώ το μικρότερο ποσοστό του δείγματος 2,96% πιστεύει ότι η Πάφος δεν έχει καθόλου στοιχεία πολιτισμού. Συγκεκριμένα 5 άτομα θεωρούν ότι η Πάφος δεν έχει καθόλου στοιχεία του πολιτισμού, 8 άτομα θεωρούν ότι η Πάφος λίγο έχει τα στοιχεία του πολιτισμού της, 43 άτομα θεωρούν ότι αρκετά η Πάφος έχει τα στοιχεία του πολιτισμού της, 55 άτομα θεωρούν πολύ ότι η Πάφος, έχει τα στοιχεία του πολιτισμού της, 58 άτομα θεωρούν ότι η Πάφος πάρα πολύ έχει τα στοιχεία του πολιτισμού της. Το πιο κάτω διάγραμμα παρουσιάζει τον αριθμό των ατόμων που γνωρίζουν ότι η Πάφος περιλαμβάνεται στον επίσημο κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτισμικής και Φυσικής Κληρονομίας της UNESCO. Ερώτηση 7: «Γνωρίζετε ότι η Πάφος περιλαμβάνεται στον επίσημο κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτισμικής και Φυσικής Κληρονομίας της UNESCO;» Παρατηρούμε ότι το 75,88% απάντησε ΝΑΙ, ενώ το 24,12% απάντησε ΟΧΙ. Συμπεραίνουμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό 75,88% με αριθμός ατόμων 129 γνωρίζει ότι η Πάφος περιλαμβάνεται στον επίσημο κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτισμικής και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO. Ενώ το μικρότερο ποσοστό με 24,12% με αριθμός ατόμων 41 δεν το γνωρίζει. 203

204 Το πιο κάτω διάγραμμα και πίνακα παρουσιάζει τον αριθμό των ατόμων που γνωρίζουν κάποιους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία της Πάφου. Ερώτηση 8: «Ποιο/Ποιους Αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία από τα πιο κάτω γνωρίζετε;» Αρχαιολογικοί χώροι Αριθμός ατόμων Ποσοστό % ΛΙΜΑΝΑΚΙ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΠΑΦΟY ,4% ΤΑΦΟΙ ΤΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ,5% ΛΟΥΤΡΑ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ,4% ΨΗΦΙΔΟΤΑ ,0% ΠΑΛΛΑΙΠΑΦΟΣ ,1% ΠΑΤΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΜΑΚΑΡΙΟΥ Γ ,2% ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ ,7% ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ,4% ΩΔΕΙΟ ΠΑΦΟY 96 56,5% ΜΑΑ-ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟ 86 50,6% ΣΑΡΑΝΤΑ ΚΟΛΩΝΕΣ ΚΑΣΤΡΟ 70 41,2% ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ 63 37,1% Από το πιο πάνω διάγραμμα προκύπτει ότι οι περισσότεροι νέοι γνωρίζουν το λιμανάκι της Κάτω Πάφου με ποσοστό 99,41% και αριθμός ατόμων 169. Δεύτερο έρχεται Οι Τάφοι των Βασιλέων με ποσοστό 93,53% και αριθμός ατόμων 159. Τρίτο έρχεται τα Λουτρά της Αφροδίτης με 82,35% και αριθμός ατόμων 140. Τέταρτο έρχεται τα Ψηφιδωτά με 80,0% και αριθμος ατόμων 136. Πέμπτο είναι η Παλαίπαφος με ποσοστό 74,12% και αριθμός ατόμων 126. Έκτο είναι η Πατρική κατοικία του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ με ποσοστό 68,24% και 116 άτομα. Έβδομο έρχεται το Μεσαιωνικό Φρούριο της Πάφου με 64,71% και 110 άτομα. Όγδοο είναι ο Ναός της Αφροδίτης με ποσοστό 62,35% και 106 άτομα. Ένατο είναι το Ωδείο Πάφου με 56,47% και αριθμός ατόμων 96. Δέκατο έρχεται η Μαα-Παλαιοκάστρο με ποσοστό 204

205 50,59% και αριθμός ατόμων 86. Εντέκατο είναι οι Σράντα Κολώνες το Κάστρο με 41,18% και αριθμός ατόμων 70, και τέλος έρχεται δωδέκατο το Ασκληπιείο με ποσοστό 37,06% και αριθμός ατόμων 63. Το πιο κάτω διάγραμμα παρουσιάζει το ποσοστό και τον αριθμό των ατόμων οι οποίοι έχουν επισκεφθεί κάποιο από τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους και τα άτομα τα οποία δεν έχουν επισκεφθεί κάποιο από αυτά. Είναι υποερώτημα της ερώτησης 8. Ερώτηση 8 Α :«Έχετε επισκεφθεί κάποιο/ους από αυτούς;» Τα ευρήματα δείχνουν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων έχει επισκεφθεί κάποιο από αυτά. Συγκεκριμένα το 97,65% δηλαδή 166 άτομα έχουν επισκεφθεί κάποιο, ενώ το μικρότερο ποσοστό των ερωτηθέντων δηλαδή το ποσοστό του 2,35%, δηλαδή 4 άτομα δεν έχουν επισκεφθεί κάποιο. Το πιο κάτω πινάκα σχετίζεται με το υποερώτημα της ερώτησης 8. Παρουσιάζει το ποσοστό και τον αριθμό των ατόμων σε ποιους Αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία έχουν επισκεφτεί. Ερώτηση 8Β : «Εάν η απάντηση σας είναι ΝΑΙ στην πιο πάνω ερώτηση τότε ποιο/α έχετε επισκεφθεί;» 205

206 Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία Άτομα Ποσοστό % ΛΙΜΑΝΑΚΙ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΠΑΦΟΥ ,6% ΤΑΦΟΙ ΤΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ,4% ΨΗΦΙΔΟΤΑ ,9% ΛΟΥΤΡΑ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ,3% ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΠΑΦΟΥ 89 53,0% ΠΑΛΛΑΙΠΑΦΟ 88 52,4% ΠΑΤΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΜΑΚΑΡΙΟΥ Γ 72 42,9% ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ 62 36,9% ΩΔΕΙΟ ΠΑΦΟΥ 58 34,5% ΜΑΑ-ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟ 47 28,0% ΣΑΡΑΝΤΑ ΚΟΛΩΝΕΣ ΚΑΣΤΡΟ 42 25,0% ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ 39 23,2% Παρατηρούμε ότι πιο τα περισσότερα άτομα έχουν επισκεφτεί το Λιμανακι της Κάτω Πάφου με ποσοστό 97,6% δηλαδή 164 άτομα, και τελευταίο σε επίσκεψη είναι το Ασκληπιείο με ποσοστό 23,2% δηλαδή 39 άτομα. 206

207 Το ακόλουθο διάγραμμα, αφορά τους ερωτηθέντες οι οποίοι έχουν επισκεφθεί κάποιο/α από τους χώρους και δείχνει τα αποτελέσματα της του υποερωτήματος της ερώτησης 8. Ερώτηση 8 Γ «Με ποια αφορμή έχετε επισκεφθεί κάποιο/α από αυτά;» Παρατηρούμε λοιπόν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματός μας έχει επισκεφθεί κάποιο αρχαιολογικό χώρο ή μνημείο με το σχολείο του, συγκεκριμένα το 67,27% ποσοστό του που αντιστοιχεί με 111 άτομα, ακολούθως 53,94% με 89 άτομα όπου έχουν επισκεφτεί με φίλους και το 9,91% με 15 άτομα όπου επέλεξαν το άλλο. Στο ακόλουθο διάγραμμα παραθέτονται τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερώτησης 8, και αφορά τους ερωτηθέντες εκείνους οι οποίοι απάντησαν ότι δεν έχουν επισκεφθεί κάποιο/α απόαυτά. Ερώτηση 8 Δ «Εάν η απάντησή σας είναι όχι στην πιο πάνω ερώτηση για ποιον/ποιους λόγους δεν έχετε επισκεφθεί κάποιον από τους χώρους αυτούς;» 207

208 Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων απάντησαν άλλο για κάποιους άλλους λόγους δεν επισκέφτηκαν τους αρχαιολογικούς χώρους με ποσοστό 77,78% με 7 άτομα και το μικρότερο ποσοστό των ερωτηθέντων απάντησαν ότι δεν τους αρέσει σαν ιδέα με ποσοστό 22,22% με 2 άτομα. Στο πιο κάτω διάγραμμα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ερώτησης 9:«Ποιο/α από τα παρακάτω Μουσεία της επαρχίας Πάφου γνωρίζετε;» 208

209 Παρατηρούμε το Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Πάφου γνωρίζουν οι περισσότεροι ερωτηθέντες συγκεκριμένα 131 άτομα με ποσοστό 78,92%,και λιγότερο δημοφιλές είναι το Εθνογραφικό Μουσείο με39 άτομα που αντιστοιχεί σε ποσοστό 23,49% να υποστηρίζουν ότι το γνωρίζουν. Το παρακάτω διάγραμμα παρουσιάζει το ποσοστό και τον αριθμό των ερωτηθέντων που έχουν επισκεφθεί ή όχι κάποιο από αυτά είναι υποερωτήματος της ερώτησης 9, Ερώτησης 9Α : «Έχετε επισκεφθεί κάποιο από αυτά;» Διαπιστώνουμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων, έχουν επισκεφθεί κάποιο μουσείο συγκεκριμένα με ποσοστό 97,65% δηλαδή 166 και το μικρότερο ποσοστό 2,35% δηλαδή 4 άτομα, απάντησαν ότι δεν έχουν επισκεφθεί κάποιο από αυτά. Το πιο κάτω διάγραμμα περιλαμβάνει τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερωτήσης 9. Ερώτηση 9 Β «Ποιο/α έχετε επισκεφθεί;» 209

210 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα αυτής της ερώτησης τους περισσότερους επισκέπτες έχει το Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Πάφου με ποσοστό 74,64% δηλαδή 103 άτομα, στην συνέχεια ακολουθεί το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Γεροσκήπου με ποσοστό 60,14% δηλαδή 83 άτομα, ακολουθεί το Μουσείο Ευαγόρα Παλλκαρίδη με 48,55% ποσοστό με 67 άτομα, στην συνεχεία είναι το Βυζαντινό Μουσείο με ποσοστό 35,51% με 49 άτομα, μετά ακολουθεί το Τοπικό Μουσείο Παλαίπαφου με ποσοστό 29,71% με 41 άτομα. Στις τελευταίες θέσεις βρίσκεται το Μουσείο Ψαθοπλεκτικής με ποσοστό 20,29% δηλαδή 28 άτομα, ακολουθεί το Μουσείο Καλαθοπλεκτική Ίνειας με ποσοστό 17,39% δηλαδή 24 άτομα και στην τελευταία θέση είναι το Εθνογραφικό Μουσείο με 14,49% δηλαδή 20 άτομα. Το πιο κάτω διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερώτησης 9, το οποίο αναφέρεται στα άτομα που επισκέφθηκαν κάποιο από τους χώρους, και συγκεκριμένα:ερώτηση 9Γ «Με ποια αφορμή έχετε επισκεφθεί κάποιο/α από αυτά;» 210

211 Παρατηρούμε ότι τα περισσότερα άτομα τα οποία έχουν επισκεφθεί κάποιο/α από τους χώρους, τα έχουν επισκεφθεί με το σχολείο με ποσοστό 64,29% δηλαδή 118 άτομα στην συνέχεια τα έχουν επισκεφθεί με φίλους/συγγενείς με ποσοστό 33,57% δηλαδή 47 άτομα και τέλος το 4,28% δηλαδή 6 άτομα επισκέφθηκε τους χώρους για άλλους λόγους. Το πιο κάτω διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερώτησης 9, το οποίο αναφέρεται στα άτομα που δεν έχουν επισκεφθεί κάποιο από τους χώρους και συγκεκριμένα: Ερώτηση 9Δ «Για ποιον/ποιους λόγους δεν έχετε επισκεφθεί κάποιο από αυτά;» 211

212 Οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες οι οποίοι δεν επισκέφθηκαν κάποιον από τους χώρους αυτούς απάντησαν ότι ο λόγος για τον οποίο δεν έχουν πάει είναι επειδή δεν τους αρέσει σαν ιδέα με ποσοστό 48,48% δηλαδή 16 άτομα, ακολουθεί το ποσοστό 36,36% δηλαδή 12 άτομα τα οποία απάντησαν ότι δεν έχουν ακούσει για αυτά και τέλος το ποσοστό 24,24% δηλαδή 8 άτομα απάντησε ότι δεν έχει επισκεφθεί κάποιο χώρο για άλλους λόγους. Στο ακόλουθο διάγραμμα, αναλύονται τα αποτελέσματα της ερώτησης 10, η οποία αναφέρεται στα Μοναστήρια και τις εκκλησίες της Πάφου.Ερώτηση 10: «Ποια/Ποιες ή Ποιο/Ποια από τις παρακάτω εκκλησίες και μοναστήρια της επαρχίας Πάφου γνωρίζετε;» Με βάση τα αποτελέσματα αυτής της ερώτηση παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό έχει η εκκλησία Άγιοος Γεώργιος με ποσοστό 82,25% δηλαδή 139 άτομα, ακολουθεί η Εκκλησία Θεοσκέπαστη μαζί με την Εκκλησία Αγίας Παρασκευής με ποσοστό 78,70% με 133 άτομα, στην συνέχεια είναι η Μονή Xρυσορρογιάτισσας με ποσοστό 72,78% δηλαδή 123 άτομα με λίγη διαφορά μετά είναι η Μονή Αγίου Νεοφύτου με ποσοστό 72,19% δηλαδή 122 άτομα, ακολουθεί η Ιερά Μητρόπολη Πάφου με 69,82% δηλαδή 118 άτομα μετά είναι η Εκκλησία Αγίας Σολομονής με ποσοστό 66,86% με 113 άτομα, ακλουθεί η Εκκλησία της Παναγίας Χρυσελεούσας με ποσοστό 66,27% δηλαδή 112 άτομα και στο τέλος η Εκκλησία της Παναγίας της Χρυσοπολίτισσας με ποσοστό 54,44% δηλαδή 92 άτομα. Το πιο κάτω διάγραμμα αναλύονται τα αποτελέσματα της ερώτησης 11 «Ποια από τις παρακάτω προσωπικότητες της Πάφου γνωρίζετε;» 212

213 Το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων δήλωσε ότι γνωρίζει τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο με ποσοστό 98,82% δηλαδή 168 άτομα, ακολουθεί με μικρή διαφορά ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης με ποσοστό 95,88% δηλαδή 163 άτομα, στην συνέχεια είναι ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Α με ποσοστό 75,88% δηλαδή 129 άτομα, ακολουθεί ο Κύπρος Νικολαΐδης με ποσοστό 40,59% με 69 άτομα, μετά είναι ο Σπύρος Χαρίτου με ποσοστό 24,71% δηλαδή 42 άτομα και τέλος ο Λοΐζος Φιλίππου με 22,35% δηλαδή 38 άτομα. Το διάγραμμα που ακολουθεί αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης 12: «Ποιο/α φεστιβάλ ή πολιτιστικές εκδηλώσεις θεωρείτε πιο χαρακτηριστικό για τη Πάφο; 213

214 Παρατηρούμε με βάση τα αποτελέσματα των ερωτηθέντων ότι πιο σημαντική εκδήλωση για την Πάφο θεωρούν την Γιορτή του Κατακλυσμού με ποσοστό 13,25% και ακολούθως είναι Η Πανήγυρης της Αγίας Παρασκευής με ποσοστό 9,71% και λιγότερη σημαντική είναι το Αγροτικό Φεστιβάλ Στατού. Το πιο κάτω διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερώτησης 12. Ερώτηση: 13 «Κατά πόσο πιστεύετε ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις συμβάλλουν στην ανάδειξη του τόπου;» 214

215 Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων πιστεύει ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις συμβάλλουν πάρα πολύ στην ανάδειξη του τόπου με ποσοστό 37,65% δηλαδή 64, και το μικρότερο ποσοστό πιστεύει ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις δεν συμβάλλουν καθόλου στην ανάδειξη του τόπου με ποσοστό 4,12% δηλαδή 7 άτομα. Το 35,29% δηλαδή 60 άτομα πιστεύουν ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις συμβάλλουν πολύ. Το 17,06% δηλαδή 29 άτομα πιστεύουν ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις συμβάλλουν αρκετά Το 5,88% δηλαδή 10 άτομα πιστεύουν ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις συμβάλλουν λίγο Το διάγραμμα που ακολουθεί αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης 14: «Ποιους ομίλους της Πάφου γνωρίζετε» Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό 79,39% δηλαδή 131 άτομα γνωρίζουν τον Οργανισμό Νεολαίας και το μικρότερο ποσοστό 35,76% δηλαδή 59 άτομα γνωρίζουν τον όμιλο Αρχαιολογίας. Το 73,33% δηλαδή 121 άτομα γνωρίζουν την Αθλητική Ένωση Πάφου και το 65,45% δηλαδή 108 άτομα γνωρίζουν το Λαογραφικό Όμιλο. Το ακόλουθο διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης 15: «Ποιους παραδοσιακούς χορούς γνωρίζετε;» 215

216 Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό 95,21% με 159 άτομα γνωρίζουν το χορό Ζεϊμπέκικος, ακολουθεί ο χορός Συρτός με ποσοστό 73,05% δηλαδή 122 άτομα, μετά με 53,89% δηλαδή 90 άτομα είναι ο χορός του Αντρογύνου. Το ποσοστό 51,50% δηλαδή 86 άτομα γνωρίζουν το χορό Δρεπάνιν. Το ποσοστό 49,10% δηλαδή 82 άτομα γνωρίζουν το χορό Τατσά. το ποσοστό 45,51% δηλαδή 76 άτομα γνωρίζει το χορό Καρτσιλαμάς.Το ποσοστό 25,15% δηλαδή 42 άτομα γνωρίζουν το χορό Αραπίες της Καντήλας, και το μικρότερο ποσοστό 19,16% δηλαδή 32 άτομα γνωρίζουν το χορό Μασίερι ή Τσακί. Το ακόλουθο διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης 16: «Γνωρίζετε την παραδοσιακή ενδυμασία <<παφίτικη γυναικεία σογιά>>;» 216

217 Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό με 70,00% δηλαδή 119 άτομα γνωρίζουν τη παραδοσιακή ενδυμασία <<παφίτικη γυναικεία σογιά>> και το ποσοστό 30,00% δηλαδή 51 άτομα δεν γνωρίζουν. Το ακόλουθο διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης17: «Γνωρίζετε την παραδοσιακή ενδυμασία <<παφίτικη ανδρική βράκα>>»; 217

218 Παρατηρούμε το μεγαλύτερο ποσοστό με 92,94% δηλαδή 158 άτομα γνωρίζουν την «παφίτικη ανδρική βράκα» και το μικρότερο ποσοστό 7,06% δηλαδή δεν γνωρίζουν. Το ακόλουθο διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης 18: «Έχετε δει ποτέ παραδοσιακή κατοικία σε χωριό της Πάφου με <<κατώι>> και <<ανώι>>;» Παρατηρούμε το μεγαλύτερο ποσοστό 85,53% δηλαδή 142 άτομα έχει δει παραδοσιακή κατοικία σε χωρίο της Πάφου ενώ το μικρότερο ποσοστό δεν έχει δει με ποσοστό 16,47% δηλαδή 28 άτομα. Το ακόλουθο διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης 19: «ΑκούτεΠαραδοσιακά τραγούδια Τσαττιστά;» 218

219 Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό είναι 28,82% δηλαδή 49 άτομα όπου ακούνε Λίγο παραδοσιακά τραγούδια και το μικρότερο ποσοστό είναι 10,00% δηλαδή 17 άτομα όπου δεν ακούνε καθόλου παραδοσιακά τραγούδια. Το ποσοστό 20,59% δηλαδή 35 άτομα όπου όπου ακούνε και πάρα πολύ άλλα και Αρκετά παραδοσιακά τραγούδια, το ποσοστό 20,00% ακούνε Πολύ παραδοσιακά τραγούδια Το πιο κάτω διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα του ερωτήματος 20: «Πόσο συχνά καταναλώνετε παραδοσιακά εδέσματα-προϊόντα». Τα παραδοσιακά εδέσματα με την περισσότερη κατανάλωση είναι το χαλλούμι, με ποσοστό 10,06%, με πικρότερο ποσοστό καταναλώνονται το λουκούμι Γεροσκήπου. Το κατιμέρι καταναλώνεται με ποσοστό 9,37%. Το γλυκό του κουταλιού καταναλώνεται με ποσοστό 8,72%. Το παφίτικο λουκάνικο καταναλώνεται με ποσοστό 8,70%. Οι κούπες καταναλώνονται με ποσοστό 8,67%. Τα ξεροτίανα καταναλώνονται με ποσοστό 8,64%. Η Τζαμαρέλλα καταναλώνεται με ποσοστό 8,15%. 219

220 Ο σουτζιούκος καταναλώνεται με ποσοστό 8,05%. Η παφίτικη πίσσα καταναλώνεται με ποσοστό7,74%. Ο παλουζές καταναλώνεται με ποσοστό 7,56%. Το ρέσι καταναλώνεται με ποσοστό 7,25%. Το πιο κάτω διάγραμμα περιγράφει τα αποτελέσματα της ερώτησης 21: «Πόσο συχνά μαγειρεύετε στο σπίτι σας παραδοσιακά προϊόντα;» Συμφώνα με τα αποτελέσματα της έρευνας παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό 31,76% δηλαδή 54 άτομα μαγειρεύει Συχνά παραδοσιακά φαγητά και το μικρότερο ποσοστό 4,71% δηλαδή 8 άτομα δεν μαγειρεύει Καθόλου. Το ποσοστό 29,41% δηλαδή 50 άτομα μαγειρεύει Συχνά. Το ποσοστό 20,00% δηλαδή 34 άτομα μαγειρεύει Αρκετά και το ποσοστό 14,12% δηλαδή 24 άτομα μαγειρεύει Σπάνια. Το ακόλουθο διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης 22: «Πιστεύετε ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί;» 220

221 Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό με 94,71% δηλαδή 161 άτομα πιστεύει ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί και το ποσοστό 5,29% δηλαδή 9 άτομα πιστεύει ότι δεν πρέπει να διατηρηθεί η παραδοσιακή διατροφή. Το ακόλουθο διάγραμμα παρουσιάζει τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερώτησης 22 και συγκεκριμένα αφορά τα άτομα τα οποία απάντησαν ΝΑΙ στην ερώτηση 22. Ερώτηση: 22 Α «Γιατί πιστεύετε ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί;» 221

222 Παρατηρούμε ότι οι σημαντικότεροι λόγοι για τους οποίους οφείλει να διατηρηθεί η παραδοσιακή διατροφή είναι η ωφέλεια στην Διατήρηση της Πολιτισμικής Κληρονομίας με ποσοστό 62,96%, η ενίσχυση της τοπικής αγοράς με ποσοστό 31,48%, Στην συνέχεια λιγότερο σημαντικοί είναι με ποσοστό 27,78% κάνει καλό στη υγεία, το 25,93% για την ανάπτυξη του τουρισμού, το 18,52% μαγειρεύεται εύκολα και τελευταίος λόγος για να διατηρηθεί η παραδοσιακή διατροφή είναι πιο οικονομική με ποσοστό 16,67% και για άλλους λόγους με 0,61% Το ακόλουθο διάγραμμα αναλύει τις απαντήσεις των ατόμων των οποίων απάντησαν ΟΧΙ στο υποερώτημα της ερώτησης 22. Ερώτηση: 22Β : «Δεν πρέπει να διατηρηθεί η παραδοσιακή διατροφή;» 222

223 Παρατηρούμε ότι οι σημαντικότεροι λόγοι για τους οποίους δεν πρέπει να διατηρηθεί η παραδοσιακή διατροφή είναι με βάση τις απαντήσεις των ερωτηθέντων είναι με ίσο ποσοστό 30,00% τα παραδοσιακά τρόφιμα έχουν μεγαλύτερο κόστος και για άλλους λόγους. Ακολουθεί η απάντηση είναι εξίσου υγιεινά με τα άλλα με ποσοστό 20,00% και στο τέλος με 10,00% είναι: δεν απαιτούν μέσο ανάδειξης, δεν απαιτούν μέσο προσέλκυσης τουριστών και είναι δυσκολότερα στο μαγείρεμα. Το ακόλουθο διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης 23 «Ποια ήθη και έθιμα διατηρείτε μέχρι σήμερα;» 223

224 Με βάση τις απαντήσεις των ερωτηθέντων παρατηρούμε ότι το 89,29% δηλαδή 150 άτομα διατηρεί το έθιμο την λαμπρατζιά στην εκκλησία με κούζαλο, ακολουθεί με 86,90% δηλαδή 146 άτομα όπου τα Φώτα λένε την φράση καλημέρα τζιαί τα φώτα τζιαί την πλουμιστίραν πρώτα, το ποσοστό 75,60% δηλαδή 127 άτομα διατηρούν το έθιμο την Καθαρά Δευτέρα πηγαίνουν σε χωράφια να τρώνε, το ποσοστό 71,43% δηλαδή 120 άτομα ρίχνουν φύλλα ελιάς σο τζάκι την Παραμονή της Πρωτοχρονιάς, και τέλος το 57,74% δηλαδή 97 άτομα τις Σήκωσες ντύνονται μασκαράδες και πηγαίνουν στα σπίτια. 224