ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ. Τοπική Ιστορία ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ Τοπική Ιστορία ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ

2

3 Συγγραφέας Ιωσήφ Φραγκούλης Υπεύθυνος διαμόρφωσης επιστημονικών προδιαγραφών του εκπαιδευτικού υλικού Αργύρης Κυρίδης ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Επιστημονικός Υπεύθυνος για τις εκπαιδευτικές προδιαγραφές του υλικού Αλέξης Κόκκος Αναπληρωτής Επιστημονικός Υπεύθυνος Μάνος Παυλάκης Επιμέλεια Κειμένων Έφη Κωσταρά Το παρόν δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του υποέργου 8 με τίτλο «Συγγραφή και αξιολόγηση και αξιοποίηση υφιστάμενων εκπαιδευτικών υλικών προγραμμάτων εθνικής και τοπικής εμβέλειας» των πράξεων «Κέντρα Δια Βίου Μάθησης-Προγράμματα Εθνικής Εμβέλειας & Προγράμματα Τοπικής Εμβέλειας ΑΠ7» και «Κέντρα Δια Βίου Μάθησης-Προγράμματα Εθνικής Εμβέλειας & Προγράμματα Τοπικής Εμβέλειας ΑΠ8» οι οποίες έχουν ενταχθεί στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» (ΕΠΕΔΒΜ) του ΕΣΠΑ ( ), Άξονας Προτεραιότητας 7: «Ενίσχυση της Δια Βίου Εκπαίδευσης Ενήλικων στις 8 Περιφέρειες Σύγκλισης» με κωδικό MIS και Άξονας Προτεραιότητας 8: «Ενίσχυση της δια βίου εκπαίδευσης ενηλίκων στις 3 Περιφέρειες σταδιακής εξόδου» με κωδικό MIS και οι οποίες συγχρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο - ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους, μέσω του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων.

4

5 Περιεχόμενα Σκοπός... 3 Προσδοκώμενα Αποτελέσματα... 3 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις Ορισμός και διαστάσεις της τοπικής ιστορίας Η έννοια του τόπου Η έννοια της κοινότητας Η έννοια της ιστορίας Ιστορικός χρόνος Τοπική Ιστορία Τοπική ιστορία και σύγχρονη κοινωνία Η συμβολή της τοπικής ιστορίας στη διαμόρφωση εθνικής και ευρωπαϊκής ταυτότητας των πολιτών Η συμβολή της τοπικής ιστορίας στη διαμόρφωση υπεύθυνων πολιτών Μεθοδολογικές προσεγγίσεις της τοπικής ιστορίας Η τοπική ιστορία ως δυναμική διαδικασία μάθησης Η αξιοποίηση των πηγών στη μελέτη θεμάτων τοπικής ιστορίας Η αξιοποίηση της μεθόδου project στην τοπική ιστορία Ορισμός της μεθόδου project Θεωρητικές αφετηρίες Σχεδιασμός προγράμματος τοπικής ιστορίας Βήματα σχεδιασμού προγράμματος τοπικής ιστορίας Παράδειγμα σχεδιασμού προγράμματος τοπικής ιστορίας ΘΕΜΑ ΜΕΛΕΤΗΣ «ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ» Στόχοι του προγράμματος Η αξιοποίηση της τέχνης στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας Η αξιοποίηση της τέχνης στην εκπαίδευση Η αξιοποίηση της τέχνης στην τοπική ιστορία Το μοντέλο ανάλυσης έργων τέχνης του Perkins Παράδειγμα αξιοποίησης έργου τέχνης Σύνοψη Παράρτημα

6 Απάντηση Δραστηριότητας Ενδεικτικό εκπαιδευτικό υλικό για την υλοποίηση προγράμματος τοπικής ιστορίας με θέμα «Το λιμάνι της Πάτρας» Βιβλιογραφία Οδηγός για περαιτέρω μελέτη

7 Σκοπός Σκοπός αυτής της ενότητας είναι η κατανόηση εννοιών που σχετίζονται με το πεδίο της τοπικής ιστορίας, όπως του τόπου, της κοινότητας, της γενικής ιστορίας και του ιστορικού χρόνου. Επίσης, επιδιώκεται η κατανόηση της τοπικής ιστορίας ως δυναμικής διαδικασίας μάθησης, καθώς και των μεθοδολογικών προσεγγίσεων επεξεργασίας των θεμάτων της, μέσα από ενεργητική και βιωματική συμμετοχή των εκπαιδευoμένων. Επιπρόσθετα, επιδιώκεται η εξοικείωση των εκπαιδευομένων με θέματα που αφορούν στο σχεδιασμό, στην υλοποίηση και στην αξιολόγηση προγραμμάτων τοπικής ιστορίας, καθώς και στην αξιοποίηση καινοτόμων εκπαιδευτικών πρακτικών, όπως της χρήσης έργων τέχνης, στην προσέγγιση αυτών των θεμάτων. Προσδοκώμενα Αποτελέσματα Ολοκληρώνοντας τη μελέτη της ενότητας αυτής, οι εκπαιδευόμενοι θα είναι σε θέση να: περιγράφουν την έννοια του τόπου σε σχέση με τις επιμέρους διαστάσεις της, κατανοούν την έννοια της κοινότητας, κατανοούν τη σύνδεση της τοπικής ιστορίας με τη γενική ιστορία, κατανοούν την έννοια του ιστορικού χρόνου, περιγράφουν το περιεχόμενο της τοπικής ιστορίας, αναγνωρίζουν τη συμβολή της τοπικής ιστορίας στη διαμόρφωση εθνικής και ευρωπαϊκής ταυτότητας των πολιτών, αναγνωρίζουν τη συμβολή της τοπικής ιστορίας στη διαμόρφωση υπεύθυνων και ενεργών πολιτών, αναγνωρίζουν τις ιδιαίτερες μεθοδολογικές προσεγγίσεις των θεμάτων της τοπικής ιστορίας, αναγνωρίζουν τις βασικές πηγές άντλησης πληροφοριών για την προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας, αξιοποιούν αποτελεσματικά τη μέθοδο στο σχεδιασμό και στην υλοποίηση προγραμμάτων τοπικής ιστορίας, αξιοποιούν καινοτόμες πρακτικές στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας. 3

8 Λέξεις Κλειδιά - Τόπος - Κοινότητα - Γενική Ιστορία - Ιστορικός Χρόνος - Τοπική Ιστορία - Εθνική ταυτότητα - Υπεύθυνοι ενεργοί πολίτες - Διεπιστημονική προσέγγιση - Μέθοδος Project - Αξιοποίηση έργων τέχνης Εισαγωγικές Παρατηρήσεις Στην ενότητα αυτή επιχειρείται η προσέγγιση του πεδίου της τοπικής ιστορίας ως επιμέρους κλάδου της Γενικής Ιστορίας. Στην πρώτη ενότητα δίνεται ο ορισμός και παρουσιάζονται οι επιμέρους διαστάσεις του πεδίου της τοπικής ιστορίας. Ειδικότερα, περιγράφεται και αναλύεται η έννοια του τόπου, της κοινότητας, της ιστορίας και του ιστορικού χρόνου. Στη δεύτερη ενότητα αναφέρονται οι λόγοι που καθιστούν την τοπική ιστορία ως δυναμική διαδικασία μάθησης και περιγράφεται η μέθοδος project ως βασική μέθοδος προσέγγισης θεμάτων τοπικής ιστορίας καθώς στο πλαίσιο αξιοποίησής της εξασφαλίζεται σε σημαντικό βαθμό η ενεργητική συμμετοχή των εκπαιδευομένων στη μαθησιακή διαδικασία. Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζεται η διαδικασία σχεδιασμού, υλοποίησης και αξιολόγησης προγραμμάτων τοπικής ιστορίας, ενώ παράλληλα παρουσιάζονται καινοτόμες εκπαιδευτικές πρακτικές στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας μέσα από την αξιοποίηση έργων τέχνης. Η μελέτη της συγκεκριμένης Ενότητας δεν προϋποθέτει προηγούμενες γνώσεις σχετικά με το αντικείμενο της τοπικής ιστορίας. Ωστόσο θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τους εκπαιδευόμενους να εξοικειωθούν με βασικές έννοιες του αντικειμένου, όπως αυτές περιγράφονται στη συνέχεια. Επίσης, είναι σημαντικό να αξιοποιηθούν προϋπάρχουσες εμπειρίες των εκπαιδευομένων. Γι αυτό το λόγο δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην πραγματοποίηση από πλευράς των εκπαιδευομένων των σχετικών δραστηριοτήτων και ασκήσεων, οι οποίες περιλαμβάνονται στην Ενότητα. 4

9 1. Ορισμός και διαστάσεις της τοπικής ιστορίας 1.1. Η έννοια του τόπου Δραστηριότητα 1 Πριν προχωρήσετε στη μελέτη της υποενότητας μπορείτε να διατυπώσετε ένα σύντομο ορισμό σχετικά με την έννοια του τόπου. Η λέξη τόπος έχει μια σαφή γεωπολιτική σημασία. Στην καθομιλουμένη χρησιμοποιείται για να δηλώσει μια έκταση γης ακαθόριστου μεγέθους, ως συνώνυμο των λέξεων χώρος, θέση ή μέρος. Ευρύτερα τόπος μπορεί να είναι η διοικητική περιφέρεια (νομός, επαρχία, δήμος) ή μια γεωγραφική ενότητα, συνήθως γύρω από ένα ορισμένο σημείο αναφοράς (τα χωριά της Επαρχίας Σητείας). Σπάνια (ιδίως στη λογοτεχνία) η λέξη τόπος χρησιμοποιείται ως υποκατάστατο της λέξης κράτος σε αντιδιαστολή με εκείνον κάποιου άλλου ή κάποιων άλλων. Δραστηριότητα 2 Με βάση τον προαναφερόμενο ορισμό της έννοιας του τόπου, αναφέρετε τη διοικητική περιφέρεια και τη γεωγραφική ενότητα της περιοχής στην οποία βρίσκεστε. Η λέξη τόπος, σε μια πρώτη ανάλυση, φαίνεται να δηλώνει ότι για τον ορισμό της περιοχής μελέτης λαμβάνονται υπόψη τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά ή τα χαρακτηριστικά του τοπίου. Αυτό ως ένα βαθμό είναι κατανοητό, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι οι αντιλήψεις των ανθρώπων για το χώρο τους διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή και ανά χρονική περίοδο και, επομένως, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με ακρίβεια τη χρήση του χώρου καθώς και τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές 5

10 διασυνδέσεις των οικιστικών μονάδων που περικλείει, τουλάχιστον πριν τον ερευνήσουμε διεξοδικά (Bintliff & Snodgrass,1985). Ένας σύγχρονος κλάδος της αρχαιολογίας, η αρχαιολογία του τοπίου, ξεκινά την έρευνα του παρελθόντος από το τοπίο για να καταλήξει στη μελέτη των θέσεων, τη χρονολόγησή τους και τον καθορισμό των μεταξύ τους σχέσεων. Ξεφεύγοντας από τις συμβατικές μεθοδολογίες της παραδοσιακής αρχαιολογίας, η αρχαιολογία του τοπίου δεν περιορίζεται στα ευρήματα μιας ανασκαφής, αλλά μελετά όλο το χώρο που έλαβε κατά το παρελθόν χώρα η ανθρώπινη δράση (κατοίκηση, γεωργία, κτηνοτροφία, κυνήγι, εμπόριο) δηλαδή το τοπίο (Παπαγιαννόπουλος κ.ά.,1999). Θέματα όπως η ιστορία της υπαίθρου, η εγκατάσταση των κατοίκων, οι πληθυσμιακές μεταβολές, η αγροτική οικονομία, οι επιπτώσεις του κλίματος κτλ. καθορίζουν τις επιλογές των ανθρώπων που ζουν σε μια κοινωνία και εξετάζονται για να διαμορφωθεί ένα ολοκληρωμένο προφίλ αυτής της κοινότητας (Φραγκούλης &Φραντζή, 2010:12). Δραστηριότητα 3 Προτείνεται να αναζητήσετε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας από το οικογενειακό ή το ευρύτερο κοινωνικό σας περιβάλλον και να τους ζητήσετε να σας αναφέρουν στοιχεία σχετικά με την οικονομική και κοινωνική δραστηριότητά τους στην περιοχή σας (πχ. πότε εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, ποιες ήταν οι κύριες ασχολίες τους κτλ). Στο πλαίσιο υιοθέτησης της αντίληψης ότι το τοπίο αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη διαμόρφωση της ιστορίας, συχνά παραβλέπεται το αξίωμα ότι κανένας τόπος δεν αποτελεί κλειστό σύνολο και έτσι οι «μεγάλες» ιστορικές αλλαγές έχουν την αφετηρία τους στη μεταβολή ορισμένων παραμέτρων του ιστορικού γίγνεσθαι σε τοπικό επίπεδο (Παπαγιαννόπουλος, κ.ά.1999: 12). 6

11 Δραστηριότητα 4 Έχοντας ολοκληρώσει την προσέγγιση της έννοιας του τόπου μπορείτε να ανατρέξετε στην απάντηση που δώσατε στο πλαίσιο της δραστηριότητας 1. Μελετήστε την προσεκτικά και συμπληρώστε την Η έννοια της κοινότητας Δραστηριότητα 5 Προτείνεται να εργαστείτε ομαδικά (4-5 άτομα ανά ομάδα) και να διατυπώσετε έναν ορισμό για την έννοια της κοινότητας. Στη συνέχεια παρουσιάστε τον ορισμό σας στην ολομέλεια. Σύμφωνα με τον (Finberg, 1952) «.ο τοπικός ιστορικός καλείται στο πλαίσιο του έργου του να αναπαραστήσει στο νου και να απεικονίσει για τους αναγνώστες του τη Γέννηση, την Άνοδο, την Παρακμή και την Πτώση μιας τοπικής κοινότητας.». Ο όρος «τοπική κοινότητα» είναι ασαφής τόσο ως προς την έκταση που εννοείται κάτω από τον όρο «τοπική» όσο και ως προς την ποιότητα των σχέσεων (πολιτιστική ταυτότητα, ομαδοποιήσεις, συγκρούσεις κτλ) που χαρακτηρίζουν το σύνολο των μελών της. Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι ο όρος «κοινότητα» είναι θεμελιώδης για την τοπική ιστορία. Γενικά ή ειδικά θέματα τοπικής ιστορίας εξετάζονται στο σύνολο των λειτουργιών μιας κοινότητας. Απαραίτητη σε αυτό το σημείο είναι η διευκρίνιση του όρου της τοπικής ιστορίας. 7

12 Στην καθημερινή γλώσσα, η λέξη χρησιμοποιείται για να δηλώσει τον πρώτο βαθμό Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Υπό αυτή την έννοια, η κοινότητα έχει συγκεκριμένα όρια, βάσει των ιδιοκτησιών των κατοίκων ενός χωριού και των συνοικισμών του αλλά και φυσικά όρια (ποτάμια, χαράδρες, λόφοι ) που σηματοδοτούν τη μέγιστη έκταση που μπορούν να καταλάβουν οι δραστηριότητες των κατοίκων των οικιστικών μονάδων. Αντιστρόφως, ο πληθυσμός μιας τέτοιας μονάδας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη διαθέσιμη έκταση. Η έκταση που καταλαμβάνουν οι δραστηριότητες των κατοίκων μιας οικιστικής μονάδας λέγεται ζωτικός χώρος. Στην παραδοσιακή της έννοια, η λέξη κοινότητα δηλώνει μια μικρή κοινωνία ανθρώπων, τις σχέσεις μεταξύ των μελών της και το χώρο στον οποίο κατοικούν. Εννοιολογικά κοντινή είναι και η χρήση της λέξης κοινότητα ως μια ανθρώπινη ομάδα με ορισμένους δεσμούς, όπως η κοινότητα του σχολείου. Χρησιμοποιούμε τον όρο «κοινότητα» ή «μαθητική κοινότητα» για να δηλώσουμε την κοινωνία των μαθητών, σε διάκριση από εκείνη των εκπαιδευτικών ή των γονέων, που έχει το δικαίωμα να εκλέγει τους δικούς της αντιπροσώπους και να συμμετέχει στις αποφάσεις που την αφορούν. Στη σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης, η έννοια της κοινότητας έχει διευρυνθεί, χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει ευρύτερους σχηματισμούς ή ενώσεις (πχ. Ευρωπαϊκή Ένωση, Παγκόσμια Κοινότητα) και συνδέεται με την ιδέα της προσέγγισης των λαών, της διαπολιτισμικής επικοινωνίας, της ειρηνικής συνύπαρξης των ατόμων και των πολιτισμών. Δραστηριότητα 6 Μπορείτε εδώ να αναφέρετε ονόματα παλαιότερων κοινοτήτων της περιοχής σας (κοινοτήτων που υπήρχαν πριν την ίδρυση των Καποδιστριακών Δήμων) όπου φυσικά σημεία όπως ποτάμια, χαράδρες, λόφοι κτλ σηματοδότησαν την έκτασή τους. 8

13 Λόγω της διεύρυνσης του όρου στη σημερινή εποχή αλλά και καθώς η περιοχή της κοινότητας, όπως νοείται στην παραδοσιακή της έννοια, θεωρείται πολύ μικρή για να περιέχει μια ευδιάκριτη, συνεχώς μαρτυρούμενη ιστορική πορεία, προτείνεται η διεύρυνση του ερευνητικού ορίζοντα στο επίπεδο της πόλης, του τοπίου, ή της περιφέρειας. Ο Phythian- Adams (1991) διευκρινίζει ότι σε μια «περιφέρεια» οι πόλεις, το εμπόριο, η βιομηχανία μπορούν να συσχετιστούν με τις ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως για παράδειγμα τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τις επικοινωνίες και να αποτελέσουν ένα δυναμικό σύνολο. Η «περιφέρεια» βοηθά στο να επεκταθεί το αντικείμενο της τοπικής ιστορίας από μεμονωμένες γεωγραφικά, πληθυσμιακά ή οικονομικά κοινότητες σε ευρύτερο σύνολο κοινοτήτων (Παπαγιαννόπουλος κ.ά.,1999). Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρουμε πως η σύγχρονη έρευνα στο πεδίο της τοπικής ιστορίας έχει στρέψει το ενδιαφέρον της στην εσωτερική δομή της τοπικής κοινωνίας, στους διάφορους τύπους κοινότητας που συνυπάρχουν. Γίνεται, λοιπόν, μια μεταφορά του κέντρου βάρους από το χώρο στον άνθρωπο και τις ανθρώπινες σχέσεις (Φραντζή & Φραγκούλης, 2010:13). Δραστηριότητα 7 Καλείστε να εργαστείτε ομαδικά (4-5 άτομα ανά ομάδα) και να διατυπώσετε παραδείγματα ανθρώπινων συνόλων- ομάδων οι οποίες αποτελούν κοινότητα Η έννοια της ιστορίας Για να γίνει αντιληπτός ο όρος «τοπική ιστορία» πρέπει να εξεταστεί σε συνδυασμό με την ιστορία και κυρίως με τα νεότερα ιστορικά ρεύματα. Κυρίαρχη ανάμεσα σε αυτά είναι η νέα ή συνολική ιστορία, που οφείλει πολλά στην ανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών το 19 ο αιώνα και σε θεωρητικούς όπως ο Karl Marx, o Emilie Durkheim και ο Max Weber. Η νέα ή συνολική ιστορία αναπτύχθηκε στο περιβάλλον του επιστημονικού περιοδικού Annales (ιδρύθηκε από τους Lucien Fabvres και Marc Bloch το 1929). 9

14 Κεντρικός στόχος της «σχολής» αυτής είναι η εξέταση φαινόμενων μακράς διάρκειας, που παρουσιάζουν αντοχή στο χρόνο και ασκούν καθοριστική επίδραση στην εξέλιξη της ιστορίας ( Φραγκούλης &Φραντζή,2010:13-14). Δραστηριότητα 8 «Η ιστορική επιστήμη στην προσπάθειά της για ανάδειξη της ιστορικής αλήθειας αξιοποιεί στοιχεία και πηγές από άλλους επιστημονικούς χώρους». Καλείστε να εργαστείτε ομαδικά (4-5 άτομα ανά ομάδα) και να σχολιάσετε την παραπάνω φράση. Οι επιμέρους διακρίσεις της (όπως γενική, εθνική ή τοπική ιστορία) απορρέουν από την οπτική γωνία θεώρησης του γνωστικού αντικειμένου και της ιστορικής πραγματικότητας, καθώς τα γεγονότα περιγράφονται, αναλύονται και αξιολογούνται από τον ερευνητή με βάση την οπτική γωνία από την οποία ενδιαφέρεται να τα προσεγγίσει (Ασωνίτης&Παππάς,2006: 12-13). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η τοπική ιστορία αποτελεί ιδιαίτερο τρόπο προσέγγισης του ανθρώπινου παρελθόντος από την άποψη της κλίμακας, καθώς ο χώρος αναφοράς της τοποθετείται μεταξύ της γενικής ιστορίας και της οικογενειακής ή της βιογραφίας. Το ενδιαφέρον της τοπικής ιστορίας εστιάζεται λοιπόν σε έναν περιορισμένο χώρο αναφοράς και η προσοχή της στρέφεται κυρίως σε μικρές κοινωνικές ομάδες. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε την θέση ότι πρόκειται για μια μικροϊστορία 1 και ότι για να αξιοποιηθούν τα πορίσματά της, χρειάζεται να ενταχθούν στη μακροϊστορία, δηλαδή στη γενική ιστορία. 1 Ο όρος καθιερώθηκε μετά το 1980 και προέκυψε από τη δημιουργική σχέση ανάμεσα στην ιστορική επιστήμη και την ιστορική ανθρωπολογία. Σύμφωνα με τον ορισμό του Winfried Schulze «μικροϊστορία είναι η λεπτομερειακή και ευρεία ανάλυση ενός επιμέρους ιστορικού θέματος, που σχετίζεται με κάποιο ιστορικό γεγονός ή με κάποια ιδιαίτερη περίοδο μιας ιστορικής κοινωνίας» (Βαϊνά,1997:73-75). 10

15 Δραστηριότητα 9 Ανασύρετε από τη μνήμη σας ένα ιστορικό γεγονός το οποίο έλαβε χώρα στην περιοχή σας. Με ποιο τρόπο συνδέεται το γεγονός αυτό με την εθνική ιστορία. Διατυπώστε την απάντησή σας σε κείμενο έκτασης λέξεων Ιστορικός χρόνος Εικόνα 1: Σκάλα του ιστορικού χρόνου 11

16 Δραστηριότητα 10 Τι σας έρχεται στο νου όταν ακούτε την έννοια ιστορικός χρόνος; Καταγράψτε τις απόψεις σας στο πλαίσιο που ακολουθεί. Δραστηριότητα 11 Επιλέξτε ένα θέμα τοπικής ιστορίας και αποτυπώστε την εξέλιξή του στο πέρασμα των χρόνων, αξιοποιώντας κατάλληλα τη σκάλα του ιστορικού χρόνου της εικόνας 1. Η μελέτη της ιστορίας δεν αφορά μόνο στην εξέταση του παρελθόντος. Το παρελθόν βέβαια δίνει πολλές αφορμές για να μελετήσει κανείς την ιστορία του τόπου του. Σημείο αναφοράς δεν είναι τα περασμένα αλλά το παρόν, αφού σε αυτό στεκόμαστε για να προσεγγίσουμε το παρελθόν. Ακόμα και όταν μιλάμε για περασμένα γεγονότα, η αξία τους έγκειται στη σύγκριση με το σήμερα και τη γνώση που έχουμε για τις δεδομένες συνθήκες στις οποίες ζούμε. Ξεκινώντας από το παρόν πηγαίνουμε στο παρελθόν και ως φορείς του παρόντος χρόνου καθώς και των προσδοκιών μας για το μέλλον, περιγράφουμε, κρίνουμε και ερμηνεύουμε την ιστορία (Παπαγιαννόπουλος, κ.ά.,1999:16). Αντίθετα με όσα εφάρμοζαν παλαιότεροι ιστορικοί, οι οποίοι σταματούσαν τη διήγηση των γεγονότων αρκετά χρόνια πριν την εποχή τους, οι σύγχρονοι ιστορικοί προχωρούν την εξιστόρηση των γεγονότων μέχρι το σήμερα, συμπεριλαμβάνοντας σε αυτή και τις μελλοντικές προοπτικές. Στη σύγχρονη προσέγγιση της ιστορικής πραγματικότητας, η έννοια του χρόνου προσεγγίζεται και στις τρεις διαστάσεις της: στο παρελθόν, στο παρόν 12

17 και στο μέλλον, θεωρώντας ότι τα τρία αυτά επίπεδα είναι ισοδύναμα και ισοβαρή, αλληλένδετα και αναπόσπαστα στην ερμηνεία της ιστορίας ενός τόπου (Friedman,1992). Δραστηριότητα 12 Αναφέρετε ένα ιστορικό γεγονός το οποίο έλαβε χώρα στην περιοχή σας. Στη συνέχεια σκεφθείτε με ποιον/ους τρόπο/ους το γεγονός αυτό επηρεάζει το παρόν και ίσως και το μέλλον της περιοχής σας. Δραστηριότητα 13 Έχοντας ολοκληρώσει την προσέγγιση της έννοιας του ιστορικού χρόνου ανατρέξτε στην απάντηση που δώσατε στο πλαίσιο της δραστηριότητας 7, μελετήστε την προσεκτικά, και συμπληρώστε την. 13

18 1.5. Τοπική Ιστορία Δραστηριότητα 14 Προτείνεται να εργαστείτε ομαδικά (4-5 άτομα ανά ομάδα) και να διατυπώσετε έναν ορισμό για την τοπική ιστορία. Τη δική μας απάντηση θα τη βρείτε στη συνέχεια της μελέτης σας. Θέλοντας να διατυπώσουμε έναν ορισμό για την τοπική ιστορία θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η τοπική ιστορία εξετάζει: 1) την Ιστορία μιας μικρής περιοχής που η έκτασή της καθορίζεται με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοπίου της. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ορατά, όταν τα παραβάλλουμε με τα χαρακτηριστικά των άμεσα γειτονικών περιοχών της τα οποία ασκούν ορατή επίδραση στη ζωή των κατοίκων της, 2) την Ιστορία μιας μικρής κοινωνίας ανθρώπων οι οποίοι κατοικούν σε μια γεωγραφική περιοχή και έχουν κοινές μνήμες, παραστάσεις και συνήθειες εμφανώς διακριτές από εκείνες των κατοίκων γειτονικών περιοχών, 3) την Ιστορία των γεγονότων και των προσώπων που σχετίζονται με τη μικρή αυτή περιοχή, τα οποία επηρέασαν σε σημαντικό βαθμό την ιστορική της εξέλιξη, 4) την Ιστορία όλων των καταλοίπων της ανθρώπινης δραστηριότητας που βρίσκονται σε μια συγκεκριμένη περιοχή, τα οποία είναι ορατά από τα μέλη μιας κοινότητας ανθρώπων που κατοικεί εκεί, ανεξάρτητα από το αν οι άνθρωποι αυτοί έχουν άμεση σχέση συγγένειας ή καταγωγής ή κοινής διαμονής με αυτούς που τα δημιούργησαν (Παπαγιανόπουλος κ.ά.,1999: 17 Φραγκούλης & Φραντζή,2010:15). Δραστηριότητα 15 Μπορείτε να διατυπώσετε πέντε ενδεικτικά θέματα τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης της τοπικής ιστορίας; 14

19 1.6. Τοπική ιστορία και σύγχρονη κοινωνία Η συμβολή της τοπικής ιστορίας στη διαμόρφωση εθνικής και ευρωπαϊκής ταυτότητας των πολιτών Στη σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης, της Ενωμένης Ευρώπης και της πολυπολιτισμικότητας, η τοπική ιστορία αποτελεί για το σημερινό πολίτη όχι μόνο έναν τρόπο διαμόρφωσης ιστορικής και εθνικής συνείδησης αλλά και έναν από τους άξονες διαμόρφωσης μιας νέας ταυτότητας, η οποία συνδυάζει τα παλιά με τα καινούρια στοιχεία. Η τοπική ιστορία αποτελεί ένα μέσο άμυνας ενάντια στην πολιτισμική αλλοτρίωση αλλά και έναν τρόπο ανάπτυξης της εκτίμησης και αποδοχής της διαφορετικότητας (Ασωνίτης & Παππάς,2006). H τοπική ιστορία, ιδιαίτερα λόγω της αμεσότητας των πηγών της προσφέρει τη δυνατότητα σύνδεσης του ιστορικού ορίζοντα των εκπαιδευομένων σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο- με την ίδια τους τη ζωή. Η ιστορία γίνεται σύγχρονη, αποκτά παροντική διάσταση και συμβάλλει στη διεύρυνση της ταυτότητας του σύγχρονου ανθρώπου(λεοντσίνης,2003 Λεοντσίνης&Ρεπούση,2001:25-40). Μέσα από τον εντοπισμό των τοπικών ιδιαιτεροτήτων προάγεται η αναγνώριση της πολυμορφίας ως πολύτιμου φορέα ανάδειξης του πολιτισμικού πλούτου μιας συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής ή μιας χώρας γενικότερα (Ασωνίτης & Παππάς,2006: 19). Δραστηριότητα 16 Καλείστε να διατυπώσετε ένα θέμα τοπικής ιστορίας του οποίου η επίδραση στη ζωή των κατοίκων μιας περιοχής μπορεί να έχει επιπτώσεις σε τοπικό και εθνικό επίπεδο Όπως παρατηρεί η Αβδελά (2003) η μελέτη της τοπικής ιστορίας επιτρέπει στους εκπαιδευόμενους «να βλέπουν την άμεση σχέση της με τη ζωή και την κοινότητα στην οποία ζουν». Μ αυτόν τον τρόπο προάγεται η διάσταση του τόπου ως κοινού στοιχείου ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα της κοινότητας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η τοπική ιστορία λειτουργεί ως τόπος συνεύρεσης κοινού παρελθόντος, ως ενοποιητικό στοιχείο. Καθώς πραγματοποιείται η μετάβαση από το τοπικό στο εθνικό και το υπερεθνικό ή το 15

20 διεθνές, σχετικοποιούνται οι τοπικές διαφορές, αναδεικνύονται οι ομοιότητες και αμβλύνονται οι διαχωριστικές γραμμές (Αβδελά,2003:34-35). Η τοπική ιστορία δεν προάγει τον τοπικισμό. Στο πλαίσιο υλοποίησης δράσεων τοπικής ιστορίας αναγνωρίζεται η ύπαρξη διαφοροποιήσεων στη νοοτροπία, στις αντιλήψεις και στον τρόπο ζωής κοινωνικών, γεωγραφικών, θρησκευτικών και άλλων ομάδων. Ο εμπλουτισμός του πεδίου της τοπικής ιστορίας με στοιχεία αμοιβαίου σεβασμού και αποδοχής της διαφορετικότητας των άλλων, συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας νέας κουλτούρας, συστατικά στοιχεία της οποίας είναι η αγωγή για την ειρήνη, τη δημοκρατία, την ισότητα των φύλων και των φυλών (Κοζαρίδης,2004: 299). Δραστηριότητα 17 Προτείνεται να εργαστείτε ομαδικά (4-5 άτομα ανά ομάδα) και να διατυπώσετε τρόπους σύμφωνα με τους οποίους μπορεί να αποφευχθεί η καλλιέργεια τοπικιστικού πνεύματος κατά την επεξεργασία θεμάτων τοπικής ιστορίας. Τη δική μας άποψη θα τη βρείτε στη συνέχεια της μελέτης σας. Για την αποφυγή της καλλιέργειας τοπικιστικού πνεύματος κατά την επεξεργασία θεμάτων τοπικής ιστορίας προτείνονται: α) συγκριτική τοπική ιστορία (τόπων, προσώπων, γεγονότων, κοινωνικο-οικονομικών καταστάσεων) μέσω της οποίας υπηρετούνται οι σκοποί της αγωγής για την ειρήνη, υλοποιείται η στροφή της σύγχρονης διδακτικής προς τη διεθνικότητα και την οικουμενικότητα και προωθούνται οι στόχοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς ενθαρρύνεται το πνεύμα αλληλοκατανόησης και βαθύτερης αλληλογνωριμίας μεταξύ των πολιτών, β) σπουδή τοπικής ιστορίας εκ παραλλήλου, ταυτόχρονη δηλαδή και αντικειμενική παρακολούθηση της ιστορικής πορείας δυο λαών ή παράλληλη παρακολούθηση της 16

21 ιστορίας της ιδιαίτερης πατρίδας και του τόπου ζωής στην ξένη χώρα, με στόχο την οικοδόμηση αντιστάσεων κατά του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και των προκαταλήψεων Η συμβολή της τοπικής ιστορίας στη διαμόρφωση υπεύθυνων πολιτών Δραστηριότητα 18 Αναφέρετε τρόπους σύμφωνα με τους οποίους η μελέτη θεμάτων τοπικής ιστορίας μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση υπεύθυνων και δραστήριων πολιτών. Σύμφωνα με όσα έχουμε αναφέρει, η μελέτη της τοπικής ιστορίας έχει ως σκοπό «να συμβάλει στην καλύτερη προσαρμογή των ενήλικων εκπαιδευόμενων στην πολυσύνθετη κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική και δομημένη (οικήματα-κατοικίες) πραγματικότητα του παρόντος» (Φραγκούλης & Φραντζή,2010:27). Επιδίωξη της μελέτης των θεμάτων της τοπικής ιστορίας είναι να: α) διαμορφώσει πολίτες συνειδητούς οι οποίοι να ενδιαφέρονται για τη διατήρηση της πολιτισμικής ταυτότητας και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής λόγω της υποβάθμισης του κοινωνικού περιβάλλοντος και της φθοράς της πολιτιστικής κληρονομιάς, β) δημιουργήσει κίνητρα και προϋποθέσεις για ατομική και συλλογική δράση στην τοπική και στην ευρύτερη κοινωνία, γ) αναπτύξει ποικίλες δεξιότητες και ικανότητες στους πολίτες, όπως επικοινωνίας, συνεργασίας, επίλυσης προβλημάτων, ενεργητικής ακρόασης, ενσυναίσθησης, δ) εθίσει τους ενήλικες εκπαιδευόμενους στην ακρόαση αντίθετων πληροφοριών και εκτιμήσεων για το ίδιο θέμα, ε) ευαισθητοποιήσει τους πολίτες στα προβλήματα της τοπικής κοινωνίας στην οποία ζουν και να τους παρακινήσει προς την κατεύθυνση επίλυσής τους, στ) προετοιμάσει κατάλληλα τους πολίτες για την κατανόηση και ερμηνεία της Γενικής Ιστορίας και της ευρύτερης κοινωνίας. 17

22 Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι η μελέτη θεμάτων της τοπικής ιστορίας με συστημική και διεπιστημονική προσέγγιση, οδηγεί στην προσωπική ανάπτυξη των εκπαιδευομένων, καθώς και στην καλλιέργεια δεξιοτήτων αναγνώρισης χαρακτηριστικών της προσωπικής τους ταυτότητας στο σύγχρονο κόσμο. Η διαμόρφωση συνειδητών, ευαισθητοποιημένων και ενεργών πολιτών αποτελεί αίτημα της εποχής μας, ιδιαίτερα σήμερα που οι κοινωνικο- οικονομικές αλλαγές σε τοπικό, εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο συντελούνται με ταχύτατους ρυθμούς. 18

23 2. Μεθοδολογικές προσεγγίσεις της τοπικής ιστορίας 2.1. Η τοπική ιστορία ως δυναμική διαδικασία μάθησης Δραστηριότητα 19 Αναφέρετε μεθόδους σύμφωνα με τις οποίες μπορεί να γίνει η προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας. Τη δική μας άποψη θα τη βρείτε στη συνέχεια της μελέτης σας Οι θεωρητικοί του πεδίου της τοπικής ιστορίας αναφέρουν την άποψη πως η μελέτη της τοπικής ιστορίας δεν μπορεί να γίνει μέσα από τη χρήση παραδοσιακών διδακτικών μεθόδων, αλλά μέσω μιας δυναμικής διαδικασίας μάθησης, η οποία δίνει πρωτεύοντα ρόλο στην ενεργό δράση των εκπαιδευομένων και στην παραγωγή ιστορικής γνώσης από τους ίδιους (Παπαγιανόπουλος κ.ά.,1999 Λεοντσίνης & Ρεπούση, 2001 Λεοντσίνης, 2003 Ασωνίτης & Παππάς, 2006 Φραγκούλης & Φραντζή,2010: 22). Η προαναφερόμενη άποψη εύκολα γίνεται κατανοητή, αν λάβαμε υπόψη μας ότι η μελέτη των θεμάτων της τοπικής ιστορίας δε μπορεί να γίνει μέσα από ένα βιβλίο και αυτό γιατί: α. Τα προβλήματα κάθε περιοχής είναι συγκεκριμένα, διαφοροποιούνται από τόπο σε τόπο και γίνονται αντιληπτά με διαφορετικό τρόπο από αυτούς που τα βιώνουν. β. Δεν είναι δυνατόν να παραχθούν βιβλία τοπικής ιστορίας για όλα τα μέρη του κάθε τόπου (Παπαγιανόπουλος κ.ά.,1999:20). Ακόμα και αν γινόταν η παραγωγή βιβλίων σε επίπεδο Νομού ή Περιφέρειας δε θα κάλυπταν πραγματικά τις ανάγκες των εκπαιδευομένων, καθώς οι εκπαιδευόμενοι θα αδυνατούσαν να εντοπίσουν σε αυτά ικανοποιητικά στοιχεία για τον ιδιαίτερο χώρο στον οποίο ζουν (Ντούλας,1988: 90-94). γ. Η συνθετότητα της έννοιας του τόπου, η σημασία του γεωγραφικού παράγοντα στη διαμόρφωση της ιστορικής εξέλιξης ενός τόπου, καθώς και η ποικιλία των ερευνητικών επιδιώξεων της τοπικής ιστορίας, καθιστούν αναγκαία τη διεπιστημονική προσέγγιση της τοπικής ιστορίας και τη σφαιρική ολιστική μελέτη και ανάλυση όλων των διαστάσεων 19

24 των θεμάτων της (Παπαγιανόπουλος κ.α., 1999: 21 Ασωνίτης & Παππάς,2006:18). Η παραδοχή αυτή οδηγεί στην αναγκαιότητα ανάπτυξης μιας ποικιλίας μεθοδολογικών και διδακτικών προσεγγίσεων και στην άρση της ομοιομορφίας στη διδακτική πρακτική (Λεοντσίνης & Ρεπούση,2001: ). δ. Η σύνδεση της τοπικής ιστορίας με διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους περιλαμβάνει και τη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού, η οποία συνδέεται με την κοινωνική ανθρωπολογία, τη λαογραφία, την εθνογραφία. Η κύρια μέθοδος εργασίας για τις αλληλοσυμπληρούμενες αυτές επιστήμες παραμένει η επιτόπια έρευνα, η οποία έχει σε μεγάλο βαθμό αναμφίβολη αξία τόσο για την κοινωνική ιστορία όσο και για την τοπική (Φραγκούλης & Φραντζή,2010:22). Οι τεχνικές του εθνογράφου και του κοινωνικού ανθρωπολόγου βασίζονται στη συνομιλία, στην προφορική ιστορική πληροφορία, στην παρατήρηση, στις σημειώσεις, στις ηχητικές καταγραφές, στη λήψη φωτογραφιών, στην κατασκευή σχεδιαγραμμάτων και χαρτών, στη μελέτη αρχειακού υλικού, στη μελέτη του τοπικού τύπου, καθώς και στη μελέτη αντικειμένων που εκτίθενται στα μουσεία. Οι προαναφερόμενες τεχνικές αποτελούν χρήσιμα εργαλεία για τη μελέτη θεμάτων της τοπικής ιστορίας στο βαθμό που εξετάζονται η συνέχεια και τα κατάλοιπα του ιστορικού παρελθόντος στο παρόν. Δραστηριότητα 20 Προτείνεται να εργαστείτε ομαδικά ( 4-5 άτομα ανά ομάδα), ορίστε έναν εκπρόσωπο σε κάθε ομάδα και αναφέρετε πέντε πηγές από τις οποίες θα μπορούσαν να αντληθούν στοιχεία στο πλαίσιο μελέτης ενός θέματος τοπικής ιστορίας. Στη συνέχεια παρουσιάστε τις απόψεις σας στην ολομέλεια Η αξιοποίηση των πηγών στη μελέτη θεμάτων τοπικής ιστορίας Στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας αξιοποιούνται όλα τα είδη πηγών, όπως το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον, τα αρχειακά έγγραφα, οι επιστολές, τα κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού (εργαλεία και μηχανές, οικιακά σκεύη και 20

25 ενδυμασίες), οι σφραγίδες, τα νομίσματα, τα λογοτεχνικά έργα, ο τύπος, τα έργα τέχνης, η προφορική παράδοση και οι προφορικές μαρτυρίες. Είναι προφανές ότι ο βαθμός αξιοπιστίας των πηγών αυτών, από τις οποίες άλλες είναι άμεσες και άλλες έμμεσες, ποικίλλει, και είναι έργο του εκπαιδευτή να τον προσδιορίσει, ώστε να προφυλάξει τους εκπαιδευόμενους από επισφαλή συμπεράσματα (Ασωνίτης & Παππάς,2004). Δραστηριότητα 21 Αναφέρετε τρεις κατηγορίες πηγών οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας. Τη δική μας άποψη θα τη βρείτε στη συνέχεια της μελέτης σας. Πέρα από τις βιβλιογραφικές πηγές, ο τοπικός τύπος αποτελεί για τις νεότερες ιστορικές περιόδους σημαντικότατη πηγή και μπορούμε να τον αναζητήσουμε είτε σε τοπικά πνευματικά ιδρύματα (βιβλιοθήκη) είτε σε εκδοτικούς οίκους. Σημαντικότατο πρωτογενές υλικό όπως έγγραφα, πρακτικά, ληξιαρχικές πράξεις γάμου ή θανάτου μπορούμε να εντοπίσουμε στα τοπικά αρχεία ή στα κατά τόπους Γενικά Αρχεία του Κράτους. Υλικό, επίσης, μπορούμε να αναζητήσουμε στα αρχεία δημόσιων και ιδιωτικών φορέων, όπως Δήμων, Επιμελητηρίων, Σχολείων, Συλλόγων κτλ. Επίσης, πληροφορίες για μια περιοχή μπορούμε να εντοπίσουμε σε υπηρεσιακές εκδόσεις υπουργείων και δημόσιων οργανισμών. Στις γραπτές πηγές της τοπικής ιστορίας μπορούν να ενταχθούν λογοτεχνικά έργα, ιδιαίτερα τα ταξιδιωτικά, καθώς επίσης ηθογραφικά κείμενα και ιστορικά μυθιστορήματα. Πέραν όμως από τις γραπτές πηγές, σημαντική πληροφόρηση για την ιστορική εξέλιξη μιας περιοχής μπορούν να προσφέρουν τόσο οι προφορικές συνεντεύξεις από άτομα και εκπροσώπους φορέων που συνδέονται με την εξέλιξη της περιοχής, όσο και το κατάλληλο οπτικοακουστικό υλικό το οποίο μπορεί κανείς να αναζητήσει σε αρχεία ραδιοφωνικών ή τηλεοπτικών σταθμών καθώς και σε εκδόσεις δίσκων, cd, dvd κ.τ.λ. (Ασωνίτης & Παππάς,2004). 21

26 2.3. Η αξιοποίηση της μεθόδου project στην τοπική ιστορία Η μέθοδος project κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική για την προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας καθώς προάγει τη δημιουργική σκέψη, τη συνεργατικότητα, τη βιωματική μάθηση και συμβάλλει στην ανάπτυξη του διεπιστημονικού τρόπου μάθησης (Παπαγιανόπουλος κ.α., 1999 Λεοντσίνης & Ρεπούση, 2001 Ασωνίτης & Παππάς, 2006 Φραγκούλης & Φραντζή, 2010). Στο πλαίσιο αξιοποίησης της μεθόδου στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας παρέχεται η δυνατότητα στους εκπαιδευόμενους να αξιοποιούν κατάλληλα τις προϋπάρχουσες εμπειρίες τους και να οικοδομούν σταδιακά τις γνώσεις τους μέσα από κατάλληλη αξιοποίηση των αρχών της βιωματικής μάθησης (Φραγκούλης & Φραντζή,2010:24) Ορισμός της μεθόδου project Θεωρητικές αφετηρίες Δραστηριότητα 22 Καλείστε να διατυπώσετε έναν ορισμό για τη μέθοδο project.το δικό μας ορισμό θα τον βρείτε στη συνέχεια της μελέτης σας. Ως μέθοδο project εννοούμε μια χρονικά, τοπικά και θεματικά προσδιορισμένη, προσεκτικά σχεδιασμένη και κατευθυνόμενη σε συγκεκριμένους στόχους ενέργεια. Η μέθοδος project αποτελεί μια ανοικτή διαδικασία μάθησης, τα όρια και οι διαδικασίες της δεν είναι αυστηρά καθορισμένα, ενώ εξελίσσεται ανάλογα με την κατάσταση, τις ιδιαίτερες επιθυμίες και τα ενδιαφέροντα των συμμετεχόντων (Frey,1986 Κρίβας,2007). Η αφετηρία της μεθόδου βρίσκεται στον πραγματισμό, τη φιλοσοφική κίνηση που εμφανίζεται στα μέσα του προηγούμενου αιώνα και δίνει προβάδισμα στη δράση, καθώς επίσης και στην πρακτική αξιοποίηση της γνώσης στην καθημερινή ζωή (Frey,1986:31). Κύριοι εκπρόσωποι του πραγματισμού θεωρούνται οι J. Dewey (1935) και W. Kilpatrick (1935), οι οποίοι εκπροσωπούν το «προοδευτικό κίνημα» στην εκπαίδευση. Θεμέλιο στο οποίο στηρίχθηκε η εφαρμογή της μεθόδου project αποτέλεσαν οι ακόλουθες παιδαγωγικές παραδοχές οι οποίες διατυπώθηκαν από τη σχολή των μεταρρυθμιστών παιδαγωγών: 22

27 α) η ανάπτυξη της χειρωνακτικής εργασίας ως αντίβαρο στην πρακτική της απομνημόνευσης και του βερμπαλισμού, β) η ενίσχυση της ενεργητικής συμμετοχής των εκπαιδευομένων στη μαθησιακή διαδικασία, γ) η αξιοποίηση των γεγονότων που σχετίζονται με την άμεση πραγματικότητα ως αφετηρία για μάθηση. 23

28 3. Σχεδιασμός προγράμματος τοπικής ιστορίας 3.1. Βήματα σχεδιασμού προγράμματος τοπικής ιστορίας Για να είναι επιτυχημένος ο σχεδιασμός ενός προγράμματος τοπικής ιστορίας απαραίτητο είναι να λαμβάνονται υπόψη τόσο από τον εκπαιδευτή όσο και από τους εκπαιδευόμενους τα ακόλουθα βήματα: 1. Μελέτη και αξιοποίηση των διαθέσιμων πληροφοριών με στόχο τον εντοπισμό των παραγόντων, οι οποίοι διαμορφώνουν το πλαίσιο ανάπτυξης και υλοποίησης του προγράμματος. 2. Διατύπωση των σκοπών και των στόχων του προγράμματος 3. Καθορισμός και οργάνωση του περιεχομένου των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων (πχ. μελέτη σχετικών αρχειακών πηγών, λήψη συνεντεύξεων, έρευνα σε βιβλιοθήκες κτλ) 4. Επιλογή κατάλληλων εκπαιδευτικών τεχνικών και μέσων 5. Αξιολόγηση του προγράμματος 1 ο Βήμα: Μελέτη και Αξιοποίηση πληροφοριών Κατά το πρώτο βήμα σχεδιασμού ενός προγράμματος τοπικής ιστορίας αξιοποιούνται οι υπάρχουσες πληροφορίες σχετικά με τα βασικά χαρακτηριστικά της ομάδας των εκπαιδευομένων, τις ιδιαίτερες επιθυμίες και ανάγκες τους, τους σκοπούς και το περιεχόμενο του προγράμματος, με στόχο τον εντοπισμό εκείνων των παραγόντων οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό και στην εξέλιξή του. Προκειμένου να είναι επιτυχής η υλοποίηση ενός προγράμματος τοπικής ιστορίας, απαραίτητο είναι να θέσει ο εκπαιδευτής τα ακόλουθα ερωτήματα: 1. Ποιοι είναι οι εκπαιδευόμενοί μου, ποιες είναι οι εκπαιδευτικές τους ανάγκες και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους; 2. Για ποιους λόγους θέλω να υλοποιήσω το συγκεκριμένο πρόγραμμα; 3. Ποιοι είναι οι σκοποί και οι στόχοι του συγκεκριμένου προγράμματος; 4. Ποιο είναι το περιεχόμενο του προγράμματος; 5. Σε ποιο μέρος θα γίνει η υλοποίηση των δραστηριοτήτων του προγράμματος; 6. Πότε θα γίνει η υλοποίηση του προγράμματος; 7. Πόσο χρόνο θα διαρκέσει η υλοποίηση του προγράμματος; 24

29 8. Ποιες πηγές και εκπαιδευτικά μέσα είναι στη διάθεσή μου για την υλοποίηση του προγράμματος; 9. Ποιους πόρους μπορώ να χρησιμοποιήσω κατά την υλοποίηση του προγράμματος; Δραστηριότητα 23 Προτείνεται να εργαστείτε ομαδικά (4-5 άτομα σε κάθε ομάδα), ορίστε έναν εκπρόσωπο σε κάθε ομάδα και επιλέξτε ένα θέμα το οποίο θα επιθυμούσατε να μελετήσετε συστηματικά στο πλαίσιο υλοποίησης ενός προγράμματος τοπικής ιστορίας. Στη συνέχεια προσπαθήστε να απαντήσετε στα προαναφερόμενα ερωτήματα. 2 ο Βήμα: Διατύπωση των σκοπών και στόχων του προγράμματος Με βάση τον ευρύτερο σκοπό, το περιεχόμενο και τις δραστηριότητες του προγράμματος καθορίζονται αναλυτικά και με σαφήνεια οι στόχοι του προγράμματος. Οι στόχοι του προγράμματος για να είναι λειτουργικοί πρέπει να ανταποκρίνονται στις εκπαιδευτικές ανάγκες που το πρόγραμμα επιδιώκει να ικανοποιήσει καθώς και στις δυνατότητες των εκπαιδευομένων. Οι στόχοι σύμφωνα με την ταξινόμηση του Bloom (1965) διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες: σε στόχους γνωστικούς, σε στόχους που αναφέρονται σε δεξιότητες, καθώς επίσης και σε στόχους που αναφέρονται σε στάσεις- συμπεριφορές. Οι στόχοι για να είναι λειτουργικοί πρέπει να διατυπώνονται με ρήματα που δηλώνουν ενέργειες, οι οποίες εύκολα μπορούν να προσδιοριστούν. Για στόχους γνωστικούς προτιμότερο είναι να χρησιμοποιούνται τα ακόλουθα ρήματα: αναγνωρίζω, διακρίνω, ερμηνεύω, περιγράφω, απαριθμώ, κατατάσσω, συγκρίνω, συσχετίζω. Για στόχους που αναφέρονται σε δεξιότητες μπορούν να χρησιμοποιούνται τα εξής ρήματα: κατασκευάζω, μετρώ, σχεδιάζω, υπολογίζω, ελέγχω, επιλύω, χρησιμοποιώ. Για στόχους που αναφέρονται σε στάσεις-συμπεριφορές μπορούν να χρησιμοποιούνται τα παρακάτω ρήματα: αποδέχομαι, υιοθετώ, εκτιμώ, υποστηρίζω, απορρίπτω. 25

30 Δραστηριότητα 24 Προτείνεται να εργαστείτε ομαδικά (4-5 άτομα ανά ομάδα) και να διατυπώσετε αναλυτικά τους στόχους του προγράμματος που επιλέξατε να υλοποιήσετε στο πλαίσιο της προηγούμενης δραστηριότητας. 3 ο Βήμα: Καθορισμός και οργάνωση του περιεχομένου του προγράμματος Ο καθορισμός και η οργάνωση του περιεχομένου αποτελούν το βασικότερο σημείο του σχεδιασμού ενός προγράμματος τοπικής ιστορίας. Το βήμα αυτό περιλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια: 1.τον καθορισμό του περιεχομένου του προγράμματος, 2.την κατανομή του περιεχομένου του προγράμματος σε επιμέρους θέματα, 3.την κατανομή των εκπαιδευομένων σε ομάδες και την ενασχόλησή τους με συγκεκριμένο/α θέμα/τα, 4.τη χρονική κατανομή των θεμάτων στο πλαίσιο υλοποίησης του εκπαιδευτικού προγράμματος, 5. την πρόβλεψη διαλειμμάτων ανατροφοδότησης μεταξύ των μελών κάθε ομάδας. Δραστηριότητα 25 Καλείστε να εργαστείτε ομαδικά (4-5 άτομα ανά ομάδα) και να οργανώσετε το περιεχόμενο του προγράμματος που επιλέξατε να υλοποιήσετε στο πλαίσιο της προηγούμενης δραστηριότητας. 26

31 4 ο Βήμα: Επιλογή πηγών, εκπαιδευτικών τεχνικών και μέσων Η επιλογή κατάλληλων πηγών, εκπαιδευτικών τεχνικών και μέσων κατά τη διαδικασία υλοποίησης ενός προγράμματος τοπικής ιστορίας διασφαλίζει σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα και αποτελεσματικότητά του. Η επιλογή των πηγών, των εκπαιδευτικών τεχνικών και των μέσων γίνεται σε συνδυασμό με: 1.τους σκοπούς και στόχους του προγράμματος, 2.το περιεχόμενό του, 3.τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ομάδας των εκπαιδευομένων, 4.το διαθέσιμο χρόνο, 5.το βαθμό εξοικείωσης των μελών της ομάδας στη μελέτη των πηγών, καθώς και στη χρήση αντίστοιχων εκπαιδευτικών τεχνικών και μέσων. Δραστηριότητα 26 Προτείνεται να εργαστείτε ομαδικά (4-5 άτομα ανά ομάδα) και να επιλέξετε τις κατάλληλες πηγές καθώς και τις ανάλογες εκπαιδευτικές τεχνικές και μέσα τα οποία πρόκειται να χρησιμοποιήσετε για την υλοποίηση του προγράμματος τοπικής ιστορίας που θα πραγματοποιήσετε στο πλαίσιο της δραστηριότητας ο Βήμα: Αξιολόγηση προγράμματος Στο πλαίσιο αυτού του βήματος επιδιώκεται η διαπίστωση του βαθμού απόκτησης γνώσεων, καλλιέργειας δεξιοτήτων και υιοθέτησης στάσεων και συμπεριφορών από τους συμμετέχοντες στο πρόγραμμα, σε συνδυασμό με τους στόχους που τέθηκαν κατά τη διαδικασία του αρχικού του σχεδιασμού. Για να διεξαχθεί με σωστό τρόπο η αξιολόγηση ενός προγράμματος τοπικής ιστορίας απαραίτητο είναι να γίνει επιλογή: α) κατάλληλου τύπου αξιολόγησης, καθώς επίσης και β) κατάλληλων τεχνικών αξιολόγησης. 27

32 Στους τύπους αξιολόγησης περιλαμβάνονται: α) η αρχική ή διαγνωστική αξιολόγηση, η οποία πραγματοποιείται στην αρχή του προγράμματος με στόχο τη διερεύνηση αναγκών και την ιεράρχηση προτεραιοτήτων (Φραγκούλης,2011), β) η ενδιάμεση ή διαμορφωτική αξιολόγηση, η οποία πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια υλοποίησης του προγράμματος με στόχο τη βελτίωση των αδυναμιών του (Φραγκούλης,2011), γ) η τελική ή απολογιστική αξιολόγηση, η οποία πραγματοποιείται στο τέλος του προγράμματος με στόχο την εξαγωγή συμπερασμάτων και τη διατύπωση κρίσεων σχετικά με την αποτελεσματικότητά του (Φραγκούλης,2011). Ως πιο συχνά χρησιμοποιούμενες τεχνικές αξιολόγησης αναφέρονται οι ακόλουθες: Ασκήσεις πολλαπλών επιλογών Ασκήσεις αντιστοιχίας Ασκήσεις συμπλήρωσης «σωστού-λάθους» Ασκήσεις συμπλήρωσης κενών Ασκήσεις σωστής ακολουθίας Δραστηριότητα 27 Αναφέρετε δύο τύπους αξιολόγησης και δύο τεχνικές τις οποίες πρόκειται να χρησιμοποιήσετε για την αξιολόγηση του προγράμματος τοπικής ιστορίας που επιλέξατε να πραγματοποιήσετε στο πλαίσιο της δραστηριότητας

33 3.2. Παράδειγμα σχεδιασμού προγράμματος τοπικής ιστορίας ΘΕΜΑ ΜΕΛΕΤΗΣ «ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ» Εισαγωγικές παρατηρήσεις Ο σχεδιασμός που ακολουθεί αναφέρεται σε πρόγραμμα τοπικής ιστορίας το οποίο απευθύνεται σε 20 ενήλικες εκπαιδευόμενους άνδρες και γυναίκες, ηλικίας ετών, απόφοιτους Λυκείου, ΤΕΙ-ΑΕΙ διαφόρων ειδικοτήτων. Το προτεινόμενο σχέδιο εργασίας έχει διάρκεια 10 ωρών με δυνατότητα αυξομείωσης των ωρών και της θεματολογίας των υποενοτήτων του σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ανάγκες, ενδιαφέροντα και επιθυμίες των εκπαιδευομένων 2. Για την υλοποίηση του προγράμματος επιλέχθηκε ως μέθοδος εργασίας η μέθοδος project και ακολουθήθηκαν όλα τα στάδια της μεθόδου, όπως αυτά έχουν παρουσιαστεί στην ενότητα Η προαναφερόμενη μέθοδος αποτελεί μια ανοικτή διαδικασία μάθησης, τα όρια και οι διαδικασίες της οποίας δεν είναι αυστηρά καθορισμένα, ενώ εξελίσσεται ανάλογα με την εκάστοτε κατάσταση και τα ενδιαφέροντα των συμμετεχόντων (Κρίβας,1999 :149). Στο πλαίσιο αυτής της μεθόδου οι εκπαιδευόμενοι έχουν ενεργητικό ρόλο στη διαδικασία της μάθησης προσεγγίζουν τη γνώση διεπιστημονικά και αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα μέσα από την ομαδική εργασία και δράση. Κινητοποιούν πτυχές της προσωπικότητάς τους και προσπαθούν μέσα από δημιουργικές διαδικασίες να προσεγγίσουν το μελετώμενο θέμα καθώς και την υφιστάμενη πραγματικότητα. Παράλληλα, για την επιτυχή υλοποίηση της μεθόδου λαμβάνονται υπόψη από τον εκπαιδευτή τα ενδιαφέροντα, οι ανάγκες, οι επιθυμίες, καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μελών της ομάδας. Το τελευταίο διευκολύνει ουσιαστικά τη διαδικασία προσέγγισης της γνώσης, ενώ παράλληλα δημιουργεί προϋποθέσεις ουσιαστικής συνεργασίας ανάμεσα στα μέλη της παιδαγωγικής ομάδας (Παπαγιαννόπουλος & κ.ά.,1999: 36-37). 3 Σκοπός του προγράμματος Να γνωρίσουν οι εκπαιδευόμενοι το λιμάνι της Πάτρας μέσα από το πέρασμα των χρόνων και ειδικότερα το ρόλο του στην εξέλιξη και ανάπτυξη της πόλης, μέσα από την 2 Στις υποενότητες με αύξοντα αριθμό 2-5 κάθε ομάδα εργάζεται ξεχωριστά για 1 ώρα. Στην υποενότητα με αύξοντα αριθμό 6 κάθε ομάδα εργάζεται ξεχωριστά για 2 ώρες. 3 Για την υλοποίηση του συγκεκριμένου προγράμματος μπορεί να αξιοποιηθεί κατάλληλα το εκπαιδευτικό υλικό το οποίο παρατίθεται στο παράρτημα του διδακτικού εγχειριδίου. 29

34 αξιοποίηση της διαθεματικής διεπιστημονικής προσέγγισης, καθώς και της χρήσης Νέων Τεχνολογιών. Στόχοι του προγράμματος Σε επίπεδο γνώσεων επιδιώκεται: 1. Να γνωρίσουν οι εκπαιδευόμενοι την ιστορία του λιμανιού της Πάτρας σε σχέση με την ιστορία της πόλης των Πατρών και της ευρύτερης περιοχής. 2. Να γνωρίσουν το ρόλο και τη σημασία του λιμανιού στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη της πόλης από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι και σήμερα. 3. Να γνωρίσουν τις ασχολίες και τα επαγγέλματα των κατοίκων της περιοχής που σχετίζονται με το λιμάνι. 4. Να γνωρίσουν τις πρωτοβουλίες και τις προσπάθειες που γίνονται τα τελευταία χρόνια για την επέκταση- ανάπτυξη του λιμανιού της πόλης και της περιοχής γύρω από αυτό, όσο και των ενεργειών που γίνονται σήμερα γι αυτό το σκοπό. 5. Να κατανοήσουν τη σημασία του ιστορικού και φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής σε σχέση με το λιμάνι. Σε επίπεδο δεξιοτήτων επιδιώκεται: 1. Να αναγνωρίζουν οι εκπαιδευόμενοι τις συλλογικές προσπάθειες και τους αγώνες των ατόμων που έζησαν και δημιούργησαν στο συγκεκριμένο χώρο. 2. Να εθιστούν στην παρατήρηση και στην έρευνα 3. Να καλλιεργήσουν σε ικανοποιητικό βαθμό την περιέργεια και την παρατηρητικότητά τους, καθώς θα έχουν την ευκαιρία να μελετήσουν και να ερευνήσουν άμεσες ιστορικές πηγές. Σε επίπεδο στάσεων- συμπεριφορών επιδιώκεται: 1. Να ευαισθητοποιηθούν οι εκπαιδευόμενοι στα προβλήματα που σχετίζονται με τη λειτουργία του λιμανιού και τις δραστηριότητες του γενικά. 2. Να αναγνωρίσουν τη σημασία του λιμανιού στην ανάπτυξη και εξέλιξη της πόλης. 3. Να αναλάβουν δράση και πρωτοβουλίες για την επίλυση προβλημάτων που σχετίζονται με το λιμάνι της Πάτρας. 30

35 Αναλυτικός Σχεδιασμός Προγράμματος Αύξων Αριθμός Υποενοτήτων Θέματα Υποενότητες Χρονική διάρκεια κάθε φάσης Εκπαιδευτικές τεχνικές Πηγές και εκπαιδευτικά μέσα 1 Γνωριμία με την ιστορία του λιμανιού της Πάτρας Χωρισμός εκπαιδευομένων σε ομάδες 2 Σύνδεση λιμανιού με την ανάπτυξη της πόλης(1 η ομάδα) 1 ώρα Ερωτήσεις- Απαντήσεις Συζήτηση Εμπλουτισμένη εισήγηση 1 ώρα Ερωτήσεις- Απαντήσεις Συζήτηση Καταιγισμός ιδεών Μελέτη πηγώναρχείων Βιβλία- Έντυπα Διαδίκτυο Μελέτη πηγώναρχείων Βιβλία- Έντυπα Διαδίκτυο 3 Επαγγελματικές δραστηριότητες που σχετίζονται με το λιμάνι (2 η ομάδα) 4 Ανάδειξη βασικών προβλημάτων λιμανιού(3 η ομάδα) 1 ώρα Ερωτήσεις- Απαντήσεις Συζήτηση Καταιγισμός ιδεών 1 ώρα Ερωτήσεις- Απαντήσεις Συζήτηση Καταιγισμός ιδεών Μελέτη πηγώναρχείων Βιβλία- Έντυπα Διαδίκτυο Μελέτη πηγώναρχείων Βιβλία- Έντυπα Διαδίκτυο 5 Δυνατότητες μελλοντικής ανάπτυξης λιμανιού(4 η ομάδα) 1 ώρα Ερωτήσεις- Απαντήσεις Συζήτηση Καταιγισμός ιδεών Μελέτη πηγώναρχείων Βιβλία- Έντυπα Διαδίκτυο 31

36 6 Πραγματοποίηση επίσκεψης απ όλες τις ομάδες στο λιμάνι Λήψη συνεντεύξεων από άτομα που σχετίζονται με το λιμάνι με βάση το αντικείμενο μελέτης κάθε ομάδας εργασίας (πχ. Δήμαρχο, Πρόεδρο ΟΛΠΑ, Ναυτιλιακούς Πράκτορες κτλ) 7 Παραγωγή φυλλαδίου με ιστορικά στοιχεία λιμανιού, υφιστάμενη κατάσταση και προτάσεις για μελλοντική ανάπτυξή του 8 Παρουσίαση εργασιών ομάδων στην ολομέλεια Αξιολόγηση προγράμματος 2 ώρες Συνέντευξη Ερωτήσεις- Απαντήσεις Συζήτηση 3 ώρες Εργασία σε ομάδες Συζήτηση 2 ώρες Εμπλουτισμένη εισήγηση Ερωτήσεις- Απαντήσεις Συζήτηση Έντυπα λήψης συνέντευξης Μελέτη πηγώναρχείων Βιβλία- Έντυπα Διαδίκτυο Έντυπα- Φυλλάδια Η/Υ- Βιντεοπροβολέας 9. Παρουσίαση προγράμματος στην τοπική κοινωνία 1 ώρα Εμπλουτισμένη εισήγηση Ερωτήσεις- Απαντήσεις Συζήτηση Έντυπα- Φυλλάδια Η/Υ- Βιντεοπροβολέας 32

37 4. Η αξιοποίηση της τέχνης στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας 4.1. Η αξιοποίηση της τέχνης στην εκπαίδευση Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται τόσο στο πεδίο της τυπικής εκπαίδευσης όσο και της μη τυπικής μια μορφή εκπαίδευσης η οποία στηρίζεται στην αξιοποίηση της τέχνης για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τα έργα τέχνης αποτελούν έναν πολύτιμο θησαυρό ο οποίος μπορεί να αξιοποιηθεί κατάλληλα στην εκπαιδευτική πράξη, υπηρετώντας ένα ευρύ φάσμα στόχων, όπως η ανάπτυξη του κριτικού στοχασμού, της δημιουργικότητας, της αυτογνωσίας, της κατανόησης της διαφορετικότητας και της γνωστικής ανάπτυξης (Μέγα,2011:62). Αρκετοί θεωρητικοί όπως ο Gardner o Eisner, ο Perkins και ο Κόκκος, διατυπώνουν την άποψη πως η εκπαίδευση μέσα από την αξιοποίηση έργων τέχνης συμβάλλει στη διαδικασία της μάθησης, ενώ παράλληλα βοηθά τους εκπαιδευόμενους να αναπτύξουν ποικίλες δεξιότητες, όπως κριτικής σκέψης, δημιουργικότητας, συναισθηματικής έκφρασης, ενσυναίσθησης Fragoulis,2011). (Eisner,2002 Κόκκος, 2011 Phillips & 4.2. Η αξιοποίηση της τέχνης στην τοπική ιστορία Δραστηριότητα 28 Ποια κατά τη γνώμη σας μπορεί να είναι η συμβολή των έργων τέχνης στη μελέτη θεμάτων τοπικής ιστορίας; Τη δική μας απάντηση θα τη βρείτε στη συνέχεια της μελέτης σας. Η αξιοποίηση έργων τέχνης στο πλαίσιο προσέγγισης θεμάτων τοπικής ιστορίας συμβάλλει: α) στη δημιουργία προϋποθέσεων αποτελεσματικής μάθησης μέσα από την ενεργητική συμμετοχή εκπαιδευτών και εκπαιδευομένων στη συστηματική παρατήρηση έργων τέχνης, 33

38 β) στη συνειδητοποίηση από πλευράς εκπαιδευτών και εκπαιδευόμενων πως ο πολιτισμός και τα δημιουργήματά του δεν πρέπει να είναι αποκλεισμένα από την καθημερινή εκπαιδευτική πρακτική, αλλά πρέπει να αποτελούν μέρος της, γ) στην ανάπτυξη στοχαστικής διάθεσης από την πλευρά εκπαιδευτών και εκπαιδευόμενων, δ) στην ανάπτυξη ολιστικής συστημικής σκέψης από τους συμμετέχοντες στη μαθησιακή διαδικασία, εκπαιδευτές και εκπαιδευόμενους (Κόκκος,2011:22). Σύμφωνα με τον Κόκκο (2011) οι τέχνες «αποτελούν πλούσιο δυναμικό πληροφοριακό υλικό που ενισχύουν την αισθητική αντίληψη, διευρύνουν την κουλτούρα και εξελίσσουν την πολιτισμική συνείδηση..» ( Κόκκος, 2011:39). Την ίδια άποψη διατυπώνει και ο Fowler (1996) ο οποίος αναφέρεται στην έννοια της πολιτισμικής ενεργοποίησης των εκπαιδευομένων δια μέσου των έργων τέχνης και υποστηρίζει την άποψη πως η επαφή των εκπαιδευομένων με αυτά «εντάσσει στο χώρο και το χρόνο τις σκέψεις προάγοντας την πολιτισμική κουλτούρα, οριοθετεί το πολιτισμικό και ιστορικό μας πλαίσιο και παράλληλα αναγνωρίζει την ώσμωση των πολιτισμών» (Fowler,1996:55). Η προαναφερόμενη διαδικασία οδηγεί τη σκέψη σε ποικίλες προεκτάσεις: κοινωνικές, πολιτικές, ιστορικές, προσωπικές και συμβάλλει στην ανάκληση στη μνήμη δυνατών προσωπικών εμπειριών. Η ανάκληση αυτών των εμπειριών οδηγεί σε μια νέα επεξεργασία τους μέσα από την ενεργοποίηση του στοχασμού. Ο στοχασμός των εμπειριών οδηγεί στη μεταγνώση (Κόκκος,2011:42) Το μοντέλο ανάλυσης έργων τέχνης του Perkins Σύμφωνα με τον Perkins η προσέγγιση έργων τέχνης γίνεται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ο παρατηρητής να μπορεί να διακρίνει: α) τις βασικές δράσεις που ενεργοποιούν τη στοχαστική διάθεση, β) τις πιθανές ερωτήσεις που μπορούν να προκαλέσουν τη στοχαστική δράση, γ) τις διδακτικές ενέργειες που χρειάζεται να κάνει κάποιος προκειμένου να προκαλέσει στοχασμό. Τα τρία αυτά στοιχεία δομούν μια ολοκληρωμένη μεθοδολογία για στοχαστική παρατήρηση έργων τέχνης. Το μοντέλο του Perkins αποτελείται από τέσσερις φάσεις οι οποίες είναι συσχετιζόμενες μεταξύ τους. 34

39 Πρώτη Φάση: Χρόνος για παρατήρηση Στην πρώτη φάση οι εκπαιδευόμενοι παρατηρούν προσεκτικά ένα έργο τέχνης χωρίς να το ερμηνεύουν ή να το κρίνουν. Έρχονται σε μια πρώτη αισθητική επαφή με το έργο που παρατηρούν. Στο πλαίσιο αυτής της φάσης οι εκπαιδευόμενοι δεν προβαίνουν σε ερμηνείες, αλλά προβαίνουν σε «αντικειμενική παρατήρηση» αυτών που βλέπουν. Αξιοποιούν στην προσέγγιση του έργου τις προϋπάρχουσες εμπειρίες τους και διατυπώνουν αρχικές εκτιμήσεις (Perkins,1994:42-46). Δεύτερη Φάση: Ανοικτή και περιπετειώδης παρατήρηση Σε αυτή τη φάση οι εκπαιδευόμενοι παρατηρούν το έργο τέχνης με ανοικτό πνεύμα και δημιουργική διάθεση. Παρατηρούν προσεκτικά το έργο με τη λογική «Τι θα ήθελε ο καλλιτέχνης να παρατηρήσουμε». Σε αυτή τη φάση ενεργοποιείται η ανοικτή σκέψη με στόχο όχι την ερμηνεία του έργου τέχνης, αλλά την καλύτερη δυνατή παρατήρησή του. Τα δεδομένα του έργου προσεγγίζονται με δημιουργικότερη ματιά (Perkins,1994:54-56). Τρίτη Φάση: Αναλυτική και βαθύτερη παρατήρηση Στη φάση αυτή οι εκπαιδευόμενοι με βάση τα στοιχεία που συγκέντρωσαν στις προηγούμενες φάσεις εμβαθύνουν στην ερμηνεία του έργου. Προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις στα ερωτήματα που τους γεννήθηκαν στις δύο προηγούμενες φάσεις. Παράλληλα εξηγούν, τεκμηριώνουν τις απόψεις τους, εξάγουν συμπεράσματα. Η αναλυτική παρατήρηση αυτής της μορφής αποτελεί ένα διεισδυτικό τρόπο προσέγγισης της πραγματικότητας, ο οποίος ενεργοποιεί τη στοχαστική διάθεση των εκπαιδευομένων (Perkins,1994:67-68). Τέταρτη Φάση: Ανασκόπηση της διεργασίας Στο πλαίσιο της τέταρτης φάσης οι εκπαιδευόμενοι προσεγγίζουν το έργο στην ολότητά του αξιοποιώντας την εμπειρία της παρατήρησης των προηγούμενων φάσεων. Αναστοχάζονται και προχωρούν στη γραφή ενός κειμένου σχετικά με όσα βίωσαν κατά τη διάρκεια της παρατήρησης, παρουσιάζοντας σε αυτό τους μετασχηματισμούς που επήλθαν στις αρχικές σκέψεις, παραδοχές και υποθέσεις τους για το έργο τέχνης. Σε αυτή τη φάση οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν ενεργητικές εκπαιδευτικές τεχνικές, όπως δραματοποίηση, συζήτηση στην ολομέλεια, εργασία σε ομάδες κτλ (Μέγα,2002). 35

40 4.4. Παράδειγμα αξιοποίησης έργου τέχνης Εισαγωγικές παρατηρήσεις Στο παράδειγμα που ακολουθεί επιχειρείται με βάση το μοντέλο του Perkins, η προσέγγιση του έργου τέχνης του Ευγένιου Ντελακρουά με θέμα «Η σφαγή της Χίου». Το παρουσιαζόμενο έργο βρίσκεται σήμερα στο μουσείο του Λούβρου. 4 Μπορείτε να αναζητήσετε το έργο στο δικτυακό τόπο του μουσείου ή πληκτρολογώντας τον τίτλο του έργου και το όνομα του καλλιτέχνη σε μια μηχανή αναζήτησης. Στο πλαίσιο μελέτης θέματος τοπικής ιστορίας για τη Χίο οι εκπαιδευόμενοι καλούνται με τη βοήθεια του εκπαιδευτή τους να επεξεργαστούν τον παρακάτω πίνακα ζωγραφικής και να απαντήσουν στο κριτικό ερώτημα: «Αξίζει κανείς να πεθαίνει για τις ιδέες και τα πιστεύω του;». 5 Σκοπός επεξεργασίας του έργου τέχνης Η γνωριμία των εκπαιδευομένων με τη μέθοδο αξιοποίησης έργων τέχνης του Perkins στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας, με στόχο την ανάπτυξη της κριτικής τους σκέψης. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Μετά την επεξεργασία του έργου τέχνης με θέμα «Η σφαγή της Χίου», οι εκπαιδευόμενοι πρέπει να είναι σε θέση να: - αναγνωρίζουν τη δυνατότητα αξιοποίησης έργων τέχνης στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας, - γνωρίζουν τη μεθοδολογία προσέγγισης έργων τέχνης, - επιλέγουν και να χρησιμοποιούν κατάλληλα έργα τέχνης με στόχο την ανάδειξη της κριτικής και ιστορικής τους σκέψης σε θέματα που σχετίζονται με την τοπική ιστορία, - εφαρμόζουν τα στάδια του μοντέλου Perkins στην προσέγγιση των έργων τέχνης, 4 Στον πίνακα αυτό, που πήρε το 1824 το βραβείο Χρυσό Μετάλλιο Δευτέρας Τάξεως, παρουσιάζεται η τουρκική θηριωδία στο επαναστατημένο νησί της Χίου όπου πάνω από άνθρωποι σφαγιάστηκαν, καταστράφηκαν η πόλη και πολλά χωριά και αφανίστηκε όλος σχεδόν ο πληθυσμός του νησιού. Ο πίνακας αυτός συγκλόνισε και συνεχίζει ακόμη και σήμερα να συγκλονίζει όχι μόνο τους Έλληνες αλλά όλη την ανθρωπότητα. 5 Το προαναφερόμενο κριτικό ερώτημα είναι ενδεικτικό. Ο εκπαιδευτής σε συνεργασία με τους εκπαιδευόμενους μπορούν να διατυπώσουν διαφορετικό/α κριτικό/α ερώτημα/τα. 36

41 - υιοθετούν θετική στάση ως προς τη δημιουργική αξιοποίηση σημαντικών έργων τέχνης στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας. ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ: ΧΡΟΝΟΣ ΓΙΑ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΣΤΙΑΣΜΕΝΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ 1. Αυθόρμητη παρατήρηση Δείτε το έργο, τα χρώματα, τις φιγούρες, το φως, τις σκιές, τα αντικείμενα, τη στάση του σώματος των Ελλήνων, τι παρατηρείτε; Καλεί τους εκπαιδευομένους να παρατηρήσουν το έργο. Ατομική εργασία 2. Έκφραση πρώτων παρατηρήσεων Τι δείχνει το συγκεκριμένο έργο τέχνης; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να χωριστούν σε ομάδες και να γράψουν σε λεζάντες αυτό που παρατήρησαν από την αρχική τους επαφή με το έργο τέχνης. Εργασία σε ομάδες 3. Έκφραση πρώτων ερωτημάτων Πού κάθονται οι Έλληνες; Πώς κάθονται; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να εκφράσουν τις πρώτες απόψεις τους στις ερωτήσεις, χωρίς να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα. Καταιγισμός ιδεών 4. Χρήση οπτικής νοημοσύνης Πώς είναι τα ρούχα των Ελλήνων; Καλεί τους εκπαιδευόμενους να χρησιμοποιήσουν τις προγενέστερες γνώσεις που ενδεχομένως έχουν για το έργο με στόχο να τονωθεί η παρατηρητικότητά τους. Εργασία σε ομάδες 5. Εντοπισμός κεντρικών ερωτημάτων Ποια συναισθήματα σας προκαλεί η θέαση του συγκεκριμένου έργου; Καλεί κάθε εκπαιδευόμενο να εκφράσει τα συναισθήματά του. Συζήτηση 37

42 6. Απομάκρυνση από το έργο τέχνης Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να στρέψουν το βλέμμα τους από το έργο, κάνοντας ένα σύντομο διάλειμμα. 7. Επιστροφή στην παρατήρηση Ποια στάση έχουν τα σώματα των Ελλήνων; Ποια η θέση τους στον πίνακα; Οι εκπαιδευόμενοι καλούνται να κυκλώσουν ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά του έργου και να διατυπώσουν και άλλες απορίες- ερωτήσεις σε σχέση με αυτό. Εργασία σε ομάδες Συζήτηση ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ: ΑΝΟΙΚΤΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΩΔΗΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΣΤΙΑΣΜΕΝΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ 1. Διέγερση προσοχής Γιατί οι Έλληνες κάθονται έτσι; Ρωτά τους εκπαιδευόμενους να πουν τι συμβαίνει στην εικόνα. Ατομική εργασία 2. Αναζήτηση εκπλήξεων Τι φαίνεται στο βάθος του πίνακα; Γιατί ο Τούρκος δεσπόζει στο έργο; Καλεί τους εκπαιδευόμενους να εντοπίσουν παράξενα αντικείμενα- σχέσεις σε μάκρο και μικρο επίπεδο. Καταιγισμός ιδεών 3. Αναζήτηση ψυχικής διάθεσης Ποια είναι η ψυχική σας διάθεση από την θέαση του συγκεκριμένου έργου; Ρωτά τους εκπαιδευόμενους να πουν ποια ψυχική διάθεση τους προκαλεί η θέαση του έργου. Ερωτήσειςαπαντήσεις 4. Αναζήτηση συμβόλων και νοημάτων Το ντύσιμο των Ελλήνων τι δηλώνει; Το ντύσιμο του Τούρκου τι φανερώνει; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να ανακαλύψουν το μήνυμα που υπάρχει πίσω από τους συμβολισμούς. Εργασία σε ομάδες 38

43 5. Αναζήτηση κίνησης Η στάση του σώματος του Τούρκου δηλώνει υπεροχή; Η στάση του σώματος των Ελλήνων δηλώνει φόβο; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να αναγνωρίσουν την κίνηση της εικόνας. Εργαζόμενοι οι εκπαιδευόμενοι ομαδικά εντοπίζουν σε αντίγραφα του έργου την κίνηση που υπάρχει στο έργο και τη σημειώνουν. Το βλέμμα της γυναίκας προς τον ουρανό, τι δηλώνει; 6. Αναζήτηση τεχνικών εικαστικών στοιχείων Υπάρχει ισορροπία στην εικόνα, καθώς και στον τρόπο που κατανέμεται το φως στα πρόσωπα των πρωταγωνιστών; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να αναγνωρίσουν συνδυασμούς χρωμάτων, σχέσεις όγκων, χρήση γραμμής πινελιάς. Εργασία σε ομάδες 7. Αλλαγή κλίμακας παρατήρησης Τι παρατηρείτε στα πρόσωπα των Ελλήνων; Τι παρατηρείτε στο πρόσωπο του Τούρκου; Τι παρατηρείτε στα πόδια των Ελλήνων; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να κυκλώσουν στο έργο τέχνης μια ειδική περιοχή και να τη μελετήσουν. Τους ζητά να εντοπίσουν το κεντρικό θέμα σε σχέση με το περιφερειακό. Εργαζόμενοι οι εκπαιδευόμενοι ομαδικά εντοπίζουν σε αντίγραφα του έργου το κεντρικό θέμα σε σχέση με το περιφερειακό (ουσιώδες από επουσιώδες). 8. Αναζήτηση υπερβολών Μπορεί μια εικόνα να είναι τόσο σταθερή; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να εντοπίσουν κάποιο σημείο υπερβολής στο έργο. Καταιγισμός Ιδεών 9.Χωροχρονική τοποθέτηση Ποια στοιχεία παρατηρείτε σε σχέση με τον τόπο και το χρόνο που απεικονίζει το συγκεκριμένο έργο; (1822) Ο εκπαιδευτής παρουσιάζει τα πρώτα στοιχεία του έργου. Αναφέρεται στο ιστορικο- κοινωνικό συγκείμενο της εποχής. Εμπλουτισμένη εισήγηση 39

44 ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ: ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΣΤΙΑΣΜΕΝΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ 1. Επάνοδος στις εκπλήξεις και προσπάθεια ερμηνείας τους Ποιο μήνυμα θέλει να μας μεταφέρει ο δημιουργός του έργου βάζοντας τους ήρωες να καθίσουν κατ αυτόν τον τρόπο; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να εστιάσουν την προσοχή τους σε αυτό που τους προκάλεσε αίσθηση και στη συνέχεια να απαντήσουν στο ερώτημα, γιατί ο καλλιτέχνης δημιούργησε αυτή την έκπληξη; Εργασία σε ομάδες Συζήτηση 2.Επάνοδος στο αρχικό κεντρικό ερώτημα, σε αυτό που μας ενδιαφέρει Ποιο είναι το συναίσθημα που αποπνέει το έργο; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να εκφράσουν το συναίσθημα που τους αποπνέει η θέαση του συγκεκριμένου έργου. Εργασία σε ομάδες Συζήτηση 3. Εντοπισμός και προσπάθεια απάντησης αρχικών προβληματισμών Γιατί ο πίνακας είναι άδειος πίσω και όλη η σκηνή έχει μεταφερθεί μπροστά; Τι εποχή είναι; Από πού το καταλαβαίνουμε; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να απαντήσουν στα ερωτήματα που μέχρι τώρα δεν έχουν απαντηθεί, αξιοποιώντας στοιχεία και πληροφορίες που έχουν κρατήσει από τις προηγούμενες φάσεις μελέτης του έργου. Εργασία σε ομάδες 4.Διανοητικές αλλαγές Αν απουσίαζαν ο Τούρκος και το άλογο θα άλλαζε η δομή του πίνακα; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να απομονώσουν μέρη του έργου ή να τα τροποποιήσουν ανάλογα. Καταιγισμός ιδεών Συζήτηση Αν τα χρώματα στα ρούχα των Ελλήνων ήταν διαφορετικά θα άλλαζε το μήνυμα του έργου; 40

45 5. Γιατί με εντυπωσιάζουν κάποια στοιχεία του έργου; Είναι σημαντική η παρουσία του Τούρκου στο συγκεκριμένο σημείο; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να τοποθετήσουν το χέρι τους ή να κρύψουν με το χέρι τους κάποια στοιχεία από το έργο τέχνης. Συζήτηση σε ομάδες Στη συνέχεια τους ζητά να παρατηρήσουν το τι ακριβώς θα συνέβαινε ως προς την ποιότητα του έργου τέχνης. Με αυτό τον τρόπο οδηγούνται στην ανακάλυψη της σημαντικότητας ενός αντικειμένου. 6. Χρήση άλλων πηγών Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να συγκρίνουν το έργο με άλλα έργα του ίδιου καλλιτέχνη της ίδιας περιόδου με το ίδιο ή με παρεμφερές θέμα. Τους προτρέπει να εντοπίσουν ομοιότητες και διαφορές και να σκεφτούν γιατί υπάρχουν αυτές οι ομοιότητες και οι διαφορές. Εργασία σε ομάδες 7. Διατύπωση κριτικού ερωτήματος Συμπεράσματα «Αξίζει να θυσιάζεται κανείς για τις ιδέες και τα πιστεύω του»; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να εξάγουν τα συμπεράσματα λαμβάνοντας υπόψη τους την εμπειρία από τις προηγούμενες φάσεις. Ατομική εργασία και στη συνέχεια συζήτηση στην ολομέλεια Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να απαντήσουν στα ερωτήματα που τους δημιουργήθηκαν κατά την αισθητική προσέγγιση του έργου τέχνης. 41

46 ΤΕΤΑΡΤΗ ΦΑΣΗ: ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΣΤΙΑΣΜΕΝΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ 1. Ολιστική προσέγγιση έργου τέχνης Τι νιώθω βλέποντας το συγκεκριμένο έργο τέχνης; Ποιο μήνυμα προκύπτει από την οπτική θέαση του συγκεκριμένου έργου σε σχέση με το κριτικό ερώτημα; Ποια η σύνδεση του έργου με το κριτικό ερώτημα; Ζητά από τους εκπαιδευόμενους να χωριστούν σε ομάδες των 4-5 ατόμων και να απαντήσουν στο ερώτημα: «Ποια η σύνδεση του έργου με το κριτικό ερώτημα» Ατομική εργασία Εργασία σε Ομάδες Αρχικά τους ζητά να γράψουν τις σκέψεις που είχαν αρχικά πριν την προσέγγιση του έργου τέχνης. Στη συνέχεια τους ζητά να γράψουν τις σκέψεις που έχουν τώρα μετά την προσέγγιση του έργου τέχνης. 42

47 Σύνοψη Στο πρώτο μέρος της ενότητας, αρχικά, επιχειρήθηκε η προσέγγιση και ανάλυση εννοιών οι οποίες σχετίζονται με το πεδίο της τοπικής ιστορίας, όπως του τόπου, της κοινότητας, της γενικής ιστορίας και του ιστορικού χρόνου. Η κατανόηση των προαναφερόμενων εννοιών από τους εκπαιδευόμενους συμβάλλει στην οριοθέτηση του πλαισίου της τοπικής ιστορίας. Στη συνέχεια αναφέρθηκαν οι λόγοι που καθιστούν την τοπική ιστορία ως δυναμική διαδικασία μάθησης, καθώς και η συμβολή της στη διαμόρφωση εθνικής και ευρωπαϊκής συνείδησης. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη συμβολή της τοπικής ιστορίας στη διαμόρφωση κριτικά σκεπτόμενων και ενεργών πολιτών. Παρουσιάστηκε η μέθοδος project, ως βασική μέθοδος προσέγγισης θεμάτων τοπικής ιστορίας. Στο τελευταίο μέρος της ενότητας περιγράφηκαν η διαδικασία σχεδιασμού, υλοποίησης και αξιολόγησης προγραμμάτων τοπικής ιστορίας, καθώς και καινοτόμες εκπαιδευτικές πρακτικές στην προσέγγιση θεμάτων τοπικής ιστορίας, όπως της αξιοποίησης έργων τέχνης. 43

48 Παράρτημα Απάντηση Δραστηριότητας 14 Ενδεικτικά θέματα τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης στο πλαίσιο της τοπικής ιστορίας είναι τα ακόλουθα: Α) Γενεαλογικό δέντρο Β) Αντικείμενα επαγγελματικής χρήσης Γ) Αντικείμενα Οικιακής χρήσης Δ) Ήθη, έθιμα Ε) Ασχολίες κατοίκων- επαγγέλματα Ενδεικτικό εκπαιδευτικό υλικό για την υλοποίηση προγράμματος τοπικής ιστορίας με θέμα «Το λιμάνι της Πάτρας» Βιβλία-Πηγές Θωμόπουλος, Στ.(1950). Ιστορία της πόλεως των Πατρών από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι το 1821, τ. Α, Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις. Κοκοβίκας, Κ. (2001). Η Πάτρα και το λιμάνι της, Πάτρα: Αυτοέκδοση. Κοκοβίκας, Κ. (2002). Η Πάτρα στις αρχές του 20 ου αιώνα μέσα από την οικογενειακή συλλογή- Λεύκωμα της Edith W. Morphy, Πάτρα:Typorama. Μαρασλής, Α.(1978). Πάτρα στα 1900, Πάτρα: Αυτοέκδοση. Παπαευθυμίου, Ξ.,& Φωτίου, Π.(2002). Η Πάτρα στις αρχές του 20 ου αιώνα μέσα από την οικογενειακή συλλογή- λεύκωμα της Edith W. Morphy, Πάτρα:Typorama. Τριανταφύλλου, Κ.(1995). Ιστορικό Λεξικό των Πατρών, Πάτρα: Κούλης. Ιστοσελίδες

49 Από τις πιο πάνω παρουσιαζόμενες έντυπες και ηλεκτρονικές πηγές μπορούν να αντληθούν ιστορικά στοιχεία, καθώς επίσης πλούσιο οπτικό και ανέκδοτο υλικό σχετικά με την εξέλιξη του λιμανιού της Πάτρας στο πέρασμα των χρόνων. Από την προσέγγιση και επεξεργασία του σχετικού υλικού γίνεται αντιληπτό πως το λιμάνι της Πάτρας συνέβαλε σε σημαντικό βαθμό στην ανάπτυξη της πόλης (οικονομική, πνευματική και πολιτιστική) από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Φωτογραφικό υλικό Εικόνα 1: Άποψη λιμανιού Πάτρας

50 Εικόνα 2: Κυματοθραύστης λιμανιού 1932 Εικόνα 3: Άποψη της Πάτρας προς το λιμάνι δεκαετία

51 Εικόνα 4: Ο φάρος στο μόλο της Αγίου Νικολάου Εικόνα 5: Βόρειο μέρος νέου λιμανιού 47