Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τμήμα Γεωγραφίας. Χωρικές και Κοινωνικές Μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του Μεταξουργείου

Transcript

1 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τμήμα Γεωγραφίας Γεωργία Αλεξανδρή Χωρικές και Κοινωνικές Μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του Μεταξουργείου Διδακτορική Διατριβή Αθήνα, Νοέμβριος 2013

2

3 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τμήμα Γεωγραφίας Γεωργία Αλεξανδρή Χωρικές και κοινωνικές μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του Μεταξουργείο Διδακτορική Διατριβή Αθήνα, 2013 Επταμελής Εξεταστική Επιτροπή: Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή: Καθηγητής Θωμάς Μαλούτας Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τμήμα Γεωγραφίας Καθηγητής Κωστής Χατζημιχάλης Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τμήμα Γεωγραφίας Διευθύντρια Ερευνών Ρωξάνη Καυτανζτόγλου Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών Μέλη Επταμελούς Επιτροπής: Επίκουρος Καθηγητής Ιωάννης Σαγιάς Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σχολή Αργονόμων Τοπογράφων Μηχανικών Επίκουρη Καθηγήτρια Σοφία Σκορδίλη Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τμήμα Γεωγραφίας Επίκουρος Καθηγητής Βασίλης Αράπογλου Πανεπιστήμιο Κρήτης, τμήμα Κοινωνιολογίας Ερευνητής Γ Γιώργος Κανδύλης Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών Μέρος της διδακτορικής διατριβής πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ)

4 2013, Γεωργία Αλεξανδρή, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τμήμα Γεωγραφίας Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος- all rights reserved Χωρικές και κοινωνικές μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του Μεταξουργείου Ηλεκτρονική διεύθυνση για επικοινωνία με τη συγγραφέα: Η έγκριση της παρούσας Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέως (Ν. 5343/1932, άρθρο 202).

5 Πρόλογος Κάτι λείπει κάτι δεν λείπει Τελειώνοντας τις πρώτες μου σπουδές μου ήταν σχεδόν σίγουρο ότι κάτι έλειπε. Ο κοινωνικός κόσμος δεν ήταν δυνατό να ερμηνευτεί/ ει δυνατόν, από εξισώσεις και μεγιστοποιήσεις. Ούτε ήταν δυνατό να είναι γραμμικός. Αν ήταν γραμμικός η έξοδος από την κρίση θα ήταν μια επίλυση εξίσωσης, μία μεγιστοποίηση Lagrange, μια ελαχιστοποίηση ή μια μήτρα παραγόντων ή κάτι. Ο κοινωνικός κόσμος, και ο χώρος του, διαπνέονται από ρευστότητα. Τα πάντα είναι δυναμικά. Όλα μπορούν να αλλάξουν εν ριπή οφθαλμού, αρκεί να υπάρξει ένας καταλύτης, κάτι να συμβεί. Η ρευστότητα και η χωρο-κοινωνική δυναμικότητα αποτελεί κύριο ερώτημα και μέλημα της ανθρωπογεωγραφίας. Σε αυτό το ακαδημαϊκό πεδίο, μετά από αρκετές περιπλανήσεις, αισθάνθηκα ότι η καθημερινότητα μπορεί με ένα τρόπο να προσεγγιστεί και οι κοινωνικές και χωρικές δυναμικές να ερμηνευθούν στην ανθρωπογεωγραφία κάτι δεν λείπει Προσωπικές οδύνες και απογοητεύσεις Η έναρξη αυτής της προσπάθειας, που ακόμα δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι τελειώνει, ξεκινάει με απανωτές απογοητεύσεις και προσωπικές δυσκολίες. Θεωρίες περί πολυκεντρικότητας της Αθήνας και ισχυρισμοί ότι αυτό που θέλω να ερευνήσω δεν είναι ανταγωνιστικό, σε συνδυασμό με την απώλεια της γιαγιάς Ελευθερίας, η οποία ήταν ο τρίτος μου γονιός, και τον άδικο χαμό του κυρίου Διονύση και της κυρίας Ελένης στις φωτιές της Ζαχάρως το 2007, κλόνισαν αρκετά τη σκέψη μου και την πεποίθησή μου. Δεν μπορώ παρά να είμαι ευγνώμων στους γονείς μου Χρήστο και Λαμπρινή Αλεξανδρή, όπως και στις αδερφές μου και τους συντρόφους τους, που παρά το δράμα τους εκείνη την περίοδο, και τις ιδιαίτερες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν σε καθημερινό επίπεδο, με στήριξαν στην προσπάθειά μου να αναζητήσω τη γνώση, και ακόμα στέκονται δίπλα μου ψυχολογικά και ηθικά. Άλλωστε, χωρίς την οικονομική υποστήριξη της οικογένειά μου, ιδιαίτερα μετά τη λήξη της υποτροφίας μου από το ΙΚΥ, αυτή η προσπάθεια θα ήταν απλά αδύνατη. Ρευστότητα και ευκαιρίες Μέσα στις δυσκολίες και τις πιο αντίξοες στιγμές αναδύονται πολλές ευκαιρίες, αρκεί να μπορέσουμε να τις αντιληφθούμε. Δεν μπορώ παρά να είμαι υπόχρεη στον επιβλέποντά μου Θωμά Μαλούτα. Άλλωστε αυτός μου έδωσε την ευκαιρία να διερευνήσω το κέντρο της πόλης μέσα από τη θεωρία του gentrification- μία θεωρία που από την πρώτη στιγμή που ήρθα σε επαφή μαζί της με μάγεψε. Όχι επειδή αναφέρεται σε χαμένες Ατλαντίδες, αλλά στην Ατλαντίδα που υφαρπάζεται από την καθημερινότητα των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, δηλαδή το χώρο. Οι διαδικασίες του gentrification υπογραμμίζουν τη αδικία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και αναπαραγωγής του χώρου για τις ανώτερες τάξεις. Ο μόνος τρόπος να αντιμετωπιστεί αποτελεί η διερεύνηση και η αποδόμηση του φαινομένου. Άλλωστε γνωρίζοντας τα συστατικά στοιχεία από οτιδήποτε, μάλλον μπορούμε να το i

6 ανατρέψουμε! Ο Θωμάς Μαλούτας, όχι μόνο μου έδωσε την ευκαιρία να διερευνήσω αυτό που ήθελα, αλλά στάθηκε σύμβουλος και οδηγός. Μέσα από αυτόν γνώρισα σε προσωπικό επίπεδο του άλλους δύο επιβλέποντές μου τους οποίους θέλω εξίσου να ευχαριστήσω. Ο Κωστής Χατζημιχάλης μέσα από σκληρή κριτική και ταυτόχρονα ένθερμη υποστήριξη της προσπάθειας, στάθηκε δάσκαλος ζωής αλλά και της επιστήμης του χώρου. Η Ρωξάνη Καυταντζόγλου έχει υπάρξει, και θα είναι για πάντα, μέντοράς μου στον τρόπο διαμόρφωσης της σκέψης και προσέγγισης της έρευνας πεδίου. Χωρίς την υποστήριξή της και το χρόνο που αφιέρωσε σε διορθώσεις και αλλεπάλληλες συζητήσεις, αυτή η εργασία θα ήταν λειψή. Άλλωστε οι συμβουλές της και τα δίκτυά της έκαναν δυνατή την έναρξη της έρευνας πεδίου στην περιοχή του Μεταξουργείου. Θα είμαι πάντα υπόχρεη και συγκινημένη! Τελικά πόσο μόνες/οι είμαστε όταν κάνουμε μια διατριβή; Κατά γενική αποδοχή, η εκπόνηση μιας διδακτορικής διατριβής είναι μια μοναχική και επίπονη διαδικασία. Τελικά πόσο μόνοι μας είμαστε; Χωρίς την ανεκτίμητη βοήθεια της αδερφής μου Ελευθερίας Αλεξανδρή, που με μεγάλη υπομονή και μεράκι επιμελήθηκε των χαρτών αυτής της διατριβής, αλλά και με τη διαρκή της υποστήριξη, τις συμβουλές και τις επιβεβαιώσεις ότι είσαι σε καλό δρόμο, και εγώ σε αυτή τη φάση του διδακτορικού μου έτσι ήμουν, αυτή η διατριβή θα ήταν ημιτελής. Όπως, επίσης, και της αδερφής μου Ευτυχίας, η οποία με την αποφασή της να ερευνήσει το gentrification μέσα από κινηματογραφικές ταινίες, διεύρυνε τις γνώσεις μου στην απεικόνιση της διαδικασίας στην οθόνη! Μεγάλο ευχαριστώ στον Γιώργο Κανδύλη για την υπομονή του να μου εξηγήσει και να μου δώσει αρκετές φορές στοιχεία του Πανοραματος, στον Νίκο Σουλιώτη για τις συζητήσεις και τις οδηγίες, στην Στέλλα Παπατζανή που μεσολάβησε για να μπορέσω να αποκτήσω την έκθεση της ΕΑΧΑ, στους υπεύθυνους στο ΕΚΚΕ και την Ελληνική Στατατιστική Αρχή (Ελ. Στατ) για την παροχή των στατιστικών στοιχείων, στον κύριο Δημητριάδη για την παραχώρηση του αρχείου του για το Μεταξουργείο, και σε όλους τους ανθρώπους που συμμετείχαν σε αυτήν την έρευνα. Ιδιαίτερα στους κατοίκους της περιοχής του Μεταξουργείου που μου παραχώρησαν τις συνεντεύξεις, το χρόνο τους και ανέχτηκαν πολλές φορές τις ερωτήσεις και την αδιακρισία μου. Οφείλω να ευχαριστήσω το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (IKY) που χρηματοδότησε τα πρώτα βήματα αυτής της διατριβής, σε συνέχεια της χρηματοδότησης των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Στη διαμόρφωση των συλλογισμών αυτής της διατριβής, σημαντικό ρόλο έπαιξαν τα διάφορα σεμινάρια και οι ημερίδες που παρακολούθησα, όπως τα σεμιναρία για την κρίση και το κέντρο της Αθήνας που διοργανώθηκαν από το ΕΚΚΕ και το Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου (2011) και οι ημερίδες που αναφέρονταν στα προβλήματα του κέντρου της Αθήνας 1. Ο διάλογος που 1 «Παρουσίαση του διαγωνισμού ΑΘΗΝΑΧ4», ΥΠΕΚΑ, ΕΑΧΑ, ΕΤΕ, 11/10/2010, αμφιθέατρο κτηρίου Καρατζά, Ημερίδα «Η Τοπική Αυτοδιοίκηση, οι φορείς και τα κινήματα πολιτών απέναντι στην ii

7 διαμορφώθηκε στο πλαίσιο αυτών των συναντήσεων και συζητήσεων, επηρέασαν τη σκέψη μου για την ανάλυση αυτής της διατριβής. Μου είναι δύσκολο να θυμηθώ πόσοι άνθρωποι- πέραν της οικογένειάς μου- έχουν υποφέρει τους παροξυσμούς μου και τις εμμονές μου ή με έχουν στηρίξει με το θέμα της διατριβής μου. Οι υποψήφιοι διδάκτορες του τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, η Χριστίνα Γεωργαντοπούλου με την απλόχερη βοήθεια της στους υπολογιστές και στα συστήματα πληροφοριών του Χαροκοπείου, και οι καθηγητές του πανεπιστημίου, ιδιαίτερα οι γείτονες του γραφείου 2.5 που ανέχτηκαν στωικά το τρίξιμο της πόρτας επί 3 χρόνια, η Σοφία Σκορδίλη με το καθημερινό της ενδιαφέρον ενθάρυνε την προσπάθεια, η Ζωή Φουλίδη στη γραμματεία που με χαμόγελο βοηθούσε, κατευθείαν, σε ό,τι μπορούσε. Μεγάλο ευχαριστώ στις φιλές και τους φίλους μου, με τους οποίους, το θέμα της διατριβής, έχει υπάρξει αντικείμενο διαλόγου και συζήτησης καθ όλη τη διάρκεια αυτής της προσπάθειας. Η Βενετία Χατζή στάθηκε δίπλα μου όλα αυτά τα χρόνια ως εγκάρδια φίλη, και παράλληλα, ως ανθρωπογεωγράφος, συνέβαλε διαρκώς στη διαμόρφωση νέων αντιλήψεων ή στην επέκταση των σκέψεών μου. Η Κατερίνα Παπουτσή, η Ερασμία Καστανίδη, η Μαρία Πάσχου, η Έλενα Σπαράγγη, η Νιόβη Διατσίγκου, η Λία Ξυραφά, η Μαρία Κοτσιαντή, ο Γιώργος Τζιτζεκλής, ο Κώστας Πολιτάκος, η Μαρί Κασσαπιάν, ο Κόμης, η Ελένη Τζιρτζιλάκη, ο Νίκος Καζέρος, η Νέλλη Βαλκάνου, η Αντιγόνη Φάκα και ο Βασίλης Πανχουδάκης συνέβαλαν ο καθένας και η καθεμία και το δικό τους τρόπο. Όπως και φίλοι από το εξωτερικό, ο σύμβουλος, φίλος και οδηγός μου Vivek Mathur, η Bindu Malhotra, ο Reijer Hendrikse σταθήκαν στο πλευρό μου, σε πολλές στιγμές αδυναμίας και απογοήτευσης. Ο Σταύρος Αφιόνης, η Αθηνά Αραμπατζή, η Ειρήνη Ιωάννου και η μαμά της με την αποστολή αποκομμάτων εφημερίδων για το Μεταξουργείο, διευκόλυναν τη διαδικασία της διατριβής. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Michael Janoschka που με την υποστήριξή του, συνειδητοποίησα ότι υπάρχει ελπίδα για μικρές προσωπικές ανατροπές σε καθημερινό επίπεδο. Επίσης, ευχαριστώ τα ανιψάκια μου, την Έλενα και τον Έκτορα, για το παιχνίδι και τις ανέμελες στιγμές! Μεγάλο ευχαριστώ στην Επιτροπή Κατοίκων Εξαρχείων, το Δίκτυο Κοινωνικής Αλληλλεγγύης Εξαρχειων (Δικα.Εξ) και τα παιδιά του πάρκου που με τις καθημερινές δράσεις και διεκδικήσεις, μου υπενθύμιζαν ότι συλλογικά και αλληλέγγυα μπορούμε να διαμορφώσουμε διαφορετικούς κόσμους, δημιουργώντας ρωγμές στη στιγνή καθημερινότητα των καιρών μας. Αυτή η διατριβή αφιερώνεται στην οικογένειά μου. Αθήνα, Νοέμβρης 2013 Γεωργία Αλεξανδρή κρίση του κέντρου της Αθήνας», Ανοιχτή Πόλη, αμφιθέατρο 9.84 Τεχνόπολη, Αθήνα 23/7/2011, Συνέδριο «Η Αθήνα σήμερα», Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 9-10/12/11, αμφιθέατρο ΕΙΕ, «Η κρίση στο κέντρο της πόλης ως πρόκληση και ευκαιρία για ολοκληρωμένες πολιτικές», Δημοκρατική Αριστερά, Αθήνα, , αίθουσα ΕΒΕΑ, Ημερίδα «Εγκληματικότητα, (Αν)ασφάλεια στο Εμπορικό Κέντρο της Πρωτεύουσας», Δήμος Αθηναίων, Πάντειο Πανεπιστήμιο, ΕΚΚΕ, αμφιθέατρο 9.84 Τεχνόπολη, 14/3/2012 iii

8 iv

9 Πίνακας Περιεχομένων Πρόλογος...i Πίνακας Περιεχομένων...v Κατάλογος Πινάκων... viii Κατάλογος Χαρτών...ix Κατάλογος Γραφημάτων...x Κατάλογος Εικόνων...xi Κατάλογος Φωτογραφιών...xii Περίληψη... xiii Περίληψη στα αγγλικά (English summary)...xiv ΜΕΡΟΣ Α...1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εισαγωγή Επιλογή της περίπτωσης μελέτης: το Μεταξουργείο της Αθήνας Ερευνητικά ερωτήματα και υποθέσεις Επισκόπηση κεφαλαίων...8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΘΕΩΡΗΣΕΩΝ ΤΟΥ GENTRIFICATION Οικονομικές Προσεγγίσεις- Θεώρηση του gentrification μέσα από τη σχολή της προσφοράς Θεώρηση του gentrification από τη σχολή της ζήτησης Πέρα από τις θεωρήσεις της προσφοράς και ζήτησης: διάλογος προς μια ολιστική προσέγγιση του Gentrification Gentrification και εκτοπισμός Πολιτικές αστικής ανάπτυξης και gentrification Αναζητώντας τις διαφορετικές χρονογεωγραφίες του Gentrification...67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Αρχικές σκέψεις για τη διερεύνηση του gentrification Διερεύνηση των τάσεων gentrification μέσα από την μελέτη περίπτωσης του Μεταξουργείου Κλίμακα Μελέτης Οριοθέτηση της περιοχής μελέτης Μεθοδολογικές προσεγγίσεις των χωρο-κοινωνικών μεταβολών του Μεταξουργείου Στατιστικά: πηγές και επεξεργασία Χαρτογράφηση και φωτογράφηση Επιτόπια παρατήρηση και συμμετοχή Συνεντεύξεις Συνεντεύξεις με νέους κατοίκους Συνεντεύξεις με παλιούς κατοίκους Συνεντεύξεις με μετανάστες Από τους κατοίκους στις νέες χρήσεις Συνεντεύξεις με δημοτικές αρχές και φορείς Οι βασικοί επενδυτές στην περιοχή Η προσέγγιση του Μεταξουργείου μέσα από τεκμήρια Ανάλυση περιεχομένου (content analysis) Συλλογισμός της διατριβής ΜΕΡΟΣ Β v

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Αστικοποίηση, προαστιοποίηση και ανάπτυξη του αστικού ιστού της Αθήνας Κάθετη κοινωνική διαφοροποίηση και στεγαστική κινητικότητα στην Αθήνα Οικονομική βάση και αγορά εργασίας Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 και η περίπτωσης της Αθήνας Αθήνα και κρίση Αθήνα- πόλη μη επιδεχόμενη του gentrification σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα Μικρο-γεωγραφίες της Αθήνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΤΟ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ- μια μικρή ιστορική αναδρομή και περιγραφή των πρόσφατων δημογραφικών συνθηκών Το Μεταξουργείο μέσα από την ιστορία της Αθήνας Πρόσφατες Δημογραφικές Παρατηρήσεις ΜΕΡΟΣ Γ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΟΙ ΝΕΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ Σκιαγράφηση των χαρακτηριστικών του νέου κατοίκου στο Μεταξουργείο Κοινωνικές εισροές στο Μεταξουργείο- η πιο εύπορη κατηγορία των νέων κατοίκων Ευρύτερα χαρακτηριστικά Προηγούμενη κατοικία και λόγοι εγκατάστασης στο Μεταξουργείο Απασχόληση, τύπος νοικοκυριού, αντίληψη περί εαυτού και είδος κατοίκησης Η επιλογή της μονοκατοικίας ως σημείο gentrification της περιοχής Οι νέοι κάτοικοι του περίκλειστου κτηρίου της ΓΕΚ- ΤΕΡΝΑ ΑΕ Οι λιγότερο ευκατάστατοι, εναλλακτικοί νέοι κάτοικοι του Μεταξουργείου Ευρύτερα χαρακτηριστικά Προηγούμενος τόπος διαμονής και λόγοι μετεγκατάστασης στο Μεταξουργείο Απασχόληση, τύπος νοικοκυριού, είδος κατοίκησης και αντίληψη περί εαυτού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΕΠΑΝΕΠΕΝΔΥΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΣΤΟ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ Επανεπένδυση κεφαλαίου μέσα από τη χρήση της κατοικίας Οι νέες χρήσεις γης Τα νέου τύπου καφενεία Πολυτελή εστιατόρια Θέατρα, γκαλερί και χώροι τέχνης Οι μεγαλοεπενδυτές της αγοράς ακινήτων Η εταιρεία ΓΕΚ-ΤΕΡΝΑ Η ανώνυμη εταιρεία Oliaros Αλλαγή στις χρήσεις γης μέσα από χαρτογραφήσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ο Δήμος Αθηναίων Σημειακές Παρεμβάσεις του Δήμου Αθηναίων στο Μεταξουργείο Παρεμβάσεις από το κεντρικό κράτος Το Υπουργείο Πολιτισμού και η Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας (ΕΑΧΑ) Το Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) (πρώην υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων- ΥΠΕΧΩΔΕ) vi

11 8. 3 Σε συνεργασία με το Υπουργείο Δημόσιας Τάξης Το υπουργείο Οικονομικών και οι αντικειμενικές αξίες στην περιοχή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟΥ Κερδοσκοπικές συμπεριφορές Ο εκτοπισμός στο Μεταξουργείο Χωρο-κοινωνικές σχέσεις και καθημερινότητα στο Μεταξουργείο Kαθημερινότητα και κατανάλωτικές συμπεριφορές στην περιοχή Τρόποι διασκέδασης ή επιδεικτικής κατανάλωσης στο Μεταξουργείο Εκπαιδευτικές πρακτικές -στρατηγικές αναπαραγωγής Κοινωνικές σχέσεις στο χώρο Ο φόβος και οι τάσεις gentrification στο Μεταξουργείο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: ΕΠΙΛΟΓΟΣ Σκέψεις για τη διερεύνηση του gentrification To Gentrification στο Μεταξουργείο Το gentrification και ο φόβος στην πόλη Ακαδημαϊκή συνεισφορά και προτάσεις για μελλοντική διερεύνηση ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ: Ελληνική βιβλιογραφία και μεταφράσεις κειμένων στα ελληνικά: Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία: ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα 1: Οι οδηγοί συνέντευξης Οδηγός συνέντευξης σε νέους κατοίκους Οδηγός συνέντευξης σε παλιούς κατοίκους Οδηγός συνέντευξης σε μετανάστες Οδηγός συνέντευξης σε νέες χρήσεις Οδηγός συνέντευξης σε πολεοδόμους (Δήμος Αθηναίων και ΥΠΕΚΑ) Οδηγός συνέντευξης σε Δημοτικούς Συμβούλους Οδηγός συνέντευξης για την εταιρεία Oliaros Οδηγός συνέντευξης για την εταιρεία ΓΕΚ-ΤΕΡΝΑ Οδηγός συνέντευξης για τον διευθυντή 64ου Δημοτικού Σχολείου Στατιστικό ερωτηματολόγιο στις συνεντεύξεις με νέους κατοίκους: Παράρτημα 2: Διατηρητέα κτήρια στο Μεταξουργείο, Παράρτημα 3: Το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Αθήνας Παράρτημα 4: Δημοσιεύσεις Εφημερίδων για τις Δράσεις των Κατοίκων του Μεταξουργείου και την καθημερινότητα στην περιοχή vii

12 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1: Συνοπτικός πίνακας συνεντεύξεων Πίνακας 2: Πληθυσμός, στοιχεία ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ Πίνακας 3: Εθνικότητες, στοιχεία ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ, Πίνακας 4:Ηλικιακές Κατηγορίες, στοιχεία ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ, Πίνακας 5: Επαγγελματικές Κατηγορίες, στοιχεία ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ Πίνακας 6: Στεγαστικές Μετακινήσεις ανά επάγγελμα στο Μεταξουργείο, στοιχεία ΕΚΚΕ- ΕΣΥΕ Πίνακας 7: Ιδιοκτησιακό Καθεστώς, στοιχεία ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ Πίνακας 8: Στοιχεία αγοράς κατοικιών στο Μεταξουργείο Πίνακας 9: Στοιχεία ανακαινίσεων κατοικιών στο Μεταξουργείο Πίνακας 10: Μηνιαίο ενοίκιο ανά περίπτωση Πίνακας 11: Μεταβολές στις χρήσεις γης με βάση το χαρτογραφικό υλικό Πίνακας 12: Αντικειμενικές αξίες ζωνών του Μεταξουργείου Πίνακας 13: Αντικειμενικές Αξίες σε δρόμους του Μεταξουργείου τα έτη 2006 και 2007, πηγή υπ. Οικονομικών Πίνακας 14: Τιμές Πώλησης Κατοικιών viii

13 Κατάλογος Χαρτών Χάρτης 1: Το Μεταξουργείο, πηγή: Χάρτης 2: Υπόμνημα της μελέτης του Δήμου Αθηναίων (1993)...90 Χάρτης 3: Ταχυδρομικοί Κώδικες στο Μεταξουργείο...91 Χάρτης 4: Υπόμνημα της Μελέτης της ΕΑΧΑ (2001)...92 Χάρτης 5: Απογραφικοί Τομείς της ΕΣΥΕ για το Γκάζι και το Μεταξουργείο...93 Χάρτης 6: Το Μεταξουργείο στο χάρτη...95 Χάρτης 7: Το κέντρο της Αθήνας, η Πλάκα το Γκάζι και το Μεταξουργείο Χάρτης 8: Τμήμα του χάρτη της Αθήνας του F. Aldenhoven 1837, υποδεικνύεται ο οδικός κόμβος στο Δίπυλο, Χάρτης 9: Το πρώτο σχέδιο της πόλης της Αθήνας το 1833από τους αρχιτέκτονες Σ. Κλεάνθη και Ε. Σάουμπερτ Χάρτης 10: Το Μεταξουργείο στην Αθήνα, Χάρτης 11: Χρήσεις γης του Μεταξουργείου το Χάρτης 12: Χρήσεις γης στο Μεταξουργείο, καλοκαίρι 2009, προσωπική καταγραφή, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 13: Χρήσεις γης στο Μεταξουργείο, καλοκαίρι 2013, προσωπική καταγραφή, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 14: Βιοτεχνικές χρήσεις το 1991, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 15: Βιοτεχνικές χρήσεις το 2013, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 16: Kατοικία το 1991, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 17:Kατοικία το 2013, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 18: Ανακαινισμένες και ανακαινιζόμενες κατοικίες, νέες κατασκευεές και κτήρια αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος το 2013, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 19: Χρήσεις πολιτισμού και αναψυχής το 1991, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 20: Χρήσεις αναψυχής και πολιτισμού το 2013, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 21: Καταστήματα επιδεικτικής κατανάλωσης το 2013, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 22: Δημόσιες υπηρεσίες, τράπεζες και ξενοδοχεία το 1991, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 23: Δημόσιες υπηρεσίες, ξενοδοχεία και τράπεζες το 2013, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 24: Οίκοι ανοχής το 1991, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 25: Οίκοι ανοχής το 2013, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 26: Μαγαζιά μεταναστών το 2013, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 27: Απεικόνιση των διαδρομών του Καρναβαλιού στην περιοχή, Χάρτης 28: Απεικόνιση των σημείων που συχνάζουν οι διάφορες κοινωνικές ομάδες στο Μεταξουργείο ix

14 Κατάλογος Γραφημάτων Γράφημα 1: Παράσταση του χάσματος γαιοπροσόδου:...20 Γράφημα 2: Ηλικιακές κατηγορίες ερωτηθέντων Γράφημα 3: Εκπαιδευτικό επίπεδο ερωτηθέντων (σε απόλυτους αριθμούς) Γράφημα 4: Έτη κατοίκησης στο Μεταξουργείο Γράφημα 5: Τομέας απασχόλησης ερωτηθέντων Γράφημα 6: Τύπος νοικοκυριού ερωτηθέντων Γράφημα 7: Μηνιαίες απολαβές Γράφημα 8: Ηλικιακές κατηγορίες ερωτηθέντων Γράφημα 9: Εκπαιδευτικό επίπεδο ερωτηθέντων Γράφημα 10: Έτη κατοίκησης στο Μεταξουργείο Γράφημα 11: Τύπος νοικοκυριού ερωτηθέντων Γράφημα 12: Μηνιαίες απολαβές x

15 Κατάλογος Εικόνων Εικόνα 1: Το Μεταξουργείο, αεροφωτογραφία...95 Εικόνα 2: Πρόταση ανακαίνισης κτηρίου μικτών χρήσεων στη Λεωνίδου, Εικόνα 3: Το Μεταξουργείο το 1995, Εικόνα 4: Πρωτοβουλία ανακύκλωσης της Πρότυπης Γειτονιάς με την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων, όψη του ενημερωτικού μαγνήτη Εικόνα 5: Γυναίκες νεοκάτοικοι του Μεταξουργείο, φωτογραφία για το περιοδικό Vogue Εικόνα 6: Το Μεταξουργείο παρουσιάζεται ως περιοχή Urban Creatives στο φυλλάδιο των ΑΤΑ Εικόνα 7: Αφίσα για το φεστιβάλ των χρωμάτων xi

16 Κατάλογος Φωτογραφιών Φωτογραφία 1: Αναπαλαιωμένη μονοκατοικία στο Μεταξουργείο- διακριτή διατήρηση των νεοκλασικών στοιχείων της όψης του κτηρίου (κίονες, παράθυρα, σκοτίες, τοίχος), προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 2: Εσωτερικός χώρος μονοκατοικίας στο Μεταξουργείο, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 3: Αναπαλαιωμένη μονοκατοικία στο Μεταξουργείο Φωτογραφία 4: Εσωτερικός χώρος διαμερίσματος του συγκροτήματος της ΓΕΚ- ΤΕΡΝΑ, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 5 α και β: Κέλυφος και εσωτερική αυλή του συγκροτήματος της ΓΕΚ- ΤΕΡΝΑ, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 6: Η κοινόχρηστη πισίνα των κατοίκων του συγκροτήματος της ΓΕΚ- ΤΕΡΝΑ, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 7: Εσωτερικός χώρος κατοικίας εναλλακτικού νέου κατοίκου, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 8: Νέου τύπου καφενείο στο Μεταξουργείο, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 9: Wine bar στο Μεταξουργείο, Φωτογραφία 10: Εσωτερικός χώρος νέου εστιατορίου στην περιοχή, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 11: Πολυτελές Εστιατόριο στο Μεταξουργείο, Φωτογραφία 12 α και β: Ξυλαποθήκη που μετατράπηκε σε θέατρο, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 13: Νέοι πολιτιστικοί χώροι στο Μεταξουργείο Φωτογραφία 14:Θέα της πόλης από κτήριο της Oliaros- έκθεση Remap 2009, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 15 α και β: Εικόνα αριστερά, στένσιλ σε τοίχο της περιοχής το 2009, εικόνα δεξιά έγγραφη διαμαρτυρία για το Remap3 το Φωτογραφία 16 α και β: Εσωτερικοί εκθεσιακοί χώροι του Remap 2011, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 17α: Αύγουστος 2009 Εικόνα 17β: Ιούλιος Φωτογραφία 18 α-στ: Νέες χρήσεις γης και νέες κατασκευές στην περιοχή του Μεταξουργείου, Ιούνης 2013, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 19: Η Πινακοθήκη του Δημου Αθηναίων το Φωτογραφία 20 α και β: Εκτοπισμένη οικογένεια τσιγγάνων στο Μεταξουργείο Φωτογραφία 21 α και β: Στέκια εναλλακτικών στο Μεταξουργείο, καθημερινές εικόνες, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 22: Παλιός κάτοικος της περιοχής Φωτογραφία 23: Μετανάστης που ζει και εργάζεται στο Μεταξουργείο Φωτογραφία 24: Ημέρα guerilla gardening (9/10/2010) στο Μεταξουργείο, ο κήπος επί της οδού Κεραμεικού: Φωτογραφία 25: Ο κήπος επί της οδού Κεραμεικού σήμερα (2013), προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 26 α και β: Η ανάδειξη του οικοπέδου του Δημοσίου Σήματος και οι σπόνσορες, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 27: Ταμπέλα που ενημερώνει για την προσωρινότητα του κήπου της Πρότυπης Γειτονιάς, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 28 α και β: Φωτογραφίες από το Καρναβάλι του 2011, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 29 α και β: Καρναβάλι 2011, προσωπικό αρχείο Φωτογραφία 30: Στένσιλ σε τοίχο του Μεταξουργείου, xii

17 Περίληψη Αυτή η διατριβή ασχολείται με τις θεωρίες του gentrification ως εργαλείο ερμηνείας των χωρικών και κοινωνικών μεταβολών στο κέντρο της Αθήνας και ιδιαίτερα στην περιοχή του Μεταξουργείου. Το gentrification αναφέρεται στην κοινωνική και χωρική υφαρπαγή υποβαθμισμένων περιοχών από τις μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές κατηγορίες, στην επικράτηση πιο επικερδών χρήσεων γης, την ανανέωση του δομημένου περιβάλλοντος και στον χωρικό εκτοπισμό των ασθενέστερων πληθυσμών και λιγότερο επικερδών χρήσεων γης. Μέσα από τη βιβλιογραφική επισκόπηση, γίνεται σαφές ότι οι χρονο-γεωγραφίες του gentrification διαφέρουν ανά μελέτη περίπτωσης. Η εξέταση αυτών των δυναμικών στο κέντρο της Αθήνας έρχεται να καλύψει αυτό το θεωρητικό κενό. Το ιδιαίτερο κοινωνικό και χωρικό περιεχόμενο του κέντρου της Αθήνας, δεν αφήνει περιθώρια για την ανάπτυξη του gentrification, παρά μόνο στη μικρο-κλίμακα. Η έρευνα πεδίου στην περιοχή του Μεταξουργείου αναδεικνύει ότι οι τάσεις gentrification αναπτύσσονται σημειακά και επηρεάζουν τη χωρική μορφή και την κοινωνική διάρθρωση της περιοχής. Οι νεοεισερχόμενες κοινωνικές κατηγορίες, οι νέες χρήσεις και η επανεπένδυση κεφαλαίου στο χώρο διαμορφώνουν συνθήκες gentrification που όμως διαφέρουν σημαντικά από τις μελέτες περιπτώσης της βιβιογραφίας. Το θεωρητικό μοντέλο των σταδίων της διαδικασίας gentrification αμφισβητείται σημαντικά. Ταυτόχρονα, η γνώση και η εμπειρία για το gentrification που έχει αποκτηθεί από τις πόλεις του εξωτερικου, όπως και η τεχνογνωσία που έχει αποκτηθεί για τον τρόπο με τον οποίο εξελλίσσεται η διαδικασία, μεταφέρονται στην περιοχή του Μεταξουργείου από νέους κατοίκους, επενδυτές, πολεοδόμους και πολιτικούς και διεκδικούν τη χωρο-κοινωνική αναδιάρθρωση του κέντρου. Η κρίση του κέντρου της πόλης και ο φόβος του Άλλου επεκτείνουν τη διεκδικητική συμπεριφορά των νεοεισερχόμενων παραγόντων στην περιοχή και αναδύονται ως μοχλός της διαδικασίας του gentrification στο Μεταξουργείο. Λέξεις- κλειδί: gentrification, Αθήνα, Μεταξουργείο μικρο-κλιμακα, εκτοπισμός, τοπολογική φαντασία, χωρο-κοινωνική αδικία, σημειακό gentrification, φόβος του Άλλου xiii

18 Περίληψη στα αγγλικά (English summary) Georgia Alexandri Social and special restructuring in the city centre of Athens: the case stucy of Metaxourgio Thesis submitted to Harokopio University, Department of Geography, Athens Advisory Committee: Thomas Maloutas, Costis Hadjimichalis, Roxanne Kaftantzoglou Gentrification plays out differently according to the specific socio-economic context, hence it is a highly disputed concept. The temporality and the geographies of gentrification are as divergent and the way the process develops in each case at hand. This thesis employs the theories of gentrification as a tool for interpreting the social and spatial restructuring in the city centre of Athens, filling in the lacunae that exists in the literature about gentrification in the Mediterranean context. However, in Athens the spatial and social localities of the city centre become obstacles to major inner city restructuring, contrary to the contextualities adhered in other contexts which favour gentrification. In the specific context of Athens city centre, gentrification can only occur at the micro-scale. In situ research in the inner city area of Metaxourgio has identified gentrification trends which perform in a punctual way. The new coming social groups, investors, new entrerpreuneurs and capital reinvestment in the built environement are related to the eviction of vulnerable groups and less profitable uses. The new urban landscape that emerges and the everyday realities that develop in the area, claim for the intensification of the gentrification process. Nonetheless, the case of Metaxourgio brings about new insights over the process of gentrification. The stage model of gentrification is reversed due to gentrification knowledge transferred by the gentrification stakeholders such as politicians, realtors and entrepreneurs. The gentrifiers topological imagination converts into gentrification driver. At the same time, as the broader socio-economic crisis, thus the urban crisis of the city centre, affect the everyday life, the fear of the other arises as the Trojan horse of gentrification in Athens. Key words: gentrification, Athens, Metaxourgio, social and spatial restructuring, punctuality, knowledge transfer, topological imagination, fear of the other. xiv

19 xv

20 ΜΕΡΟΣ Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Εισαγωγή Το 1964 η κοινωνιολόγος Ruth Glass παρατηρεί μία δυναμική αλλαγή που αφορά στον εκτοπισμό των ασθενέστερων και την επικράτηση των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων στο κέντρο του Λονδίνου και δημοσιεύει την εργασία «Λονδίνο: πτυχές της αλλαγής» (London: aspects of change). Στο κείμενο περιγράφεται η χωρική και κοινωνική αναδιάρθρωση που εκδηλώνεται με την παγίωση του κοινωνικού διαχωρισμού στο κέντρο της πόλης. «Αυτό που συμβαίνει δεν αποτελεί αποτύπωση των ήδη εδραιωμένων ταξικών διαχωρισμών στο χώρο, αλλά την επιβολή ενός πλέγματος κοινωνικών διαιρέσεων που ακόμα δε διαφαίνονται εμφανώς» (Glass, 1964, σελ. 25 στο Brown- Saraccino, 2010). Οι βίαιοι εκτοπισμοί, οι κοινωνικές ανακατατάξεις και οι χωρικοί διαχωρισμοί στο κέντρο δεν αποτελούν πρόσφατη διαδικασία στη ιστορία των πόλεων. Ωστόσο, για την περιγραφή των συγκεκριμένων αναδιαρθρώσεων στο West End του Λονδίνου η Glass επινοεί τον όρο gentrification, καθώς θεωρεί ότι το gentry διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην όλη διαδικασία. Οι δυτικές συνοικίες της πόλης, όπου μέχρι τη δεκαετία του 1960 διαμένουν κοινωνικά ευάλωτες ομάδες, αποκτούν επενδυτικό ενδιαφέρον και διεκδικούνται από τις μεσαίες τάξεις. Οι ασθενέστεροι πληθυσμοί εκτοπίζονται. Η διαδικασία gentrification περιγράφεται από την Glass ως εξής: «η μία μετά την άλλη εργατική γειτονιά του Λονδίνου υπέστη την εισβολή των μεσαίων τάξεων- ανώτερων και κατώτερων. Οι αποθήκες και τα χαμόσπιτα με δύο δωμάτια στον πάνω όροφο και δύο στο ισόγειο, έχουν καταληφθεί με τη λήξη των συμβολαίων τους, και έχουν μετατραπεί σε πολυτελείς κατοικίες. Μεγαλύτερα σπίτια της βικτωριανής περιόδου, - τα οποία εκμισθώνονταν από πολλούς ενοικιαστές- που πρόσφατα ή σε προηγούμενη περίοδο είχαν εγκαταλειφθεί, έχουν αρχίσει να ανακαινίζονται. Στις ημέρες μας, πολλά από αυτά τα σπίτια υποδιαιρούνται σε ακριβά διαμερίσματα ή νοικιάζονται στο σύνολό τους. Το κοινωνικό περιεχόμενο και η αξία αυτών των ακινήτων έχει αντιστρόφως ανάλογη 1

21 σχέση με το μέγεθός τους και σαφώς πληθωριστικά χαρακτηριστικά σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση της γειτονιάς. Μόλις αυτή η διαδικασία του gentrification αρχίσει να εμφανίζεται σε μία συνοικία, εξαπλώνεται γρήγορα. Οι προηγούμενοι κάτοικοι εργατικής τάξης εκτοπίζονται, και ο κοινωνικός χαρακτήρας της συνοικίας μεταβάλλεται» (Glass, 1964: 22-23, στο Brown- Saraccino, 2010, μετάφραση δική μου). Ο όρος gentrification αναφέρεται στην υφαρπαγή των κατοικιών και των συνοικιών των χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων από το gentry. Στην αγγλική γλωσσολογία, ως gentry ορίζονται οι ευγενείς, δηλαδή οι ανώτερες μεσαίες τάξεις, οι οποιες στην κλίμακα της κοινωνικής ιεραρχίας, βρίσκονται αμέσως μετά την τάξη των αριστοκρατών. Με τον όρο gentrification, νοείται η διαδικασία κατά την οποία οι κατοικίες και οι γειτονιές χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων υφαρπάζονται από τα μεσαία και τα ανώτερα στρώματα. Απόρροια αυτής της εισροής των ευγενών στο κέντρο της πόλης είναι ο χωρικός και κοινωνικός εκτοπισμός των ασθενέστερων και μέχρι πρότινος κατοίκων της περιοχής. Σύμφωνα με τη σχολή του Σικάγο και τους υποστηρικτές της, η χωροθέτηση των διαφόρων κοινωνικών ομάδων στην πόλη σχετίζεται με τις ορθολογικές αποφάσεις των νοικοκυριών (Burgess 1939, Hoyt 1939). Η δομή και η διάθρωση του κέντρου της πόλης μεταβάλλονται διαρκώς μέσα από φυσικές χωρικές και κοινωνικές διαδικασίες. Οι πόλεις μπορεί να χαρακτηρίζονται από ρευστότητα και διαρκή μεταβολή, αλλά οι αλλαγές που σημειώνονται δεν ακολουθούν φυσικούς νόμους και έλλογους κανόνες. Ο τρόπος με τον οποίο εγγράφεται η κοινωνική αλλαγή στο χώρο συνδέεται με τη βιαιότητα με την οποία παράγεται ή/ και αναπαράγεται ο χώρος στο καπιταλιστικό σύστημα (Lefebvre, 1991). Το gentrification δεν αποτελεί φυσική εξέλιξη της πόλης. Οι επενδυτές, το κράτος, οι μεσαίες και οι ανώτερες κοινωνικές ομάδες, αφού προηγουμένως έχουν συμβάλλει στην υποβάθμιση του κέντρου της, σε κάποια χρονική στιγμή που διαμορφώνονται υπεραξίες γης και επενδυτικές ευκαιρίες, και μέσα από ορισμένες διαδικασίες υφαρπαγής, διεκδικούν τις κεντρικές περιοχές, εκτοπίζοντας τις ευάλωτες ομάδες (Smith, 1996). Το gentrification αντικατοπτρίζει τις επεκτατικές τάσεις του κεφαλαίου και των μεσαίων τάξεων και αναφέρεται στη βίαιη χωρική επιβολή που προκαλούν οι διαθέσεις και η αναπαραγωγή των ανώτερων κοινωνικών ομάδων, των επενδυτικών και πολιτικών συμφερόντων. 2

22 Οι διαδικασίες που χαρακτηρίζονται ως gentrification δεν παρατηρούνται μόνο στις κεντρικές συνοικίες του Λονδίνου. Από τη δεκαετία του 1970 αναπτύσσεται πλούσια βιβλιογραφία που σημειώνει περιπτώσεις gentrification στα κέντρα των πόλεων του δυτικού και αναπτυγμένου κόσμου. Αν και κάθε πόλη έχει διαφορετικά κοινωνικά, οικονομικά και χωρικά χαρακτηριστικά, οι περιπτώσεις που παρουσιάζουν gentrification εμφανίζουν ορισμένα κοινά σημεία: διαμόρφωση υπεραξιών γης, εκμετάλλευση, κερδοσκοπικές συμπεριφορές, αλλαγή στις χρήσεις γης και στο αστικό τοπίο, διεκδίκηση του χώρου από ανώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα και εκτοπισμός των προηγούμενων ασθενέστερων, κοινωνικά και οικονομικά, κατοίκων και των λιγότερο επικερδών χρήσεων γης. Ουσιαστικά, η θεωρία του gentrification αποτελείται από τοπικές θεωρήσεις βίαιων διαδικασιών χωροκοινωνικής υφαρπαγής περιοχών της πόλης, με επίπτωση των εκτοπισμό των ευάλωτων ομάδων. Από τη δεκαετία του 1990, με την επικράτηση νεοφιλελεύθερων πολιτικών στο χώρο, το gentrification αρχίζει να εμφανίζεται σε πόλεις του μη αγγλοσαξονικού κόσμου. Στους ακαδημαϊκούς κύκλους, διατυπώνεται η άποψη ότι το gentrification αποτελεί παγκόσμια τάση (Atkinson and Bridge, 2005). Η χρήση του όρου διευρύνεται και αρχίζει να χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις χωρο-κοινωνικών μεταβολών που αναφέρονται στον περιαστικό χώρο, στην περιφέρεια, σε νησιωτικές περιοχές και στα προάστια της πόλης (Clark, 2005, Dutton, 2005). Ο όρος ελαστικοποιείται και ο κοινωνικός εκτοπισμός, ως ουσιώδη επίπτωση του gentrification, υποχωρεί από τις βιβλιογραφικές αναφορές (Slater, 2006). Το gentrification, απογυμνωμένο από τον εκτοπισμό, χρησιμοποιείται από πολιτικούς κύκλους για προώθηση πολιτικών αναζωογόνησης υποβαθμισμένων περιοχών. Πολλοί ακαδημαϊκοί αρχίζουν να αμφισβητούν τη χρησιμότητα της ελαστικοποίησης του όρου, υπογραμμίζουν τις επιπτώσεις του εξοστρακισμού του εκτοπισμού από τη βιβλιογραφία του gentrification, και επικαλούνται μια πιο αυστηρή χρήση του όρου, ώστε να τίθεται άμεσα το ζήτημα της χωρικής και κοινωνικής αδικίας (Καλαντίδης, 2007, Maloutas, 2012). Δεν μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρξη μιας γενικής θεωρίας περί gentrification, αλλά την ύπαρξη τοπικών θεωριών gentrification που συμβάλλουν στη διαμόρφωση γενικότερης γνώσης περί του τρόπου με τον οποίο διεκδικούνται οι υποβαθμισμένες 3

23 περιοχές της πόλης. Άλλωστε, η διερεύνηση αυτής της διαδικασίας χαρακτηρίζεται από μελέτες περιπτώσης σε διάφορες γειτονιές διαφορετικών πόλεων. Η θεώρηση περί gentrification απαρτίζεται, ουσιαστικά, από τοπικές θεωρίες, οι οποίες αναπτύσσονται κατά την παρατήρηση ιδιαίτερων διαδικασιών με προσήκοντα χαρακτηριστικά που διερευνούνται σε κάθε περίπτωση. Υπογραμμίζοντας τις ιδιαίτερες χωροκοινωνικές αδικίες, συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας συνολικότερης θεώρησης περί gentrification. Στην Αθήνα, η βιβλιογραφία του gentrification χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στο τέλος της δεκαετίας του 1980, για την επεξήγηση και ανάλυση της χωρικής και κοινωνικής αναδιάρθρωσης στη συνοικία της Πλάκας. Ο όρος gentrification μεταφέρεται στα ελληνικά ως εξευγενισμός. Δεν θεωρώ ότι η λέξη εξευγενισμός αποδίδει εύστοχα τη διαδικασία gentrification. Αποτελείται από τρία συνθετικά (εξ+ευγενής+κατάληξη), ωστόσο το δεύτερο συνθετικό μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε παρανόηση (εξ+ευγενικός+καταληξη). Στη διαδικασία του gentrification, τίποτα δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ευγενικό, ούτε ο ήχος της λέξης μπορεί να παραπέμπει στο ευγενικός, εκτός αν χρησιμοποιείται με ειρωνικό τόνο. Το gentrification αποτελεί βίαιη διαδικασία χωρικής αλλαγής και κοινωνικής αναδιάρθρωσης διεκδικούμενων περιοχών και στη βάση του ενυπάρχει ο κοινωνικός έλεγχος, η οικολογία του φόβου, η χωρική και η κοινωνική αδικία. Προς το παρόν, στα ελληνικά, προτείνω τη περιφραστική έκφραση χωρο-κοινωνική υφαρπαγή ή εναλλακτικά το χωρο-κοινωνικό εκτοπισμό. Ίσως, στο μέλλον, κάποια ελληνική μεταφορά να καταφέρει να διατυπώσει πιο δόκιμο όρο για τη διαδικασία υφαρπαγής κατοικιών και εκτοπισμού των ασθενέστερων στρωμάτων. Σε αυτό το κείμενο, χρησιμοποιώ τον αγγλικό όρο, αντί της ελληνικής μεταφοράς, καθώς πιστεύω ότι αποτυπώνει πιο εύστοχα την αρνητική χροιά του φαινομένου. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000, ο όρος gentrification δε χρησιμοποιείται για άλλη περιοχή της Αθήνας πέραν της Πλάκας. Σταδιακά, όμορες περιοχές, στον άξονα των πολιτιστικών χρήσεων της Πειραιώς, ειδικά μέσω της μετακίνησης της βιομηχανίας της διασκέδασης, αρχίζουν να εμφανίζουν τάσεις που θα μπορούσαν να ερμηνευτούν από τη θεωρία του gentrification ή θα μπορούσαν να προτείνουν ιδιαίτερες περιπτώσεις εμπορικού gentrification στη διεθνή βιβλιογραφία. Υποβαθμισμένες συνοικίες του κέντρου της Αθήνας, που μέχρι πρότινος δεν 4

24 ακούγονταν στο καθημερινό λεξιλόγιο της πόλης, αρχίζουν να ακούγονται ως οι hype περιοχές, όπου η διασκέδαση έχει ιδιαίτερο χαρακτήρα (έντονο nightlife) και επιλέγονται ως τόπος διασκέδασης ή κατοικίας από ανθρώπους με συγκεκριμένο lifestyle. Στα Πετράλωνα, στο Γκάζι, στο Θησείο, στου Ψυρρή και στο Μεταξουργείο διαμορφώνονται υπεραξίες γης, ενώ προηγούμενες χρήσεις γης και προηγούμενοι κάτοικοι δύσκολα εντοπίζονται. Μάλλον κάποιες χωρο-κοινωνικές μεταβολές πραγματοποιούνται, οι οποίες ενδέχεται να ανταποκρίνονται στη βιβλιογραφία του gentrification. 1.2 Επιλογή της περίπτωσης μελέτης: το Μεταξουργείο της Αθήνας Ο διάλογος που έχει αναπτυχθεί για μισό αιώνα γύρω από τη θεωρία του gentrification, και ιδιαίτερα το έργο του αστικού γεωγράφου Neil Smith (1986, 1996), που επεξεργάζεται τις πρακτικές που ακολουθούν οι μεσαίες τάξεις για την χωροκοινωνική εκκαθάριση και τον έλεγχο του κέντρου της πόλης, έχουν ασκήσει μεγάλη επιρροή και γοητεία στη σκέψη μου. Μέσα από αυτή την έρευνα, θέλησα να εξετάσω αν υπάρχει όντως αυτή η τάση στο κέντρο της Αθήνας, ή αν αυτό που ακούγεται για τις περιοχές που βρίσκονται στα δυτικά του κέντρου αποτελεί φιλολογία του τύπου ή διαφημιστική εκστρατεία των χρήσεων του πολιτισμού και της διασκέδασης. Χάρτης 1: Το Μεταξουργείο, πηγή: 5

25 Πολύ νωρίς, το ερευνητικό μου ενδιαφέρον εστίασε στην περιοχή του Μεταξουργείου. Στη μνήμη μου το Μεταξουργείο ήταν χαραγμένο ως υποβαθμισμένη συνοικία κάπου κοντά στην Ομόνοια, χωρίς κανένα ενδιαφέρον, ιδιαίτερα για διασκέδαση. Μετά το 2005, δημοσιεύματα στον τύπο και ιδιαίτερα στην Καθημερινή της Κυριακής, εκθέσεις τέχνης, γκαλερί και πολιτιστικές δραστηριότητες αναφέρονται στη νέα, αν και πολύ παλιά, γειτονιά του Μεταξουργείου. Άνθρωποι που γνωρίζω μέσα από τα κοινωνικά μου δίκτυα αρχίζουν ολοένα και περισσότερο να αναφέρουν ως νέα στέκια τους μαγαζιά ή τα νέα καφενεία στην περιοχή του Μεταξουργείου. Σταδιακά μου δημιουργούνται ερωτηματικά ως προς τα χαρακτηριστικά της νέας κατάστασης της περιοχής. Πρόκειται για αναβάθμιση τη περιοχής μέσα από χρήσεις πολιτισμού ή για τη διαμόρφωση κάποιων τάσεων gentrification; Από επιτόπιες επισκέψεις παρατήρησα ότι στην περιοχή δεν αναπτύσσονται μόνο πολιτιστικές χρήσεις και χρήσεις αναψυχής. Ορισμένες μονοκατοικίες με στοιχεία νεοκλασικής αρχιτεκτονικής είχαν ανακαινιστεί και χρησιμοποιούνται ως κατοικίες. Διαμερίσματα σε ορόφους των πολυκατοικιών έχουν διαφορετική όψη: φρεσκοβαμμένα μπαλκόνια με καινούρια έπιπλα βρίσκονται δίπλα σε παραμελημένα μπαλκόνια με δορυφορικές κεραίες και απλωμένες πολύχρωμες μπουγάδες. Το εργοστάσιο του Μεταξουργείου ανακαινίζεται με σκοπό τη μελλοντική του απόδοση σε χρήση πολιτισμού και ακριβώς απέναντι, ένα πολυτελές συγκρότημα κατοικιών, το κτήριο της ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ ΑΕ, αλλοιώνει αισθητά το τοπίο της γειτονιάς. Ταυτόχρονα, η περιοχή επηρεάζεται από την υποβάθμιση του κέντρου της πόλης, που βαθαίνει λόγω κρίσης. Αρκετά εγκαταλελειμμένα κτήρια της περιοχής χρησιμοποιούνται ως καταφύγιο από τοξικο-εξαρτημένους ή μετανάστες χωρίς χαρτιά, ενώ στην οδό Ιάσωνος βρίσκεται μια συσπείρωση οίκων ανοχής. Εικόνες αρκετά αντιθετικές, που οδηγούν στα βασικά ερωτήματα της έρευνας αυτής. 1.3 Ερευνητικά ερωτήματα και υποθέσεις Το χωρικό, κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό υπόβαθρο της Αθήνας διαφέρει σημαντικά από εκείνο των πόλεων όπου πρωτοπαρατηρήθηκε το gentrification. Το κέντρο της πόλης έχει πολεοδομηθεί μέσα από το σύστημα της αντιπαροχής, επικρατούν υψηλοί συντελεστές δόμησης, πυκνότητα και μεγάλη μίξη των χρήσεων γης. Στις πολυκατοικίες της αντιπαροχής διαμορφώνεται κάθετη κοινωνική διαφοροποίηση, επικρατεί μεγάλο ποσοστό οριζόντιας ιδιοκτησίας και 6

26 μικροϊδιοκτησίας που δεν ευνοεί τη ριζική αναδιάρθρωση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος της πόλης, ούτε επιτρέπει την εφαρμογή μεγάλων σχεδίων ανάπλασης. Ωστόσο, ο οικιστικός ιστός των περιοχών στο νοτιοδυτικό άκρο του κέντρου της πόλης, καθώς συνδέεται με την ισχνή βιομηχανική ιστορία της, παρουσιάζει κάποια διαφοροποιά σημεία από τις υπόλοιπες συνοικίες του κέντρου. Η ρύπανση από τις βιοτεχνίες και τις βιομηχανίες, ο κατακερματισμός των ιδιοκτησιών και οι μικρές οικοδομήσιμες επιφάνειες που επιτρέπει το ρυμοτομικό της περιοχής δεν ενθαρρύνουν το σύστημα της αντιπαροχής (μελέτη Δήμου Αθηναίων, 1991). Μεγάλο μέρος του οικιστικού τους αποθέματος χαρακτηρίζεται από μονοκατοικίες και παλιές αθηναϊκές αυλές, ενώ ο αστικός ιστός διακρίνεται από χαμηλούς συντελεστές δόμησης και μικρότερες πυκνότητες. Στα ακίνητα της περιοχής διαμένουν ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, κυρίως ως ενοικιαστές. Αυτά τα χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με κατάλληλες επενδυτικές κινήσεις και πρακτικές κάνουν δυνατή τη διαμόρφωση τάσεων gentrification. Στην περίπτωση της Αθήνας, η θεωρία του gentrification δεν μπορεί να υιοθετηθεί άκριτα. Η τοπικότητα της Αθήνας διαφέρει από την τοπικότητα οποιασδήποτε άλλης πόλης, και οι χωρικές και κοινωνικές δυναμικές που αναπτύσσονται σε ορισμένη χρονική περίοδο σχετίζονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Αθήνας. Για να μπορέσουμε να υποθέσουμε ότι αναπτύσσονται τάσεις gentrification στο κέντρο της πόλης, οι δυναμικές που αναπτύσσονται, πρέπει να σχετίζονται με το ιδιαίτερο κοινωνικό και οικονομικό περιεχόμενο της πόλης. Έρεισμα της διατριβής αποτελεί η σκέψη ότι το gentrification στην Αθήνα έχει ιδιαίτερη μορφή, καθώς αντανακλά τις χωρικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες της πόλης. Η έρευνα πεδίου ξεκινά με την υπόθεση ότι οι τάσεις του gentrification στην Αθήνα και ιδιαίτερα στην περιοχή του Μεταξουργείου αναπτύσσονται στη μικροκλίμακα. Αντανακλώντας τις συνθήκες της πόλης, οι δυναμικές gentrification που αναπτύσσονται στην μικροκλίμακα, εντοπίζονται σε σημεία της περιοχής, δηλαδή σε επίπεδο δρόμου, σε επίπεδο κτηρίου ή ακόμα και ορόφου. Οι νέες επενδυτές, είτε πρόκειται για κατοίκους ή επιχειρηματίες στις νέες χρήσεις γης, προβαίνουν σε ανακαινίσεις διαμερισμάτων ή αποκαταστάσεις κτηρίων τα οποία βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με κτήρια ή διαμερίσματα αρκετά υποβαθμισμένα. Σε ορισμένους 7

27 δρόμους της περιοχής διαμορφώνονται συγκεντρώσεις νέων χρήσεων και νέων κατοικιών, με αποτέλεσμα το gentrification να παρατηρείται και σε επίπεδο δρόμου. Τα βασικά ερωτήματα αυτής της διατριβής διερευνούν τους λόγους που συντείνουν στην εμφάνιση αυτών των δυναμικών στην περιοχή του Μεταξουργείου, τους παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της και τον τρόπο με τον οποίο εκτυλίσσεται η διαδικασία. Σε γενικές γραμμές, η έρευνα αυτή θέτει και προσπαθεί να απαντήσει τα εξής ερωτήματα: α) Με ποιο τρόπο γίνεται η επανεπένδυση του κεφαλαίου και ποιες είναι οι νέες χρήσεις που αλλάζουν στο αστικό τοπίο της περιοχής; β) Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του νέου κατοίκου στην περιοχή το Μεταξουργείου; γ) Σε θεσμικό επίπεδο, ποιος είναι ο ρόλος που διαδραματίζει το τοπικό και το κεντρικό κράτος στην εξέλιξη της περιοχής; δ) ποιες οι κοινωνικές και οι χωρικές σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες σε καθημερινό επίπεδο; Η διατριβή αυτή αποτελείται από τρία μέρη. Το εισαγωγικό μέρος περιλαμβάνει τις βασικές σκέψεις και αναζητήσεις της έρευνα αυτής, τη βιβλιογραφική επισκόπηση των διαφόρων θεωρήσεων περί gentrification, και αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο έχει αναπτυχθεί ο διάλογος περί gentrification τα τελευταία πενήντα περίπου χρόνια. Επίσης, περιλαμβάνει τη μεθοδολογία πάνω στην οποία στηρίχτηκε η διερεύνηση των τάσεων gentrification της περιοχής του Μεταξουργείου. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στις ιδιαιτερότητες της Αθήνας και στην ιστορική ανάλυση της περιοχής του Μεταξουργείου. Τα στοιχεία που προκύπτουν από την έρευνα πεδίου, η ανάλυση των δεδομένων και τα βασικά συμπεράσματα της διατριβής απαρτίζουν το τρίτο μέρος αυτού του δοκιμίου. Τα επιμέρους κεφάλαια προσπαθούν να απαντήσουν στα αρχικά ερωτήματα χρησιμοποιώντας ως βασικό εργαλείο τη θεωρία του gentrification. 1.4 Επισκόπηση κεφαλαίων Η παρούσα διατριβή αποτελείται από δέκα κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο, μετά την εισαγωγή, ασχολείται με τη βιβλιογραφία του gentrification και το διάλογο που έχει 8

28 αναπτυχτεί στην ακαδημαϊκή κοινότητα τον τελευταίο μισό αιώνα. Αρχικά διατυπώνονται οι οικονομικές θεωρίες ή αλλιώς οι θεωρίες της προσφοράς του gentrification περί κερδοσκοπικών συμπεριφορών, διαμόρφωσης υπεραξιών γης και του χάσματος γαιοπροσόδου. Στη συνέχεια γίνεται επισκόπηση των προσεγγίσεων της ζήτησης που εξηγούν τη διαδικασία του gentrification μέσα από τις μεταβολές στην οικονομική βάση των πόλεων, των εργασιακών συνθηκών στο κέντρο της πόλης και της αναδιάρθρωσης των μεσαίων τάξεων. Όπως έχει διατυπωθεί από αρκετούς ερευνητές, και οι προσεγγίσεις της προσφοράς και της ζήτησης αποτελούν όψεις του ίδιου νομίσματος. Για να γίνει καλύτερα κατανοητή η όλη διαδικασία, οι οικονομικές και οι πολιτισμικές δυναμικές πρέπει να μελετηθούν ισότιμα, χωρίς να αναζητείται η υπεροχής μίας από τις δύο προσεγγίσεις. Για να διαμορφώθεί σε κάποιο χρόνο, σε ορισμένο τόπο, κάποια ιδιαίτερη ζήτηση (π.χ. κατοικιών που παραπέμπουν στο παρελθόν), θα πρέπει να υπάρχει και η αντίστοιχη προσφορά (αντίστοιχο οικιστικό απόθεμα). Αντίστροφα, η αυξημένη προσφορά που εμφανίζεται σε μια περιοχή (π.χ. εμφάνιση του χάσματος γαιοπροσόδου -rent gap- μέσα από διαμόρφωση υπεραξιών γης λόγω διαφοράς μεταξύ πραγματικής και δυνητικής γαιοπροσόδου), σχετίζεται άμεσα με τη ζήτηση που διαμορφώνεται για αυτήν την περιοχή (εισροή νέων κατοίκων και νέων επιχειρηματιών). Το βασικό ζητούμενο είναι η συνολική προσέγγιση του gentrification, της εξέτασης των προωθούμενων πολιτικών και επενδυτικών συμφερόντων που έχουν ως απόρροια τον εκτοπισμό των ασθενέστερων ομάδων. Το κεφάλαιο αυτό κλείνει με αναφορά στις χρονο- γεωγραφίες του gentrification. Κάθε πόλη έχει διαφορετικό κοινωνικό και οικονομικό περιεχόμενο, με αποτέλεσμα, ο τρόπος με τον οποίο εκτυλίσσεται το gentrification, σε κάθε χρονική στιγμή, να ποικίλλει. Μέσα από την εξέταση του gentrification, και των διαφόρων γεωγραφιών του, αναδύονται τα ζητήματα χωρο-κοινωνικής αδικίας που σχετίζονται με την παραγωγή και αναπαραγωγή του χώρου, ενώ μέσα από την αποδόμηση του φαινομένου είναι πολύ πιθανή η πρόταση πολιτικών ή πρακτικών για την αντιμετώπιση ή η άμβλυνση των συνεπειών του. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στη μεθοδολογία προσέγγισης των τάσεων gentrification στην περιοχή του Μεταξουργείου. Στη διαμόρφωση του τρόπου προσέγγισης και του μεθοδολογικού οδηγού συνέβαλε η επισκόπηση της βιβλιογραφίας περί gentrification, η μελέτη των δυναμικών του κέντρου της Αθήνας καθώς και η ιστορική αναδρομή, ιδιαίτερα των οικιστικών και δημογραφικών 9

29 χαρακτηριστικών, στην περιοχή του Μεταξουργείου. Υιοθετήθηκαν ποιοτικές μέθοδοι διερεύνησης της μελέτης περίπτωσης, ενώ συμπληρωματικά χρησιμοποιήθηκαν ποσοτικές μέθοδοι, κυρίως για την ανάλυση των δημογραφικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών της περιοχής μέσα από τις εθνικές απογραφές του 2001 και του Η έρευνα πεδίου διήρκησε δύο χρόνια. Η εξαγωγή συμπερασμάτων, λόγω του μεταβατικού περιεχομένου της γειτονιάς, στάθηκε ιδιαίτερα δύσκολη. Οι συνεχείς επισκέψεις και αναζητήσεις καθ όλη τη διάρκεια της έρευνας πεδίου συνέβαλαν στην διαμόρφωση πιο ολοκληρωμένης εικόνας για την κατάσταση στη γειτονιά. Η επιτόπια παρατήρηση, η συλλογή τεκμηρίων (έρευνες, μελέτες, άρθρα εφημερίδων) και φωτογραφικού υλικού και η διαδικτυακή αναζήτηση συμπληρώθηκαν με τη διεξαγωγή 74 ανοιχτών, ημι-δομημένων, σε βάθος συνεντεύξεων. Πενήντα συνεντεύξεις διεξήχθηκαν με κατοίκους της περιοχής (παλιούς κατοίκους, μετανάστες και νεοκατοίκους) και οι υπόλοιπες με δημοτικούς συμβούλους, πολεοδόμους και επενδυτές. Ταυτόχρονα, οι χαρτογραφήσεις που έγιναν με την έναρξη της έρευνας πεδίου (καλοκαίρι 2009) και τη λήξη της συγγραφής της διατριβής (καλοκαίρι 2013), σε αντιπαράθεση με τη χαρτογράφηση της μελέτης του Δήμου Αθηναίων (1991), αποτυπώνουν τις χωρικές μεταβολές και συμπληρώνουν τη προσέγγιση των δυναμικών του gentrification της περιοχής,. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται επισκόπηση της βιβλιογραφίας που αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο έχει αναπτυχθεί η πόλη της Αθήνας, και ιδιαίτερα το κέντρο της. Τα γενικότερα χαρακτηριστικά της Αθήνας συντείνουν στη διαμόρφωση της αντίληψης ότι πρόκειται για μία πόλη μη επιδεχόμενη gentrification (Μαλούτας και Αλεξανδρή, 2009). Ο τρόπος με τον οποίο έχει παραχθεί ο χώρος του κέντρου, αλλά και οι ιδιαιτερότητές της πόλης δεν αφήνουν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη του gentrification. Η αντικατάσταση του χαμηλού οικιστικού αποθέματος από το σύστημα της αντιπαροχής, οι υψηλοί συντελεστές δόμησης, η μίξη, πολλές φορές αντικρουόμενων, χρήσεων γης, το υψηλό ποσοστό μικροϊδιοκτησίας και η οριζόντια ιδιοκτησία στις πολυκατοικίες δεν αφήνουν περιθώρια για αναδιάρθρωση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Ταυτόχρονα, η κατάτμηση της ιδιοκτησίας και ο τρόπος με τον οποίο συμπλέκονται τα ιδιωτικά συμφέροντα στη γη αποτελούν πρόσκομμα στην εφαρμογή προγραμμάτων ανάπλασης. Παράλληλα, η χαμηλή ποιότητα ζωής, η συνεχής υποβάθμιση των συνθηκών διαβίωσης στο κέντρο της πόλης και η ενδυνάμωση του σχήματος της κάθετης κοινωνικής διαφοροποίησης, δεν ευνοούν την 10

30 επιστροφή των μεσαίων τάξεων στο κέντρο. Ωστόσο, οι μικρο-γεωγραφίες της πόλης προτείνουν μια διαφορετική εικόνα. Ορισμένες συνοικίες στο νοτιοδυτικό τμήμα του κέντρου, που συνδέονται με την ισχνή εκβιομηχάνιση της πόλης, έχουν διατηρήσει οικιστικό απόθεμα επιδεχόμενο gentrification. Ο αστικός τους ιστός αποτελείται από χαμηλά κτήρια, πολλά νεοκλασικής αρχιτεκτονικής, μικρότερους συντελεστές δόμησης, ενώ το ρυμοτομικό τους σχέδιο επιτρέπει πιο αραιές κλίμακες. Σε αυτές τις γειτονιές, το σύστημα της αντιπαροχής δεν κατάφερε πλήρως να αλλοιώσει το οικιστικό απόθεμα. Oι μικρές οικοδομήσιμες επιφάνειες, το μεγάλο ποσοστό μικροϊδιοκτησίας και η ρύπανση του εδάφους από τις βιοτεχνικές χρήσεις αποτέλεσαν τροχοπέδη στην ανάπτυξη γαιοπροσόδων και υπεραξιών για την επέκταση του συστήματος της αντιπαροχής. Κατά τη δεκαετία του 1990, σε αυτές τις περιοχές, όπως και στη γειτονιά του Μεταξουργείου, αρχίζουν να εμφανίζονται και να δραστηριοποιούνται χρήσεις της συμβολικής οικονομίας και ιδιαίτερα χρήσεις που συνδέονται με τον πολιτισμό και τη διασκέδαση, ενώ, ταυτόχρονα, αρχίζουν να εγκαθίστανται νέα νοικοκυριά. Το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρεται στα ιστορικά στοιχεία της περιοχής. Το Μεταξουργείο, ως γειτονιά, διαμορφώνεται από τη σύσταση της Αθήνας ως πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους, αν και τότε εκτός σχεδίου πόλης. Ο σχεδιασμός εγκατάστασης του παλατιού στην Ομόνοια ενθαρρύνει αρκετούς εύπορους να αγοράσουν γαίες και να χτίσουν κατοικίες στην περιοχή. Με τη μεταφορά του παλατιού στην πλατεία Συντάγματος, η περιοχή εγκαταλείπεται από τις ανώτερες τάξεις, ενώ η εγκατάσταση του εργοστασίου του Μεταξουργείου συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας περιοχής εργατών, δηλαδή κοινωνικών στρωμάτων που ασχολούνται σε χειρωνακτικά επαγγέλματα. Οι χρήσεις που έλκονται σχετίζονται με τη βιομηχανία και τη βιοτεχνία. Με το κύμα προαστιοποίησης, η περιοχή εγκαταλείπεται από τις μεσαίες κατά τη δεκαετία του 1980, ενώ τα νοικοκυριά που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα της μετεγκατάστασης, παραμένουν στο Μεταξουργείο. Από τη δεκαετία του 1990, η συνοικία αρχίζει να φιλοξενεί μετανάστες, ενώ ταυτόχρονα, αρκετές θεατρικές σκηνές και χρήσεις διασκέδασης, σε άμεση γειτνίαση με τους οίκους ανοχής και τα εγκαταλελειμμένα κτήρια της περιοχής, κάνουν αισθητή την παρουσία τους. 11

31 Στο έκτο κεφάλαιο ξεκινάει η ανάλυση των δεδομένων. Καθώς βασικό ερώτημα αποτελεί το αν στην περιοχή υπάρχουν νέοι κάτοικοι με χαρακτηριστικά gentrifier, όπως περιγράφονται στη βιβλιογραφία, το πρώτο κεφάλαιο της ανάλυσης αναφέρεται στα ιδιαίτερα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά των νέων κατοίκων του Μεταξουργείου. Διακρίνονται δύο ομάδες νέων κατοίκων. Η πρώτη ομάδα, που εγκαθίστανται πιο νωρίς στην περιοχή, αποτελείται από άτομα με υψηλό οικονομικό και πολιτισμικό κεφάλαιο. Η δεύτερη ομάδα, που εγκαθίστανται κυρίως μετά το 2005, έχει περισσότερο πολιτισμικό από οικονομικό κεφάλαιο και αναπτύσσει εναλλακτικές κουλτούρες καθημερινότητας. Το μοντέλο των σταδίων του gentrification αμφισβητείται, καθώς σε αυτή την περίπτωση, τα χαμηλότερα στρώματα της μεσαίας τάξης έπονται των ανώτερων. Το gentrification εκδηλώνεται μέσα από τις νέες χρήσεις και από την αλλαγή του αστικού τοπίου. Το έβδομο κεφάλαιο περιγράφει την επένδυση του κεφαλαίου στο Μεταξουργείο, και τα κίνητρα εγκατάστασης των νέων επιχειρηματιών, είτε μικροεπιχειρηματιών είτε μεγάλων επενδυτών. Ταυτόχρονα, εμβαθύνει στις σχέσεις που αναπτύσσονται στην περιοχή και στις κερδοσκοπικές συμπεριφορές, κυρίως από την πλευρά των μεγάλων επενδυτών καθώς και του νέου ρεύματος επιχειρηματιών στις χρήσεις που σχετίζονται με τη διασκέδαση. Οι μεταβολές στις χρήσεις γης παρουσιάζονται με τις χαρτογραφήσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια της έρευνας πεδίου, οι οποίες αντιπαρατίθενται με τη χαρτογράφηση του Δήμου Αθηναίων (1991). Η παρατήρηση των μεταβολών των χρήσεων γης μέσα από τους χάρτες, συμβάλλει στη διαμόρφωση της αντίληψης για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της σημειακής διαδικασίας του gentrification στην περίπτωση του Μεταξουργείου. Το όγδοο κεφάλαιο αναφέρεται στο θεσμικό πλαίσιο και στο ρόλο που έχουν διαδραματίσει το τοπικό και το κεντρικό κράτος στην εξέλιξη της περιοχής. Οι ελάχιστες και σημειακές παρεμβάσεις από το δήμο Αθηναίων (πεζοδρομήσεις, δενδροφυτεύσεις, μελέτες ανάπλασης), εξαγγελίες από το κράτος περί ανάπλασης και ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων για τους Ολυμπιακούς Αγώνες βάζουν το Μεταξουργείο στο χάρτη της πόλης ως περιοχή προς αναβάθμιση. Σε μεσαία κοινωνικά στρώματα και σε επενδυτές δημιουργούνται προσδοκίες, ενώ ταυτόχρονα η διαμόρφωση του χάσματος γαιοπροσόδου συμβάλλει στην ανάπτυξη κερδοσκοπικών συμπεριφορών στο χώρο. Η διάνοιξη δύο σταθμών μετρό, η παροχή 12

32 φορολογικών κινήτρων, η μετατροπή του εργοστασίου του Μεταξουργείου σε πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων, και η ταυτόχρονη υποστήριξη των επενδυτικών κινήσεων συγκεκριμένων εταιρειών και μελών της μεσαίας τάξης ενισχύουν τις τάσεις του gentrification. Αν και η παρέμβαση του κράτους, προς το παρόν, δεν είναι άμεση, οι συμβολικές κινήσεις (μελέτες, παροχές κινήτρων, δηλώσεις, υποστήριξη συγκεκριμένων ιδιωτικών συμφερόντων) και οι σημειακές παρεμβάσεις (πεζοδρομήσεις, πολλαπλές αναπλάσεις της κεντρικής πλατείας της περιοχής, διαπλάτυνση πεζοδρομίων, ανακαινίσεις ιστορικών κτηρίων) έχουν ενθαρρύνει τις τάσεις του gentrification. Το ένατο κεφάλαιο αναφέρεται στις χωρο-κοινωνικές σχέσεις και στην καθημερινότητα της περιοχής. Οι διάφορες κοινωνικές ομάδες αναπτύσσουν διαφορετικές σχέσεις με το χώρο. Κοινωνικά δίκτυα διαμορφώνονται ανάμεσα σε ανθρώπους με κοινές πολιτισμικές προδιαθέσεις και ταξική προέλευση, ενώ σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες, σπάνια δημιουργούνται. Οι κοινωνικές ομάδες ζουν παράλληλες καθημερινότητες στον ίδιο χώρο, ενώ οι κοινωνικές τεκτονικές που αναπτύσσονται βάζουν στο στόχαστρο τον Άλλο, ο οποίος αποτελεί αιτία φόβου. Για να μπορέσει να αποκατασταθεί η ομαλότητα στην περιοχή, ο εκτοπισμός του Άλλου προτάσσεται ως επίλυση της εγκληματικότητας και της ανομίας που επικρατεί στο δημόσιο χώρο. Οι καθημερινοί φόβοι περιπλέκονται με τις δυναμικές του gentrification της περιοχής, οξύνοντας τις χωρικές διεκδικήσεις των μεσαίων τάξεων. Το δέκατο κεφάλαιο αποτελεί τον επίλογο αυτής της ερευνητική εργασίας. Εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται το gentrification στην περιοχή του Μεταξουργείου και στο φόβο που αποδεικνύεται κινητήριος δύναμη του gentrification της περιοχής. Μέσα από αυτή την προσέγγιση, εισάγει την Αθήνα στις γεωγραφίες του gentrification και απευθύνει πρόταση στην ακαδημαϊκή κοινότητα για εμβάθυνση της διερεύνησης του τρόπου με τον οποίο περιπλέκονται οι φόβοι της πόλης με τις χωρικές διεκδικήσεις, μέσα από το δούρειο ίππο του gentrification. 13

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΘΕΩΡΗΣΕΩΝ ΤΟΥ GENTRIFICATION 2.1 Οικονομικές Προσεγγίσεις- Θεώρηση του gentrification μέσα από τη σχολή της προσφοράς. Οι τοπικές αναλύσεις περί διαδικασιών gentrification συνέβαλαν στη διαμόρφωση ποικίλλων θεωρητικών αναζητήσεων. Για την επεξήγηση της διαδικασίας διαμορφώθηκαν σταδιακά δύο σχολές: η σχολή της προσφοράς, που εξετάζει τη διαδικασία μέσα από τις οικονομικές και πολιτικές δυναμικές που αναπτύσσονται (επενδυτές, αγορά γης και ακινήτων, κράτος), και η σχολή της ζήτησης, που εξετάζει τη θεωρία μέσα από τις συνθήκες αναπαραγωγής των μεσαίων τάξεων και τις πρακτικές των καταναλωτών του χώρου. Αυτή η ενότητα αναφέρεται στις οικονομικές προσεγγίσεις που έχουν αναπτυχθεί, κυρίως από τοναστικό γεωγράφο Neil Smith (1986, 1996). Εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο παράγεται ο χώρος στην πόλη, ενώ οι αιτίες του gentrification αναζητούνται στην αγορά γης και ακινήτων, στη συμπεριφορά των ιδιοκτητών και επενδυτών γης και στην άνιση ανάπτυξη του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής. Σύμφωνα με τη σχολή του Σικάγου, το αστικό περιβάλλον τείνει σε μια κατάσταση ισορροπίας: τα διάφορα νοικοκυριά, μέσω των προτιμήσεών τους και των εισοδηματικών τους περιορισμών, χωροθετούνται στο χώρο κατά βέλτιστο τρόπο. Στο σχήμα των ομόκεντρων κύκλων ανάπτυξης της πόλης ο Burgess (1939) υποστηρίζει ότι το κέντρο της πόλης καταλαμβάνεται από το εμπόριο και την ελαφρά βιομηχανία και σε άμεση εγγύτητα βρίσκονται τα χαμηλού εισοδήματος νοικοκυριά. Οι μετέπειτα ομόκεντροι κύκλοι απεικονίζουν τις προτιμήσεις χωροθέτησης της μεσαίας και της υψηλής εισοδηματικής τάξης. Στην περίπτωση που ευπορότερα νοικοκυριά επιθυμούν να χωροθετηθούν στο κέντρο της πόλης, προσφέρουν υψηλότερο ενοίκιο, και έτσι επικρατούν των προηγούμενων εγκατεστημένων ομάδων. Τα μέχρι πρότινος εγκατεστημένα ευπαθή νοικοκυριά μετατοπίζονται στις όμορες φτηνότερες περιοχές, και με αυτόν τον τρόπο, το gentrification, ερμηνεύεται ως φυσική διαδικασία εξέλιξης της πόλης. Σύμφωνα με τον Smith (1982) το φαινόμενο gentrification καταρρίπτει τη βασική υπόθεση των νεοκλασικών οικονομολόγων ότι η κατοικία είναι αποτέλεσμα των 14

34 προτιμήσεων χωροθέτησης των νοικοκυριών. Η απόφαση επανακατοίκησης συγκεκριμένων περιοχών σχετίζεται με την ύπαρξη κέρδους της συγκεκριμένης επένδυσης: το αν ή όχι οι gentrifiers θα προβούν σε μια τέτοια κίνηση είναι ουσιώδες αν η οικονομική απώλεια είναι πιο πιθανή, ελάχιστοι θα σκεφτούν την μετεγκατάστασή τους. Μια θεωρία gentrification οφείλει να εξηγεί γιατί ορισμένες γειτονιές έχουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν ενώ άλλες όχι. Ποιες είναι οι συνθήκες κερδοφορίας; Οι θεωρίες περί προτιμήσεων των καταναλωτών θεωρούν δεδομένη τη δυναμική ορισμένων περιοχών ώριμων για gentrification, ενώ είναι αυτό ακριβώς το σημείο που πρέπει να διερευνηθεί και να επεξηγηθεί»2 (Smith, 1996, σελ. 57). Το gentrification συνδέεται με την ιστορική και δομική πορεία του κεφαλαίου στο δομημένο χώρο και συνδέεται με την ευρύτερη διαδικασία αστικής ανάπτυξης. Στο πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονομίας, η γη όπως και οι κατασκευές και οι επιδιορθώσεις, γίνονται εμπορεύματα και αποκτούν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (Smith, 1996). Αρχικά, τα δικαιώματα ιδιοκτησίας γης προσδίδουν στον ιδιοκτήτη μονοπωλιακό έλεγχο των χρήσεων γης. Αυτή ακριβώς η συνθήκη του μονοπωλιακού ελέγχου, ιδιαίτερα στις πολεοδομημένες περιοχές, εισάγει την έννοια της γαιοπροσόδου (ground rent) ως καθοριστικό μέσο χωροθέτησης της οικονομικής δραστηριότητας. Σύμφωνα με τον Smith (1996), το gentrification έχει να κάνει με τον κύκλο επένδυσης, από-επένδυσης και επαν-επένδυσης του κεφαλαίου στο δομημένο περιβάλλον του κέντρου της πόλης. Η ανάπτυξη της θεωρίας περί gentrification οφείλει πρωτίστως να εξηγεί τις ιστορικές διαδικασίες από-επένδυσης του κεφαλαίου από το κέντρο της πόλης, όπως και την ακριβή διαδικασία κατά την οποία η απόεπένδυση δημιουργεί επικερδείς συνθήκες επανεπένδυσης. Στην καπιταλιστική οικονομία, το κέρδος αποτελεί το δείκτη επιτυχίας, ενώ ο ανταγωνισμός αποτελεί το μηχανισμό μέσα από τον οποίο η επιτυχία ή η αποτυχία μεταφράζονται σε ανάπτυξη ή κατάρρευση (Smith, 1978, 1996). Η ανάπτυξη των προαστίων και η επέκταση της πόλης, είναι δείκτες της διαρκούς κίνησης του κεφαλαίου, ενώ η ανάπτυξη in situ 2 Σε αυτό το κεφάλαιο, όπως και στο υπόλοιπο κείμενο, οι μεταφράσεις από το πρωτότυπο κείμενο έχουν γίνει με δική μου επιμέλεια. Την όποια ευθύνη φέρω εγώ. 15

35 είναι απόρροια της ανάγκης συνεχούς συσσώρευσης κεφαλαίου. Η προαστιακή ανάπτυξη αποτελεί, ταυτόχρονα, εμπόδιο στην περαιτέρω συσσώρευση του κεφαλαίου. «Ο οιονεί μονοπωλιακός έλεγχος του χώρου από ιδιοκτήτες γης αποτελεί εμπόδιο[ ] για τις καινούριες αναπτύξεις Αυτή η κίνηση του κεφαλαίου στο δομημένο περιβάλλον αποθαρρύνει τις νέες επενδύσεις, εφόσον, άλλοι οικονομικοί τομείς, με μικρότερο κύκλο εργασιών, σημειώνουν ακόμα κερδοφορία (Smith 1996, σελ: 59). Η αξία και η τιμή της κατοικίας, η γαιοπρόσοδος, η κεφαλαιοποιημένη γαιοπρόσοδος και η δυνητική γαιοπρόσοδου Ο Smith (1982, 1996) για να αποδώσει το gentrification μέσα από μία μαρξιστική προσέγγιση, προσδιορίζει με σαφήνεια τις έννοιες της αξίας της κατοικίας, της τιμής πώλησής της, της γαιοπροσόδου, της κεφαλαιοποιημένης γαιοπροσόδου και της δυνητικής γαιοπροσόδου. Ενώ η τιμή της κατοικίας ενσωματώνει την αξία της (σε εργατοώρες, δηλαδή σε όρους κοινωνικά απαραίτητης εργασίας), η αξία της κατοικίας δεν μπορεί να ταυτιστεί με την τιμή της, καθώς η τιμή επηρεάζεται και από εξωτερικές δυνάμεις της αγοράς. Με την πολλαπλή μεταπώληση των κατοικιών, ο προσδιορισμός της αξίας της κατοικίας γίνεται περίπλοκος. Έτσι, λοιπόν, η αξία της κατοικίας εξαρτάται από το βαθμό απαξίωσης, το βαθμό επαναπροσδιορισμού της αξίας που διαμορφώνεται μέσα από ανακατασκευές, το βαθμό συντήρησης και επισκευών κοκ. Συνεπώς, η τιμή πώλησης της κατοικίας αντανακλά όχι μόνο την αξία της κατοικίας αλλά και την επιπρόσθετη υπεραξία των επισκευών. Η γαιοπρόσοδος σχετίζεται κυρίως με το ενοίκιο που απαιτείται από τους ιδιοκτήτες, ενώ η κεφαλαιοποιημένη γαιοπρόσοδος αντιστοιχεί στην υπεραξία γης που ιδιοποιείται ο ιδιοκτήτης από την υπάρχουσα χρήση γης. Στην περίπτωση της ενοικίασης, η κεφαλαιοποιημένη γαιοπρόσοδος ισοδυναμεί με μορφή ενοικίου που υποχερούνται να πληρώσουν οι ένοικοι. Στην περίπτωση της ιδιοκατοίκησης, η γαιοπρόσοδος εμφανίζεται ως τμήμα της τιμής πώλησης, καθώς μπορεί να καρπωθεί μόνο μέσω της πώλησης της κατοικίας. Συνεπώς, η τιμή πώλησης αποτελεί το άθροισμα της αξίας της κατοικίας και της κεφαλαιοποιημένης γαιοπροσόδου (Smith, 1996). 16

36 Σύμφωνα με τη θεώρηση του Smith (1978, 1996), κάτω από τη λειτουργία συγκεκριμένων χρήσεων γης, μπορεί να κεφαλαιοποιηθεί ορισμένη ποσότητα γαιοπροσόδου. Όταν, όμως, σε μια περιοχή αναπτύσσονται διαφορετικές χρήσεις γης, για λόγους που έχουν να κάνουν με την τοποθεσία, δηλαδή τη διαφορική γαιοπρόσοδο, διαμορφώνεται μεγαλύτερο ποσοστό υπεραξίας. Όταν στη γη αναπτύσσονται «καλύτερες και πιο επικερδείς» χρήσεις, τότε η δυνητική γαιοπρόσοδος που μπορεί να διαμορφωθεί, προσδιορίζει το μέγιστο ποσό που μπορεί να κεφαλαιοποιηθεί κάτω από τη λειτουργία των νέων χρήσεων γης. Παράγοντες που συμβάλλουν στην απαξίωση του οικιστικού αποθέματος της πόλης Η έννοια της γαιοπροσόδου γίνεται καλύτερα κατανοητή μέσα από την ιστορική επισκόπηση της διαδικασίας απαξίωσης και υποβάθμισης των κεντρικών περιοχών της πόλης (Smith, 1978). Κατά τον πρώτο κύκλο χρήσης μιας περιοχής, η αξία της κατοικίας αντιπροσωπεύεται από την αξία των υποδομών και την επιπρόσθετη γαιοπρόσοδο που ιδιοποιούνται οι ιδιοκτήτες. Η απαξίωση του οικιστικού αποθέματος μιας περιοχής επέρχεται λόγω της μεταβολής της συμπεριφοράς των ιδιοκτητών και της φυσικής φθοράς της κατοικίας (Smith, 1978, 1996). Η συμπεριφορά των ιδιοκτητών σχετίζεται άμεσα με τη γαιοπρόσοδο που διαμορφώνεται σε μία περιοχή. Ο Smith (1978, 1996) υποστηρίζει ότι όταν οι ιδιοκτήτες δείχνουν ενδιαφέρον για την κατάσταση του οικιστικού αποθέματος και προβαίνουν στις απαιτούμενες επισκευές, αυξάνεται η αξία των κτηρίων. Σε περιοχές με υψηλά ποσοστά ιδιοκτησίας που υποβαθμίζονται λόγω κακής συντήρησης των κτηρίων, οι ιδιοκτήτες ενδέχεται να πουλήσουν τα ακίνητά τους. Σύμφωνα με την ανάλυση του Smith (1978, 1996), μετά από ένα πρώτο κύκλο πωλήσεων, το ποσοστό εκμίσθωσης των κατοικιών αρχίζει να αυξάνεται. Όταν οι κατοικίες νοικιάζονται, το συμφέρον του ιδιοκτήτη δεν συμπίπτει απαραίτητα με κάποια προθυμία συντήρησης ή επισκευής. Αν ταυτόχρονα η γειτονιά υποβαθμίζεται, τότε το πιθανότερο σενάριο είναι η κακή συντήρηση των ακινήτων (Smith, 1978, 1996) και η όξυνση της υποβάθμισης της γειτονιάς. Μετά από ένα κρίσιμο σημείο, αρκετοί ιδιοκτήτες, συναντούν περαιτέρω εμπόδια στην όποια προσπάθεια μεταπώλησης των ακινήτων τους, που συνδέονται με πρακτικές blockbusting, redlining ή και μέσω δανείων υψηλής επισφάλειας (subprime 17

37 loaning) και συντελούν την εγκατάλειψη περιοχών (Smith, 1978, 1996)3. Τα εγκαταλειμμένα κτήρια αποτελούν απόηχο της κερδοσκοπικής συμπεριφοράς των ιδιοκτητών, οι οποίοι όταν δεν έχουν κάποιο οικονομικό κίνητρο από την κυριότητα του κτηρίου (Marcuse, 1986) και υποκύπτουν στις προαναφερθείσες πρακτικές. Ταυτόχρονα, η φυσική κατάσταση των κτηρίων αποτελεί μια καλή αλλά όχι επαρκή ένδειξη της εγκατάλειψης. Οι ιδιοκτήτες ορισμένων εγκαταλειμμένων κτηρίων, για κερδοσκοπικούς λόγους, ενδέχεται να μην προβαίνουν σε βελτιώσεις ή μεταπωλήσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις η φυσική κατάσταση των κτηρίων παραμένει σε καλά επίπεδα λόγω των βελτιώσεων και των πρακτικών συντήρησης των ενοικιαστών (Marcuse, 1986). Όταν τα κτήρια εγκαταλείπονται και δεν αποφέρουν το επιθυμητό κέρδος, οι ιδιοκτήτες ενδέχεται να προβούν σε καταστροφές. Παραδείγματος χάρη, μέσω εμπρησμών ή κατεδαφίσεων, μπορούν να επωφεληθούν των ιδιωτικών ασφαλίσεων ή άλλων οικονομικών διευκολύνσεων (Smith, 1996). Οι ίδιες οι διαδικασίες απαξίωσης του δομημένου περιβάλλοντος δημιουργούν, ταυτόχρονα, και τις κατάλληλες οικονομικές συνθήκες για την επανεπένδυση του κεφαλαίου (gentrification) (Smith, 1996). Όταν σε μια περιοχή υπάρχει γενικότερη από-επένδυση, οι αγοραίες αξίες εκτιμώνται στη βάση των προηγούμενων αξιών, της επικείμενης διαμόρφωσης των χρήσεων γης και τις αξίες που επικρατούν στις όμορες περιοχές (Zukin, 1989). Μέσα από αυτόν τον μηχανισμό, ένας επενδυτής μπορεί να αγοράσει με ιδιαίτερη ευχέρεια σε χαμηλές τιμές. «Το κτηριακό απόθεμα μπορεί να αποκατασταθεί, η χρήση μπορεί να αλλάξει και το επενδυμένο κεφάλαιο στο χώρο επαναπροσδιορίζεται με την αύξηση των τιμών γης. Σε πολλές περιπτώσεις οι επενδυτές έλκονται από απαξιωμένα ακίνητα με αυτόν τον τρόπο το κεφάλαιο επιστρέφει με νέα 3 Οι τακτικές blockbusting εμφανίζονται σε περιοχές που υποβαθμίζονται μεν, αλλά το ποσοστό ιδιοκατοίκησης παραμένει υψηλό. Οι εταιρείες ακινήτων εκμεταλλευόμενες τις χαμηλές τιμές των κτηρίων, μεταπωλούν κατοικίες σε οικογένειες αφρικανικής ή λατινοαμερικάνικης προέλευσης, προσβλέποντας στα ρατσιστικά συναισθήματα των λευκών νοικοκυριών, τα οποία αρχίζουν να αποχωρούν άτακτα από την περιοχή. Με την κατάσταση που δημιουργείται οι τιμές στην περιοχή εξακολουθούν να διαγράφουν μια πτωτική τροχιά. Το blowout αναφέρεται σε όμοιες πρακτικές με τη διαφορά ότι σε αυτή την περίπτωση δεν παρεμβαίνουν οι εταιρείες ακινήτων. Το redlining αναφέρεται στην τακτική των χρηματοδοτικών ιδρυμάτων της μη χορήγησης δανείων σε υποβαθμισμένες περιοχές. Τα μεγαλύτερα χρηματοδοτικά ιδρύματα προτιμούν την παραχώρηση χαμηλότοκων δανείων σε προαστιακές περιοχές, στις οποίες η πιθανότητα μείωσης των τιμών γης είναι χαμηλότερη. Τη χρηματοδότηση στο κέντρο της πόλης αναλαμβάνουν μικρότερες επιχειρήσεις που ασχολούνται με χρηματοδοτήσεις υψηλού ρίσκου. Την τακτική redlining μπορούν να ακολουθήσουν και οι ασφαλιστικές εταιρίες κατοικιών, ώστε το μέγεθος της οικονομικής από-επένδυσης διευρύνεται. Ταυτόχρονα, οι βανδαλισμοί ακινήτων διογκώνουν την υποβάθμιση μιας περιοχής, ειδικά όταν υπάρχουν ακατοίκητες κατοικίες, και αποτελούν πάγια στρατηγική των ιδιοκτητών. Το subprime loaning αναφέρεται στη χορήγηση δανείων με μεγαλύτερα επιτόκια σε νοικοκυριά που δεν έχουν την απαιτούμενη πιστοληπτική ικανότητα. 18

38 μορφή» (Zukin, 1989, σελ. 15). Το επενδυμένο κεφάλαιο στο δομημένο περιβάλλον ποτέ δεν απαξιώνεται ουσιαστικά. Η πορεία υποβάθμισης μιας περιοχής μπορεί να αντιστραφεί μόνο όταν εμφανιστούν νέες επενδύσεις στην κατοικία, επιτρέποντας την αύξηση των τιμών γης, και διαμορφώνοντας με αυτόν τον τρόπο το χάσμα γαιοπροσόδου (rent gap) (Smith, 1979, 1996). Οι Hammnet και Randolph (1986) υποστηρίζουν ότι οι ιδιοκτήτες, μέσα από τις πρακτικές τους, συνδράμουν στη διαμόρφωση ευνοϊκών συνθηκών για την αύξηση της κερδοφορίας. Η υπόθεση του χάσματος γαιοπροσόδου-rent gap theory Το χάσμα γαιοπροσόδου αναφέρεται στη διαφορά που αναπτύσσεται ανάμεσα στη δυνητική γαιοπρόσοδο που μπορεί να διαμορφωθεί με τη λειτουργία μίας «καλύτερης και επικερδούς χρήσης» και στην πραγματική γαιοπρόσοδο που διαμορφώνεται από την τρέχουσα χρήση. Κατά τον Smith (1996), το gentrification εμφανίζεται όταν η διαφορά ανάμεσα στην δυνητική γαιοπρόσοδο και την πραγματική γαιοπρόσοδο μεγιστοποιείται, με αποτέλεσμα να διαμορφώνονται ευνοϊκές επενδυτικές συνθήκες, οι οποίες επιτρέπουν στους επενδυτές να προβαίνουν σε αγοραπωλησίες ακινήτων με χαμηλό κόστος, σε ανακατασκευές με εξίσου χαμηλό κόστος, σε αποπληρωμές δανείων αγοράς και κατασκευής, και σε πωλήσεις που επιφέρουν ικανοποιητικά κέρδη. Με τη διαμόρφωση του χάσματος γαιοπροσόδου διαμορφώνονται ουσιαστικά οι κατάλληλες συνθήκες κερδοφορίας που επιτρέπουν την απόδοση της γαιοπροσόδου σε ανταλλακτικές αξίες, ώστε σχεδόν το σύνολο της γαιοπροσόδου κεφαλαιοποιείται. Μέσα από αυτές τις πρακτικές η γειτονιά ανακυκλώνεται, δηλαδή μπαίνει σε νέο κύκλο ζωής (Smith, 1996). 19

39 Γράφημα 1: Παράσταση του χάσματος γαιοπροσόδου: Όταν η πράσινη γραμμή (το κεφαλαιοποιημένο χάσμα γαιοπροσόδου) εξισωθεί με τη μαύρη γραμμή (δυνητικό χάσμα γαιοπροσόδου), δηλαδή σταματήσει να υπάρχει το χάσμα γαιοπροσόδου, τότε η περιοχή έχει φτάσει σε τελικό στάδιο gentrification. Πηγή: αναπαραγωγή από το γράφημα των Diapi and Bolchi (2006, σελ. 9) Οι επενδυτικές δραστηριότητες σε μια περιοχή, αναλόγως με το αν αποβλέπουν στην ανταλλακτική αξία ή την αξία χρήσης του οικιστικού αποθέματος, διαφέρουν ως προς τον τρόπο διαχείρισης του χώρου. Ο Smith (1996, 1979) διακρίνει τρία ήδη επενδυτών: σε επαγγελματίες επενδυτές που προβαίνουν σε αγορές ακινήτων, αντίστοιχες ανακαινίσεις και μεταπωλήσεις, με τελικό σκοπό το κέρδος, σε επενδυτές- κατοίκους, που αγοράζουν και ανακαινίζουν το ακίνητο με απώτερο σκοπό την ιδιοκατοίκηση και τους ιδιοκτήτες επενδυτές, οι οποίοι μετά την ανακαίνιση του ακινήτου προβαίνουν στην εκμίσθωσή του. Η Zukin (1989) κατηγοριοποιεί τους επενδυτές της αγοράς ακινήτων ανάλογα με τη αξία που καρπώνονται. Έτσι η πρώτη και η τρίτη κατηγορία, δηλαδή οι, κατά Smith (1996, 1979), επαγγελματίες επενδυτές και οι ιδιοκτήτες επενδυτές καρπώνονται την ανταλλακτική αξία του ακινήτου, και χαρακτηρίζονται ως επενδυτές χονδρικής (wholesale investors), ενώ η δεύτερη, κατά Smith (1996, 1979) κατηγορία, οι επενδυτές- κάτοικοι, καρπώνεται την αξία χρήσης και χαρακτηρίζεται ως επενδυτής λιανικής (retail investor). Ο Smith (1996) υποστηρίζει ότι αν ισχύει η υπόθεση περί χάσματος γαιοπροσόδου, τότε το gentrification εκτυλίσσεται στο σημείο που οι αποδόσεις είναι οι μέγιστες δυνατές, δηλαδή στο σημείο που η διαφορά ανάμεσα με πραγματική και δυνητική γαιοπρόσοδο, στη γραφική παράσταση, είναι η μεγαλύτερη. Γεωγραφικά, αυτό το σημείο βρίσκεται στο κέντρο της πόλης σε υποβαθμισμένες περιοχές με φθίνουσες τιμές γης. Σύμφωνα με τον Smith (1996, 1979), το gentrification είναι δομικό παράγωγο της αγοράς γης και κατοικίας. Καθώς το κεφάλαιο κινείται στο χώρο με 20

40 βάση τις μέγιστες αποδόσεις ανά χρονική περίοδο, η συνεχής υποβάθμιση του κέντρου της πόλης και η προαστιοποίηση παράγουν, ουσιαστικά, το χάσμα γαιοπροσόδου. Όταν το χάσμα γαιοπροσόδου αποκτά το μεγαλύτερο εύρος προκαλεί το κεφάλαιο στο κέντρο της πόλης, υποδεικνύοντας μεγαλύτερες αποδόσεις, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μια επιστροφή του κεφαλαίου στην πόλη. Όπως διατυπώνει ρητά ο Smith (1996, 1979), το gentrification αναφέρεται περισσότερο στην κίνηση επιστροφής του κεφαλαίου στο κέντρο της πόλης, παρά κίνηση επιστροφής των ανθρώπων. Gentrification και άνιση ανάπτυξη Σύμφωνα με τη θεωρία του Smith (1996), το gentrification συνδέεται άμεσα με την άνιση ανάπτυξη του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής, και πιο συγκεκριμένα με τον τρόπο με τον οποίο εκδηλώνεται στο δομημένο χώρο. Στο επίπεδο της πόλης, η άνιση ανάπτυξη αποτυπώνεται στη σχέση που διαμορφώνεται ανάμεσα στο κέντρο και τα προάστια. Κατά τον Smith (1996) ο βασικός οικονομικός παράγοντας που επηρεάζει και διαμορφώνει αυτή τη σχέση είναι η γαιοπρόσοδος, ιδιαίτερα η τάση εξίσωσης των γαιοπροσόδων και η ταυτόχρονη τάση διαφοροποίησης των διαφορικών γαιοπροσόδων. Στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, το αστικό τοπίο διαμορφώνεται μέσα από τις ανάγκες και τις προοπτικές του κεφαλαίου σε ορισμένο χρόνο (Harvey, 2001). Με την πάροδο του χρόνου, κάθε επένδυση του κεφαλαίου στο δομημένο περιβάλλον που πραγματοποιήθηκε σε προηγούμενη χρονική περίοδο, αποτελεί τροχοπέδη στην περαιτέρω ανάπτυξη. Σύμφωνα με τον Smith (1996) όταν το κεφάλαιο επενδύεται στο χώρο, «αδρανοποιείται» για μεγάλο χρονικό διάστημα σε συγκεκριμένη χωρική μορφή. Οι δομές στις οποίες έχει επενδυθεί το κεφάλαιο καταλαμβάνονται από συγκεκριμένες χρήσεις γης, μέχρι του σημείου συνολικής απόσβεσης της αξίας του κεφαλαίου. Καθώς το κεφάλαιο παραμένει εγκλωβισμένο σε αυτές τις χρήσεις για μεγάλα χρονικά διαστήματα, δημιουργούνται εμπόδια στην περαιτέρω κίνησή του. Για να αποφευχθεί υπερσυσσώρευση κεφαλαίου, η οποία θα προκαλέσει ύφεση στο σύστημα παραγωγής, πρέπει να πραγματοποιηθούν νέες επενδύσεις στο δομημένο περιβάλλον. Σε αυτό το πλαίσιο κίνησης του κεφαλαίου στο χώρο, εντάσσεται η ανάπτυξη των προαστίων, όπως και η δημιουργική καταστροφή των υπαρχόντων κτηρίων, ώστε να αντικατασταθούν από νέες κατασκευές (Smith, 1996). 21

41 Με την απαξίωση της αρχικής επένδυσης του κεφαλαίου στο κέντρο της πόλης, η επέκταση στα προάστια αντιπροσωπεύει τη διέξοδο του κεφαλαίου σε νέες επενδυτικές ευκαιρίες στο χώρο. Η άνιση ανάπτυξη αναφέρεται στη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στην υποβάθμιση και την αναβάθμιση περιοχών. Η ανάπτυξη Συμφώνα με τη θεωρία του Smith (1996) τo gentrification συνδέεται με: μιας περιοχής συμβάλλει, ταυτόχρονα, και στην υποβάθμιση συνθήκες της, εγκλωβισμός Την άνιση ανάπτυξη του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής αναχαιτίζουν Την κίνηση του κεφαλαίου στο δομημένο χώρο (τάση επένδυσης, αποεπένδυσης, επανεπένδυσης) προϋποθέσεις υποβάθμιση την διαμορφώνονται κεφαλαίου- περαιτέρω δημιουργεί, για στη Η συνέχεια, τις μετέπειτα ανάπτυξη. Γεωγραφικά αυτό συμβάλλει στη διαμόρφωση: Την ανάπτυξη προαστίων Τη διαμόρφωση του χάσματος γαιοπροσόδου στο κέντρο της πόλης διαδοχική κίνηση από την ανάπτυξη, στην Τη διαμόρφωση αστικού συνόρου καθώς το κεφάλαιο κινείται άναρχα στην του που ανάπτυξη. των καθώς «μιας «χωροθετικής τραμπάλας»: τη υπο-ανάπτυξη και την περαιτέρω ανάπτυξη, πόλη, διαμορφώνοντας, αλλά και καταστρέφοντας ευκαιρίες ανάπτυξης» (Smith, 1996, σελ. 88). Ταυτόχρονα, κατά τον Smith (1996), η ανάπτυξη των προαστίων δεν πρέπει να θεωρηθεί ως τάση προαστιοποίησης του κεφαλαίου, αλλά, αντιθέτως, ως εδραίωση του κεφαλαίου στην πόλη. Σημασία έχει ο ρυθμός και η περιοδικότητα της κίνησης του κεφαλαίου στο δομημένο χώρο. Ταυτόχρονα, ο ρυθμός και η περιοδικότητα της αστικής οικονομίας συνδέονται άμεσα με το ρυθμό και την περιοδικότητα της διεθνούς οικονομίας. Ως εκ τούτου, οι κινήσεις του κεφαλαίου στο χώρο σχετίζονται με την περιοδικότητα των κρίσεων της ευρύτερης οικονομίας (Harvey, 1982). Το gentrification, ως μορφή επένδυσης στον αστικό χώρο, σχετίζεται με όλες τις κρίσεις της οικονομίας από τη δεκαετία του Όταν τα ποσοστά κέρδους μειώνονται σε άλλους οικονομικούς τομείς, το κεφάλαιο αναζητά νέες επενδυτικές ευκαιρίες με χαμηλότερο ρίσκο και υψηλότερο ποσοστό κέρδους, όπως οι επενδύσεις στο αστικό περιβάλλον (Zukin, 1989). Οι χωρικές αναδιαρθρώσεις όπως οι αναπλάσεις περιοχών, οι διαμορφώσεις τουριστικών θέρετρων, η επανάχρηση κτηρίων και οι αναπτύξεις εστιατορίων και ξενοδοχείων (Smith, 1996) που σχετίζονται με την κίνηση του κεφαλαίου στο δομημένο περιβάλλον του κέντρου, 22

42 είναι απόρροια της γενικότερης ή της επερχόμενης συστημικής κρίσης. Η οικονομική κρίση, είναι αλληλένδετη με τη δομική αναδιάρθρωση του κοινωνικού και του οικονομικού χώρου. Οι αναδιαρθρώσεις συνδέονται με τις τάσεις και τις δυναμικές των νέων αστικών και κοινωνικών μετασχηματισμών. Σύμφωνα με τον Smith (1986), η ανάπτυξη νέων υπηρεσιών, και η αντίστοιχη ανάδυση νέων επαγγελμάτων στη διοίκηση επιχειρήσεων, η μεταβολή των καταναλωτικών προτύπων επιδρούν στη μορφή της όλης διαδικασίας της χωρικής αναδιάρθρωσης. Κατά τον Smith (1986) οι αναδιαρθρώσεις αυτές δεν αποτελούν το κύριο αίτιο μεταβολής, αλλά ένδειξη της. Η επικράτηση κάποιας συγκεκριμένης κουλτούρας στο χώρο, όπως αυτή της μεσαίας τάξης ή των καλλιτεχνών, αποτελεί το προσωπείο και όχι το αίτιο αναδιαμόρφωσης μιας περιοχής (Smith, 1996). Στον καπιταλισμό, όπως ο χρόνος τείνει να εκμηδενίσει το χώρο (Harvey, 1982), οι διαφοροποιήσεις των περιοχών είναι απαραίτητες για τη βιωσιμότητα του συστήματος. Το κέντρο της πόλης πρέπει να γίνει βιώσιμο και ελκυστικό για τις μεσαίες τάξεις, παρά το γεγονός ότι για τις εργατικές τάξεις, οι πόλεις ήταν πάντα βιώσιμες (Smith, 1996). Συνεπώς το gentrification αποτελεί μέρος της κοινωνικής ατζέντας μιας ευρύτερης αναδιάρθρωσης της οικονομίας. Όπως οι οικονομικές αναδιαρθρώσεις θέτουν στο στόχαστρο την εργατική τάξη (κλείσιμο εργοστασίων, περικοπές μισθών, επιδομάτων, συρρίκνωση κράτους πρόνοιας κλπ), έτσι και οι αναδιαρθρώσεις του αστικού χώρου όπως, οι αναπλάσεις και το gentrification, διαμορφώνουν διαχωριστικά τείχη με την εργατική τάξη. Το gentrification ως απώτατο όριο- σύνορο (urban frontier) Το 1893 ο Frederic Jackson Turner (στο Smith, 1996:, σελ. XIII) έγραψε για τη σημασία και τη σπουδαιότητα του ορίου στην Αμερικάνικη ιστορία. Το όριο αναφέρεται στους αγώνες που έδωσαν οι Αμερικάνοι πιονιέροι (λευκοί προερχόμενοι από την Ευρώπη) ενάντια στη «βαρβαρότητα της φύσης και των άγριων ιθαγενών». Μέσα από αυτή την αποικιοκρατική θεώρηση, κάθε κίνηση προς τις δυτικές περιοχές της ηπείρου συμβολίζεται ως διαδοχική εξημέρωση της άγριας φύσης και διαμόρφωση ενός βιώσιμου περιβάλλοντος. Ταυτόχρονα, αυτό το όριο, αποκτά και 23

43 συμβολικό χαρακτήρα καθώς εκφράζει τον εκδημοκρατισμό της ανθρώπινης φύσης και τη μοναδικότητα του εθνικού χαρακτήρα της Αμερικής. Ο Smith (1986, 1996) ισχυρίζεται ότι αυτό το όριο έχει μεταφερθεί πλέον στις αστικές περιοχές και πιο συγκεκριμένα στο κέντρο της πόλης. Με τη συνεχή προαστιοποίηση κατά τη μεταπολεμική περίοδο, το κέντρο της προβάλλεται ως τόπος αστικής αγριότητας, το μέρος όπου βρίσκουν καταφύγιο όλες οι αστικές αρρώστιες όπως το έγκλημα, οι περιθωριακές συμπεριφορές, τα ναρκωτικά, ο κίνδυνος ή, όπως, αλλιώς χαρακτηρίζεται, αποτελεί τον τόπο όπου κρύβεται «η παθογένεια του αστικού τρόπου ζωής». Ταυτόχρονα, είναι και ο τόπος κατοικίας «άγριων ομάδων», όπως οι μετανάστες και γενικότερα η εργατική τάξη. Όπως, λοιπόν, οι πρωτοπόροι κατακτητές της Αμερικάνικης ηπείρου επιδόθηκαν στη μάχη κατάκτησης του φυσικού ορίου, ως όριο του αμερικάνικου πολιτισμού και εκδημοκρατισμού, έτσι και το gentrification είναι το αστικό όριο της μάχης για τη διεκδίκηση και την εξημέρωση του κέντρου της πόλης. Και όταν η διεκδίκηση του ορίου γίνεται με οργανωμένους όρους, η αγριότητα πάντα υποχωρεί (Smith, 1986, 1996). Η Lees (2003) αναφέρει, χαρακτηριστικά, ότι για τον Smith οι κεντρικές περιοχές αποτελούν εμπόλεμη ζώνη, το κεφάλαιο ενσαρκώνεται στους gentrifiers της μεσαίας τάξης, και μάχεται για την ανάκτηση του κέντρου της πόλης σε επίπεδο κτηρίου ή/ και οικοδομικού τετραγώνου. Οι αστικές αναπλάσεις, οι ανακαινίσεις διώροφων κατοικιών, αποτελούν μέρος αυτής της διεκδίκησης, με τη διαφορά ότι πλέον οι πιονιέροι της πόλης αποτελούν νέους υπερ-ήρωες (Smith, 1996). Πάνω σε αυτή τη θεώρηση του αστικού ορίου διαμορφώνεται και η έννοια του gentrification, ειδικά όπως προβάλλεται στις εφημερίδες μέσω της χρήσης ενός ιδιαίτερα ευχάριστου και αθώου λόγου (Smith, 1996). «Τολμηροί πιονιέροι πηγαίνουν εκεί που δεν θα πλησίαζε κάνεις άλλος (λευκός) πιο πριν» (Smith, 1996, σελ. 13). Τα εχθρικά αστικά τοπία εκκαθαρίζονται και αναβαθμίζονται με τη συνεισφορά και στην ευαισθησία των μεσαίων τάξεων, οι αξίες των ακινήτων εκτινάσσονται, οι νέοι κάτοικοι καταναλώνουν, και η κουλτούρα της διάκρισης των μεσαίων τάξεων μαζικοποιείται. Μέσα από αυτές τις περιγραφές, οι αντιθέσεις του πραγματικού ορίου δικαιολογούν την παραδοχή περί φυσικής εξέλιξης του αστικού περιβάλλοντος. Ο μύθος του αστικού συνόρου είναι ιδεολογικά φορτισμένος: μέσα από την όλη διαδικασία ουσιαστικά θέτονται στο στόχαστρο οι εργατικές και υποβαθμισμένες 24

44 συνοικίες. Οι ασθενέστεροι και αποστερημένοι πληθυσμοί εκτοπίζονται και ολόκληρες περιοχές μετατρέπονται σε μεγαλοαστικούς θύλακες. Το αστικό όριο δικαιολογεί πλήρως τον κοινωνικό διαχωρισμό και αποκλεισμό στη βάση του αναπόφευκτου και του λογικού (Smith, 1996, σελ. 17). Οι φτωχότερες κοινωνικές ομάδες τεχνηέντως χαρακτηρίζονται ως βάρβαρες και απολίτιστες και τοποθετούνται στην αντίπερα όχθη του ορίου. Με αυτή την επιχειρηματολογία αναπτύσσονται οι πιο άγριες και επιθετικές πολιτικές στην καρδιά της πόλης (Smith, 1996, σελ. 17). Όπως αναφέρει η Zukin (1987), η θέση περί αστικού συνόρου νομιμοποιεί, ουσιαστικά, τη διεκδίκηση περιοχών του κέντρου της πόλης που χαρακτηρίζονται από συγκεντρώσεις μεταναστών και χρήσεων γης που αποδίδουν ελάχιστα. Μέσω του gentrification oι νέοι πιονιέροι θέλουν να αναδιατυπώσουν την ιστορία της πόλης διαγράφοντας την ιστορία και τη γεωγραφία της εργατικής τάξης (Smith, 1996). Με την αναδιάρθρωση της κοινωνικής γεωγραφίας του κεντρικών περιοχών, αναδιατυπώνεται η κοινωνική ιστορία της πόλης. Το νέο αστικό σύνορο εγκαθιδρύεται, ενώ η χωρική ιστορία και η γεωγραφία της εργατικής τάξης διαγράφεται (Smith, 1996). Η εξωτερική αναβάθμιση του αστικού ιστού μέσα από αναπαλαιώσεις κτηρίων και κατοικιών της εργατικής τάξης, αποτυπώνει την εικόνα ενός μελλοντικού παρελθόντος. Όπως αναφέρει ο Ley (1996) μέσα από αυτές τις διαδικασίες ανακαίνισης του οικιστικού αποθέματος, τίποτα ουσιαστικά δεν έχει παραμείνει το ίδιο. Η εσωτερική αισθητική εκτίθεται στο δημόσιο χώρο, καθώς πλέον η όψη των τούβλων και των ξύλων δεν συμβολίζουν τις παραγκουπόλεις της εργατικής τάξης, αλλά την αισθητική προδιάθεση της μεσαίας τάξης. Κριτική στις θέσεις του Smith Οι δομικές προσεγγίσεις του Smith περί gentrification, δηλαδή ότι πρόκειται για διαδικασία εγγεγραμμένη στην άνιση οικονομική ανάπτυξη του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγήςαμφισβητούνται από πολλούς θεωρητικούς της κοινωνικής γεωγραφίας. Κοινή συνισταμένη αποτελεί η θέση ότι απαραίτητη προϋπόθεση, για μπορέσουν να αναπτυχθούν οι διαδικασίες gentrification, αποτελεί η ίδια η ύπαρξη του κοινωνικού παράγοντα, δηλαδή των ανθρώπων που θα διαδραματίσουν το ρόλο του gentrifier, καθώς και οι κοινωνικές σχέσεις και δυναμικές που αναπτύσσονται στο συγκεκριμένο, υπό διεκδίκηση, χώρο. Σύμφωνα με τον Beauregaurd (1986), το gentrification, όπως και το χάσμα γαιοπροσόδου, αποτελούν απόρροια και όχι τάση 25

45 της άνισης ανάπτυξης. Έτσι, η θεωρία του Smith χωλαίνει στις βασικές παραδοχές της, καθώς δεν υπάρχει καμία αναφορά στο ρόλο της αναπαραγωγής και της κατανάλωσης. Επίσης, το gentrification δεν μπορεί να εκδηλώνεται με την ιδανική μορφή που περιγράφει ο Smith (Beauregaurd, 1986). Παρομοίως, η Rose (1984) ισχυρίζεται ότι οι αναλύσεις τόσο των νεοκλασικών οικονομολόγων, όσο και των μαρξιστών, με βασικό εκπρόσωπο τον Smith, δεν επιτρέπουν καμία ιστορική και δομική προσέγγιση του gentrification που να αφήνει περιθώρια παρεκκλίσεων από ένα ήδη διαμορφωμένο θεωρητικό μοντέλο περί gentrification και διαφοροποίησης ως προς τον τόπο, τον τρόπο και το χρόνο εκδήλωσής του. Ο Ley (1996) ασκεί δριμεία κριτική στην προσέγγιση του Smith ισχυριζόμενος ότι είναι μονοδιάστατη θεωρητικά, καθώς εστιάζει μόνο στις δυνάμεις που διαμορφώνονται από την πλευρά της προσφοράς της οικονομικής σφαίρας, υποβιβάζοντας, τη σημασία που έχουν οι δυνάμεις της ζήτησης. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρει ότι η θεωρία του χάσματος γαιοπροσόδου αμφισβητείται από μελέτες περίπτωσης, κατά τις οποίες το gentrification παρατηρείται σε κεντρικές περιοχές με ήδη εγκατεστημένες μεσαίες τάξεις, και όχι στις αναμενόμενες, κατά τη θεωρία του Smith, περιοχές με τη μεγαλύτερη απόκλιση του χάσματος γαιοπροσόδου. Σύμφωνα με τον Hamnett, (2003), η μεταβολή στις προτιμήσεις χωροθέτησης των μεσαίων στρωμάτων, και συνεπώς το gentrification, οφείλεται στη μεταβολή της οικονομικής βάσης από τη βιομηχανική στη μετα-βιομηχανική εποχή, και έτσι η θεωρία του Smith, που εμμένει στην προσφορά και απορρίπτει τη σημασία της ζήτησης, χάνει σημαντικό μέρος του κύρους της. 26

46 2.2. Θεώρηση του gentrification από τη σχολή της ζήτησης Σε αντίθεση με την οικονομική θεώρηση του Smith, η σχολή της ζήτησης υποστηρίζει ότι οι παράγοντες της ζήτησης, και πιο συγκεκριμένα η κατανάλωση, αποτελούν τις βασικές αιτίες του φαινομένου. Αυτή η θεώρηση αναπτύσσεται, κυρίως μετά τη δεκαετία του 1970, από αστικούς κοινωνιολόγους και γεωγράφους του αγγλοσαξονικού κόσμου, αναλύοντας τις συγκεκριμένες διαδικασίες σε πόλεις του λεγόμενου αναπτυγμένου κόσμου, όπως η Νέα Υόρκη, το Λονδίνο, η Μελβούρνη και το Τορόντο. Μέσω του gentrification αποτυπώνονται στο χώρο οι συνέπειες της μεταβολής της οικονομικής βάσης από τη βιομηχανία στον τομέα των υπηρεσιών, οι αντίστοιχες αναδιαρθρώσεις στην αγορά εργασίας και η μεταβολή των καθημερινών προτύπων κατανάλωσης. Οι θεωρητικοί αυτής της σχολής σκέψης ασχολούνται με βασικά ερωτήματα όπως «ποιοί είναι αυτοί που διαδραματίζουν το ρόλο του gentrifier», «από πού έρχονται», και «γιατί προτιμούν το κέντρο της πόλης» και εξετάζουν τις ποικίλες δυναμικές που εμφανίζονται στις πόλεις με απόληξη το gentrification των κεντρικών περιοχών. Αλλαγή στην οικονομική βάση των πόλεων και η ανάδυση των gentrifier Ο αστικός γεωγράφος David Ley, παρατηρώντας τις μεταβολές στο κέντρο των πόλεων του Καναδά κατά τη δεκαετία του 1970, ερμηνεύει το gentrification στο πλαίσιο της μεταβιομηχανικής πόλης. Η συρρίκνωση της βιομηχανίας και η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα, που συντελείται μέσω της ενδυνάμωσης των χρηματοπιστωτικών αγορών, της αναδιάρθρωσης του δημοσίου τομέα και της ενίσχυσης των επαγγελμάτων στον πολιτιστικό τομέα, μεταβάλλουν την οικονομική βάση. Η αναδιάρθρωση της οικονομικής βάσης, κατά τη δεκαετία του 1970, συμβάλλει στην ανάδυση νέων θέσεων μη χειρωνακτικής, εξειδικευμένης, εργασίας στον νομικό και οικονομικό τομέα, ενώ ταυτόχρονα, η επέκταση των κυβερνητικών υπηρεσιών πολλαπλασιάζει τις υπαλληλικές, επαγγελματικές και διοικητικές, θέσεις. Μέσα από αυτές τις αναδιαρθρώσεις, αναδύεται μια μεσαία κατηγορία επαγγελμάτων, που τη χαρακτηρίζει ως νέα μεσαία τάξη - new middle class (Ley, 1996). Οι Hamnett και Whitelegg (2007), αναφερόμενοι στο Λονδίνο τονίζουν ότι, από τη δεκαετία του 1980, ενισχύεται ο ρόλος της πόλης ως χρηματοπιστωτικό κέντρο και 27

47 αυξάνεται ο αριθμός των εργαζομένων στις αντίστοιχες χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες. Ταυτόχρονα, η πόλη του Λονδίνου, πέρα από διοικητικό κέντρο, γίνεται έδρα πολλών μεγάλων εταιριών του τριτογενούς τομέα, αυξάνεται το ποσοστό εργασίας σε επαγγέλματα όπως σύμβουλοι επιχειρήσεων και νομικοί σύμβουλοι. Από τη δεκαετία του 1990, αρχίζουν να συγκεντρώνονται επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον τομέα του πολιτισμού. Αυτές οι υπηρεσίες του τριτογενούς τομέα δείχνουν σαφή χωρική προτίμηση στον παλιό μητροπολιτικό πυρήνα των πόλεων (Zukin, 1989) λόγω ανάπτυξης οικονομιών κλίμακας μέσω των άμεσων, πρόσωπο με πρόσωπο (face-to-face,) επαφών (Rose, 1984). Σύμφωνα με τη Rose (1984) οι αναδιαρθρώσεις στον τομέα της εργασίας επηρεάζουν τις χωρο-κοινωνικές διαρθρώσεις της πόλης. Η διερεύνηση της ανάδυσης των gentrifiers έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς «οι ανάγκες και οι επιθυμίες που διαμορφώνουν οι συγκεκριμένες κοινωνικο-επαγγελματικές κατηγορίες σε συνδυασμό με άλλους απρόοπτους παράγοντες αποκτούν ιδιάζουσα σημασία στην παραγωγή του gentrification στο χώρο» (Rose, 1984, σελ. 56). Ουσιαστικά, η επεξήγηση του gentrification ξεκινά με την παρουσία των gentrifiers και τις αντίστοιχες πρακτικές κατανάλωσης και αναπαραγωγής (Beauregard, 1986). Σύμφωνα με τον Beauregard (1986), για να μπορέσουμε να αναλύσουμε την εμμονή αυτής της κοινωνικής ομάδας για κατοίκηση στο κέντρο της πόλης, πρέπει να απομακρυνθούμε από τη σφαίρα της παραγωγής και να επικεντρωθούμε στον τρόπο αναπαραγωγής και στα καταναλωτικά πρότυπα αυτών των κατηγοριών. Οι gentrifiers δεν είναι προπομποί μιας ανεξάρτητης διαδικασίας χωρο-κοινωνικής αναδιάρθρωσης του κέντρου της πόλης (Rose, 1984). Αποτελούν τον βασικό παράγοντα του gentrification. Άλλωστε χωρίς αυτές τις κοινωνικοοικονομικές ομάδες «το gentrification δεν θα υπήρχε. Διάφορα είδη κατοικίας μπορεί να ανακαινίζονται ή να αναβαθμίζονται, διάφοροι κάτοικοι μπορεί να εκτοπίζονται, αλλά οι gentrifiers συχνά έχουν όμοιες διεκδικήσεις» (Beauregard, 1986, σελ. 41), οι οποίες συμβάλλουν στη διαμόρφωση των κτηρίων και των περιοχών (Rose, 1984). 28

48 Gentrifiers και κέντρο πόλης Σύμφωνα με τον Ley: «η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη, η συγκεκριμένη επέκταση των μη χειρονακτικών επαγγελμάτων (white collar professional jobs), η γενιά του baby-boom, συντέλεσαν στη διαμόρφωση ενός κύματος ζήτησης για κατοικίες της μεσαίας τάξης. Αυτό που πρέπει ακόμα να εισαχθεί στη σκέψη μας είναι η γεωγραφική ιδιαιτερότητα του κέντρου της πόλης ως προορισμός για αυτήν την κατηγορία ανθρώπων» (Ley, 1996, σελ. 38) Οι διαδικασίες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της νέας μεσαίας τάξης είναι άμεσα συνδεδεμένες με το gentrification της πόλης, καθώς: «οι κεντρικές περιοχές μιας μητρόπολης [ ] προσφέρουν γρήγορη πρόσβαση σε χώρους κατοικίας, εργασίας και διασκέδασης, στοιχεία απαραίτητα για τη διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης αίσθησης για το κέντρο της πόλης Ο περιβάλλοντας χώρος αποκτά ιδιάζουσα σημασία, είτε πρόκειται για το φυσικό περιβάλλον (τοπία, πρόσβαση σε υδάτινους πόρους), ή το δομημένο περιβάλλον (αρχιτεκτονική, θέα σε δρόμους, απαλλαγή από κυκλοφορία οχημάτων, χαρακτήρας τοπικών μαγαζιών) αλλά και ο κοινωνικός χαρακτήρας της γειτονιάς παίζει σημαντικό ρόλο, καθώς συμβάλλει στη διαμόρφωση συμβατικών, αλλά, ταυτόχρονα, ποικιλόμορφων περιοχών.» (Ley, 1996, σελ. 38). Οι gentrifiers που χαρακτηρίζονται από πολιτισμικό ή/και οικονομικό κεφάλαιο, συνήθως παρατείνουν το χρόνο διαμονής τους στο κέντρο της πόλης, απορρίπτοντας τη ζωή των προαστίων (Ley, 1996). Οι LeGates και Hartman (1986, σελ. 180) υποστηρίζουν ότι η έκφρασή του Smith περί επιστροφής στην πόλη αποτελεί εσφαλμένη διατύπωση (misnomer), καθώς οι περισσότερες μετακινήσεις σε περιοχές υπό gentrification, γίνονται από περιοχές εντός της πόλης και όχι απαραίτητα από τα προάστια ή άλλα σημεία εκτός των ορίων της πόλης. 29

49 Το στερεότυπο της νέας τάξης εργαζομένων της πόλης (new urban professional) χαρακτηρίζεται κυρίως από διμελή νοικοκυριά, με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, πλήρη απασχόληση και των δύο μελών, ή από μονομελή νοικοκυριά (Ley, 1996). Η αναβολή του γάμου και της τεκνοποίησης, ιδίως για τις γυναίκες, συμβάλλει στη διαμόρφωση μονομελών νοικοκυριών ή ζευγαριών χωρίς παιδιά, των οποίων οι καταναλωτικές ανάγκες διαφέρουν σημαντικά από εκείνες των παραδοσιακών νοικοκυριών (Beauregaurd, 1986). Διάκριση παρατηρείται στις εκπαιδευτικές και εργασιακές προτιμήσεις. Η μόρφωση των gentrifiers, καθώς και των παιδιών τους, γίνεται σε ιδρύματα και σχολεία εκτός της γειτονιάς τους. Επίσης, ο τόπος εργασίας μπορεί να διαφέρει σημαντικά από τον τόπο κατοικίας (Williams, 1986). Οι δεσμοί Συμφώνα με τις πολιτισμικές προσεγγίσεις το gentrification συνδέεται με την εμπορευματοποίηση του χώρου λόγω: που αναπτύσσουν με την περιοχή και τους Της αλλαγής της οικονομικής βάσης των πόλεων από τη βιομηχανία στην οικονομία των υπηρεσιών χαλαροί. Πέραν της συγκατοίκησης στην ίδια Της διαμόρφωση της νέας μεσαίας τάξης/ μεσαίων τάξεων εμφανίζονται κοινωνικές τεκτονικές (social Της ανάδυσης του κέντρου ως χώρου κατοικίας, εργασίας και διασκέδασης Της μεταβολής καθημερινών προτύπων κατανάλωσης Των καλλιτεχνικών προδιαθέσων και της ανάγκης διαφοροποίησης συναναστροφής με κατοίκους της ήδη υπάρχοντες κατοίκους είναι ιδιαίτερα περιοχή (Williams, 1986), πολλές φορές tectonics) (Butler και Robson 2001), δηλαδή αναπτύσσονται συναισθήματα ενόχλησης και ανοχής. Αντίθετα αναπτύσσονται οι ανάμεσα δεσμοί στις που διάφορες κατηγορίες gentrifiers είναι ισχυροί καθώς ανταποκρίνονται ίδιας στην κοινωνικοοικονομικής ανάγκη κατηγορίας διαμορφώνοντας το έρεισμα του «επιλεκτικού ανήκειν» (elective belonging) (Savage et al, 2005). Για συγκεκριμένες κατηγορίες gentrifier η ζωή στο κέντρο της πόλης δεν σχετίζεται απαραίτητα με την αναζήτηση κάποιας ιδιαίτερης καθημερινότητας. Στα αρχικά στάδια της διαδικασίας, διακρίνονται τύποι νοικοκυριών που ξεφεύγουν από τα παραδοσιακά πρότυπα όπως νοικοκυριά ομοφυλόφιλων, ή μονομελή νοικοκυριά που απαρτίζονται από γυναίκες, ή μονογενεϊκά νοικοκυριά. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι το υψηλό πολιτισμικό κεφάλαιο (Ley, 1996), ενώ ο τρόπος ζωής τους χαρακτηρίζεται ως εναλλακτικός. Σύμφωνα με τη Rose (1984), η εναλλακτική καθημερινότητα, είναι κυρίως χαρακτηριστικό των μορφωμένων νέων που λόγω 30

50 ανεργίας ή της επισφαλούς εργασίας, μηχανεύονται μορφές άτυπης αυτοαπασχόλησης ή προβαίνουν σε συγκατοικήσεις ή υπενοικιάσεις στο κέντρο της πόλης (Rose, 1994). Οι gentrifiers αυτής της κατηγορίας, λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων, και γενικότερα οικονομικού κεφαλαίου, δεν μπορούν να αγοράσουν κατοικίες, ούτε μπορούν νοικιάσουν κάποιο διαμέρισμα και να προβούν σε σημαντικές ή ορατές βελτιώσεις. Ορισμένα σημεία της πόλης, τα οποία συχνά χαρακτηρίζονται και ως περιοχές μεταναστών, δίνουν τη δυνατότητα στα νοικοκυριά εναλλακτικού τύπου να αναπτύσσουν κοινωνικά δίκτυα και αστικούς δεσμούς, καθώς το περιβάλλον τους χαρακτηρίζεται από ανεκτικότητα και η καθημερινότητα από έντονους ρυθμούς (Rose, 1984). Παρόλα αυτά, και οι εναλλακτικές ομάδες συμβάλλουν στον εκτοπισμό προηγούμενων κατοίκων, δηλαδή των πιο ασθενών κοινωνικών ομάδων όπως τα νοικοκυριά εργατικής προέλευσης ή οι μετανάστες (Rose, 1984). Η έντονη αμφισβήτηση των παραδοσιακών οικογενειακών πρότυπων και η υιοθέτηση πιο εναλλακτικών καθημερινοτήτων στο κέντρο της πόλης διαμορφώνει μια «αισθητική απόσταση που σηματοδοτεί τη δημιουργικότητα της μετατροπής. Αυτή η αισθητική προδιάθεση είναι ιδιαίτερα έντονη ανάμεσα στις νεότερες κοινωνικές ομάδες που διαθέτουν περισσότερο πολιτισμικό από οικονομικό κεφάλαιο. Και στο επίκεντρο αυτών των ομάδων βρίσκεται ο καλλιτέχνης της πόλης» (Ley, 1996, σελ. 310). Οι καλλιτέχνες και ο καλλιτεχνικός τρόπος παραγωγής του χώρου Το κέντρο της πόλης για λειτουργικούς και οικονομικούς λόγους, όπως είναι οι φτηνοί και άνετοι χώρου που μπορούν να αποτελούν, ταυτόχρονα, χώρο εργασίας και κατοικίας, έλκει ιδιαίτερα τους καλλιτέχνες. Ταυτόχρονα, οι κεντρικές περιοχές χρήζουν ιδιαίτερης σημασίας για επαγγελματικούς και κοινωνικούς λόγους, όπως η ανάπτυξη των δικτύων με χορηγούς και καταναλωτές, και η διασύνδεση με την ευρύτερη καλλιτεχνική σκηνή (Ley, 2003). Η Zukin (1989) αναφέρει ότι, κατά τη δεκαετία του 1960 και του 1970, με την εξάλειψη των βιομηχανικών δραστηριοτήτων από το κέντρο της Νέας Υόρκης, τα ενοίκια των βιομηχανικών κτηρίων μειώνονται, και γίνονται προσιτά σε καλλιτέχνες. Στα ευρύχωρα δωμάτια των βιομηχανικών κτηρίων, συνδυάζεται ο χώρος κατοικίας με το χώρο εργασίας. Η αισθητική των 31

51 καλλιτεχνών και η ζωή τους στα βιομηχανικά κτήρια (loft) προβάλλονται έντονα από τον τύπο. Σταδιακά, η τάση αυτή, ενισχύεται από δημόσιες πολιτικές, κεντρίζει το ενδιαφέρον κτηματομεσιτικών εταιρειών και προσελκύει μέλη ανώτερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων, διαμορφώνοντας, έτσι, μια νέα μόδα στην αγορά κατοικίας που ονομάζεται loft living, δηλαδή η ζωή στα loft (Zukin (1989). Οι καλλιτέχνες, ωστόσο, αποτελούν ιδιαίτερο τμήμα της μεσαίας τάξης το οποίο ασκεί σημαντικές επιρροές στα υπόλοιπα μέρη (Ley, 2003). Η διάρρηξη των ορίων της συμβατικής ζωής, ο επαναπροσδιορισμός της καθημερινότητας και η διαμόρφωση εναλλακτικών, μη- εμπορευματοποιημένων προτύπων, καθορίζει τα όρια της αισθητικής προδιάθεσης που «προσδιορίζει τους «μύθους» που ορέγεται η ελίτ» (Ley, 1996, σελ. 189). Η Zukin (1989, σελ. 14), υποστηρίζει ότι στη δεκαετία του 1970 «πρέπει να διαμορφώθηκε ένα είδος αισθητικής συγκυρίας. Από τη μία πλευρά, οι καθημερινές συνήθειες των καλλιτεχνών έγιναν πολιτισμικά πρότυπα καθημερινότητας για τις μεσαίες τάξεις, ενώ από την άλλη πλευρά, οι χώροι των παλιών εργοστασίων αποτέλεσαν μέσο έκφρασης του μεταμοντέρνου πολιτισμού. Η τέχνη, η ιστορία, ο χώρος και ο χρόνος διαφημίστηκαν έντονα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης[ ] η προσφορά των loft δε διαμόρφωσε την αντίστοιχη ζήτηση, αλλά η ζήτηση ήταν ένα αποτέλεσμα της χρονικής συγκυρίας της μεταβολής των κοινωνικών και πολιτισμικών προτύπων» (Zukin, 1989, σελ. 15). Το είδος της κατοικίας που επιλέγει η μεσαία τάξη για κατασκευή ή ανακαίνιση αντικατοπτρίζει της αντιλήψεις της για το χώρο σε κάθε χρονική περίοδο (Zukin, 1989). Στο πλαίσιο της πολιτισμικής διάκρισης, ο επαναπροσδιορισμός του χώρου αποτελεί, σύμφωνα με τη Zukin (1989), τη βάση για τον καλλιτεχνικό τρόπο παραγωγής (Artistic Mode of Production). Με την εγκαθίδρυση πολιτιστικών χρήσεων και καλλιτεχνικών χώρων στο κέντρο της πόλης, ο καλλιτεχνικός τρόπος παραγωγής παραδίδει παραγωγικούς χώρους της πόλης σε μη-παραγωγικές χρήσεις. Οι καλλιτέχνες διαμορφώνουν χώρους δράσεων και δικτύων, ενεργοποιώντας, ουσιαστικά, ένα μηχανισμό αναζωογόνησης του χώρου, που απορρυθμίζει τις προηγούμενες δραστηριότητες και χρήσεις (Zukin, 1989). Αν και οι καλλιτεχνικές 32

52 δράσεις αποζητούν τη σταθερότητα και την ανεκτικότητα στη γειτονιά, ουσιαστικά αποτελούν όχημα διαμόρφωσης ανταγωνιστικών συνθηκών στην αγορά. Το κύρος, δηλαδή το συμβολικό κεφάλαιο του καλλιτέχνη (Ley, 2003), έχει την ικανότητα να αλλάξει το νόημα και την αξία του χώρου, συνεπώς την οικονομική του αξία. Ενώ αυτή η διαδικασία μπορεί να είναι επωφελής για ορισμένους μικροεπενδυτές, το μεγαλύτερο όφελος καρπώνονται οι μεγάλες κατασκευαστικές εταιρίες, καθώς ανοίγονται νέες αγορές για επενδύσεις. Οι πρωτοπόρες ομάδες, ουσιαστικά, εντοπίζουν τις περιοχές στις οποίες οι καθημερινές σχέσεις συνιστούν κοινωνική και αστική ζωτικότητα, που αναζητούν οι νέες αγορές. Με άλλα λόγια, αποτελούν «το τμήμα της έρευνας και ανάπτυξης της πολιτιστικής βιομηχανίας» (Caulfield, 1988, σελ. 626). Παράλληλα, ο καλλιτεχνικός τρόπος παραγωγής έχει βαθιές ιδεολογικές ρίζες, καθώς ανασκευάζει την έννοια του βιομηχανικού παρελθόντος. Με την εμμονή στην αισθητική διατήρηση των ιστορικών στοιχείων, το στίγμα του εργατικού παρελθόντος απομακρύνεται, αναπλάθεται και το δομημένο περιβάλλον στερείται της ιστορικής και κοινωνικής μνήμης (Zukin, 1989: 180). Η στρατηγική της νέας μεσαίας τάξης είναι διττή: σφετερίζεται και ταυτόχρονα μετατρέπει. Ακόμα και το στίγμα μετατρέπεται σε πολιτιστικό αγαθό και σημείο ιστορικής διάκρισης (Jager, 1986). Η σταδιακή αύξηση των αξιών γης επηρεάζει την προηγούμενη σταθερότητα που αποζητούν οι καλλιτέχνες. Η εισροή εξωτερικού κεφαλαίου με τη μορφή πιο αποδοτικών, επικερδών και ανταγωνιστικών χρήσεων γης, υπερβαίνουν την ικανότητα των προηγούμενων χρήσεων. «Οι μικρές επιχειρήσεις σύντομα περιβάλλονται από μεγάλες αλυσίδες που οι πωλήσεις τους στηρίζονται στα τυποποιημένα προϊόντα, ή πολύ ακριβά μαγαζιά που δεν αναφέρονται στους υπάρχοντες κατοίκους. Με άλλα λόγια σημειώνεται μια μετάβαση προς ένα τοπίο McDonalds ή Disneyland στο οποίο οι χρήσεις γης αναφέρονται σε χρήστες υψηλότερων εισοδηματικών κατηγοριών» (Zukin, 1989, σελ. 187). Πολιτικές αναζητήσεις και αμφισβητήσεις των gentrifiers Κατά τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, η διαμόρφωση πιο προοδευτικών πολιτικών ιδεολογιών επηρεάζει την αντίληψη για το χώρο και την καθημερινότητα 33

53 (Ley, 1996). Η προώθηση μοντέρνων αναπτύξεων στο κέντρο της πόλης, συναντά αντιδράσεις (Caulfield, 1988), καθώς διάφορες ομάδες ανθρώπων, οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως συντηρητές της ιστορίας (historic preservationists), μάχονται υπέρ της διατήρησης κτηρίων και τοπόσημων (Zukin, 1989, 2010). Ακτιβιστές και διανοούμενοι, όπως η Jane Jacobs, διατείνονται για το δικαίωμα στην πόλη των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων που κινδυνεύουν με εξώσεις, ενώ οι gentrifiers ανακαινίζοντας κατοικίες γίνονται υπέρμαχοι ενός αυθεντικού αστικού τρόπου ζωής, διαφορετικού από αυτό που επιβάλει η νεοτερικότητα (Zukin, 2010). Η διατήρηση του αστικού τοπίου (urban conservation) είναι αποτέλεσμα κοινωνικής διαφοροποίησης, καθώς πρόκειται για μηχανισμό μέσω του οποίου οι κοινωνικές διαφορές μετατρέπονται σε κοινωνική διάκριση (Jager, 1986). Σύμφωνα με τη Zukin (1989, σελ. 114): «η μεσαία τάξη ανησυχούσε κυρίως για τη χρήση του χώρου και τις τιμές των ακινήτων [ ].οι ιδιοκτήτες αναζητούσαν μια στρατηγική που θα αναχαίτιζε τις πρόσφατες τάσεις της αγοράς ακινήτων». Η συμμετοχή στις διάφορες ομάδες διεκδίκησης (historical preservationists, ακτιβιστές και gentrifiers) διαμορφώνει πολιτικά και κοινωνικά δίκτυα πίεσης. Ωστόσο καθώς πολλοί gentrifiers είναι ήδη δικτυωμένοι με κέντρα εξουσίας και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας (Zukin, 2010). Οι πολιτικοί δέχονται τις πιέσεις της κοινής γνώμης, ενώ μεγαλεπήβολα προγράμματα αντικαθίστανται από αναπλάσεις μικρής κλίμακας. Ταυτόχρονα, «η προώθηση και διαμόρφωση μεταμοντέρνων τοπίων στην πόλη, διευκόλυνε τον εποικισμό του κέντρου από τη μεσαία τάξη. Οι αξίες που διαμορφώθηκαν από τις νέες πολεοδομικές πρακτικές,[ ] όπως και οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν στόχευαν στην ικανοποίηση της συγκεκριμένης τάξης» (Ley, 1996, σελ. 53). Καθημερινότητα και Επιδεικτική Κατανάλωση Οι ιδεολογικές αναζητήσεις επηρεάζουν και τα καταναλωτικά πρότυπα νέας μεσαίας τάξης (Ley, 1996, Zukin, 1989). Η ιδέα ενός αστικού παρελθόντος και η διαμόρφωση μιας νέας αισθητικής αντίληψης σχετίζεται με την προδιάθεση της διάκρισης της 34

54 μεσαίας τάξης (Bourdieu, 1984). Διαμορφώνονται καταναλωτικά πρότυπα που διαπνέονται από αίσθηση νοσταλγίας (Ley, 1996) ή αυθεντικότητας (Zukin, 1989, 2010), ασκώντας «κριτική στην αποξένωση που προκαλεί η μαζική κουλτούρα κατανάλωσης» (Ley, 1996, σελ. 306). Παρόλα αυτά, ο επαναπροσδιορισμός των καταναλωτικών προτύπων συνεπάγεται και επαναπροσδιορισμό του τρόπου κατανάλωσης, οποίος γίνεται πιο διακριτός και επιδεικτικός (Ley, 1996). Ο Beauregaurd (1986) υποστηρίζει ότι οι συγκεντρώσεις των gentrifiers στο κέντρο της πόλης, είναι αποτέλεσμα της ανάγκης εγγύτητας με συγκεκριμένα αντικείμενα κατανάλωσης. «Η ανάγκη για δημόσια κατανάλωση, μακριά από τη σφαίρα της ιδιωτικής εστίας, για γνωριμία και συναναστροφή με ανθρώπους που μοιράζονται κοινές αντιλήψεις για την καθημερινότητα, η ρευστότητα των προσωπικών σχέσεων και η παρατεταμένη περίοδος αναζήτησης συντρόφου, ενθαρρύνουν το προσανατολισμό αυτών των ανθρώπων σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης» (Beauregaurd, 1986, σελ. 44). Η απόκτηση αγαθών για δημόσια προβολή και επίδειξη, δηλαδή η ανάγκη επιδεικτικής κατανάλωσης της μεσαίας τάξης, γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στο χώρο καθώς «όλο και περισσότερο η κατανάλωση φαγητού δε συνδέεται με το σπίτι, αλλά με τα εστιατόρια, ενώ η διασκέδαση λαμβάνει χώρα στη δημόσια σφαίρα και συνδέεται με εξόδους σε κινηματογράφους, club και αγορές καταναλωτικών προϊόντων» (Beauregaurd, 1986, σελ. 44). Έτσι, η αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών δεν βασίζεται μόνο στην κατοχή των αγαθών, αλλά και στην υιοθέτηση ενός συγκεκριμένου τρόπου κατανάλωσης που γίνεται θέαμα (Ley, 1996). Η επιδεικτική κατανάλωση των gentrifiers γίνεται αντιληπτή από επιχειρηματίες οι οποίοι αναγνωρίζοντας την αγοραστική δύναμη των συγκεκριμένων ομάδων, επενδύουν σε νέες χρήσεις που ικανοποιούν τις ανάγκες των gentrifiers. Καθώς το gentry καθιερώνει ορισμένες περιοχές ως πιο ενδιαφέρουσες, αυξάνεται η ζήτηση όχι μόνο για κατοικία, αλλά για εστιατόρια, μπαρ, κινηματογράφους και άλλες 35

55 χρήσεις αναψυχής που αφορούν στην ιδιωτική κατανάλωση, αλλά απευθύνονται στη δημόσια σφαίρα (Beauregaurd, 1986). Οι επιχειρηματίες που αποβλέπουν κυρίως στο εμπορικό κέρδος, προσανατολίζονται στην εξυπηρέτηση των συγκεκριμένων καταναλωτικών συνηθειών των ολοένα και πιο εύπορων νέων κατοίκων (Zukin, 2010). Οικιστικό απόθεμα επιδεχόμενο gentrification Η εκδήλωση του gentrification σε μια περιοχή, προϋποθέτει την ύπαρξη οικιστικού αποθέματος επιδεχόμενου ανακαίνισης και επανάχρησης. Η ύπαρξη οικιστικού αποθέματος επιδεχόμενου gentrification είναι συνδεδεμένη με την προηγούμενη κατοίκησή του από χαμηλότερες εισοδηματικά κοινωνικο-οικονομικές ομάδες, εργατικού πληθυσμού ή μεταναστευτικών ομάδων, οι οποίες έχουν συμβάλλει στη διατήρησή του οικιστικού ιστού (Beauregard, 1984). Η παρουσία τους στο κέντρο δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας εκούσιας επιλογής, αλλά απόρροια της οικονομικής τους αδυναμίας εγκαθίστανται στις φθηνότερες και συνήθως πιο υποβαθμισμένες περιοχές της πόλης λόγω έλλειψης οικονομικού κεφαλαίου. Η οικονομική τους ανέχεια, αλλά και η απουσία οποιαδήποτε πολιτικής δικτύωσης, καθιστά αυτές τις ομάδες επιρρεπείς στον εκτοπισμό τους από την περιοχή (Atkinson, 2000b) και στην αντικατάστασή τους από ανώτερες κοινωνικο-οικονομικά ομάδες. Τα στάδια εξέλιξης του gentrification Το gentrification μπορεί να γίνει κατανοητό ως μία διαδικασία κατά την οποία τα χαμηλότερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα μιας υποβαθμισμένης κεντρικής συνοικίας, εκτοπίζονται ή αντικαθίστανται από υψηλότερες κοινωνικο-οικονομικές ομάδες, ενώ ταυτόχρονα ο οικιστικός ιστός αναβαθμίζεται και αναπτύσσονται νέες χρήσεις γης. Σημειώνεται σταδιακά ένα είδος ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας (Rose, 1994) και αύξησης του ποσοστού ιδιοκατοίκησης. Μέσα από την εξέταση διαφόρων μελετών περίπτωσης ορισμένοι θεωρητική της σχολής της ζήτησης διατυπώνουν την άποψη ότι κατά την εξέλιξη της διαδικασίας, μπορούν να παρατηρηθούν διαφορετικά στάδια, και διατυπώνουν τη «θεωρία των σταδίων του gentrification» (Ley, 1996, Rose, 1994). Στα αρχικά στάδια, η διαδικασία χαρακτηρίζεται με την άφιξη νοικοκυριών που χαρακτηρίζονται από μικρό οικονομικό κεφάλαιο (marginal gentrifiers) (Ley, 1996). 36

56 Οι εισοδηματικές τους αποδοχές δεν διαφέρουν ουσιαστικά από εκείνες του προϋπάρχοντος πληθυσμού. Οι πρωτοπόροι του πρώτου κύκλου, δεν επιφέρουν ουσιαστικές μεταβολές στην αγορά κατοικίας, καθώς οι αλλαγές που σημειώνονται στο οικιστικό απόθεμα έχουν να κάνουν με επισκευές που αναλαμβάνουν οι ίδιοι. Ουσιαστικά, πρόκειται για τους ανθρώπους με εναλλακτικές καθημερινές κουλτούρες που αναζητούν τη διαφορετικότητα και την ένταση (Ley, 1996). Σε αυτό το στάδιο δεν εμφανίζεται εκτοπισμός άλλων κοινωνικοοικονομικών ομάδων (Shaw, 2008). Η νέα μεσαία τάξη, που έλκεται στην συνέχεια στην περιοχή, αποτελείται κυρίως από χαμηλόμισθα στελέχη του ιδιωτικού τομέα, οι οποίοι μαζί με τους διανοούμενους και τους καλλιτέχνες αποτελούν τις κυρίαρχες επαγγελματικές κατηγορίες του πρώτου κύκλου gentrification. Αυτοί είναι οι gentrifiers που περιέγραψε η Ruth Glass, οι οποίοι, καθώς εγκαθίστανται στην περιοχή, συμβάλλουν στον εκτοπισμό των χαμηλότερων κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων (Shaw, 2008). Στη συνέχεια εισβάλλουν οι καλύτερα αμειβόμενοι του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα οι οποίοι, πλέον, αγοράζουν τα ακίνητα με λογική επένδυσης. Η Shaw (2008) χαρακτηρίζει αυτό το στάδιο ως καθαρό gentrification (gentrification proper) και τονίζει ότι σε αυτό το σημείο ο εκτοπισμός αφορά στους παλιότερους κατοίκους αλλά και στους πρωτοπόρους gentrifiers. Στα τελικά στάδια του κύκλου του gentrification, στην περιοχή εγκαθίστανται υψηλόβαθμα στελέχη του ιδιωτικού τομέα, όπως μάνατζερ και στελέχη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων (Ley, 19961), ενώ ο κοινωνικός ιστός και το αστικό τοπίο της περιοχής αλλάζει εξολοκλήρου. Ταυτόχρονα, η μεταβολή στις χρήσεις γης συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας μεσοαστικής συνοικίας (Shaw, 2008). Κατά τα διάφορα στάδια εκδήλωσης του gentrification, ενδέχεται να εμφανιστούν κύματα προάσπισης του χώρου από τους gentrifiers. Η Brown- Saraccino (2009), ανάλογα με τις χωροκοινωνικές διεκδικήσεις των gentrifier, τους διακρίνει σε τρεις βασικές κατηγορίες: στους πρωτοπόρους (pioneers) που είναι υπέρμαχοι της αλλαγής της περιοχής και ενθαρρύνουν την αστική αναβάθμιση της περιοχής, στους υπέρμαχους της κοινωνικής διατήρησης της περιοχής (social preservationists) και σε αυτούς που είναι υπέρ της λογικής της αυτοσυντήρησης (homesteaders) οι οποίοι ενδιαφέρονται για βελτιώσεις της καθημερινής ποιότητας ζωής. 37

57 Όποιες και αν είναι οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στους gentrifiers, το κοινό τους σημείο είναι ότι θεωρούν τους εαυτούς τους ανθρώπους της πόλης (urban people) (Ley, 1996) και τη γειτονιάς τους αστικό χωριό, το οποίο περιγράφεται με λέξεις όπως «ανεκτικότητα», «φιλόξενο χωρίς αποκλεισμούς» «διαφορετικό». Κοινή συνισταμένη αποτελεί η κατηγορηματικότητά τους για τα προάστια τα οποία χαρακτηρίζονται ως «κομφορμιστικά, ιεραρχικά, συντηρητικά και πατριαρχικά» (Ley, 1996, σελ. 205). Ο χώρος, για τους gentrifiers, αποτελεί σημείο διάκρισης και συμβάλλει στη διαμόρφωση διαφορετικής ταυτότητας από εκείνη των προαστίων (Ley, 1996). «Τα χαρακτηριστικά των gentrifiers εκτείνονται σε ευρύ φάσμα: από τον ριζοσπαστικό στον νάρκισσο, ενώ είναι σύνηθες σε κάθε προσωπικότητα να διακρίνονται πολλές πτυχές αυτών των χαρακτηριστικών» (Ley, 1996, σελ. 205). Οι αισθητικές προδιαθέσεις τους για νέες χωρικές και κοινωνικές εμπειρίες εύκολα μπορούν να μετατραπούν σε προδιαθέσεις για την εμπορευματοποίηση του χώρου. Παρόλα αυτά, η θεωρία των σταδίων (Rose, 1994) ή των κύκλων του gentrification (Ley, 1996) αποτελεί θεωρητικό σχήμα επεξήγησης του τρόπου με τον οποίο διάφορα τμήματα της μεσαίας τάξης εγκαθίστανται στο κέντρο της πόλης. Καθώς οι κύκλοι εκτυλίσσονται, οι τιμές των ακινήτων αυξάνουν, και διαδοχικά όλο και περισσότερο εύπορα νοικοκυριά εισέρχονται στη γειτονιά, ενώ προηγούμενοι κάτοικοι και χρήσεις εκτοπίζονται. Η όλη αντίθεση που σημειώνεται από τις διαδοχικές χωρικές και κοινωνικές κινήσεις λόγω gentrification μπορεί να ερμηνευτεί μόνο ως ένα ειδικότερο μέσο διεκδίκησης του αστικού χώρου και πιο συγκεκριμένα, του διαφιλονικούμενου κέντρου της πόλης για αποδοτικότερες και καλύτερες χρήσεις και χρήστες υψηλότερων εισοδηματικών κατηγοριών (Zukin, 1989). Ουσιαστικά, μέσα από το gentrification δεν εξετάζεται η πάλη των δύο τάξεων, αλλά η πάλη που διαμορφώνεται και ανάμεσα στις μεσαίες τάξεις και τις ασθενέστερες ομάδες (Rose, 1984). Η Rose (1984) υπογραμμίζει ότι η αναγωγή της κάθε περίπτωσης gentrification σε κάποιο θεωρητικό μοντέλο μπορεί να οδηγήσει και σε χαοτικές αντιλήψεις, καθώς οι gentrifiers των αρχικών σταδίων έχουν διακριτά χαρακτηριστικά από τους 38

58 νεοεισερχόμενους των μετέπειτα σταδίων (Claulfield, 1988). ). Ταυτόχρονα, ο Claufield (1988) στηρίζει ότι η γενίκευση του σχήματος των σταδίων ελλοχεύει κινδύνους, καθώς σε κάθε περίπτωση gentrification αναπτύσσονται ιδιαίτερες δυναμικές με ενδεχόμενη παράλειψη των ενδιάμεσων σταδίων ή μη πραγμάτωση του τελευταίου σταδίου. Ταυτόχρονα, ας μη ξεχνάμε ότι αυτό το θεωρητικό σχήμα διατυπώνεται από ακαδημαϊκούς του δυτικού κόσμου στη βάση των εμπειρικών παρατηρήσεων των πόλεών τους. 39

59 2.3 Πέρα από τις θεωρήσεις της προσφοράς και ζήτησης: διάλογος προς μια ολιστική προσέγγιση του Gentrification Το Gentrification, και οι τυφλοί 4 Ο Hamnett (1991), επικαλούμενος τον μύθο του Αισώπου για τους τυφλούς και τον ελέφαντα, προσπάθησε να περιγράψει το θεωρητικό αδιέξοδο που διαμορφώνεται από τη θεωρητική εμμονή σε οικονομικές ή πολιτισμικές προσεγγίσεις του gentrification. Σύμφωνα με τον μύθο, μία ομάδα τυφλών ανθρώπων, για να μπορέσουν να καταλάβουν πώς είναι ένας ελέφαντας, αποφάσισαν να τον ψηλαφήσουν, και μετά να ανταλλάξουν τις εμπειρίες τους. Ο καθένας ασχολούνταν με διαφορετικά μέρη του ελέφαντα (ουρά, προβοσκίδα, πόδια κλπ). Όταν αποφάσισαν να ανταλλάξουν απόψεις, άρχισαν να διαφωνούν, καθώς ο καθένας είχε διαμορφώσει διαφορετική αντίληψη για το τι είναι ένας ελέφαντας. Η ινδική ιστορία, όπως τονίζουν οι Lees et al (2010) προβάλλει ότι η πραγματικότητα γίνεται διαφορετικά αντιληπτή από τον κάθε άνθρωπο, καθώς εξαρτάται από υποκειμενικούς παράγοντες. Ο Hamnett (1999, σελ. 175) τονίζει ότι «η κάθε προσέγγιση από μόνη της συνιστά θεωρητική αφαίρεση από την ολότητα του φαινομένου, καθώς εστιάζει σε συγκεκριμένες πτυχές του, αγνοώντας, ταυτόχρονα, πολύ σημαντικά και αλληλένδετα στοιχεία». Το gentrification εξαρτάται από συγκεκριμένες χωρικές παραμέτρους και κοινωνικές πρακτικές. «Δεν μπορεί να θεωρηθεί ως το χωρικό αποτέλεσμα παγκόσμιων δομικών δυναμικών ούτε το προϊόν της δράσης ενός πλήθους ανεξάρτητων ατόμων...» (Williams, 1986, σελ ). Έμφαση πρέπει να δοθεί σε μια ολιστική προσέγγιση (Hamnett, 1991) που αναφέρεται στις πολύπλοκες και ενδεχόμενες δυναμικές που αναπτύσσονται μέσα στο δομικό πλαίσιο των σύγχρονων κοινωνιών (Beauregard, 1986). Καθώς η παραγωγή και η κατανάλωση είναι σημαντικοί πυλώνες στην κατανόηση του gentrification, οι δύο προσεγγίσεις δεν πρέπει να θεωρούνται ανταγωνιστικές, αλλά συμπληρωματικές (Beauregaurd, 1986, Clark, 1992, 2005, Hamnett, 1991, Lees, 1994). 4 Είτε πρόκειται για τον αντίστοιχο μύθο του Αισώπου ή για λαϊκή ινδική ιστορία- το ποιος επηρέασε ποιον (οι αρχαίοι Έλληνες τους Ινδούς ή αντίστροφα), ακόμα απασχολεί τους ιστορικούς! Οι γεωγράφοι, αναλόγως, είτε αναφέρονται στον μύθο του Αισώπου ή στην ινδική ιστορία. 40

60 Το gentrification μέσα από την έννοια της συμπληρωματικότητας Η Lees (1994) υποστηρίζει ότι οι οικονομικές μαρξιστικές προσεγγίσεις περί gentrification και οι μεταμοντέρνες πολιτισμικές ερμηνείες αποτελούν, ουσιαστικά, όψεις του ίδιου νομίσματος. Διατείνεται ότι αν θεωρήσουμε τις δύο ερμηνευτικές σχολές ως συμπληρωματικές, τότε καλύπτονται τα νοηματικά κενά που εντοπίζονται στην κάθε προσέγγιση. Στο πλαίσιο της συμπληρωματικότητας, ο Clark (1992), υποστηρίζει ότι το κενό γαιοπροσόδου (rent gap) εξαρτάται άμεσα από τη λανθάνουσα ζήτηση που υφέρπει σε μία περιοχή. «Η επικείμενη γαιοπρόσοδος για ένα συγκεκριμένο τόπο βασίζεται στην άδηλη ή λανθάνουσα ζήτηση για καλύτερες και επικερδείς χρήσεις στη συγκεκριμένη τοποθεσία. Από την άλλη πλευρά, η κεφαλαιοποιημένη γαιοπρόσοδος ενός τόπου σχετίζεται με τη ζήτηση για τις παρούσες χρήσεις. Η άδηλη ζήτηση παραμένει λανθάνουσα εφόσον τα κτήρια και η παρούσα χρήση του τόπου εξασφαλίζουν ένα λογικό επίπεδο κεφαλαιοποιημένης γαιοπροσόδου σε σύγκριση με την επικείμενη γαιοπρόσοδο που εξαρτάται από την άδηλη ζήτηση. Η κερδοσκοπία (που εξαρτάται από τις ανικανοποίητες επιθυμίες που συνδέονται με την άδηλη ζήτηση) για την επικείμενη αλλαγή στις χρήσεις γης (για παράδειγμα από εργατικές συνοικίες σε συνοικίες μεσαίας τάξης) εκδηλώνεται με ραγδαίες αυξήσεις στην κεφαλαιοποιημένη γαιοπρόσοδο (αυξημένες τιμές ακινήτων ανεξαρτήτως της αξίας των ακινήτων) με αποτέλεσμα το κλείσιμο του κενού γαιοπροσόδου (η κεφαλαιοποιημένη γαιοπρόσοδος εξισώνεται με την επικείμενη γαιοπρόσοδο). Το gentrification είναι το αποτέλεσμα της διεκδίκησης για την κυριαρχία στον αστικό χώρο. Είναι η διεκδίκηση κατά την οποία η ενεργός ζήτηση μπορεί να θεωρηθεί ως η νομιμοποιητική μορφή της κραταιάς δύναμης» (Clark, 1992, σελ. 359). Ο Hamnett (1991), ενώ αναφέρεται στην αναγκαιότητα μιας ολιστικής προσέγγισης στη θεώρηση του gentrification, εμμένει στη θέση του ότι κεντρική σημασία στην όλη διαδικασία αποτελεί η παραγωγή των επικείμενων gentrifiers (Hamnett, 1991, 41

61 σελ. 187), αντιπαρατιθέμενος στον Smith που προτάσσει ως κεντρικό σημείο του gentrification, το χάσμα γαιοπροσόδου. Ο Clark (1992), υπερασπιζόμενος την ενότητα και τη συμπληρωματικότητα της οικονομικής και της πολιτισμικής σχολής, υπογραμμίζει ότι μέσα από τις θέσεις του Hamnett «καλούμαστε να αλλάξουμε θεώρηση από το κεντρικό σημείο της θεωρίας του Smith για το χάσμα γαιοπροσόδου, στο κεντρικό σημείο των συνθηκών για την παραγωγή των επικείμενων gentrifier. η αναζήτηση κεντρικών σημείων αποσυντονίζει την αντίληψή μας, ουσιαστικά μας τυφλώνει ως προς τις περιφερειακές δυναμικές. Οι ελέφαντες, αν μπορούσαμε να τους ρωτήσουμε, θα δυσκολεύονταν να μας δώσουν κάποια απάντηση ως προς το ποιο σημείο του σώματός τους θεωρούν κεντρικό για την ύπαρξή τους». (Clark, 1992, σελ. 360) Οικονομικές, πολιτισμικές και χωρικές αναδιαρθρώσεις και διάλογος περί χάους Τα αίτια του gentrification μπορούν να εντοπιστούν και στις δύο μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Οι κατοικίες που ανακαινίζονται αποτελούν μέσο συσσώρευσης κεφαλαίου και μέσο αναπαραγωγής της μεσαίας τάξης (Zukin, 1989). Ταυτόχρονα αποτελούν μέσο εποικισμού του κέντρου της πόλης από τον τριτογενή τομέα και διευκολύνουν την επικράτηση της κουλτούρας της πολιτιστικής κατανάλωσης. Το κύκλωμα πολιτισμικού κεφαλαίου αναπαράγει τον εαυτό του, με αποτέλεσμα την ανάδυση δυναμικών που υποκρύπτει η οικονομία των υπηρεσιών στο συγκεκριμένο χώρο. Έτσι οι διάφοροι παράγοντες: «συνδυάζονται πολιτισμικά, συνθέτουν ένα συγκεκριμένο τοπίο για το κέντρο της πόλης. Υποκειμενικά το τοπίο παρέχει συγκεκριμένο θέλγητρο. Αντικειμενικά, όμως, εισάγει ένα κύκλωμα εντατικής χρήσης του κεφαλαίου, που τροφοδοτεί όχι μόνο την αύξηση των αξιών γης, αλλά και την παραγωγή και αναπαραγωγή χωρικών ιδιαιτεροτήτων που συνάδουν με την καταναλωτική συμπεριφορά των gentrifiers» (Zukin, 1990, σελ. 48). Συνεπώς, αναπτύσσεται μια ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στη συσσώρευση του κεφαλαίου και την πολιτιστική κατανάλωση, η οποία σε χωρικό επίπεδο, εκφράζεται με τον τρόπο που το οικονομικό κεφάλαιο αντικατοπτρίζει το πολιτισμικό (Lees, 1994). 42

62 Στην περίπτωση που οι χωρικές και κοινωνικές αναδιαρθρώσεις στο κέντρο της πόλης θεωρούνται αποτέλεσμα μιας μονοσήμαντης διαδικασίας, οι όροι gentrification και gentrifiers γίνονται χαοτικοί ως προς την κατανόησή τους (Rose, 1984). Η διάκριση των gentrifiers σε marginal και μη, είναι κρίσιμη, εφόσον αντανακλά τις αλλαγές στην αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Παράλληλα, λειτουργεί επεξηγηματικά ως προς τις σχέσεις που αναπτύσσονται σε συγκεκριμένο χωρο-κοινωνικό πλαίσιο. Σύμφωνα με τη Rose (1984), για τη διερεύνηση όποιας πιθανότητας gentrification καθίσταται αναγκαία μια ολιστική προσέγγιση των δομικών συνθηκών, των τάσεων και των επιθυμιών, αλλά και η ταυτόχρονη εξέταση των ιστορικών σχέσεων, των διαδικασιών και του ιδιαίτερου περιεχομένου της κάθε περίπτωσης. Ο Smith (1987) αντιτίθεται στην υπόθεση της Rose, περί marginal και μη- gentrifier, υποστηρίζοντας ότι προκαλεί θεωρητικό χάος, καθώς οι gentrifiers αποτελούν απόρροια και όχι αιτία του φαινομένου. Υπογραμμίζει ότι «η παραγωγή και η ζήτηση εμπλέκονται και αυτή η αμοιβαιότητα πρέπει να βρίσκεται στο κέντρο της ερευνητικής ατζέντας», αλλά εμμένει στη θέση του ότι το gentrification πρέπει να προσδιορίζεται από κεντρικές έννοιες (όπως η παραγωγή και το κεφάλαιο) και όχι από τις περιφερειακές συζητήσεις (όπως κατανάλωση και η κουλτούρα) (Smith 1987, σελ. 167). Συζήτηση περί εννοιολογικής διεύρυνσης του gentrification Ο Clark (2005) αμφισβητεί τον θεωρητικό διάλογο περί περιπλοκότητας και χαοτικών αντιλήψεων, προτείνοντας μια λεπτομερή θεώρηση της γεωγραφίας και της ιστορίας του gentrification που επιτρέπει τη διεύρυνση του όρου. Ταυτόχρονα εντοπίζει τις ρίζες του στην «εμπορευματοποίηση του χώρου, τις πολωμένες σχέσεις εξουσίας και την κυριαρχία του οράματος έναντι του βλέμματος που σχετίζεται με την κυριαρχία του πλάνητα (vagrant sovereign5)» (Clark, 2005: 256). Σύμφωνα με τη θεώρηση του Clark, το gentrification δεν εντοπίζεται μόνο στο κέντρο της πόλης, αλλά σε αγροτικές, προαστιακές και νησιωτικές περιοχές, δεν αφορά μόνο περιοχές κατοικίας, αλλά αναφέρεται και στην επανάχρηση 5 Επηρεασμένος από το έργο του Wendell Berry (1982), The Gift of Good Land στο οποίο οι πλάνητες- κερδοσκόποι (vagrant sovereign), στην αναζήτηση κέρδους κέρδους, καταστρέφουν γη και οι κοινότητες, μεταφέρει τον ίδιο όρο (vagrant sovereign) για να δείξει ότι μέσω gentrification και των gentrifiers καταστρέφονται προηγούμενοι χωρο-κοινωνικοί δεσμοί. 43

63 βιομηχανικών και βιοτεχνικών χώρων, λιμανιών ή μαρίνων από άλλες εμπορευματικές χρήσεις. «Δεν υπάρχει τίποτα χαοτικό στη χρήση του gentrification είτε πρόκειται για το κέντρο της πόλης ή τις αγροτικές περιοχές, τις περιοχές κατοικίας ή περιοχές άλλων χρήσεων, το οποίο πραγματοποιείται μέσα από ανακαινίσεις, αναπλάσεις ή κατεδαφίσεις και νέες αναπτύξεις κτηρίων. Στην όλη θεώρηση το χαοτικό προκύπτει όταν οι διαδικασίες δεν συνδέονται απαραίτητα με την εμφάνιση του φαινομένου» (Clark, 2005, σελ. 259). Θεωρεί ότι ο όρος πρέπει να γίνει πιο ελαστικός αλλά στοχευμένος. «Το gentrification είναι μία διαδικασία που αναφέρεται στην αλλαγή των χρηστών γης, [ ] και στην ταυτόχρονη και αλληλοσχετιζόμενη αλλαγή στο δομημένο περιβάλλον. Δεν έχει σημασία το πού, αλλά ούτε το πότε. Οποιαδήποτε διαδικασία που ανταποκρίνεται σε αυτόν τον ορισμό, είναι, κατά τη δική μου αντίληψη, gentrification» (Clark, 2005, σελ. 259). Επικλήσεις για πιο αυστηρή χρήση του όρου Ο Bourne (1993) υποστηρίζει ότι το gentrification στην πραγματικότητα είναι ένα αρκετά περιορισμένο αστικό φαινόμενο, στενά συνδεδεμένο με τις συνθήκες ανάπτυξης των πόλεων της βορείου Αμερικής κατά τη μεταπολεμική περίοδο (baby boom, ανάπτυξη τριτογενούς τομέα και διαθεσίμου εισοδήματος, επέκταση του κρατικού τομέα, αύξηση των ιδιωτικών επενδύσεων στο δομημένο περιβάλλον). Υποστηρίζει ότι το ερευνητικό ενδιαφέρον θα εκλείψει σύντομα, εφόσον το φαινόμενο θα εξαφανιστεί, όπως αίρονται οι παράγοντες που το έχουν διαμορφώσει. H Bondi (1999) υποστηρίζει ότι η εκτεταμένη αναφορά στον όρο έχει συμβάλλει στην απογύμνωσή του από όποια θεωρητική δυναμική. Συνεπώς, είναι προτιμότερο να επιτρέψουμε στον όρο να «αποσυρθεί κάτω από την πίεση των αδυναμιών του» (Bondi, 1999: 255). Από μια διαφορετική οπτική γωνία, ο Καλαντίδης (2007: 170), αναλογιζόμενος την έννοια του gentrification, τονίζει ότι «όσο αυξάνουμε το εύρος των φαινομένων που θεωρούμε ότι εμπίπτουν στην gentrification βρισκόμαστε μπροστά σε ένα αναλυτικό 44

64 χάος ή σε ένα όρο χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο». Ο Maloutas (2012) θεωρεί ότι η μεγάλη ελαστικότητα στη θεώρηση του όρου gentrification, ως προς τα κοινωνικά και τα χρονικά του όρια, μετατοπίζει το βάρος από τις αιτίες της κοινωνικής και χωρικής αλλαγής, με αποτέλεσμα να επιτελείται οπισθοδρόμηση ως προς την ακρίβειά του. Η ερμηνεία διαφόρων αστικών ανακατατάξεων, όπως η αστική ανάπλαση, μέσα από εννοιολογικό σχήμα του gentrification συνιστά υποχώρηση ως την ευκρίνεια του όρου (Maloutas, 2012) και περαιτέρω υποχώρηση στις κριτικές σπουδές (Atkinson, 2008). Πέρα από το gentrification- η σημασία μελέτης των συγκεκριμένων αστικών διαδικασιών Οι Davidson και Lees (2005) τονίζουν ότι στη θεωρητικοποίηση της διαδικασίας του gentrification δεν έχει υπάρξει κάποια ουσιαστική συναίνεση, καθώς το gentrification είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων ιστορικών, χρονικών και συγκειμενικών συνθηκών (Lees, 2012). Η Shaw (2005) ισχυρίζεται ότι ο τρόπος με τον οποίο διαδραματίζεται το gentrification, εξαρτάται από τα τοπικά χαρακτηριστικά, καθώς και από το συγκεκριμένο κοινωνικό και οικονομικό περιεχόμενο της κάθε περίπτωσης. Οι θεωρητικές αψιμαχίες γύρω από την έννοια του gentrification δεν έχουν ιδιαίτερο νόημα, αλλά αυτό που έχει σημασία είναι η πολιτική και αναλυτική χρήση του όρου με τέτοιο τρόπο που να καθιστά την έννοια της κοινωνικής ανισότητας επίμαχο σημείο της όλης θεωρητικοποίησης (Slater, 2009). Το gentrification: «ως ερευνητικό εργαλείο μπορεί να συμβάλλει σε περισσότερο σύνθετες προσεγγίσεις των τρόπων με τους οποίους διαφορετικές ομάδες διαπραγματεύονται το χώρο, των πολύπλοκων σχέσεων εξουσίας και των σύνθετων μετώπων σύγκρουσης που αναπτύσσονται στο χώρο της πόλης» Καλαντίδης (2007, σελ. 170), ενώ η μελέτη των γεωγραφιών του gentrification συντελούν στην αποδόμηση του όρου, αλλά και στη βαθύτερη κατανόηση της διαδικασίας (Lees, 2000). Το θεμελιώδες αποτύπωμα της μελέτης διαδικασιών gentrification: 45

65 «είναι η παρακολούθηση των μοντέλων χωροθέτησης των τμημάτων των μεσαίων τάξεων. Διερευνώντας την εγκατάσταση αυτών των μελών, τα κοινωνικά τους δίκτυα και τους πόρους χρηματοδότησης, όπως επίσης και το διαφορετικό αντίκτυπο που έχει η διαδικασία σε κάθε περίπτωση, ισχυροποιείται η αναγκαιότητα του gentrification ως εργαλείο αστικής ανάλυσης» (Atkinson, 2003, σελ. 2344). Ο όρος πρέπει να χρησιμοποιείται με ένα τρόπο ώστε να γίνεται κατανοητή η μεταβολή της σχέσης των ανθρώπων και του τόπου κατοικίας και της ανάγκης των ανθρώπων να συναναστρέφονται με ανθρώπους σαν εμάς, να αναπτύσσουν δηλαδή κοινωνικούς δεσμούς με ανθρώπους με όμοιο πολιτισμικό και κοινωνικό περιεχόμενο στο ίδιο χωρικό πλαίσιο (Bulter, 2007). Οι τοπικές κουλτούρες που αναπτύσσουν οι μεσαίες τάξεις, παρά την επεκτατική τους τάση στο χώρο, έχουν πλέον ιδιαίτερη σημασία στη διαμόρφωση του gentrification. «Το gentrification μέσω της έννοιας του επιλεκτικού ανήκειν έχει μεγάλες πιθανότητες να διευρύνει τον ακαδημαϊκό διάλογο, ευνοώντας τη σύνδεση των γεωγραφικών και των κοινωνιολογικών προσεγγίσεων της δομής και του δρώντος υποκειμένου» (Butler, 2007, σελ. 162). Μάλλον ο κοινωνικός ερευνητής καλείται «να επαναπροσδιορίσει την προβληματική που αναπτύσσεται γύρω από το gentrification με τέτοιο τρόπο που να σχετίζεται λιγότερο με τις θεωρητικές ανησυχίες και ενασχολήσεις και περισσότερο με το πραγματικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η κοινωνία το πρόβλημα του gentrification δεν έγκειται στη θεώρησή του, αλλά στην ανάγκη αναζήτησης ενός έργου και μιας πρακτικής που θα αρχίζει να εκθέτει τις συστημικές ανισότητες της αστικής κοινωνίας που κορυφώνονται με το gentrification» (Atkinson, 2003, σελ. 2349). Όπως τονίζει ο Clark (2005, σελ ): «εξαρτάται από την ικανότητά μας να μπορέσουμε να αντιληφθούμε την ευταξία και την απλότητα του όρου, και την προθυμία μας για πιο θαρραλέα συμμετοχή στις πολιτικές προκλήσεις που προβάλλει». 46

66 2.4. Gentrification και εκτοπισμός Ο συχνά βίαιος εκτοπισμός ασθενέστερων χρηστών και χρήσεων μιας περιοχής αποτελεί το κύριο διαχωριστικό σημείο ανάμεσα στο gentrification και σε άλλες χωρο-κοινωνικές αστικές μεταβολές. Ο David Ley (1996) υποστηρίζει ότι όταν αναπτύσσονται δυναμικές gentrification, ο εκτοπισμός των προηγούμενων κατοίκων, όπως και η μετέπειτα αντικατάστασή τους, από ανωτέρα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, είναι αναπόφευκτα γεγονότα. Ο Neil Smith (1996) ισχυρίζεται ότι μέσα από την όλη διαδικασία, εκτοπίζονται οι μετανάστες και η εργατική τάξη, δηλαδή οι κοινωνικές ομάδες που κατηγορούνται από τις μεσαίες τάξεις ότι καταλαμβάνουν το κέντρο. Πρόκειται για τις κοινωνικές ομάδες που διαμένουν σε υποβαθμισμένες περιοχές, και ουσιαστικά διατηρούν την κατάσταση του δομημένου περιβάλλοντος, αποτρέποντας την πλήρη κατάρρευση των κτηρίων. Η ενότητα αυτή ασχολείται με το φαινόμενο του εκτοπισμού όπως διαμορφώνεται μέσα από τη βιβλιογραφία που ασχολείται με το gentrification. Η εγκατάλειψη, το gentrification και ο εκτοπισμός Το gentrification συνδέεται άμεσα με την εγκατάλειψη μιας περιοχής από κατοίκους, καθώς και με τον εκτοπισμό των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων (Marcuse, 1986). Αποτελεί όψη της οικονομικής και της κοινωνικής πόλωσης που προκαλείται στο επίπεδο της γειτονιάς λόγω των ευρύτερων μεταβολών της αστικής οικονομίας. «Το gentrification και η εγκατάλειψη αλληλοενισχύονται... Η εγκατάλειψη συντείνει στο gentrification καθώς η αποχώρηση ορισμένων νοικοκυριών συνοδεύεται από την εγκατάσταση άλλων To gentrification επιδεινώνει την εγκατάλειψη... οι αυξημένες τιμές, σε συνδυασμό με τη μείωση των εισοδημάτων, επιφέρουν μεγαλύτερη εγκατάλειψη. Η κάθε τάση επιδεινώνει το πρόβλημα της κατοικίας για τις ασθενέστερες ομάδες η εγκατάλειψη και το gentrification έχουν ισχυρή χωρική σχέση το gentrification ακολουθεί την εγκατάλειψη είτε ακολουθώντας τα σύνορα ή τους θύλακες της εγκατάλειψης στην πόλη». (Marcuse, 1986, σελ ). 47

67 Ταυτόχρονα, με την επέκταση των εμπορικών χρήσεων γης και της επιχειρηματικότητας στο κέντρο της πόλης, η χρήση της κατοικίας υποχωρεί μπροστά στους εμπορικούς σκοπούς. Αν και η κατοικία ως χρήση παραμένει, η φύση της αλλάζει, και απευθύνεται σε υψηλότερα εισοδήματα (Marcuse, 1986). Η όλη τάση ισχυροποιείται όταν αναπτύσσονται κερδοσκοπικές συμπεριφορές από παράγοντες της αγοράς ακινήτων. Η κερδοσκοπία επηρεάζει την τιμή του προϊόντος, τις υπάρχουσες χρήσεις, και ταυτόχρονα δημιουργεί προβλήματα σε ορισμένες κοινωνικές ομάδες ή ακόμα και στο σύνολο της κοινωνίας (Zukin, 1989). «Όταν μια παραγωγική χρήση αντικαθίσταται από μία μη-παραγωγική, ή όταν μια λιγότερο παραγωγική μη-παραγωγική χρήση, όπως η κατοικία, αντικαθιστά περισσότερο παραγωγικές μη-παραγωγικές χρήσεις, όπως η τέχνη και οι καλλιτεχνικές δράσεις, οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές αποτελούν πρόβλημα του συνόλου της κοινωνίας» (Zukin, 1989, σελ. 148). «Σε κάθε περίπτωση οι φτωχοί εκτοπίζονται. Οι φτωχοί εκτοπίζονται από τους τόπους που οι επιχειρήσεις εκδηλώνουν ενδιαφέρον καθώς η γη γίνεται πλέον ακριβή[ ], εκτοπίζονται από όπου υπάρχει gentrification γιατί τα κτήρια και οι γειτονιές γίνονται πιο καλές (διάβαζε πιο ακριβές)» (Marcuse,1986, σελ. 155). Σύμφωνα με τον Marcuse (1986) ο εκτοπισμός μπορεί να πάρει τέσσερις βασικές μορφές. Ο οικονομικός εκτοπισμός αναφέρεται στις περιπτώσεις της αύξησης ενοικίου, ενώ στην πιο ακραία του εκδοχή λαμβάνει τη μορφή της παρενόχλησης από τον ιδιοκτήτη και της έξωσης. Στη συνέχεια το κτήριο με υψηλότερο ενοίκιο, αποδίδεται σε εύπορα νεοεισερχόμενα νοικοκυριά. Ο υλικός εκτοπισμός (physical displacement) παρουσιάζεται σε περιπτώσεις που οι φθορές του κτηρίου -όπως πυρκαγιές, έλλειψη θέρμανσης, σπασμένα τζάμια και πόρτες και γενικότερη αδιαφορία από τους ιδιοκτήτες για επισκευές- καθιστούν επικίνδυνη τη διαβίωση σε αυτό. Ωστόσο η δυναμική του εκτοπισμού γίνεται εμφανής με την εξέταση αλυσιδωτών εκτοπισμών (chain displacement). Πολύ πιθανά, ο εκτοπισμός του τελευταίου νοικοκυριού, να συνδέεται με προηγούμενους εκτοπισμούς άλλων 48

68 νοικοκυριών. Ο Marcuse (1986) υποστηρίζει ότι η εξέταση των αλυσιδωτών εκτοπισμών μπορεί να αποδώσει καλύτερα το εύρος και τη δυναμική της διαδικασίας. Ταυτόχρονα, ο Marcuse (1986) θεωρεί ότι ο εκτοπισμός μπορεί να αναλυθεί και στη βάση του αποκλεισμού. Μορφές Εκτοπισμού κατά Marcuse (1986): Υλικός εκτοπισμός Οικονομικός εκτοπισμός Αλυσιδωτός εκτοπισμός Εκτοπισμός στη βάση του αποκλεισμού «Ο εκτοπισμός στη βάση του αποκλεισμού πραγματοποιείται όταν ένα νοικοκυριό δεν μπορεί να εγκατασταθεί σε μία κατοικία λόγω των μεταβολών που επηρεάζουν το κτήριο ή τη γειτονιά οι οποίες: α) είναι πέραν του ελέγχου του νοικοκυριού, β) λαμβάνουν χώρα παρά την προηγούμενη ικανότητα του νοικοκυριού να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις του καθεστώτος ενοικίασης, γ) διαφέρουν σημαντικά από τις μεταβολές στην ευρύτερη αγορά κατοικίας, δ) καθιστούν την κατοίκηση επικίνδυνη ή απρόσιτη» (Marcuse 1986, σελ. 157). Ο εκτοπισμός των ασθενέστερων πληθυσμών επέρχεται ανά πάσα στιγμή, ιδιαίτερα όταν αλλάζει το αστικό τοπίο της γειτονιάς και οι κοινωνικοί δεσμοί διαρρηγνύονται. «Όταν μία οικογένεια βλέπει τη γειτονιά της να αλλάζει δραματικά, παρατηρεί τους φίλους της να φεύγουν, όταν τα μαγαζιά ξεμένουν από δουλειά, ενώ τα νέα μαγαζιά (που συχνά αντικαθιστούν τα παλαιότερα) απευθύνονται σε πελατεία άλλου είδους, όταν οι αλλαγές κάνουν την κατάσταση όλο και λιγότερο βιώσιμη, τότε η πίεση του εκτοπισμού είναι ήδη σοβαρή στην πραγματικότητα είναι θέμα χρόνου. Οι οικογένειες που δέχονται τέτοιες πιέσεις φεύγουν με την πρώτη ευκαιρία και δεν περιμένουν το αναπόφευκτο εκτοπίζονται, δηλαδή, πάραυτα» (Marcuse 1986, σελ. 157). Όλες οι διαδικασίες gentrification που δημιουργούν πίεση εξόδου των νοικοκυριών από την περιοχή, μπορούν να θεωρηθούν πιέσεις εκτοπισμού (Marcuse 1986). Ο Atkinson (2000β) τονίζει ότι είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστούν οι διαδικασίες εκτοπισμού λόγω gentrification. Από μία συντηρητική σκοπιά, ο εκτοπισμός αποδίδεται στις οικονομικές πιέσεις που ασκούνται λόγω των αυξήσεων των τιμών 49

69 γης και των ενοικίων, και εκφράζεται μέσα από εξώσεις νοικοκυριών και παρενοχλήσεις από τους ιδιοκτήτες. Υιοθετώντας, πιο προοδευτική προσέγγιση, ο εκτοπισμός συνδέεται με τις ευρύτερες διαδικασίες που απομακρύνουν τα νοικοκυριά από την περιοχή όπως οι μεταβολές στις χρήσεις γης και στο κόστος ζωής. Οι εισροές των πιο εύπορων νέων ομάδων αλλοιώνει τα κοινωνικά χαρακτηριστικά τις περιοχής: η παροχή κοινωνικών υπηρεσιών απορρυθμίζεται, τα κοινωνικά δίκτυα διαρρηγνύονται, ενώ το κόστος ζωής αυξάνει καθώς οι νέες υπηρεσίες απευθύνονται σε ανώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα (Atkinson, 2000β). Διερευνώντας τον εκτοπισμό προβλήματα και προβληματισμοί Ο εκτοπισμός πολύ δύσκολα εντοπίζεται στατιστικά (Shaw, 2008), ενώ όπως έχει δηλώσει ο Atkinson (2000α) το να προσπαθείς να μετρήσεις τον εκτοπισμό που επιφέρει το gentrification ισοδυναμεί με το να προσπαθείς να μετρήσεις το αόρατο. Ο διαχωρισμός ανάμεσα σε εκούσιες και ακούσιες μετακινήσεις αποτελεί ιδιαίτερα πολύπλοκη διαδικασία. Το πρόβλημα που συνήθως προκύπτει, συνδέεται με το γεγονός ότι οι έρευνες περί εκτοπισμού ξεκινούν αφού το gentrification έχει αρχίσει να αναπτύσσεται, και έτσι αρκετά νοικοκυριά έχουν ήδη εκτοπιστεί. Ο εντοπισμός των εκτοπισμένων είναι σχεδόν αδύνατος (Atkinson, 2003α), καθώς έχουν φύγει από τη γειτονιά, ενώ δεν υπάρχουν στοιχεία για την πορεία τους ούτε για τον τόπο εγκατάστασης στον οποίο εξωθήθηκαν. Όπως αναφέρουν οι Lees et al. (2010) υπάρχουν βασικά μεθοδολογικά προβλήματα στον εντοπισμό και τη στοιχειοθέτηση του εκτοπισμού. «Στο τοπικό επίπεδο η διαδικασία σβήνει τα ίχνη της» (Lees et al, 2010, σελ. 318), ενώ πολιτικά η εκπόνηση οποιασδήποτε κρατικής έρευνας σε υποβαθμισμένες γειτονιές που επιδέχονται δυναμικές gentrification μπορεί να έχει αμφιλεγόμενα αποτελέσματα (Lees et al, 2010). «Ο μόνος ικανός και σίγουρος τρόπος για τη μέτρηση του εκτοπισμού είναι ο εντοπισμός μεμονωμένων νοικοκυριών που έχουν φύγει από την περιοχή και η ποιοτική διερεύνηση των αιτιών της μετακόμισης από την περιοχή» (Lees et al., 2010, σελ. 319). Μια άλλη δυσκολία στην εξέταση του εκτοπισμού προκύπτει όταν η κοινωνική πραγματικότητα, βρίσκεται σε αντίθεση με την πραγματικότητα των περισσότερων στατιστικών ερευνών (Lees et al., 2010). Οι περισσότερες στατιστικές έρευνες 50

70 βασίζονται στις μονάδες των νοικοκυριών, δηλαδή στους ανθρώπους που διαμένουν στο ίδιο σπίτι. Οι ερωτήσεις, συνήθως, απευθύνονται στο άτομο που εμφανίζεται ως υπεύθυνο, παραδείγματος χάρη το άτομο που έχει υπογράψει το συμβόλαιο. Με αυτή την προσέγγιση, η περίπτωση των εκτοπισμένων που έχουν βρει προσωρινό κατάλυμα σε σπίτια φίλων, διαφεύγει ακόμα και των πιο λεπτομερών στατιστικών ερευνών, αλλοιώνοντας το κύρος της όποιας προσπάθειας μέτρησης του εκτοπισμού (Lees et al., 2010). Πρακτική δυσκολία στον εντοπισμό του εκτοπισμού αποτελεί η διάκρισή του από την αντικατάσταση των ασθενέστερων ομάδων από τις πιο εύπορες. Σύμφωνα με την εργασία του Hamnett (2003) στο Λονδίνο, το gentrification στο κέντρο της πόλης σχετίζεται περισσότερο με τη μεταβολή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, την ενίσχυση του ποσοστού ιδιοκατοίκησης, και την αντικατάσταση του εργατικού πληθυσμού από τις μεσαίες τάξεις. Η αντικατάσταση λόγω gentrification συνδέεται με τη μεταβολή της οικονομικής βάσης της πόλης που εκδηλώνεται με τη συρρίκνωση των χειρωνακτικών επαγγελμάτων και την επέκταση των επαγγελμάτων του τριτογενούς τομέα. Ταυτόχρονα, οι αλλαγές στην πολεοδομική νομοθεσία και η αύξηση της ζήτησης στο κέντρο της πόλης, δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες πώλησης των κατοικιών. Οι ιδιοκτήτες δράττονται της ευκαιρίας πουλώντας τις ιδιοκτησίες τους σε μέλη της μεσαίας τάξης. Όπως αναφέρει ο Atkinson (2000α) σε ορισμένες περιπτώσεις το gentrification μπορεί να μη προκαλέσει κάποιου είδους εκτοπισμό, καθώς πολλά νοικοκυριά μπορεί να αποφασίσουν να φύγουν με δική τους βούληση, παρά λόγω οικονομικής στενότητας ή άσκησης κάποιας εξωτερικής βίας. Ποιες είναι οι ευάλωτες στον εκτοπισμό λόγω gentrification κοινωνικές ομάδες; Ο Sumka (1979) αναφέρει δεν υπάρχει συστηματική γνώση του βάρους και των επιπτώσεων του εκτοπισμού στους εκτοπισμένους πληθυσμούς. Κατά γενική αποδοχή στη βιβλιογραφία του gentrification, ο εκτοπισμός αρχικά απειλεί τα πιο ευάλωτα κοινωνικά στρώματα (Smith, 1996; Ley, 1996; Zukin, 1989; Marcuse, 1986). Καθώς εξελίσσεται το gentrification σε μια περιοχή, ο εκτοπισμός απειλεί τους marginal gentrifiers (Rose, 1984, Caulfield, 1988; Shaw 2008), ενώ στην πιο πρόσφατη εκδοχή του super-gentrification (Lees, 2000), που θα συζητηθεί σε επόμενη ενότητα, ακόμα και ανώτερες εισοδηματικές τάξεις εκτοπίζονται από τις 51

71 πιέσεις που προκαλούνται στην αγορά κατοικίας από την εισροή ανώτερων στελεχών μεγάλων χρηματοπιστωτικών μονάδων παγκόσμιας εμβέλειας. Ουσιαστικά, ο εκτοπισμός απειλεί τους ενοικιαστές και ιδιαίτερα «εκείνους με την πιο ωχρή πολιτική φωνή και τη λιγότερη οικονομική δύναμη αγνοώντας τις συνέπειες που μπορούν να προκληθούν στα ευρύτερα κοινωνικά δίκτυα» (Atkinson, 2000β, σελ. 149). Σε έρευνα για τον εκτοπισμού σε τρεις κεντρικές συνοικίες του Λονδίνου, εντοπίστηκαν συγκεκριμένες κοινωνικές κατηγορίες που είναι πιο ευάλωτες στον εκτοπισμό λόγω gentrification (Atkinson, 2000b). Πιο συγκεκριμένα, αναφέρονται οι ηλικιωμένοι οι οποίοι ουσιαστικά αδυνατούν να αντισταθούν σε όποιες πιέσεις των ιδιοκτητών, και επιπλέον επηρεάζονται περισσότερο από τις μεταβολές των κοινωνικών τους δικτύων. Άλλη κοινωνική κατηγορία που πλήττεται με εκτοπισμό λόγω gentrification είναι οι κάτοικοι των κοινωνικών κατοικιών που εκτοπίζονται όταν οι κοινωνικές κατοικίες αποκτούν επενδυτικό ενδιαφέρον και μεταβάλλεται το ιδιοκτησιακό καθεστώς. Παράλληλα, άνθρωποι με ψυχικές διαταραχές, με προβλήματα αλκοολισμού ή φορείς του AIDS στέκονται αδύναμοι να ανταποκριθούν στην ανταγωνιστικότητα της αγοράς κατοικίας, όπως επίσης και οι κοινωνικές ομάδες με χαμηλό εισόδημα όπως οι φτωχές οικογένειες, και τα μονομελή νοικοκυριά (εργένηδες) (Atkinson, 2000β: 316). Οι εθνικές μειονότητες είναι άλλη σημαντική κατηγορία που πλήττεται από εκτοπισμό. Συνήθως, οι εθνικές μειονότητες συγκεντρώνονται σε υποβαθμισμένες περιοχές, οι οποίες λόγω του gentrification αποκτούν κάποιο ενδιαφέρον για τις μεσαίες τάξεις, όπως και το κεφάλαιο. Mε την εισροή των νέων ομάδων και των νέων χρήσεων στο χώρο, οι εθνικές μειονότητες δέχονται πιέσεις εκτοπισμού (Atkinson, 2000β). Συζήτηση γύρω από την έννοια και τις επιπτώσεις του εκτοπισμού Ο Slater (2006) υπογραμμίζει ότι η έννοια του εκτοπισμού έχει θεμελιώδη σημασία για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο εκτυλίσσεται το gentrification. Τονίζει ότι στην πρόσφατη βιβλιογραφία για το gentrification παρουσιάζεται τάση εξοστρακισμού της έννοιας του εκτοπισμού, και η αντικατάστασή της από έννοιες όπως η «κοινωνική μίξη». Συχνά, ο εκτοπισμός δεν αναφέρεται καθόλου ή υποχωρεί μπροστά σε ποσοτικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις (οι εκτοπισμένοι δύσκολα εντοπίζονται στατιστικά). Επίσης υποσκελίζεται από ερευνητικές προσεγγίσεις που υποστηρίζουν ότι το gentrification μιας περιοχής δεν έχει πάντα ως αποτέλεσμα τον 52

72 εκτοπισμό των ασθενέστερων κατοίκων, τουναντίον οι ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες επωφελούνται της αναβάθμισης της περιοχής (Freeman and Braconi, 2004). Ο Slater (2009, 2010) αναφέρεται ιδιαίτερα στην πιο πρόσφατη δουλειά του Hamnett (Hamnett, 2003, Hamnett and Whitelegg, 2007) ως παράδειγμα υποχώρησης κριτικής αντίληψης στη θεώρηση του gentrification. Ισχυρίζεται ότι η θέση του Hamnett περί διεύρυνσης της μεσαίας τάξης στο Λονδίνο, η οποία θεωρεί ότι αποτέλεσμα του gentrification στην πόλη είναι η αντικατάσταση και όχι ο εκτοπισμός της εργατικής τάξης, αποτελεί υποχώρηση από τις θέσεις του Marcuse περί εκτοπισμού, προσπάθεια ουδετεροποίησης της αρνητικής πολιτικής χροιάς του όρου και εσκεμμένης υποχώρησης από το ζήτημα κοινωνικής αδικίας που θέτει το gentrification. O Hamnett (2009, 2010) εμμένει ότι με τη διεύρυνση της μεσαίας τάξης, η σύνθεση των χωρο-κοινωνικών μεταβολών στην πόλη χαρακτηρίζεται από την αντικατάσταση, και όχι τον εκτοπισμό της εργατικής τάξης. Ακόμα και στις νέες παραποτάμιες αναπτύξεις η αντικατάσταση παλιών χρήσεων γης είναι πιο έντονη από τον εκτοπισμό τους. Ο Hamnett υποστηρίζει ότι με την αντικατάσταση των παλιών χρήσεων γης η πόλη του Λονδίνου εξελίσσεται με θετικό τρόπο σε σχέση και την εικόνα της παρακμής που επικρατούσε πριν από 40 χρόνια (Slater, 2009). Ο Slater (2009, 2010) αντιπροτείνει ότι η ποσοτική μέτρηση χωρο-κοινωνικών μεταβολών εμπεριέχει κινδύνους γενίκευσης, καθώς ορισμένες οικονομικο-κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις ενδέχεται να αποκλείουν μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Το σημαίνον στη θεωρία του gentrification έγκειται στην εξέταση των χωρικών σχέσεων εξουσίας και όχι στις μετρήσεις. Οι ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες δεν μπορούν να φύγουν από τις περιοχές που διαμένουν, όχι επειδή επωφελούνται της αναβαθμισμένης κατάστασης, αλλά γιατί έχουν εγκλωβιστεί στο χειρότερο κομμάτι της αγοράς ακινήτων (Van Criekingen, 2006). Με την ανάπτυξη των δυναμικών gentrification εκτοπίζονται, και μεταφέρονται σε ακόμα πιο περιθωριοποιημένες περιοχές του κέντρου ή σε πιο απομακρυσμένες περιοχές των προαστίων. Μέσω του gentrification αναδύονται ιδιαίτερα ζητήματα χωρο-κοινωνικής αδικίας που πλήττουν τους πιο ευάλωτους πληθυσμούς που βάλλονται από διάφορες μορφές εκτοπισμού. Στην ίδια λογική ο Crookes (2012: 83) διατυπώνει: «οι εκτοπισμένοι από τα σπίτια τους στη συνέχεια εκτοπίζονται από τη διερεύνηση του gentrification» και υποστηρίζει ότι για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τον εκτοπισμό πρέπει να ερευνήσουμε τις σχέσεις που αναπτύσσουν οι άνθρωποι με τον τόπο, τη σημασία και 53

73 την αξία που προσδίδουν στα σπίτια και τις γειτονιές τους. Ο Slater (2009) τονίζει ότι για μία κριτική προσέγγιση του gentrification, ο διάλογος πρέπει να απομακρυνθεί από θετικιστικές προσεγγίσεις και στατιστικές και να προσανατολιστεί σε αναλυτικές προσεγγίσεις που θέτουν στο επίκεντρο την κατοικία ως βασικό ανθρώπινο δικαίωμα. «Το να αφαιρείς από κάποιον το δικαίωμα στην κατοικία είναι αποτρόπαια πράξη αδικίας» (Slater, 2009, σελ. 306). Ο εκτοπισμός των κοινωνικών ομάδων χρωματίζει αρνητικά την όλη διαδικασία του gentrification και φέρνει στην επιφάνεια ζητήματα κοινωνικής αδικίας στην πόλη. Ανεξαρτήτως ποιοτικής ή ποσοτικής προσέγγισης του εκτοπισμού, «όταν οι άνθρωποι εκτοπίζονται ακούσια από τα σπίτια τους, κάτι δεν πάει καλά ο εκτοπισμός έχει να κάνει με ανθρώπους που δεν έχουν το οικονομικό κεφάλαιο, άλλα ούτε και την πολιτική δύναμη να αντισταθούν, οι οποίοι αντικαθίστανται από ανθρώπους με περισσότερους οικονομικούς πόρους και δύναμη που θεωρητικά αναπτύσσουν «καλύτερη χρήση» για το κτήριο, τη γη ή τη γειτονιά. Έτσι οι εκτοπιστές κερδίζουν και οι εκτοπισμένοι χάνουν». (Hartman, Keating and Legates, στο Lees et al, 2008, σελ. 246). Ο εκτοπισμός έχει να κάνει με την τραγικότητα της σύγχρονης κοινωνίας, καθώς συνεπάγεται τη διακοπή της θεμελιώδους αλλά και οντολογικής ασφάλειας πολλών κοινωνικών ομάδων (Herzfeld, 2006). Καθώς ο χαρακτήρας της περιοχής που δέχεται πιέσεις gentrification μεταβάλλεται, αλλάζει και η φωνή των κατοίκων που ακούγεται προς τα έξω εφόσον υιοθετεί το λόγο και της χροιά της μεσαίας τάξης (Atkinson, 2004). Συνεπώς, ο εκτοπισμός αποτελεί την πιο απτή απόδειξη της νέας τάξης (Herzfeld, 2009) που επιβάλλεται σε μια γειτονιά. 54

74 2.5. Πολιτικές αστικής ανάπτυξης και gentrification Το gentrification εμφανίζεται σε υποβαθμισμένες αστικές περιοχές με τη σταδιακή εισροή νέων κοινωνικών ομάδων και χρήσεων γης και τη συνεπόμενη εκροή ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων και χρήσεων. H διαδικασία συχνά διαμορφώνεται ή σχετίζεται με πολιτικές αστικής ανάπτυξης. Πολλοί συγγραφείς (Smith, 1996; 2002, Ley, 1996, Zukin, 1989, 2010, Lees, 2000, 2008, 2012, Wyly and Hammel, 1999, Atkinson, 2003) έχουν αναφερθεί στον τρόπο με τον οποίο διάφορες πολιτικές που προωθούνται σε τοπικό επίπεδο, ενισχύοντας τους επιχειρηματικούς κύκλους ενώ ταυτόχρονα προβάλλονται από τον τύπο, συνδέονται με το gentrification. Σε κάθε περίπτωση, μέσω του gentrification αποτυπώνεται στο χώρο ο νεοφιλελευθερισμός που επιβάλλεται από τη κίνηση του κεφαλαίου και τις κρίσεις που προκαλούνται από τη συσσώρευσή του (Harvey 1989; 1990, Smith, 1996; 2002). Η ενότητα αυτή αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο συνδέονται οι πολιτικές αστικής ανάπτυξης με το gentrification των υποβαθμισμένων περιοχών. Το gentrification μέσα από πολιτικές αστικής ανάπτυξης. Το gentrification αποτυπώνει την τάση της δημιουργικής καταστροφής του κεφαλαίου στο χώρο, καθώς απαξιωμένες περιοχές αποκτούν ιδιαίτερο επενδυτικό ενδιαφέρον. Ο Smith (2002) υποστηρίζει ότι μεταπολεμικά, οι αστικές αναπλάσεις που προωθήθηκαν σε πόλεις του δυτικού κόσμου, διαμόρφωσαν κατάλληλες συνθήκες για την εκδήλωση ενός διάσπαρτου gentrification, κυρίως μέσα από ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Από τη δεκαετία του 1980, η ιδιωτικοποίηση μεγάλου τμήματος της αγοράς γης και ακινήτων στο κέντρο της πόλης, έβαλε τις βάσεις για μετέπειτα μεγάλα προγράμματα αναπλάσεων που συχνά συνδέονται με το gentrification. Άλλωστε, ο χώρος παράγεται και μέσα από κρατικές παρεμβάσεις, οι οποίες συνήθως υπαγορεύονται και καθοδηγούνται από τη κίνηση του κεφαλαίου (Lefebvre, 1991). Κάθε χωρική στρατηγική μπορεί να εκτοπίσει ανεπιθύμητες κοινωνικές ομάδες, να αυξήσει τις αξίες γης στο κέντρο της πόλης, μετατρέποντας άλλοτε απροσπέλαστους σε ζωτικούς χώρους, να βρει συμμάχους στα μέλη της μεσαίας τάξης και των ελίτ για τον προγραμματισμό της χωρικής ροής και παραγωγής (Lefebvre, 1991). Πολλές φορές, η φαινομενική απουσία χωρικών πολιτικών, όταν συνοδεύεται από έντονη κρατική δράση επιτήρησης και αυξημένου 55

75 κοινωνικού έλεγχου, συνδέεται με χωρικές πρακτικές διεκδίκησης (Smith, 2002, Davis, 2006). Το κράτος διαμορφώνει ουσιαστικά το κοινωνικό κλίμα που υπάρχει για το δομημένο περιβάλλον, και να θεσμοθετεί αλλαγές που επιβάλλονται όχι μόνο σε επενδυτές, αλλά και σε καταναλωτές (Zukin, 1989). «Το ουσιαστικό κριτήριο αποτελεί το αν η κρατική παρέμβαση μπορεί να δημιουργήσει ιδιωτικές επενδύσεις στην υπόλοιπη οικονομία... δεν μπορεί να επηρεάσει με άμεσο τρόπο τη ζήτηση για τα προϊόντα της αγοράς ακινήτων. Δεδομένης της όλης αβεβαιότητας, είναι λογική η εναλλαγή περιόδων ανάπτυξης και ύφεσης στην τοπική αγορά ακινήτων» (Zukin, 1989, σελ. 150). Το gentrification προωθείται με τη χρήση καταλλήλων οικονομικών εργαλείων. Διάφορα κίνητρα, κυρίως μειωμένα επιτόκια αποπληρωμής δανείων, που παρέχει η κυβέρνηση για την ιδιοκατοίκηση, κάνουν πιο συμφέρουσα την αγορά κατοικίας σε συγκεκριμένες περιοχές (Beauregard, 1986). Παράλληλα, οι φορολογικές απαλλαγές και επιδοτήσεις αποτελούν κινητήριο μοχλό στην όλη διαδικασία επανεπένδυσης στο δομημένο περιβάλλον. Άλλωστε, χωρίς αυτές τις παραχωρήσεις οι επενδυτές μπορεί να μην έδειχναν το αντίστοιχο ενδιαφέρον (Zukin, 1989, σελ. 154). Το τοπικό κράτος επωφελείται από την παροχή τέτοιων φορολογικών κινήτρων, καθώς δεν επωμίζεται κάποιο οικονομικό ή πολιτικό κόστος. Παράλληλα, πρoωθούνται προγράμματα για το οποία δεν απαιτείται δημόσια προπληρωμή (Zukin, 1989), ενώ από τους νέουςοικονομικά πιο εύρωστους- κάτοικους, μπορεί να αποκομίσει περισσότερα έσοδα μέσω της επιβολής υψηλότερων δημοτικών φόρων (Beauregard, 1986). Όπως και πιο έμμεσα εργαλεία, όπως οι φορολογικές απαλλαγές ή ελαφρύνσεις για ενεργειακό σχεδιασμό κτηρίων ή αποκατάσταση κτηρίων και διατήρηση του πολιτισμικού τοπίου μιας περιοχής έχουν ως απόληξη το gentrification των περιοχών. «Στη Βαλτιμόρη προωθήθηκε ένα πρόγραμμα διατήρησης κατοικιών (homesteading) που αναφέρονταν στο οικιστικό απόθεμα που δεν ήταν σε καλή κατάσταση. Οι αγοραστές αναλάμβαναν την ανακατασκευή των κατοικιών στη βάση ενός ονομαστικού ποσού χωρίς φορολογικές επιβαρύνσεις Στο Pittsburgh επίσης προωθήθηκε πρόγραμμα 56

76 ανακαίνισης κατοικιών από τότε οι αξίες έχουν ανέβει, ενώ οι εγκαταλειμμένες δημόσιες κατοικίες πωλήθηκαν σε ιδιώτες με περίπου τριακόσια δολάρια το κομμάτι οι άνθρωποι που προβαίνουν στην επανακατοίκηση παλιών γειτονιών, κατά κύριο λόγο, δεν έχουν την ανάγκη της κρατικής υποστήριξης» (Whyte, 1988, σελ. 452). Σύμφωνα με τη Zukin (1989) οι πολεοδομικές πολιτικές, όπως το zoning, δηλαδή ο καθορισμός συγκεκριμένων χρήσεων γης ανά περιοχή, μπορούν να συμβάλλουν στο gentrification. Το κράτος, επιδιώκοντας να ανατρέψει την πτωτική πορεία τιμών και αξιών σε ορισμένες περιοχές, μετατρέπει το πολεοδομικό σχέδιο, θεσμοθετώντας νέες, πιο επικερδείς χρήσεις. Μέσω πολιτικών zoning, το κράτος μπορεί να απαλλοτριώσει ιδιωτικές περιουσίες με σκοπό την αξιοποίησή τους σε ευρύτερα σχέδια. Επίσης πολεοδομικοί νόμοι και κώδικες αλλάζουν στις επιταγές των επενδυτών καθώς, όπως αναφέρει η Zukin (1989, σελ. 154), ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν οι πολεοδομικές ρυθμίσεις διακρίνεται από αμφισημία, εφόσον «είναι πολύ δύσκολο να αποδείξεις αν το zoning προηγείται ή έπεται μιας ευρύτερης αλλαγής». Τα διάφορα φορολογικά κίνητρα και οι πολεοδομικές πολιτικές μπορεί να μην φέρουν κάποιο ιδιαίτερο αποτέλεσμα (Beauregard, 1986), ούτε πολλαπλασιαστικές δράσεις στην οικονομία, αν δεν κεντρίσουν το επενδυτικό ενδιαφέρον των ιδιωτών (Zukin, 1989). Όλοι οι παράγοντες και οι δρώντες πρέπει να συμπέσουν χρονικά και σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές. Αυτές οι περιοχές έχουν αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, βρίσκονται κοντά στο κέντρο της πόλης, ή κοντά σε τοπόσημα που σχετίζονται με την ποιότητα ζωής όπως το πράσινο (λόφοι, πάρκα) ή το υγρό στοιχείο (λίμνες, ποτάμια, παραθαλάσσιες περιοχές), και έχουν προοπτική (Beauregard, 1986). Η προοπτική αυτή συνδέεται με το ενδιαφέρον που αποκτούν ή τη γοητεία που ασκούν στις μεσαίες τάξεις, τη δυναμική τους ως προς τον μετασχηματισμό των υπαρχουσών χρήσεων σε εστιατόρια, μαγαζιά και εγκαταστάσεις που είναι συμβατά με τις καταναλωτικές πρακτικές που επιτρέπουν την αναπαραγωγή της μεσαίας τάξης (Beauregard, 1986). Το gentrification ουσιαστικά συνιστά την εικόνα της επιτυχίας: «Η πράξη της ανανέωσης, ανακαίνισης, ανάπλασης απολαμβάνει ιδιαίτερης εκτίμησης από το κράτος, το τοπικό και το κεντρικό, και 57

77 ιδιαίτερα από όσους ενστερνίζονται τη θεωρία ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία πρέπει να είναι ελεύθερη και να μην καταπιέζεται από κρατικές παρεμβάσεις. Ταυτόχρονα πολιτικοί κύκλοι που ευαισθητοποιούνται από τις κινητοποιήσεις των τοπικών ομάδων, θεωρούν θετική εξέλιξη το gentrification, υποστηρίζοντας ότι η σταδιακή διάχυση των μεσαίων στρωμάτων θα σπάσει τον κύκλο της υποβάθμισης και θα επιφέρει γενικότερη αναζωογόνηση. Αυτό που δεν κατανοούν οι πολιτικοί παράγοντες είναι ότι το gentrification δεν συνάδει με την κοινωνική ισορροπία καθώς συνεπάγεται την αντικατάσταση της μίας ομάδας από την άλλη, ή το κατανοούν και απλά υποστηρίζουν τον εκτοπισμό» (Williams and Smith, 1986, σελ. 171). Gentrification ή αλλιώς αστική ανανέωση ή βιώσιμη ανάπλαση ή κοινωνική μίξη Για την προώθηση διαφόρων προγραμμάτων ανάπλασης ή επένδυσης στον αστικό χώρο, συχνά προβάλλεται το επιχείρημα ότι η απουσία των μεσαίων τάξεων από το κέντρο της πόλης αποτελεί πρόβλημα (Porter and Shaw, 2008). Η κρατική παρέμβαση σε περιοχές που χαρακτηρίζονται ως υποβαθμισμένες προβάλλεται ως επιτακτική ανάγκη. Στις πολιτικές αναγέννησης του κέντρου συχνά ενσωματώνεται η λογική του gentrification, η οποία χρησιμοποιείται ως δικαιολογία για την άρση της οικονομικής δυσλειτουργίας και την κρατική παρέμβαση (Porter, 2008). Το ζήτημα, σύμφωνα με τις Porter and Shaw (2008) είναι σε ποια χρονική στιγμή η κρατική παρέμβαση παρουσιάζεται ως αναγκαία και με ποια αιτιολογία. Σύμφωνα με τη Lees (2008), η ατζέντα του gentrification κρύβεται πίσω από αρκετές πρωτοβουλίες που παρουσιάζονται από τους πολιτικούς κύκλους, ως προτάσεις για τη μείωση του κοινωνικού διαχωρισμού και την προώθηση της κοινωνική μίξης, της βιωσιμότητας και της αναζωογόνησης των κοινοτήτων. Αναφερόμενη στην έκθεση Urban Task Force του 1999, τονίζει ότι προωθείται η επιστροφή στο κέντρο της πόλης. «Όπως αναφέρουν η αποστολή τους είναι να φέρουν ανθρώπους πίσω στις πόλεις, τις κωμοπόλεις και τις γειτονιές των πόλεων. Να διαμορφώσουν νέες προοπτικές για αστική ανάπλαση Το όραμά τους 58

78 συμπίπτει με το όραμα του gentrification Το gentrification προωθείται ως σχέδιο για πιο πολιτισμένη ζωή στις πόλεις» (Lees, 2000, σελ. 391). Η γλώσσα που χρησιμοποιείται από τους πολιτικούς κύκλους υποκρύπτει την ατζέντα του gentrification και της κοινωνικής εκκαθάρισης κεντρικών περιοχών (Lees, 2008). «Όροι όπως η αστική αναγέννηση, η αστική αναζωογόνηση, αστική ανάπλαση και αστική βιωσιμότητα χρησιμοποιούνται αντ αυτών, προσπερνώντας τη ταξική διάσταση της όλης διαδικασίας και κάνοντας ουδέτερη την αρνητική πραγματικότητα που κουβαλάει το gentrification» (Lees, 2008: 2452). Σε ανάλογο πνεύμα οι Wyly and Hammel (1999) διαπιστώνουν ότι στο πρόγραμμα HOPE VI του Υπουργείου Κατοικίας και Αστικής Ανάπτυξης6 (HUD) στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ), προωθούνται πρακτικές που αναφέρονται στην περιβαλλοντική και κοινωνική βιωσιμότητα, την ανάπλαση παλιών βιομηχανικών και εγκαταλειμμένων χώρων (brownfield sites) και τη κοινωνική μίξη, με σκοπό την προσέλκυση των μεσαίων τάξεων και απόληξη το gentrification. Υποστηρίζοντας την ευελιξία στη διαχείριση των τοπικών προγραμμάτων, στη συνεργασία του ιδιωτικού τομέα με τις δημόσιες επιχειρήσεις και την πειθαρχία στους κανόνες της αγοράς, δίνεται προτεραιότητα στην αναβάθμιση της ποιότητας της κατοικίας μέσω της μείωσης της συγκέντρωσης της αποστέρησης σε ορισμένες περιοχές, της ενίσχυσης της ιδιοκατοίκησης και της κατεδάφισης προβληματικών οικοδομικών τετραγώνων και κτηρίων (Wyly and Hammel, 1999). Ο βαθμός κρατικής παρέμβασης στο δομημένο περιβάλλον επηρεάζει το μέγεθος της επιθετικότητας ως προς την αναδιαμόρφωση των κεντρικών περιοχών. Οι μέθοδοι ανάπλασης ποικίλλουν και εξαρτώνται από ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά (Porter, 2008). Οι αναπλάσεις που συνδέονται με τον τουρισμό, εξαρτώνται από την ικανότητα της κυβέρνησης και της τοπικής ελίτ να προωθήσουν και να διαφημίσουν την αυθεντικότητα της πόλης, δηλαδή τα φυσικά της χαρακτηριστικά, τα ιστορικά στοιχεία και τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες του τόπου. Οι παρεμβάσεις που σκοπεύουν στην ενίσχυση του τουρισμού, συνδέονται με τις πολιτικές μετατροπής 6 Housing and Urban Development 59

79 της πόλης σε τουριστικό προορισμό. Η αναβάθμιση και η ανάπλαση των κεντρικών περιοχών, εξυπηρετούν άμεσα τις πολιτικές τουριστικής και πολιτιστικής προβολής της πόλης. Ταυτόχρονα όμως, αυτές οι παρεμβάσεις, σπάνια λαμβάνουν υπόψη ή μεριμνούν για τον υπάρχοντα πληθυσμό (Porter, 2008). Οι παρεμβάσεις που συνδέονται με πολιτιστικές αναπλάσεις διέπονται από την ίδια λογική. Οι πολιτιστικές παρεμβάσεις ή ο πολιτιστικός σχεδιασμός αφορούν στις παρεμβάσεις στο δομημένο περιβάλλον που προωθούν τοπόσημα ή χρήσεις της συμβολικής οικονομίας. Ο τρόπος με τον οποίο προωθούνται τα δημιουργικά στοιχεία της πόλης, συνδέεται άμεσα με τη συμβολική της οικονομία (Σουλιώτης, 2009, Zukin, 2010), στο πλαίσιο της οποίας το gentrification, όπως και η δημιουργικότητα και ο πολιτισμός, αποτελούν σημεία οικονομικής επιτυχίας (Porter, 2008). Πολλές φορές οι τοπικές κυβερνήσεις, προωθώντας πολιτιστικές δράσεις ή προσπαθώντας να αναδείξουν τα δημιουργικά στοιχεία της πόλης, συμβάλλουν στον εκτοπισμό των ίδιων των καλλιτεχνών και της τέχνης από τις κεντρικές περιοχές (Porter, 2008). Ο πολιτικός διάλογος περί δημιουργικών στοιχείων της πόλης παραπέμπει στη θεωρία του Richard Florida (2002, 2005) και ιδιαίτερα στην έννοια της δημιουργικής τάξης (creative class). Σύμφωνα με τον Florida, στη μεταβιομηχανική περίοδο, οι πόλεις δεν έλκουν οικονομικές δραστηριότητες, αλλά ανθρώπους δημιουργικούς που με τον τρόπο ζωής τους, την κουλτούρα τους και το πολιτισμικό τους κεφάλαιο, δημιουργούν πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στην τοπική οικονομία. Η δημιουργική τάξη (Florida, 2002, 2005) αποτελείται από καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, εργαζόμενους στον πολιτισμό και την εκπαίδευση, εργαζόμενους στις νέες τεχνολογίες, στο χρηματοπιστωτικό τομέα ή στελέχη του δημοσίου ή του ιδιωτικού τομέα. Οι σεξουαλικές τους προτιμήσεις ποικίλλουν, ενώ η gay κοινότητα κατά τον Florida χαρακτηρίζεται ως τα καναρίνια της δημιουργικής εποχής. Η πόλη για να μπορέσει να έλκει τη δημιουργική τάξη, και συνεπώς να σημειώσει οικονομική άνθηση, πρέπει να χαρακτηρίζεται από ανεκτικότητα, τεχνολογία και ταλέντο (the three Τ s: tolerance, technology and talent) (Florida, 2005, σελ. 255). Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με αναπλάσεις, ανεκτικότητα στη δημιουργικότητα, αύξηση του αισθήματος της ασφάλειας στην πόλη, επιδοτήσεις στις τέχνες και τον πολιτισμό, και 60

80 πολιτικές που αναδύουν την αυθεντικότητα της πόλης και ενισχύουν τον τουρισμό (Florida, 2005). Κατά τη δεκαετία του 2000, η θεωρία του Florida για τη δημιουργική τάξη επηρέασε του πολιτικούς κύκλους στην Αμερικάνικη και την Ευρωπαϊκή ήπειρο και ο ίδιος προσκλήθηκε από αρκετούς δήμους ως σύμβουλος ανάπτυξης του με αδρή αμοιβή (Lees at al, 2010). Ωστόσο, η θεωρία του Florida αποτελεί ένα άλλο γλωσσικό περίβλημα της λογικής του gentrification (Lees et al, 2010). Σύμφωνα με τον Peck (2005) οι στρατηγικές περί δημιουργικότητας «αντί να ενισχύουν οικονομικά τον πολιτισμό, οι δημιουργικές στρατηγικές κάνουν το αντίθετο: εμπορευματοποιούν τον πολιτισμό και την τέχνη, ακόμα και την κοινωνική ανεκτικότητα μετατρέποντάς τα σε οικονομικά στοιχεία για την ανταγωνιστικότητα των πόλεων διαμορφώνουν νέες αστικές διακυβερνήσεις και νέες αστικές πραγματικότητες δίνοντας περιεχόμενο σε δημιουργικές αστικές πολιτικές» (Peck, 2005, σελ ). Οι πολιτιστικές παρεμβάσεις για να μπορέσουν να ενεργοποιηθούν: «πρέπει να συνοδεύονται από gentrification, το οποίο θεωρείται ως θετική αστική διαδικασία, ενθαρρύνοντας επιλεκτικά και ποικίλα τεκταινόμενα που διαφοροποιούν τη μία γειτονιά από την άλλη και όλες αυτές οι στρατηγικές που ενθαρρύνουν το gentrification δεν πρέπει να αποτιμώνται με το ποσό των θέσεων εργασίας που δημιουργούν, αλλά με τις αυξημένες τιμές γης! Το σενάριο αλλά και οι πρακτικές της αστικής δημιουργικότητας με παράδοξο τρόπο ταιριάζουν απόλυτα στην επιχειρηματική και νεοφιλελεύθερη πόλη» (Peck, 2005, σελ. 764). Gentrification, νεοφιλελευθεροποίηση της πόλης και κρατικές πολιτικές Σύμφωνα με τον Smith (2002), το gentrification, ως απόρροια των χωρικών και κοινωνικών αναδιαρθρώσεων, σημειώνεται σε όλο το φάσμα της γεωγραφικής κλίμακας, σε διαφορετικές τοπικότητες και συνδέεται με εθνικές και παγκόσμιες πολιτικές δυναμικές (Smith, 2002). Έχει εμφανιστεί με διαφορετικούς τρόπους σε διαφορετικές πόλεις και γειτονιές ακολουθώντας διαφορετικούς χρονικούς ρυθμούς. 61

81 Σε κάθε περίπτωση, εκφράζονται οι ιδιαιτερότητες της τοπικότητας στη διαμόρφωση του αστικού χώρου. Φέρνοντας ως παράδειγμα την εμπειρία τους από πόλεις του δυτικού κόσμου οι Hackworth and Smith (2001) τονίζουν ότι ύστερα από πολλά χρόνια πολιτικών laissez faire (δηλαδή απουσία κρατικής παρέμβασης, ή επέμβασης μετά τη δραστηριοποίηση των ιδιωτικών επενδύσεων) οι τοπικές και οι κεντρικές κυβερνήσεις έχουν αρχίσει να αποτελούν όλο και πιο ενεργό μέρος της διαδικασίας. Ο τρόπος με τον οποίο συνδέονται οι κρατικές παρεμβάσεις με το gentrification εκφράζεται από διαφορετικούς τρόπους μέσα από την εξέταση τριών ιστορικών περιόδων (Hackworth and Smith, 2001). Κατά την αρχική περίοδο, που τοποθετείται πριν την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1973, το gentrification ήταν σποραδικό και ήταν κυρίως αποτέλεσμα κρατικής παρέμβασης: «το gentrification χρηματοδοτούνταν κυρίως από το δημόσιο τομέα, καθώς οι τοπικές και η κεντρική κυβέρνηση προσπαθούσαν να ανατρέψουν την παρακμή του κέντρου της πόλης. Οι κρατικές πολιτικές λειτουργούσαν επιθετικά για την υποστήριξη του gentrification καθώς ακόμα οι ιδιωτικές επενδύσεις ήταν μεγάλου ρίσκου» (Hackworth and Smith 2001, σελ. 466). Μετά την κρίση του 1973, με την ανάκαμψη της οικονομίας μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, αναδύεται η δεύτερη φάση του gentrification που χαρακτηρίζεται ως επεκτατική: «πόλεις που δεν είχαν εμφανίσει τάσεις gentrification αρχίζουν να διαμορφώνουν πολιτικές που προσελκύουν τέτοιου είδους επενδύσεις γειτονιές μετατρέπονται σε αγορές ακινήτων οι διάφορες πολιτικές που υιοθετήθηκαν δεν ενορχήστρωσαν αλλά υποβοήθησαν την όλη διαδικασία, έτσι τα διάφορα προγράμματα όπως επιχορηγήσεις και ζώνες διασκέδασης ενθάρρυναν περισσότερο αυτό τον laissez faire ρόλο» (Hackworth and Smith 2001, σελ. 467). Οι σκηνές τέχνης και οι καλλιτεχνικές δράσεις σε γειτονιές όπως το SoHo και το Lower East Side στη Νέα Υόρκη συνοδεύτηκαν από «αδυσώπητο gentrification» (Hackworth and Smith 2001, σελ. 467). Η τρίτη φάση του gentrification χαρακτηρίζεται από αναδίπλωση κατά τα αρχικά χρόνια της δεκαετίας του

82 ( ) και από έντονη γενίκευση από το 1994 και ύστερα. Ο Smith (2002) θεωρεί ότι το gentrification αποκτάει πιο γενικευμένη διάσταση στην τελευταία φάση του ενώ διαφοροποιείται από τις προηγούμενες φάσεις σε τέσσερα σημεία. «Το gentrification επεκτείνεται σε πιο απομακρυσμένα σημεία πέρα από το κέντρο της πόλης. Όλο και μεγαλύτερες κατασκευαστικές εταιρίες εμπλέκονται στη διαδικασία, απόρροια της παγκοσμιοποίησης στη βιομηχανία της αγοράς ακινήτων. Ενώ παλιότερα οι μεγάλοι επενδυτές εμφανίζονταν όταν η γειτονιά είχε ήδη ηρεμήσει, τώρα είναι αυτοί που μπορεί να αποτελέσουν τον παράγοντα εκκίνησης της διαδικασίας. Η αντίσταση στο gentrification είναι ανύπαρκτη καθώς οι ασθενέστεροι πληθυσμοί έχουν ήδη εκτοπιστεί. Και το κράτος εμπλέκεται περισσότερο από ότι στην προηγούμενη φάση αποκτώντας πιο διαμεσολαβητικό ρόλο» (Hackworth and Smith, 2001, σελ. 468). Όπως τονίζουν οι Hackworth and Smith (2001) η εμπλοκή του κράτους στη διαδικασία gentrification διακρίνεται σε όλες τις φάσεις. Στην τελευταία φάση παρακάμφθηκαν τα όποια εμπόδια θέτονταν προηγουμένως από την αγορά γης και από το υποτυπώδες κευνσιανό κράτος πρόνοιας, υποδεικνύοντας τα νεοφιλελεύθερα χαρακτηριστικά της διαδικασίας. Σύμφωνα με την υπόθεση του Harvey (1989), από τη δεκαετία του 1960, ο παρεμβατικός χαρακτήρας των κρατικών πολιτικών μετατρέπεται από διαχειριστικό (managerial), σε επιχειρηματικό (entrepreneurial) τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 λόγω των πιέσεων που προκάλεσε η αποβιομηχάνιση στο εθνικό επίπεδο. Μετά τη δεκαετία του 1970 προωθούνται πολιτικές αποκέντρωσης της εξουσίας, καθώς το τοπικό επίπεδο αναδύεται ως ουσιαστικό κέντρο ανάπτυξης της οικονομικής ανταγωνιστικότητας, δίνοντας έρεισμα στην επικράτηση νεοφιλελεύθερων πολιτικών στη διαχείριση του χώρου. «Υπάρχει μια γενικότερη συμφωνία ότι αυτή η μετάβαση σχετίζεται με τις ευρύτερες δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι καπιταλιστικές οικονομίες μετά την κρίση του Η αποβιομηχάνιση, η δομική ανεργία, η δημοσιονομική λιτότητα σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, το ανερχόμενο ρεύμα νεοσυντηρητισμού και η επικράτηση της λογικής της αγοράς και των 63

83 ιδιωτικοποιήσεων καθιστούν πιο κατανοητή την έμφαση που δόθηκε στο τοπικό επίπεδο για την αντιμετώπιση των συγκεκριμένων προβλημάτων...» (Harvey, 1989). Ενώ οι θεωρίες περί φιλελευθερισμού δημιουργούν ουτοπικές αντιλήψεις περί ατομικής ελευθερίας (Harvey, 2007) και οικονομίας ελεύθερης αγοράς, στην πράξη συνδέονται με παρεμβατικές κρατικές πολιτικές που στοχεύουν στην επιβολή του νόμου της αγοράς σε όλες της μορφές κοινωνικής ζωής (Theodore and Brenner, 2002). «Eνώ σε επίπεδο πολιτικής υιοθετείται οτιδήποτε laissez faire στην πράξη αποδεικνύεται ακριβώς το αντίθετο» (Wacquant, 2010: 214). Το δεξί χέρι του κράτους, δηλαδή τα κυβερνητικά επιτελεία, οι οικονομικές υπηρεσίες και ο τραπεζικός τομέας, στη δίνη του οικονομισμού και της χρηματοπιστωτικής ισορροπίας κατακρεουργεί το αριστερό χέρι, δηλαδή τις κοινωνικές υπηρεσίες και το κράτος πρόνοιας (Bourdieu, 2008). Στην ουσία αναδύεται μια ατζέντα παρεμβατικής πολιτικής όπως είναι οι περικοπές στο κράτος πρόνοιας, με ταυτόχρονη ενδυνάμωση των οικονομικών επενδύσεων, όπως είναι οι παρεμβάσεις στον αστικό χώρο (Peck and Tickell, 2002). Οι πόλεις για την οικονομική τους βιωσιμότητα, αναγκάζονται να συμμετέχουν ανταγωνιστικά παίγνια για την προσέλκυση επενδυτικού κεφαλαίου (Harvey, 1989). Οι πολιτικές προσανατολίζονται σε κρατικές παρεμβάσεις σε κοινωνικές και γεωγραφικές υποδομές με σκοπό την προώθηση των νέων μορφών συσσώρευσης κεφαλαίου (Swyngedouw et al, 2002), ενώ αναδύονται νέες μορφές διαχείρισης του αστικού χώρου, όπως οι συμπράξεις δημοσίου ιδιωτικού τομέα, που αποσκοπούν στην ικανοποίηση των καταναλωτικών συνηθειών κυρίως της μεσαίας τάξης (Janoschka at al, 2013). «Οι επενδύσεις που στοχεύουν στα χρήματα των καταναλωτών αυξάνονται όλο και περισσότερο Επικεντρώνονται κυρίως στην ποιότητα ζωής. Το gentrification, οι πολιτιστικές αναπλάσεις, η ανανέωση του δομημένου περιβάλλοντος (συμπεριλαμβανομένου των μεταμοντέρνων αρχιτεκτονικών σχεδίων και του αστικού σχεδιασμού), τα καταναλωτικά θεάματα (γήπεδα αθλητικών εγκαταστάσεων, εμπορικά κέντρα, αναπλάσεις θαλάσσιων όρμων, εξωτικά εστιατόρια) και η διασκέδαση (η διοργάνωση θεαμάτων σε προσωρινή και μόνιμη βάση) αποτελούν στρατηγικές αστικών αναπλάσεων. 64

84 Η πόλη πρέπει να παρουσιάζεται ως καινοτόμο, δημιουργικό και εντυπωσιακό και ταυτόχρονα ασφαλές μέρος για να ζήσει, να επισκεφτεί, να παίξει και να καταναλώσει ο άνθρωπος» (Harvey, 1989). Η πολιτική οικονομία του τόπου γίνεται πιο σημαντική από την πολιτική οικονομία του χώρου (Harvey, 1989), καθώς η τοπική εξουσία και οι ρυθμιστικές αρχές αποκτούν πιο ενεργητικό και επιχειρηματικό ρόλο στη διαμόρφωση καταλλήλων συνθηκών αγοράς, υποβοηθώντας ταυτόχρονα τους ιδιώτες επενδυτές να εκμεταλλευτούν την τοπικότητα (Swyngedouw et al, 2002). Περιοχές που θεωρούνταν απαγορευμένες (no-go) κατά τη δεκαετία του 1980, με στη φάση ξεδίπλωσης (roll-out) του νεοφιλελευθερισμού7, αποκτούν ενδιαφέρον (Peck and Tickell, 2002). Η υπόδειξη ορισμένων περιοχών ως υπό αναβάθμιση επιτρέπει το στιγματισμό συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων ως προβληματικές και μηενσωματωμένες δηλαδή προς κοινωνική εκκαθάριση μέσω πρακτικών εκτοπισμού. Η κρατική παρέμβαση περιχαρακώνεται στη βάση του επιλεκτικού πολεοδομικού σχεδιασμού, της αισθητικής και της ωραιοποίησης του τοπίου. Το αρχικό ρίσκο της επένδυσης αναλαμβάνεται από το κράτος, ενώ ο ιδιωτικός τομέα απολαμβάνει τα οφέλη. Διαμορφώνονται υπεραξίες γης και χάσματα γαιοπροσόδου που υπογραμμίζουν τη διαπραγματευτική εξουσία του κράτους, τον κοινωνικό του ρόλο, καθώς και τη δυνατότητα απορρόφησης των χρηματοπιστωτικών κινδύνων (Swyngedouw et al, 2002). Ο εκκεντρικός τρόπος με τον οποίο κινείται το κεφάλαιο στο δομημένο περιβάλλον (Weber, 2002) χαρακτηρίζεται από την τάση της δημιουργικής καταστροφής (Harvey, 2009). Η δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος συμβάλλει στη μετατόπιση της κρίσης, ενώ ταυτόχρονα, διατηρώντας τις παραγωγικές δυνάμεις σε σταθερή μορφή, θέτει μελλοντικά εμπόδια στην κίνηση του κεφαλαίου (Harvey, 2009). Η δημιουργική καταστροφή που είναι εγγεγραμμένη στην κίνηση του κεφαλαίου, γίνεται η κύρια δύναμη ώθησης του καπιταλισμού σε περιόδους κρίσης. Οι καπιταλιστές αναγκάζονται να υιοθετούν καινοτόμες ιδέες και δράσεις, να διαμορφώνουν νέες 7 Παρατηρώντας τις αποχρώσεις των νεοφιλελεύθερων πολιτικών στις δυτικές χώρες, οι Peck και Tickell (2002) διακρίνουν δύο φάσεις νεοφιλελευθεροποίησης. Ενώ η πολιτική τάση στη δεκαετία του 1980 χαρακτηρίζεται από πολιτικές απορρύθμισης και μείωσης της κρατικής δραστηριότητας (roll back neoliberalism), στη δεκαετία του 1990 δημιουργείται τάση ενεργούς ανασυγκρότησης του κράτους και μεταρρύθμισης του ρυθμιστικού πλαισίου (roll out neoliberalism). 65

85 ανάγκες και να ανακαλύπτουν νέους τόπους, ώστε να διευκολύνουν την περαιτέρω κίνηση του κεφαλαίου, καταστρέφοντας, ωστόσο, όποιες προηγούμενες δομές και εντείνοντας την αστάθεια του συστήματος (Harvey, 1995). Με αυτή την πρακτική, διαμορφώνονται συνεχώς ανταγωνισμοί ανάμεσα στις αξίες χρήσεις και τις ανταλλακτικές αξίες (Weber, 2002). Ουσιαστικά, «η έννοια της δημιουργικής καταστροφής αποδίδει τον τρόπο με τον οποίο η αέναη κίνηση του κεφαλαίου προς την αναζήτηση κέρδους απαιτεί συνεχείς αναπλάσεις και ανανεώσεις με την μεσολάβηση υπερφυσικών δυνάμεων, που διανοίγουν την πορεία προς το καινούριο, απαξιώνοντας το παλιό» (Weber, 2002, σελ. 522). 66

86 2.6. Αναζητώντας τις διαφορετικές χρονογεωγραφίες του Gentrification Ίσως αυτό που μπορούμε να υποστηρίξουμε με μεγαλύτερο σθένος είναι ότι το φαινόμενο του gentrification δεν ακολουθεί κάποιο συγκεκριμένο μοτίβο. Είναι το αποτέλεσμα συγκεκριμένων ιστορικών συνθηκών και χρονικοτήτων (Lees, 2012) και εκτυλίσσεται διαφορετικά σε κάθε περίπτωση καθώς εξαρτάται από το ιδιαίτερο τοπικό περιεχόμενο (Shaw, 2005), αλλά και τις διαφορετικές ταχύτητες καπιταλιστικής διείσδυσης (Janοschka, et al, 2013). «Το gentrification δεν είναι μία μονοσήμαντη διαδικασία. Είναι πολυκεντρική, διαφέρει ανάμεσα στις διαφορετικές πόλεις, και εξαρτάται από τη γη και τους θεσμούς σε κάθε χώρα» (Lees, 2012, σελ. 163). Οι ιδιαίτερες κοινωνικο-οικονομικές και πολιτικές τοπικές συνθήκες μαρτυρούν διαφορετικές περιπτώσεις gentrification όχι μόνο ανάμεσα σε διάφορες πόλεις αλλά και ανάμεσα και σε διαφορετικές τοπικότητες και χρονικότητες της ίδιας της πόλης. Αυτή η διαφοροποίηση αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς εξετάζοντας τις διάφορες τροχιές του gentrification, αναδύονται ποικίλες χρονογεωγραφίες. Μέσα από τη διερεύνηση των ρυθμών και των γεωγραφιών του gentrification γίνονται καλύτερα κατανοητές οι αποχρώσεις και ο αντίκτυπος του ποικιλόμορφου νεοφιλελευθερισμού (Brenner et al, 2010) στο χώρο. Αυτό το κεφάλαιο αναφέρεται επιλεκτικά σε περιπτώσεις gentrification που έχουν σημειωθεί στις διαφορετικές γεωγραφικές ενότητες όχι μόνο του δυτικού κόσμου, στην παρατήρηση του οποίου έχουν βασιστεί οι θεωρήσεις περί gentrification, αλλά και σε πρόσφατα παραδείγματα που έρχονται από άλλες χωρικές πραγματικότητες. Το gentrification στη Λατινική Αμερική, την Αφρική και την Ασία (Κίνα) Ίσως, η πιο βίαιη πρόσφατη μορφή gentrification παρατηρείται σε πόλεις της Λατινικής Αμερικής (Rubino, 2005, Janoschka et al, 2013), της Αφρικής (Visser and Kotse, 2008) και της Κίνας (He, 2010). Στις περισσότερες περιπτώσεις οι τοπικές κυβερνήσεις, συστήνοντας συμπράξεις με ιδιωτικές κατασκευαστικές εταιρίες, προβαίνουν σε πολεοδομικές και κοινωνικές εκκαθαρίσεις περιοχών. Τα παλιά κτήρια γκρεμίζονται και τη θέση τους λαμβάνουν νέες πολυώροφες αναπτύξεις γραφείων και πολυτελών κατοικιών που απευθύνονται σε ευπορότερες κοινωνικές ομάδες. Σε αυτές τις γεωγραφικές περιφέρειες, το gentrification εμφανίζεται πολύ πρόσφατα και πολύ βίαια. Ουσιαστικά το mega-gentrification συνοδεύεται από μέγαεκτοπισμό κοινωνικών ομάδων και κοινωνότητων (Lees, 2012). 67

87 Το gentrification στην Αυστραλία Το gentrification στην Αυστραλία εμφανίζεται από τη δεκαετία του 1970 σε κεντρικές περιοχές των μεγάλων πόλεων (Sydney, Melbourne και Adelaide). Ο Badcock (2001), παρατηρώντας τις κοινωνικές μεταβολές στο κέντρο της Adelaide για 30 χρόνια, αναφέρει ότι οι συνεχείς κρατικές παρεμβάσεις παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση συνθηκών για την εμφάνιση και εξάπλωση του gentrification. Στο Sydney και στη Melbourne, πολλές δημόσιες κατοικίες έχουν πωληθεί ή μετασχηματιστεί από εύπορα κυρίως νοικοκυριά (Atkinson and Wulff, 2009). Η Wendy Shaw (2005) ερμηνεύει τη διαδικασία gentrification στο Sydney μέσα από τις διεκδικήσεις των κατοίκων για τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομίας, εξετάζοντας την, μέχρι πρότινος, υποβαθμισμένη, περιοχή Darlington. Ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσεται το φαντασιακό περί κληρονομίας στη συγκεκριμένη περίπτωση περιπλέκεται με το gentrification της περιοχής. Το κίνημα που διαμορφώνεται υπέρ της διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομίας, το εκμεταλλεύονται άρτια οι επενδυτές στην περιοχή, καθώς αντιλαμβάνονται ότι πίσω από το αίτημα για την κληρονομιά, κρύβεται η ανάγκη της διάκρισης (distinction) (Shaw, 2005). Το gentrification στις ΗΠΑ Από το 1970 που παρατηρείται το gentrification σε πόλεις των ΗΠΑ, στις διάφορες μελέτες περίπτωσης παρατηρείται μεγάλη διαφορά στον τρόπο που εκτυλίσσεται η διαδικασία όχι μόνο ανάμεσα στις πόλεις αλλά και σε περιοχές της ίδιας πόλης. Τη δεκαετία του 1970 στο San Francisco η μελέτη του gentrification συνδέεται με τις καθημερινές πρακτικές διεκδίκησης της gay κοινότητας στην περιοχή Castro (Castells, 1983). Στην αρχή το gentrification ξεκινάει μέσα από το κίνημα της gay κοινότητας για το δικαίωμα στην πόλη, και στη συνέχεια, με την ανάδειξη gay στην πολιτική εξουσία, το κίνημα μετατρέπεται σε καθεστηκυία κατάσταση και οι μειονότητες που διέμεναν προηγούμενα στην περιοχή εκτοπίζονται. Στο Los Angeles, οι αναφορές περί gentrification, εμφανίζονται μετά τη δεκαετία του 1990 και η διαδικασία σχετίζεται με πολιτικές επιτήρησης, κοινωνικού ελέγχου και αποκέντρωσης της φτώχειας, διαμορφώνοντας κατάλληλο επενδυτικό κλίμα για υλοποίηση προγραμμάτων που αποσκοπούν στην προσέλκυση των μεσαίων τάξεων (Davis, 2008, Reese et al 2010). 68

88 Στην πόλη της Νέας Υόρκης πρακτικές και διαδικασίες gentrification σημειώνονται στις περισσότερες συνοικίες του κέντρου. Ουσιαστικά, το κέντρο της πόλης αποτελεί πλέον ένα ψηφιδωτό από περιοχές που έχουν υποστεί ποικίλες δυναμικές gentrification. Κοινή βάση των περισσότερων περιπτώσεων αποτελεί το βιομηχανικό παρελθόν και η ύπαρξη διαφόρων εθνοτήτων. Ο τρόπος που εξελίσσεται η διαδικασία του gentrification διαφέρει σημαντικά, αναλόγως με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε περίπτωσης. Στην περιοχή του Williamsburg, στο Brooklyn της Νέας Υόρκης, η διαδικασία είναι αποτέλεσμα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και μόνο. Από τη δεκαετία ου 1980 οι φτηνοί πρώην βιομηχανικοί χώροι κατοικούνται από καλλιτέχνες, στη συνέχεια αναπτύσσονται επιχειρήσεις της συμβολικής οικονομίας, εκτοπίζοντας την αφροαμερικάνικη και την πουερτορικανή κοινότητα (Zukin, 2010). Η περιοχή αποτελεί πλέον από μία από τις πλέον δημιουργικές περιοχές της πόλης. Το Brooklyn Heights από τη δεκαετία του 1980 αποτελεί παράδειγμα gentrification που προέκυψε μέσα από ιδιωτική πρωτοβουλία και κρατική παρέμβαση. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, η Lees (2003) παρατηρεί μια διαδικασία gentrification, την οποία ονομάζει super-gentrification, καθώς τα υψηλόβαθμα στελέχη του χρηματοπιστωτικού τομέα εκτοπίζουν τους gentrifiers της μεσαίας τάξης, οι οποίοι σε προηγούμενοι περίοδο είχαν εκτοπίσει τις μεταναστευτικές και ευάλωτες κοινωνικά ομάδες. Οι Hackworth και Smith (2001) αναφέρονται στη διαδικασία gentrification της περιοχής DUMNO που βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του Brooklyn, μέσα από τις πρωτοβουλίες και τις μηχανορραφίες του επενδυτή στην αγορά ακινήτων David Walentas. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, σχέδιο του Walentas ήταν η γενικότερη ανάπλαση του παραθαλάσσιου μετώπου της περιοχής και η μετατροπή της σε περιοχή γραφείων, υπηρεσιών και πολυτελών κατοικιών. Ωστόσο εκείνη την περίοδο δεν έβρισκε την ανάλογη ανάλογη κρατική υποστήριξη. Έτσι, ο Walentas αγοράζει σταδιακά το μεγαλύτερο μέρος των βιομηχανικών loft της περιοχής και αρχίζει να τα ανακαινίζει, εκτοπίζοντας τους καλλιτέχνες που έμεναν σε ήδη αυτά (Hackworth, 2002). Το 1986, το Υπουργείο Εργασίας εκμισθώνει ένα από τα κτήριά του για δέκα χρόνια. Από το 1987 ως το 1997 ο Walentas επιδίδεται σε διάφορες δραστηριότητες για την προσέλκυση καλλιτεχνών, μέσω της προσφοράς χώρων και φτηνών ενοικίων. Μέχρι το 1997, αρκετές γκαλερί έχουν εγκατασταθεί στην περιοχή, ενώ, το DUMBO, γίνεται ένα από τα πιο περιζήτητα καλλιτεχνικά κέντρα της πόλης (Hackworth and Smith, 2001). Με την επιχειρηματική αλλαγή στην πολιτική του 69

89 Δήμου, από τη δεκαετία του 1990, λαμβάνονται διάφορες πολεοδομικές αποφάσεις σε σχέση με της χρήσεις γης στην περιοχή (rezoning) παρέχοντας τη δυνατότητα αναμόρφωσης του παραθαλάσσιου μετώπου σύμφωνα με το προτεινόμενο σχέδιο του Walentas (Hackworth, 2002). Όπως τονίζουν οι Hackworth and Smith (2001: 474), μέσα από τις πολεοδομικές παρεμβάσεις το κράτος : «απορροφά το μεγαλύτερο μέρος του ρίσκου που σχετίζεται με το gentrification του DUMBO». Μόλις το υπουργείο Εργασίας αποχωρεί από το κτήριο το 1997, η κατασκευαστική εταιρία προβαίνει στη μετατροπή του σε συγκρότημα πολυτελών κατοικιών (Hackworth and Smith, 2001). Διαδικασίες gentrification αντιμετωπίζουν, πλέον, και περιοχές της Νέας Υόρκης όπως το Harlem, το οποίο μέχρι τη δεκαετία του 1980 χαρακτηρίζονταν ως γκέτο, ή το Lower East Side όπου διέμεναν πολλές κοινότητες μεταναστών και ακτιβιστές gentrifiers (Zukin, 2010). Στο Harlem, από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, σπίτια της περιοχής αγοράζονται και ανακαινίζονται από μέλη της αφροαμερικάνικης μεσαίας τάξης, εκτοπίζοντας τους προηγούμενους φτωχότερους κατοίκους της αφροαμερικάνικης κοινότητας (black gentrification). Αν και τα σχέδια του Δήμου για την ανάπλαση της περιοχής ήταν γνωστά από τη δεκαετία του 1960, η εφαρμογή τους ξεκινά μετά τη δεκαετία του 1990 όταν περιοχή χαρακτηρίζεται ως επενδυτικής βελτίωσης (business improvement district) με βασική αναφορά στο δρόμο 125 ως άξονα ακριβών μαγαζιών. Στον ίδιο δρόμο, ο πρόεδρος Clinton μεταφέρει το γραφείο του, και σταδιακά εμφανίζονται και λευκοί gentrifiers εντείνοντας το gentrification της περιοχής. (Zukin, 2010). Το Lower East Side, από τη δεκαετία του 1970 συνδέεται περισσότερο με εναλλακτικές κουλτούρες και με διεκδικήσεις καλλιτεχνών και gentrifiers και κοινοτήτων μεταναστών απέναντι στις διαθέσεις του κράτους και των επενδυτών. Οι ακτιβιστές gentrifiers μαζί με τους μετανάστες αντιστέκονταν απέναντι στις προθέσεις του κράτους και των επενδυτών για εμπορευματοποίηση των δημοσίων χώρων, όπως των κήπων των κοινοτήτων (community gardens), ή αντιδρούσαν στις αυξήσεις των τιμών των ενοικίων και στις εξώσεις των νοικοκυριών, κυρίως των μεταναστών. Από τη δεκαετία του 1980, η διαφορετικότητα της περιοχής και η κουλτούρα της αντίστασης, διαφημίζεται έντονα στον τύπο και αρχίζουν να εμφανίζονται νέοι, πιο δημιουργικοί, κάτοικοι και επαγγελματίες που ενισχύουν νέες, πιο εμπορευματικές, κουλτούρες, ανοίγοντας μαγαζιά με είδη ένδυσης και vintage έπιπλα, ενισχύοντας τις προδιαθέσεις των πιο εύπορων gentrifier (Zukin, 2010). 70

90 Το gentrification στη Μεγάλη Βρετανία Όπως αναφέρθηκε στο εισαγωγικό κεφάλαιο, το gentrification παρατηρήθηκε στο Λονδίνο, κατά τη δεκαετία του Πιο συγκεκριμένα, πρωτοπαρατηρήθηκε στη συνοικία Notthing Hill, όπου σταδιακά τα εργατικά στρώματα εκτοπίζονται από τις κατοικίες τους, τις οποίες ανακτά το gentry, δηλαδή οι μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές τάξεις (Glass, 1964). Μέσα στα επόμενα 40 χρόνια, το gentrification στο Λονδίνο αφορά, κυρίως, στην αναβάθμιση των κατοικιών 19ου αιώνα είτε από ιδιώτες ή από μικρο-επενδυτές (Butler and Robson, 2001). Οι Butler and Robson (2002) υποστηρίζουν ότι το gentrification στο Λονδίνο έχει δύο κύριες αποχρώσεις. Η διαδικασία διαμορφώνεται είτε μέσα από «κοινές δράσεις» (collective action), είτε από το κεφάλαιο. Μελετώντας επτά συνοικίες του κέντρου του Λονδίνου αποδεικνύουν ότι κάθε περιοχή, ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, προσελκύει συγκεκριμένες υποομάδες τις μεσαίας τάξης, με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ετερογενών τοπίων gentrification. Παραδείγματός χάρη, στη γειτονιά Telegraph Hill στο νοτιοανατολικό Λονδίνο, ενώ οι τάσεις gentrification είχαν εμφανιστεί από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, προς τα τέλη της δεκαετίας έγινε πιο σαφής η πορεία του μετασχηματισμού της, ενώ ήδη στα τέλη της δεκαετίας του 1990 έχει επικρατήσει το οικογενειακό πρότυπο της μεσαίας τάξης (Butler and Robson, 2001). Το Battersea, αποτελεί πιο αριστοκρατική περιοχή από το Telegraph Hill, οι νέοι κάτοικοι έχουν περισσότερο οικονομικό και πολιτιστικό κεφάλαιο και υπάρχει μια έντονη τάση συγκέντρωσης ανθρώπων σαν εμάς, χωρίς να αναπτύσσονται ιδιαίτερες σχέσεις με το χώρο αλλά ούτε και ιδιαίτερα κοινωνικά δίκτυα (Butler and Robson, 2001). Αντιθέτως, στο Brixton υπάρχει έντονη η παρουσία μεταναστών, ενώ μετά τις ταραχές του 1981, διαμορφώνονται συνθήκες για την εγκατάσταση πρώιμων gentrifier. Από τις αρχές τις δεκαετίας του 2000, η ζωντάνια της περιοχής, με την αυξανόμενη παρουσία των μπαρ, της νυχτερινής ζωής και των εστιατορίων, έλκουν νέες ομάδες κατοίκων. Όπως υπογραμμίζουν οι Butler and Robson (2001), οι σχέσεις που διαμορφώνονται ανάμεσα στις διάφορες ομάδες μπορούν να χαρακτηριστούν ως τεκτονικές, καθώς αναπτύσσονται παράλληλα στον ίδιο χώρο, χωρίς να υπάρχει κάποια διάθεση μίξης ή συνοχής. 71

91 Στο Barnsbury έχουν σημειωθεί τρία διαδοχικά ρεύματα gentrification (Butler and Robson, 2001). Το πρώτο ρεύμα χαρακτηρίζεται από τις εισροές των πρωτοπόρων gentrifier δηλαδή ατόμων με προοδευτική αντίληψη ζωής και ριζοσπαστικές πολιτικές πεποιθήσεις Κατά τη δεκαετία του 1980 εμφανίζεται το δεύτερο ρεύμα gentrification με την εγκατάσταση ευπορότερων κοινωνικών ομάδων που απασχολούνται σε διοικητικές και επιχειρηματικές θέσεις. Αναφέρουν ότι εκείνη την περίοδο στην περιοχή αγοράζει σπίτι και ο Tony Blair8, το οποίο μεταπωλεί σε επόμενη περίοδο σε πολλαπλάσια τιμή. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, εμφανίζεται ένα τρίτο ρεύμα gentrification, το οποίο χαρακτηρίζουν supergentrification καθώς συνδέεται με την πρόσφατη τάση στην πόλη του Λονδίνου ως τόπος χρηματοπιστωτικής δραστηριότητας του παγκοσμίου κεφαλαίου και ανάπτυξης του χρηματοπιστωτικού τομέα στο City. Οι super-gentrifiers είναι απόγονοι υψηλότερων κοινωνικοοικονομικών τάξεων, απόφοιτοι elite σχολών όπως το Cambridge και η Οξφόρδη, και εργάζονται ως νομικοί σύμβουλοι και ως τραπεζίτες στο City. Η εγκατάστασή τους στην περιοχή δημιουργεί πιέσεις στις προηγούμενα εγκαταστημένες μεσαίες τάξεις (Butler and Lees, 2006). Από τη δεκαετία του 2000, οι χωροκοινωνικές μεταβολές που πραγματοποιούνται στις παραποτάμιες περιοχές του Τάμεση περιγράφονται ως gentrification νέων αναπτύξεων (new built gentrification) (Davidson and Lees, 2005; Davidson, 2008). Σε αυτή την περίπτωση η επένδυση αναλαμβάνεται από μεγάλες κατασκευαστικές εταιρίες και το κράτος παίζει πιο ενεργό ρόλο, καθώς εμπλέκεται ενεργά στη συνδιαμόρφωση των σχεδίων για τις νέες αναπτύξεις και το gentrification των παραποτάμιων περιοχών. Οι νέες κατασκευές και οι νέες χρήσεις γης προκαλούν πιέσεις εκτοπισμού σε προηγούμενες χρήσεις γης και σε όμορες κοινότητες (Davidson and Lees, 2005). Από τη δεκαετία του 2000 αρχίζουν να γίνονται αναφορές περί διαδικασιών gentrification και σε άλλες πόλεις της Μεγάλης Βρετανίας όπως το Bristol (Bridge, 2003), η Γλασκώβη (MacLeod, 2002) και το Leeds (Dutton, 2005; Hodkinson, 2010). Στις περιφερειακές πόλεις, το gentrification συνδέεται με την πολιτική του κράτους, 8 Πρωθυπουργός της χωράς

92 ενώ ορισμένες φορές μπορεί να θεωρηθεί ότι καθοδηγείται, ουσιαστικά, από το κράτος (state-led gentrification) ή διαμορφώνεται από το δήμο (municipalitymanaged gentrification) (Lees et al, 2008). Στην περίπτωση της Γλασκώβης, το gentrification συνδέεται με νέες αναπτύξεις εμπορίου, την προώθηση των καλλιτεχνικών δράσεων σε κεντρικές περιοχές με ταυτόχρονες πολιτικές επιτήρησης (MacLeod, 2002). Σε άλλες περιπτώσεις, όπως στην πόλη του Leeds, το gentrification εμφανίζεται με αποσπασματικό τρόπο (piecemeal gentrification) λόγω των ιδιαίτερων ιστορικών, χωρικών και κοινωνικών παραγόντων (Dutton, 2005). Η έντονη παρουσία φοιτητών (Smith, D., 2005) και η νυχτερινή οικονομία της διασκέδασης στο κέντρο του Leeds διαμορφώνουν συνθήκες για ευρύτερο gentrification (Chatterton and Hollands, 2002). Παράλληλα, μέσα από προγράμματα αναβάθμισης υποβαθμισμένων περιοχών της πόλης, που αναλαμβάνονται από συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα ή από ιδιωτικά χρηματοδοτούμενες πρωτοβουλίες9 (Hodkinson, 2010), προωθείται η κατεδάφιση κοινωνικών κατοικιών και ανέγερση νέων συγκροτημάτων κατοικίας με μεγαλύτερο ποσοστό ιδιοκτησίας. Στόχος των προγραμμάτων αυτών, είναι το gentrification μέσα από την προσέλκυση και εγκατάσταση των μεσαίων στρωμάτων (Hodkinson, 2010). Το gentrification στην κεντρική Ευρώπη Γερμανία Οι Bernt and Holm (2005) ισχυρίζονται ότι τάσεις gentrification στο κέντρο του Βερολίνου, αρχίζουν να διαφαίνονται μετά την πτώση του τοίχους και την αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Σημαντικό ρόλο στην όλη διαδικασία διαδραματίζει το κράτος, το οποίο μέσα από διακανονισμούς ενοικίων (Bernt and Holm, 2005) και πολιτικές αναπλάσεων (Καλαντίδης, 2011), συνδράμει στο gentrification περιοχών όπως το Prenzlauer Berg. Ταυτόχρονα, η βιομηχανία της διασκέδασης, η εναλλακτική κουλτούρα και οι ιδιωτικές επενδύσεις ενισχύουν για την ανάπτυξη του gentrification (Bernt and Holm, 2005). Στις αρχές τις δεκαετίας του 1990, στο gentrification στο 9 Private Financed Initiatives: πρόκειται για πρωτοβουλίες του ιδιωτικού τομέα (αναπτυξιακές εταιρείες και πολυεθνικές τράπεζες) που αναλαμβάνουν τη χρηματοδότηση και την κατασκευή δημοσίων κτηρίων (σχολεία, νοσοκομεία κλπ) και τη διαχείρισή τους για χρόνια. Έτσι ενώ η υπηρεσία χρηματοδοτείται από το δημόσιο προϋπολογισμό, προσφέρεται από τον ιδιωτικό τομέα σε κτήρια που διαχειρίζεται πάλι ο ιδιωτικός τομέας. 73

93 Prenzlauer Berg περιγράφεται ως ιδιότυπο, οι επενδύσεις στο χώρο είναι διάχυτες και οι gentrifiers, που έχουν αρχίσει να κυριαρχούν στο χώρο, είναι, κυρίως, νέοι, χωρίς παιδιά και με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, οι οποίοι ζουν πλάι πλάι με τους εν δυνάμει εκτοπισμένους (Brent and Holm, 2005). Ο Καλαντίδης, εξετάζοντας τo Prenzlauer Berg το 2011, υπογραμμίζει ότι η κοινωνική γεωγραφία της περιοχής έχει αλλάξει προτάσσοντας ότι το όριο του gentrification εξαπλώνεται στις γειτονιές της πόλης και κατακτά το Prenzlauer Berg. Με τη συνεχή άνοδο των τιμών των ακινήτων, οι προηγούμενοι κάτοικοι εκτοπίζονται από νέα νοικοκυριά, τα οποία περιγράφονται ως bobos (bourgeois-bohème), Lochas (Lifestyle of health and sustainability) και δημιουργικοί (Καλαντίδης, 2011). Με την εμφάνιση των νέων μεσαίων τάξεων, οι τιμές των ενοικίων αρχίζουν να αυξάνονται και αρκετά νοικοκυριά εκτοπίζονται. Αναπτύσσονται κινήματα εναντίον του gentrification, ειδικά στο Ανατολικό Βερολίνο, στα οποία οι ακτιβιστές αμφισβητούν έντονα τις προθέσεις των κρατικών παρεμβάσεων και αναπλάσεων, και διαμορφώνονται κίνηματα εναντίον των εξώσεων λόγω gentrification (Bernt and Holm, 2009). Βέλγιο Οι Van Criekingen and Decroly (2003) τονίζουν ότι για τις πόλεις που κατατάσσονται χαμηλότερα στην κλίμακα της παγκόσμιας ιεραρχίας, η έννοια του marginal gentrifier, όπως την έχει ορίσει η Rose (1984) -δηλαδή άτομα με πολιτισμικό κεφάλαιο που εργάζονται με επισφαλείς όρους- έχει ιδιαίτερη σημασία. Εστιάζοντας στις Βρυξέλλες, υποστηρίζουν διαδικασίες χωρικής μεταβολής στο κέντρο παρατηρούνται από τη δεκαετία του Ο Van Criekingen (2006) χρησιμοποιώντας τον όρο θύλακες gentrification - pockets of gentrification, υπογραμμίζει ότι δεν πρόκειται για μια γενικευμένη διαδικασία στο κέντρο της πόλης, αλλά για τάσεις gentrification που εμφανίζονται σε συγκεκριμένα σημεία του κέντρου, οι οποίες διαμορφώνονται ως αποτέλεσμα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Οι νέοι ενήλικες κάτοικοι επιλέγουν την ενοικίαση κατοικίας, καθώς αντιμετωπίζουν τη ζωή στο κέντρο της πόλης ως μεταβατική περίοδο. Πρόκειται για άτομα που έχουν την οικονομική δυνατότητα να παρατείνουν το χρόνο σπουδών ή την αναζήτηση νέων πραγματικοτήτων και εναλλακτικών καθημερινοτήτων που μπορεί να προσφέρει το κέντρο της πόλης. Η εισροή των νέων ενηλίκων, που ουσιαστικά είναι μέλη της μεσαίας τάξης δε συνεπάγεται αναγκαστικά και μεταβολή του 74

94 ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Με αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται ένα gentrification ενοικίου (rental gentrification) (Van Criekingen, 2010). Η αύξηση των ενοικίων στο κέντρο της πόλης δεν συνδέεται με την αναπαλαίωση του οικιστικού ιστού. Το αστικό τοπίο στο κέντρο των Βρυξελών είναι ετερογενές, καθώς νέες αναπτύξεις και ανακαινισμένες κατοικίες συνυπάρχουν με κατοικίες σε χειρότερη κατάσταση (Van Criekingen, 2010). Μέσα από αυτές τις διαδικασίες συμπιέζονται ακόμα περισσότερα οι νέοι/ες των ασθενέστερων νοικοκυριών που διαβιούν με τους γονείς τους στο ιστορικό κέντρο. Πρόκειται για νοικοκυριά που έχουν εγκλωβιστεί ουσιαστικά σε αυτήν την περιοχή, μη έχοντας την (οικονομική) δυνατότητα επιλογής τόπου κατοικίας (Van Criekingen, 2009). Γαλλία Ο όρος gentrification πολύ πρόσφατα έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται στη γαλλική βιβλιογραφία (Clerval, 2008). Μέχρι πρότινος, για την περιγραφή των χωροκοινωνικών μεταβολών που σημειώνονται στις γαλλικές πόλεις και συσχετίζονται με τις προδιαθέσεις και τις δυναμικές της αστικής τάξης χρησιμοποιείται όρος embourgeoisement (Preteceille, 2007; Ley, 1996). Ο όρος embourgeoisement αναφέρεται στις κοινωνικές κατηγορίες που είναι τμήμα της κυρίαρχης τάξης, σε αντιπαράθεση με το gentry που διαφοροποιείται από την κυρίαρχη και την κυριαρχούμενη τάξη, (Preteceille, 2007). Με αυτόν τον όρο δίνεται περισσότερο έμφαση στην ταξικότητα των κοινωνικών μεταβολών, χωρίς αναφορές στο οικιστικό απόθεμα (Ley, 1996). Το gentrification αποτελεί υποκατηγορία του embourgeoisement, καθώς αναφέρεται στην περίπτωση που τα μέλη της μεσαίας και της ανώτερης τάξης αγοράζουν και αναπαλαιώνουν κατοικίες σε εργατικές συνοικίες (Clerval, 2008). Η Clerval (2008) υποστηρίζει ότι το gentrification στο Παρίσι, εμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1980, σχετίζεται με κρατικές πολιτικές και σημειώνεται σε συγκεκριμένες περικεντρικές περιοχές ή στο ανατολικό τμήμα (στα πρώτα τέσσερα διαμερίσματα δεξιά του Σηκουάνα). Στα περικεντρικα διαμερίσματα (στο 18ο, στο 19ο και στο 20ο), η έντονη παρουσία μεταναστών, κυρίως από Αφρικανικές χώρες, και οι κοινωνικές κατοικίες, αναχαίτισαν το ρυθμό του gentrification. Οι gentrifiers έχουν αρχίσει να επανακατοικούν τις συνοικίες αυτές από τη δεκαετία του 1980, συγκατοικώντας με στις κοινότητες μεταναστών (Clerval, 2008). Το βασικό πόλο 75

95 έλξης των gentrifiers στο Παρίσι αποτελεί η συγκεκριμένη κατοικία/ διαμέρισμα και όχι η γειτονιά per se. Ταυτόχρονα, ώθηση στο gentrification δίνουν και οι κρατικές παρεμβάσεις από τα τέλη της δεκαετίας του Η σύνδεση των συγκεκριμένων διαμερισμάτων περιοχών με το οικονομικό και διοικητικό κέντρο της Defence μέσω τρένου ταχείας κυκλοφορίας (RER), και από το 2001, με την άνοδο των σοσιαλδημοκρατών στην τοπική εξουσία, οι ωραιοποιήσεις του δημοσίου χώρου μέσα από αναπλάσεις και οι πολιτιστικές αναπλάσεις ενισχύουν την πορεία του gentrification των τεσσάρων πρώτων διαμερισμάτων. H Clerval (2008) υποστηρίζει ότι το gentrification στο Παρίσι, αλλάζει το σχήμα του κοινωνικού διαχωρισμού της πόλης. Μέσω της διαδικασίας gentrification εμφανίζονται κοινωνικοί διαχωρισμοί στο επίπεδο της μικροκλίμακας, δηλαδή ανάμεσα στους δρόμους, τα κτήρια και τα οικοδομικά τετράγωνα των περιοχών. Το gentrification στην ανατολική Ευρώπη Συνθήκες για την ανάπτυξη δυναμικών gentrification στην ανατολική Ευρώπη εμφανίζονται από το 1989, με τη μεταβολή του οικονομικού και του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, και με την εισροή ξένου επενδυτικού κεφαλαίου. Αρκετές κρατικές ιδιοκτησίες μεταφέρονται στα χέρια ιδιωτών, οι οποίοι μπορούν στη συνέχεια να προβούν στην ενοικίασή τους ή να συμμετάσχουν σε προγράμματα αποκατάστασης ή αντικατάστασης κτηρίων (Sykora, 2005). Στην περίπτωση αυτή, υποχρεούνται να υποδείξουν άλλες κατοικίες στους ενοικιαστές εντός των ορίων της πόλης. Λόγω συγκεκριμένων τοπικών ιδιαιτεροτήτων, η διαδικασία είναι ιδιαίτερα επιλεκτική στις διάφορες περιπτώσεις, σε περιοχές που έχουν αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, και κυρίαρχη τάση είναι το gentrification που διαμορφώνεται μέσω διαφόρων εμπορικών χρήσεων (commercial gentrification) και δευτερεύοντος μέσω της κατοικίας (residential gentrification). Στη Βουδαπέστη τάσεις gentrification εμφανίζονται στο κέντρο της πόλης, όπου είναι εγκαταστημένες πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και κυρίως μέλη της κοινότητας των Ρομά (Sykora, 2005, Jelinek, 2010; Csanádi et al, 2012). Η διαδικασία αναπτύσσεται σε συγκεκριμένους δρόμους της πόλης (Jenelik, 2011). Οι πολιτικές αστικής ανάπτυξης μέσα από δημοτικά προγράμματα αποκατάστασης του αστικού ιστού και αποκαταστάσεις κτηρίων προσελκύουν τις οικονομίες της νύχτας (νυχτερινά κέντρα, μπαρ) οι οποίες στη συνέχεια προσελκύουν καλλιτεχνικές 76

96 δραστηριότητες (θέατρα και εργαστήρια τέχνης) (Csanádi et al, 2012). Οι νέες χρήσεις και οι αποκαταστάσεις ή αναπτύξεις κτηρίων συνδέονται με τον εκτοπισμό των ασθενέστερων ομάδων. Το gentrification στην Πράγα εμφανίζεται κυρίως στην περιοχή Mala Strana στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Σχετίζεται με ανανεώσεις του οικιστικού ιστού που εκτοπίζουν τις προηγούμενες χρήσεις με αποτέλεσμα στο αστικό τοπίο επικρατούν έντονες αντιθέσεις ανάμεσα στο παλιό και στο νέο (Sykora, 2005). Η αναζωογόνηση του αστικού ιστού συντελείται με αναπαλαιώσεις και μετατροπές παλιών κτηρίων σε γραφεία και πολυτελείς κατοικίες. Οι νέες αναπτύξεις συγκροτημάτων, που προκύπτουν από την κατεδάφιση προηγούμενων κτηρίων και τον εκτοπισμό των προηγούμενων χρηστών και χρήσεων, αφορούν κυρίως εμπορικές χρήσεις όπως γραφεία, ξενοδοχεία και καταστήματα, και λιγότερο αναπτύξεις πολυτελών κατοικιών. Οι gentrifiers, στην περίπτωση της Τσεχίας, είναι σε μεγάλο βαθμό εργαζόμενοι στις πολυεθνικές επιχειρήσεις και προέρχονται από διάφορες χώρες της δύσης (Sykora, 2005). Το gentrification στη Μεσόγειο- παραδείγματα από Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία και Τουρκία Ισπανία Οι Janoschka et al (2013) υποστηρίζουν ότι το gentrification στην Ισπανία είναι αποτέλεσμα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών και της διεκδίκησης της πόλης από συγκεκριμένες κοινωνικοοικονομικές κατηγορίες. Εμφανίζεται στα κέντρα τον πόλεων, στις περιοχές που είναι εγκαταστημένες ομάδες μεταναστών (Janoschka et al, 2013). Ο τρόπος που εκτυλίσσεται το gentrification στις διάφορες πόλεις διαφέρει σημαντικά. Στη Μαδρίτη, η διαδικασία προέρχεται κυρίως από την ιδιωτική πρωτοβουλία, είναι σποραδική και επικεντρώνεται σε συγκεκριμένες κεντρικές περιοχές (Vicario and Monje, 2005). Παραδείγματος χάρη, στην περιοχή Lapavies, το gentrification συνδέεται με πολιτικές επιτήρησης και με καλλιτεχνικές δράσεις και τη δραστηριότητα της συμβολικής οικονομίας, που διαμορφώνεται γύρω από συγκεκριμένες καθημερινές πρακτικές κατανάλωσης και τρόπους ζωής ομάδων που σχετίζονται με τον πολιτισμό (Janoschka et al, 2013). 77

97 Στη Βαρκελώνη και στο Μπιλμπάο, ο ρόλος του κράτους είναι πιο ενεργός, και συνδέεται με κρατικές παρεμβάσεις τουριστικής ανάπτυξης της Ισπανίας, την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της πόλης στο διεθνές στερέωμα και την εφαρμογή εμβληματικών προγραμμάτων για την προσέλκυση του διεθνούς κεφαλαίου (επενδυτικού, καταναλωτικού και ιδιαίτερα τουριστικού κεφαλαίου) (Vicario and Monje, 2003, 2005). Το gentrification στο Μπιλμπάο συνδέεται με παρεμβάσεις εμβληματικού χαρακτήρα όπως η κατασκευή του Guggenheim μουσείου (Janoschka et al, 2013; Gonzalez, 2010, Vicario and Monje 2003) και η ευρύτερη ανάπλαση της παραποτάμιας περιοχής της Abandoibarra μέσω της χρηματικής υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Swyngedouw et al, 2002). Στη Βαρκελώνη η διαδικασία gentrification εμφανίζεται με τις αναπλάσεις που γίνονται για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1992 και εντείνεται με από τις μετέπειτα αναπλάσεις για την αστική, τουριστική και πολιτιστική ανάπτυξη (Gonzalez, 2010) καθώς και από τις στρατηγικές πολιτικές προώθησης της εικόνας της πόλης στη διεθνή αρένα (Janoschka et al, 2013). Παράλληλα, οι πολιτικές κοινωνικού ελέγχου και επιτήρησης εκτοπίζουν συγκεκριμένες κοινωνικοοικονομικές κατηγορίες, ενισχύοντας την πορεία του gentrification στη Βαρκελώνη (Χατζή, 2009). Στις ισπανικές πόλεις, οι αντιστάσεις στο gentrification των περιοχών των ισπανικών πόλεων οργανώνονται, συνήθως, σε τοπικό επίπεδο, από επιτροπές γειτονιάς που διεκδικούν το δημόσιο χαρακτήρα των κρατικών κατοικιών, ή υπερασπίζονται τους ασθενέστερους κατοίκους που βάλλονται από το gentrification (Janoschka et al, 2013). Πορτογαλία Στην Προτογαλία το gentrification δεν αποτελεί κύρια τάση στην αγορά κατοικίας αλλά δευτερεύουσα (counter-trend) (Mendes, 2009). Ως παράδειγμα gentrification στη Λισσαβώνα αναφέρεται η περιοχή Bairro Alto. Το Bairro Alto βρίσκεται κοντά στο κέντρο της πόλης, διακρίνεται από αρχιτεκτονικά στοιχεία που συνδέονται με την ιστορία της πόλης, ενώ η περιοχή κατοικείται κυρίως από μετανάστες και νοικοκυριά χαμηλής κοινωνικοοικονομικής κατηγορίας. Τα τελευταία χρόνια εγκαθίστανται ομάδες νέων κατοίκων που έχουν τα χαρακτηριστικά των πρώιμων gentrifier, όπως περιγράφονται στη βιβλιογραφία. Οι εισροές νέων κατοίκων, συνδέονται με εισροές νέων χρήσεων γης, κυρίως με τη βιομηχανία της διασκέδασης και του τουρισμού, που αλλοιώνουν τον κοινωνικό ιστό της γειτονιάς (Mendes, 2009). Ο Mendes (2009) 78

98 παρατηρώντας το gentrification στο Bairro Alto αναφέρει ως χαρακτηριστικό στοιχείο της διαδικασίας τον «κατακερματισμό του τόπου» (fragmentation of territory). Το gentrification στην περιοχή παίρνει τη μορφή ασύνδετων και ασυνάρτητων κοινωνικών θυλάκων στον κοινωνικό ιστό της γειτονιάς. Η διεκδίκηση του χώρου από τις μεσαίες τάξεις είναι πιο επιλεκτική και πραγματοποιείται στη μικρο-κλίμακα. Ιταλία Στην Ιταλία, το gentrification εμφανίζεται κυρίως σε πόλεις του βορρά, όπως το Μιλάνο, το Τορίνο, η Βενετία, η Μπολόνια και η Ρώμη, και λιγότερο σε πόλεις του νότου όπως οι Συρακούσες και το Μπάρι (Casillo, 2011). Στη Ρώμη, όπως υποστηρίζει ο Herzfeld (2009) το gentrification συνδέεται με πρακτικές υφαρπαγής κεντρικών περιοχών από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και τη μετατροπή τους σε συνοικίες αίγλης και ευμάρειας. Ο Herzfeld (2009), εξετάζοντας τις χωρο-κοινωνικές μεταβολές της γειτονιάς Monti στο κέντρο της Ρώμης, επισημαίνει μια σύνθετη διαδικασία gentrification όπου τα συμφέροντα της εκκλησίας ταυτίζονται με τα συμφέροντα ενός αριστερού δήμου, προωθούνται νόμοι που αλλάζουν το ιδιοκτησιακό καθεστώς, προάγοντας τα συμφέροντα της μαφίας, αλλά και την αναβάθμιση του αστικού ιστού και την εγκατάσταση ευπορότερων κοινωνικών ομάδων. Ο Herzfeld (2009) αναφερόμενος στο χρόνο που απαιτεί μια διαδικασία χωρικής μεταβολής τονίζει ότι: «λιγότερο σημασία έχει αν μια διαδικασία θα γίνει αργά ή γρήγορα περισσότερη σημασία έχει η ικανότητα του δρώντα να μπορέσει να αναμοχλεύσει και να διαμορφώσει με σωστό τρόπο το χρόνο ώστε να μπορέσει να αποκτήσει τον ουσιαστικό έλεγχο» (Herzfeld, 2009, σελ. 123 ). Τουρκία Το gentrification στην Τουρκία αρχίζει να εμφανίζεται μετά τη δεκαετία του 1980, δηλαδή με το άνοιγμα της οικονομίας στο διεθνές κεφάλαιο και την αναδιάρθρωση της αγοράς εργασίας (Uzun, 2003; Islam, 2005). Με την νεοφιλελεύθερη στροφή στη διαχείριση της οικονομίας (Sakizlioglu, 2011), διαμορφώνονται νέα πολιτισμικά πρότυπα που επηρεάζονται, κυρίως, από τις δυτικές αξίες και τον πολιτισμό (Islam, 2005). Στην Κωνσταντινούπολη, το gentrification στην εμφανίζεται σε συνοικίες 79

99 κοντά στον Βόσπορο, που ιστορικά κατοικούνταν από διάφορες μειονότητες, όπως Αρμένιοι, Εβραίοι και Έλληνες, οι οποίες, μέχρι τη δεκαετία του 1950, αποχώρησαν από τη χώρα για πολιτικούς λόγους. Τη θέση τους στον αστικό ιστό πήραν εσωτερικοί, οικονομικά ασθενείς, μετανάστες, από τις ανατολικές περιοχές της χώρας. Ο Islam (2005) διακρίνει τρία κύματα gentrification στην πόλη. Το πρώτο διακρίνεται στις αρχές της δεκαετίας του 1980 στις παραθαλάσσιες περιοχές του Βοσπόρου, στις γειτονιές Ortakoy, Kuzguncuk και Arnavutkoy. Στην Ortakoy, μετά από την ανάπλαση της κεντρικής πλατείας της γειτονιάς από το Δήμο το 1992, αρχίζουν να συρρέουν χρήσεις αναψυχής όπως μπαρ, ντισκοτέκ, εστιατόρια και καφετέριες. Η ηχορρύπανση που παρήγαγαν ανάγκασε πολλούς νέους κατοίκους να αποχωρήσουν από τη γειτονιά (Islam, 2005). Ωστόσο, στις περιοχές Kuzguncuk και Arnavutkoy το gentrification παίρνει πιο ήπια μορφή και συνδέεται ιδιωτικές πρωτοβουλίες και πρακτικές (Uzun, 2002; Islam, 2005). Οι αναπαλαιώσεις κτηρίων και η διατήρηση των οικιστικού αποθέματος είναι αποτέλεσμα των πρωτοβουλιών των νέων κατοίκων που διακρίνονται από πολιτισμικό κεφάλαιο και καλλιτεχνικές προδιαθέσεις. Ο εκτοπισμός των παλιών κατοίκων δεν είναι σημαντικός, με αποτέλεσμα οι διάφορες «κοινωνικές ομάδες να ζουν η μία δίπλα στην άλλη» (Islam, 2005). Το δεύτερο ρεύμα gentrification στην Κωνσταντινούπολη εμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1980, πιο κοντά στο κέντρο της πόλης, στο δήμο Beyoglu στο Taksim και συγκεκριμένα στις γειτονιές Cihangir, Galata και Amalimescit (Islam, 2005). Η πεζοδρόμηση της τριών χιλιομέτρων οδού Istiklal στις αρχές της δεκαετίας του 1990, διαμόρφωσε ιδανικές συνθήκες για την ανάπτυξη εμπορικού gentrification (commercial) αλλά και gentrification κατοικίας (residential) (Islam, 2005). Το εμπορικό gentrification είναι πιο έντονο στο Amalimescit, ενώ στο Cihangir και στο Galata είναι πιο έντονο το gentrification κατοικίας με την εισροή νέων νοικοκυριών, μονομελών ή ζευγαριών, με ιδιαίτερα υψηλό μορφωτικό επίπεδο (Uzun, 2003). Η διαδικασία επιταχύνεται όταν οι επιχειρηματίες, διαισθανόμενοι την αυξανόμενη ζήτηση κατοικίας, ακολουθούν τους καλλιτέχνες, αυξάνοντας τις τιμές των ενοικίων και των ακινήτων και ασκώντας πιέσεις που εκτοπίζουν τον ευπαθή πληθυσμό (Uzun, 2003). 80

100 Το τρίτο ρεύμα στην Κωνσταντινούπολη εμφανίζεται στις περιοχές Fener (Φανάρι) και Balat στον Κεράτιο Κόλπο στα τέλη της δεκαετίας του Έναυσμα στην όλη διαδικασία gentrification δίνεται από τη δημοσιοποίηση του προγράμματος ανάπλασης της περιοχής Fener- Balat που χρηματοδοτείται με 7 εκατομμύρια ευρώ από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και την UNESCO και αφορά στην επανακατοίκηση 200 επιλεγμένων κατοικιών (Islam, 2005). H δημοσιοποίηση του προγράμματος, στα τέλη του 90, λειτουργεί σαν καταλύτης στην αναδιάρθρωση της περιοχής, και το gentrification εμφανίζεται πολύ πριν την υλοποίηση της ανάπλασης (Islam, 2005). Παρατηρείται μεταβολή στο ιδιοκτησιακό καθέτως και μεγάλη επιτάχυνση στις μεταπωλήσεις κτηρίων. Αρχικά οι αποκαταστάσεις κτηρίων αναλαμβάνονται από χρήσεις αναψυχής και διασκέδασης, τα κτήρια αποκαθίστανται από τους νέους ιδιοκτήτες που είναι καλλιτέχνες, διανοούμενοι ή ακαδημαϊκοί (Ergun, 2004). Ο Islam (2005) υποστηρίζει ότι η ανάλυση του gentrification μέσα από τα διάφορα χρονικά και γεωγραφικά ρεύματα όπως διαμορφώνονται στην Κωνσταντινούπολη, τονίζει τη σημασία της τοπικότητας, δηλαδή το πώς οι τοπικοί παράγοντες επηρεάζουν και διαμορφώνουν την όλη διαδικασία. Στον πρώτο ρεύμα ιδιαίτερη σημασία είχαν οι γεωγραφικές συνθήκες, στο δεύτερο οι πολιτιστικές δραστηριότητες και οι χρήσεις αναψυχής και στο τρίτο οι επενδύσεις των διεθνών οργανισμών. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2000, το gentrification στην Κωνσταντινούπολη αποκτά βίαιες μορφές (Soytemel, 2011; Sakizlioglu, 2011). Οι αναπλάσεις που προωθούνται σε κεντρικές περιοχές, όπως στο Beyoglu ή το Fenar, αναλαμβάνονται από ιδιωτικές εταιρείες ενώ προωθούνται με διάφορες πολιτικές από το δήμο της πόλης. Οι παλιοί κάτοικοι, αν και είναι θετικοί ως προς τις αναπλάσεις, διαφωνούν στον τρόπο με τον οποίο γίνονται (ότι δεν λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες τους) και οργανώνονται σε επιτροπές αλληλεγγύης της γειτονιάς. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις τα πιο ευάλωτα νοικοκυριά εκτοπίζονται (Soytemel, 2011; Sakizlioglu, 2011). Ως προς το gentrification- κάποιες συνολικές εκτιμήσεις και προσωπικές απόψεις Μάλλον είναι παράταιρο να υποθέσουμε μία θεωρία περί gentrification που καθορίζει εξαρχής τα αίτια της διαδικασίας, τον τόπο, το χρόνο, τον τρόπο αλλά και τους παράγοντες που επενεργούν στη διαμόρφωσή της. Όπως επισημαίνουν και οι 81

101 διάφορες χρονο-γεωγραφίες του gentrification, σε κάθε μελέτη περίπτωσης, η διαδικασία εμφανίζεται σε διαφορετική χρονική περίοδο, με διαφορετικό τρόπο, ενώ οι πρωταγωνιστές δεν είναι πάντα οι ίδιοι. Παραδείγματος χάρη στις βρετανικές πόλεις είναι το κράτος, στη Ρώμη το κράτος, η εκκλησία και η μαφία, ενώ στο Βέλγιο, τη Μαδρίτη και τη Λισσαβώνα οι μεσαίες τάξεις που διεκδικούν τις κεντρικές συνοικίες από τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Σε άλλες πόλεις διαμορφώνονται κινήματα υπεράσπισης του χώρου από τις προθέσεις των μεσαίων τάξεων, του κράτους και των επενδυτών, ενώ σε άλλες περιπτώσεις η διαδικασία εκτυλίσσεται ανεμπόδιστα. Ταυτόχρονα, το gentrification δε μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι μια μονοσήμαντη διαδικασία που εξαρτάται μόνο από παράγοντες της προσφοράς ή μόνο από τους παράγοντες της ζήτησης. Άλλωστε χωρίς τη ζήτηση δεν υπάρχει προσφορά, και χωρίς την προσφορά, δεν υπάρχει ζήτηση. Οι διαδικασίες gentrification αναπτύσσονται σε διεκδικούμενες περιοχές, λόγω και των δύο συνιστωσών: οι φτηνές τιμές γης σε υποβαθμισμένες περιοχές έλκουν τις μεσαίες τάξεις που θέλουν στην καθημερινότητά τους να ζουν με διαφορετικούς ρυθμούς. Ταυτόχρονα, με την έλξη των μεσαίων τάξων διαμορφώνονται υπεραξίες γης και αναπτύσσονται κερδοσκοπικές συμπεριφορές που συμβάλλουν στον εκτοπισμό των προηγούμενων κατοίκων. Σε κάθε περίπτωση, η ουσία του gentrification βρίσκεται στη συνθήκη του εκτοπισμού. Άλλωστε, σε διαφορετικές περιπτώσεις, μπορούμε απλά να μιλάμε για διαδικασίες στο χώρο που αυξάνουν τις τιμές γης, χωρίς άλλες χωρικές και κοινωνικές επιπτώσεις και προεκτάσεις. Για να αναπτυχθούν, λοιπόν, οι δυναμικές gentrification στο κέντρο της πόλης, ορισμένοι παράγοντες και δρώντες πρέπει να συμπέσουν σε ορισμένο τόπο και χρόνο. Κατάλληλες οικονομικές συνθήκες που ευνοούν κερδοσκοπικές συμπεριφορές στην αγορά ακινήτων, ενισχύονται από τις καταναλωτικές συμπεριφορές μεσαίων κοινωνικών ομάδων και αντίστροφα. Ταυτόχρονα, αστικές πολιτικές, με έμμεσο ή άμεσο τρόπο, υποστηρίζουν τη διαδικασία χωρο-κοινωνικής ανακατάταξης διευκολύνοντας τις πρακτικές οικονομικών και κοινωνικών παραγόντων στο χώρο. Η εισροή κεφαλαίου, οικονομικού και ανθρώπινου, σε υποβαθμισμένες περιοχές να έχει ως αποτέλεσμα την εκροή των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων και μη- 82

102 παραγωγικών χρήσεων. Μέσα από την όλη διαδικασία του gentrification αναδύεται το ζητήμα της διεκδίκησης του χώρου, όπως και το ζήτημα της κοινωνικής αδικίας. 83

103 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 3.1 Αρχικές σκέψεις για τη διερεύνηση του gentrification. Όπως καταδεικνύουν και οι διάφορες χρονογεωγραφίες του gentrification ο τρόπος με τον οποίο εκτυλίσσεται η διαδικασία σε κάθε περίπτωση ποικίλλει και εξαρτάται από τις ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες, όχι μόνο της πόλης, αλλά και της ίδιας της περιοχής. Ο όρος έχει αποκτήσει ιδιαίτερη ευρύτητα (Καλαντίδης, 2007) και πολλές φορές καταλήγει να χρησιμοποιείται απρόσκοπτα (Μαλούτας, 2012), η διερεύνηση του φαινομένου πρέπει να θέτει ιδιαίτερα κριτήρια που κάθε φορά αντανακλούν τις τοπικές ιδιαιτερότητες. Ιδιαίτερα οι ερευνητές που ασχολούνται με κοινωνικά και χωρικά περιεχόμενα σημαντικά διαφοροποιημένα από το αγγλοσαξωνικό μοντέλο, οφείλουν να αμφισβητούν τον ολιστικό και γενικευμένο χαρακτήρα των θεωρήσεων για τις διαδικασίες gentrification, υπενθυμίζοντας και τονίζοντας τη συγκειμενικότητα και τις ιδιαιτερότητες της τοπικής πραγματικότητας (Maloutas, 2012). Καθώς η βιβλιογραφία του gentrification αποτελείται από τη σύνθεση μελέτης περιπτώσεων περιοχών, η επισκόπηση της ίδιας της βιβλιογραφίας συμβάλλει στη διαμόρφωση της μεθοδολογίας. Μέσα από την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο εκφράζεται το φαινόμενο αυτό στο χώρο, μπόρεσα να συνθέσω σταδιακά κάποιο μεθοδολογικό οδηγό, ιδιαίτερα δυναμικό, ώστε να μπορέσω να εισάγω τα δεδομένα που προέκυπταν κάθε φορά. Το Μεταξουργείο, ως περιοχή της Αθήνας, και μάλιστα υπο-περιοχή του κέντρου της Αθήνας, επηρεάζεται από τις ιδιαιτερότητες της πόλης. Καθώς η παρούσα κατάσταση της κάθε περιοχής, και οι ιδιαίτερες δυναμικές που αναπτύσσονται, εξαρτώνται από την ιστορικότητά της (Soja, 1994), θεώρησα ιδιαίτερα σημαντική τη διερεύνηση των ιστορικών συνθηκών που συνέβαλαν στη διαμόρφωση του αστικού χώρου του κέντρου της Αθήνας (κεφάλαιο 4) και της περιοχής της μελέτης περίπτωσης (κεφάλαιο 5), αλλά των χωροκοινωνικών δυναμικών του κέντρου της Αθήνας και της ιδιαίτερης κοινωνικής και δημογραφικής σύνθεσης της περιοχής του Μεταξουργείου. Αυτό το κεφάλαιο αναφέρεται στη μεθοδολογία που ακολούθησα για τη διερεύνηση του gentrification στην περιοχή του Μεταξουργείου, όπως προέκυψε μετά από την επισκόπηση της βιβλιογραφίας του 84

104 gentrification, της πολεοδομική και οικονομικής ιστορίας του κέντρου της Αθήνας, και της ιστορικότητας της περιοχής του Μεταξουργείου. Εξίσου σημαντικοί με τις ιστορικές διαδικασίες είναι οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί, οι οποίοι λαμβάνουν χώρα σε συγκεκριμένο τόπο. Ο ίδιος ο τόπος διαμορφώνεται μέσα από ορισμένες κοινωνικές και πολιτικές διαδικασίες και παράγοντες που έχουν ιδιαίτερη χωρική διάσταση (Massey, 1991). Η διερεύνηση χωρικών και κοινωνικών δυναμικών στο κέντρο της πόλης καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολη στην περίπτωση υιοθέτησης μιας μονοσήμαντης μεθοδολογικής ατζέντας, ενώ δύσκολα ποσοτικοποιείται. Η ποιοτική προσέγγιση του κοινωνικού χώρου συνίσταται στην περιγραφή και ανάλυση της συμπεριφοράς των κοινωνικών ομάδων (Bryman, 1988) στο χώρο. Ο χώρος, όμως, ως κοινωνική κατασκευή, χαρακτηρίζεται από έντονη ρευστότητα (Harvey, 1996). Μία πολυδιάστατη ποιοτική προσέγγιση των δυναμικών που αναπτύσσονται, καταφέρνει να συλλάβει μέρος των αστικών ανακατατάξεων. Στους χωρικούς μετασχηματισμούς, τα διάφορα γεγονότα, οι οντότητες, οι συνθήκες και οι δομές αποτελούν μορφές που επιφέρουν, ανάλογα με τη διαπλοκή τους σε κάθε περίσταση, διαφορετικές δυναμικές. Υιοθετώντας την επιστημολογική αντίληψη περί ανοικτού χαρακτήρα των κοινωνικών (Sayer, 1992), και κατ επέκταση των χωρικών, συστημάτων, σκοπός αυτής της έρευνας δεν είναι η διαπίστωση κάποιου νόμου περί ύπαρξης gentrification ή όχι. Βασική αναζήτηση αποτελεί η διερεύνηση των χωρικών και κοινωνικών διαδικασιών και των σχέσεων που διαμορφώνονται στον συγκεκριμένο τόπο- την περιοχή του Μεταξουργείου, κυρίως κατά την παρούσα περίοδο -τέλη της δεκαετίας του 2000 ή αλλιώς με την έναρξη της οικονομικής και ανθρωπιστικής κρίσης-, και το αν μπορεί να αποδοθεί σε αυτές τις ιδιάζουσες τοπικές διαδικασίες ο χαρακτηρισμός gentrification. Η διερεύνηση των χωρο-κοινωνικών αλλαγών δεν είναι δυνατό να συνοδεύεται από κάποιο μεθοδολογικό οδηγό. Ιδιαίτερα για την εξέταση των τάσεων gentrification, «θα ήταν αλαζονικό να υποθέσουμε ότι μπορεί να προταθεί κάποια συγκεκριμένη μεθοδολογική προσέγγιση διερεύνησης» Clark (1992, σελ. 358). Η δυσκολία προσέγγισης του φαινομένου μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι ο ίδιος ο όρος διακρίνεται από αμφισημία, και η διευρυμένη χρήση του στην περιγραφή διαφορετικών αστικών διαδικασιών έχει συμβάλλει ουσιαστικά στην απογύμνωσή του από οποιαδήποτε εννοιολογική σαφήνεια (Maloutas, 2012). Καθώς, όμως ο όρος 85

105 έχει πλέον αποκτήσει τη δική του υπόσταση, εξακολουθεί να χρησιμοποιείται από την ευρύτερη ακαδημαϊκή κοινότητα, ενώ, ταυτόχρονα έχει λάβει κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις. Ο προσδιορισμός και η προσέγγιση του gentrification πρέπει να γίνει με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να αποτυπώνει τις σύγχρονες μεταβολές της χωρικής και κοινωνικής μορφολογίας της πόλης (Butler, 2007). Το gentrification έχει να κάνει με κοινωνικές και οικονομικές ροές στο χώρο: εισροές οικονομικού και ανθρώπινου κεφαλαίου σε υποβαθμισμένες περιοχές της πόλης που συνδέονται με εκροές ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων και μη αποδοτικών χρήσεων γης. Μέσα από την αλλαγή του αστικού τοπίου και την μεταβολή στην κοινωνική σύνθεση των περιοχών διαφαίνεται η βιαιότητα της διαδικασίας. Αναδύονται ζητήματα χωρικής και κοινωνικής αδικίας που αφορούν στο δικαίωμα στην πόλη και την κατοικία των ασθενέστερων πληθυσμών. Οι Davidson και Lees (2005), προτείνουν για τη προσέγγιση του gentrification την διερεύνηση και εξέταση τουλάχιστον των εξής τεσσάρων βασικών στοιχείων: επανεπένδυση του κεφαλαίου και μεταβολή στις αξίες γης κοινωνική αναβάθμιση της περιοχής από ομάδες υψηλότερου εισοδήματος από τις υπάρχουσες αλλαγή του αστικού τοπίου άμεσος ή έμμεσος εκτοπισμός των χαμηλότερων κοινωνικών ομάδων. Αυτά τα ερευνητικά σημεία, αποτέλεσαν την απαρχή του μεθοδολογικού μου σχεδιασμού για την προσέγγιση των χωρο-κοινωνικών μεταβολών στο κέντρο της Αθήνας, εστιάζοντας στην περιοχή του Μεταξουργείου ως μελέτη περίπτωσης. Η έρευνα στηρίχτηκε σε ποσοτικά αλλά κυρίως σε ποιοτικά στοιχεία. Λόγω της ιδιαίτερης ρευστότητας των κοινωνικών και χωρικών σχέσεων και συσχετίσεων, της έλλειψης ικανών πηγών, στοιχείων και δεδομένων, αποφάσισα να υιοθετήσω ποικίλες ποιοτικές μεθόδους, ώστε να μπορέσω να προσεγγίσω τις χωρο-κοινωνικές αναφορές στην περιοχή. Άλλωστε, μέσα από την υιοθέτηση ποικίλων μεθόδων ενισχύεται η διερεύνηση ενός φαινομένου (MacKendrick, 1999). 86

106 Επιπλέον, στην υιοθέτηση κυρίως ποιοτικών μεθοδολογικών εργαλείων, συνέβαλε η απουσία ή έλλειψη των ποιοτικών ή στατιστικών στοιχείων σε επίπεδο γειτονιάς. Παραδείγματος χάρη, τα δεδομένα της απογραφής του 2011 δεν ήταν διαθέσιμα τον καιρό που τελούταν η έρευνα και γραφόταν αυτή η διατριβή, για να μπορέσω να επεξεργαστώ τις πιο πρόσφατες δημογραφικές μεταβολές. Οικονομικά στοιχεία, όπως οι αξίες γης και οι τιμές των ακινήτων σε κάθε περιοχή της Αθήνας δεν είναι διαθέσιμες από κάποιο φορέα ή το Δήμο. Οι τράπεζες όπως η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος ή η Alpha Bank, που έχουν οικονομικά δεδομένα για κάθε περιοχή, δε δημοσιεύουν, αλλά ούτε παραχωρούν αυτά τα στοιχεία. Προσπάθησα αρκετές φορές να έρθω σε επαφή με εργαζομένους σε θέσεις-κλειδί, αλλά δεν υπήρχε διάθεση οποιασδήποτε βοήθειας, παραχώρησης, ούτε συνεργασίας. Για να μπορέσω να προσεγγίσω τις τάσεις gentrification στην περιοχή, αρκέστηκα στα διαθέσιμα ποσοτικά στοιχεία (απογραφή 1991 και 2001 και οικονομικά στοιχεία από εφημερίδες) και προσανατολίστηκα κυρίως στην υιοθέτηση ποιοτικών εργαλείων. Μέσα από υιοθέτηση ποιοτικής μεθοδολογίας, και όπου ήταν δυνατό με την υποστήριξη ποσοτικών δεδομένων, έγινε η προσέγγιση των εξής φαινομένων: η επανεπένδυση του κεφαλαίου μέσα από τις αποκαταστάσεις ή κατασκευές κτηρίων και τις αλλαγές στις χρήσεις γης, η κρατική παρουσία/ παρέμβαση στη γειτονιά, η διερεύνηση νέων κοινωνικών ομάδων ανώτερου πολιτισμικού ή/ και οικονομικού κεφαλαίου, ο εκτοπισμός ασθενέστερων ομάδων και οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες και το χώρο. 3.2 Διερεύνηση των τάσεων gentrification μέσα από την μελέτη περίπτωσης του Μεταξουργείου Ίσως σε αυτό το σημείο θα ήταν σκόπιμο να διευκρινιστεί ο λόγος για τον οποίο εστίασα στην εξέταση των χωρο-κοινωνικών δυναμικών που προσιδιάζουν στα χαρακτηριστικά του gentrification μέσα από την περίπτωση μελέτης της περιοχής του Μεταξουργείου. Από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 η αλλαγή στο αστικό τοπίο της περιοχής γινόταν ολοένα και πιο αισθητή, ενώ η συχνή αναφορά σε εφημερίδες, περιοδικά και κοινωνικά δίκτυα ήταν όλο και πιο έντονη. Η ποιοτική μελέτη σε βάθος που αποσκοπεί στην ανάλυση δυναμικών διαδικασιών, διευκολύνεται από την επιλογή της περίπτωσης μελέτης η οποία επικεντρώνεται στη διερεύνηση των κοινωνικών φαινομένων στη μικροκλίμακα (Denscombe, 1998). Συνεπώς, για να 87

107 μπορέσω να προσεγγίσω τις τάσεις του gentrification στην Αθήνα εστίασα στη μικροκλίμακα της περίπτωσης μελέτης του Μεταξουργείου Κλίμακα Μελέτης Η κλίμακα διερεύνησης κάποιου κοινωνικού φαινομένου αποτελεί καίριο σημείο στο σχεδιασμό της μεθοδολογικής διερεύνησης. Μία τάση μέσα από στατιστικές προσεγγίσεις μπορεί να εμφανίζεται ως μικρή και να μη διαφαίνεται στο συνολικό επίπεδο της πόλης, ωστόσο, στο επίπεδο της γειτονιάς, μπορεί να παρουσιάζει αξιοσημείωτη δυναμική (Sumka, 1979). Η επιλογή της κλίμακας βοηθά στην αναγνώριση των μορφωμάτων και των δυναμικών, αλλά όχι στην ερμηνεία τους (Gibson et al., 2000). Τα φαινόμενα που παρουσιάζονται σε κάποια κλίμακα, επηρεάζονται από μηχανισμούς που διαμορφώνονται είτε στην ίδια κλίμακα, είτε σε ευρύτερη κλίμακα ή/και στενότερη κλίμακα. Η επιλογή της μικρο-κλίμακας μπορεί να διευκολύνει στη διερεύνηση της δυναμικότητας των χωρικών και κοινωνικών ανακατατάξεων, ενώ η ποιοτική προσέγγιση μέσα από τη μελέτη περίπτωσης καταδεικνύει «το σύγχρονο φαινόμενο στο πλαίσιο της πραγματικής του κατάστασης, ειδικά όταν τα όρια ανάμεσα στο φαινόμενο και το πραγματικό περιεχόμενο δεν είναι σαφή» (Yin, 2003, σελ. 13). Κατά τη διερεύνηση ενός φαινομένου μέσα από το σχήμα της μελέτης περίπτωσης τα βασικά ερωτήματα που αναδύονται είναι το πώς και το γιατί (Yin, 2003). Αυτά τα ερωτήματα που σχετίζονται με τον τρόπο και τη διαδικασία αποτελούν βασικά ερωτήματα των ερευνών που αναφέρονται στις αλλαγές σε επίπεδο γειτονιάς. Καθώς στον κοινωνικό χώρο οι διαδικασίες και οι σχέσεις διαπλέκονται και ετεροκαθορίζονται, η διερεύνηση της μελέτης περίπτωσης επιτρέπει πιο ολιστική προσέγγιση των τεκταινόμενων γεγονότων. Ταυτόχρονα, η προσέγγιση μέσω της μελέτης περίπτωσης δύναται να συμβάλλει στην επιβεβαίωση, την ενίσχυση ή την αμφισβήτηση της θεωρίας (Yin, 2003, Denscombe, 1998). Ίσως, στην περίπτωση της Αθήνας, η εξέταση της θεωρίας του gentrification, στο πλαίσιο του ιδιαίτερου περιεχομένου του Μεταξουργείου, μπορεί να αποσαφηνίσει αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο, χωρίς να διολισθήσουμε σε άκριτη υιοθέτηση και αναπαραγωγή της θεωρίας που διαμορφώθηκε για την εξήγηση χωρο-κοινωνικών δυναμικών σε πόλεις με διαφορετικά χαρακτηριστικά ανάπτυξης. 88

108 3.2.3 Οριοθέτηση της περιοχής μελέτης Πριν την ανάλυση της μεθοδολογίας ίσως να ήταν καλό να επεξεργαστούμε τα όρια του Μεταξουργείου. Η περιοχή οριοθετείται διαφορετικά από διάφορους θεσμικούς φορείς. Σύμφωνα με το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ) του Δήμου Αθηναίων (ΦΕΚ 80/4/1988), η περιοχή του Μεταξουργείου ορίζεται από τις οδούς ΔεληγιάννηΔεληγιώργη και την οδό Θερμοπυλών. Η περιοχή του Κεραμεικού εκτείνεται από τη Θερμοπυλών μέχρι την οδό Βουτάδων, δηλαδή νότια της Ιεράς Οδού, και περικλείεται από τις οδούς Πειραιώς και Κωνσταντινουπόλεως. Οι περιοχές του Κεραμεικού και του Μεταξουργείου αναφέρονται ως μέρη της συνοικίας του Ρουφ. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι κάτοικοι της περιοχής, ως Ρουφ, μνημονεύουν την υποπεριοχή που αναπτύσσεται γύρω από την πλατεία Στρατονίκης, πίσω από το παλιό εργοστάσιο του Γκαζιού στη συνοικία που ευρύτερα χαρακτηρίζεται ως Γκάζι. Σύμφωνα με το Προεδρικό Διάταγμα περί καθορισμού χρήσεων γης και ειδικών όρων δόμησης στην περιοχή του Μεταξουργείου (ΦΕΚ 616/98), ως περιοχή του Μεταξουργείου ορίζεται η περιοχή του ρυμοτομικού σχεδίου της πόλης που περικλείεται από τις οδούς: Πειραιώς, Ιερά Οδός, Κωνσταντινουπόλεως, Ανδρομάχης, Δεληγιάννη, Πλατεία Καραϊσκάκη, Αγίου Κωνσταντίνου και πλατεία Ομονοίας. Με βάση τα δεδομένα του Δήμου Αθηναίων και των αντίστοιχων μελετών αναβάθμισης (Δήμος Αθηναίων, 1993) που εκπονήθηκαν για την περιοχή στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο τόπος του Μεταξουργείου οριοθετείται, βόρεια από την οδό Κωνσταντινουπόλεως, Ανδρομάχης και Δεληγιώργη, νότια από την οδό Πειραιώς, ανατολικά από την Ιερά οδό και δυτικά από τη Δεληγιώργη (χάρτης 2). 89

109 Χάρτης 2: Υπόμνημα της μελέτης του Δήμου Αθηναίων (1993) Σε ιστοσελίδα του Δήμου Αθηναίων που αναφέρεται στα τουριστικά αξιοθέατα της Αθήνας10, η περιοχή από την οδό Θερμοπυλών ως την Ιερά Οδό χαρακτηρίζεται ως Κεραμεικός, καθώς συνδέεται με την αρχαία ιστορία της πόλης και την περιοχή έξω Κεραμεικός που αποτελούσε το νεκροταφείο της Αρχαίας Αθήνας (έξω από τα τείχη της πόλης). Η περιοχή έσω βρίσκεται στη δυτική πλευρά της Πειραιώς, μέσα από τα τείχη της αρχαίας πόλης

110 Ταχυδρομικά, η περιοχή εξυπηρετείται από τρεις κωδικούς. Ο κωδικός καλύπτει το μεγαλύτερο τμήμα του Μεταξουργείου και αφορά στο νότιο τμήμα της περιοχής που βρίσκεται ανάμεσα από την Ιερά οδό και την οδό Μυλλέρου. Ο ταχυδρομικός κωδικός αφορά στο κεντρικό τμήμα, από την οδό Μυλλέρου μέχρι την οδό Καλέργη, και ο στο βόρειο τμήμα που βρίσκεται σε άμεση γειτνίαση με την πλατεία Ομονοίας (χάρτης 3). Χάρτης 3: Ταχυδρομικοί Κώδικες στο Μεταξουργείο 91

111 Στη μελέτη ανάπλασης της Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων για το Μεταξουργείο (ΕΑΧΑ, 2001), ως περιοχή μελέτης ορίζεται η ίδια με αυτή της πολεοδομικής μελέτης αναβάθμισης του Δήμου, ωστόσο, σημειώνεται ότι η περιοχή περιλαμβάνει τρεις συνοικίες: του Ρουφ-Μεταξουργείου, του Ρουφ και του Ρουφ Κεραμεικού (χάρτης 4). Χάρτης 4: Υπόμνημα της Μελέτης της ΕΑΧΑ (2001) 92

112 Mε βάση τα στατιστικά στοιχεία της Απογραφής Πληθυσμού-Κατοικιών του 2001 (ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ, 2005), σε οικοδομικά τετράγωνα της περιοχής του Μεταξουργείου εντάσσονται απογραφικοί τομείς της όμορης περιοχής του Γκαζιού (τομέας Α ) (χάρτης 5). Χάρτης 5: Απογραφικοί Τομείς της ΕΣΥΕ για το Γκάζι και το Μεταξουργείο Ο τρόπος με τον οποίο σημασιοδοτείται ο χώρος: «προϋποθέτει την αποδοχή του χώρου ως κοινωνικά κατασκευαζόμενου, ως κάποιας οντότητας δηλαδή που κατανοείται και παράγεται διαφορετικά από τα κατά περίπτωση υποκείμενα και συνεπώς δεν αποτελεί οικουμενική και αμετάβλητη σημασία παρά προϊόν και αντικείμενο συνεχών διαπραγματεύσεων» (Καυταντζόγλου, 2000, σελ. 42). Η ιδιαιτερότητα του τόπου έγκειται στον τρόπο με τον οποίο αυτός κατασκευάζεται κοινωνικά (Massey, 2008), καθώς οι χωρικές πρακτικές αποκτούν αποτελεσματικότητα μόνο μέσα από την κοινωνική ζωή και τη δομή με την οποία οι διάφορες κοινωνικές πρακτικές αποτυπώνονται στο χώρο (Harvey, 2009). «Τα όρια σχηματίζονται, επιβιώνουν και αναδιατάσσονται μέσα σε εκτενή και πυκνά πλέγματα σχέσεων» (Πετρονώτη, 2000, σελ. 22). Εξάλλου, οι διάφορες διοικητικές 93

113 γεωγραφικές οριοθετήσεις δεν ανταποκρίνονται στη χωρική κατανομή των κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες μπορούν να εκτείνονται πέραν ή να υπολείπονται αυτών των ορίων (Blockland, 2003). Η Καυταντζόγλου (2001) υποστηρίζει ότι τα όρια ενώ δεν είναι πάντοτε εμφανή, αποτελούν κυρίως νοητικές κατασκευές. Συνεπώς μπορεί να γίνουν αντιληπτά με διαφορετικούς τρόπους από τα υποκείμενα. «Το τι είναι το όριο εξαρτάται από τις συλλογικές νοητικές διεργασίες που το παράγουν καθώς και από τις σημασίες με τις οποίες το επενδύουν τα υποκείμενα. Ο εντοπισμός όμως αυτών των συμβολικών ορίων, αυτών που σημασιοδοτούνται νοητικά και γίνονται αποδεκτά από το συλλογικό υποκείμενο, απαιτεί περισσότερη προσπάθεια» (Καυταντζόγλου, 2001σελ. 243). Όπως τονίζει η Πετρονώτη (2000, σελ. 12): «η έμφαση της οριοθέτησης συγκαλύπτει τον πρωταρχικό ρόλο της περιοχής η οποία βρίσκεται περί τα όρια. Πρόκειται για μια ενδιάμεση, απομακρυσμένη από τον πυρήνα των σχηματιζόμενων κατηγοριών, ζώνη που ανακύπτουν περιθώρια για επανασημασιοδοτήσεις επιμέρους διαφορών ή αντιθέσεων, όπως επίσης για την κινητοποίηση μηχανισμών μέσω των οποίων προσλαμβάνουν την ιδιαίτερη μορφή και το νόημά τους οι σχέσεις, οι δράσεις οι αξίες». 94

114 Εικόνα 1: Το Μεταξουργείο, αεροφωτογραφία Πηγή: google earth Χάρτης 6: Το Μεταξουργείο στο χάρτη Πηγή: Χαρτογραφικό υπόβαθρο παραχωρημένο από το ΕΜΠ (Σχολή τοπογράφων μηχανικών) 95

115 Τα γεωγραφικά όρια του Μεταξουργείου, ή της περιοχής Μεταξουργείο- δεν είναι ευκρινή. Αναλόγως με την προσέγγιση που υιοθετείται από κάθε φορέα, η περιοχή αναφέρεται με διαφορετικό γεωγραφικό περιεχόμενο. Οι οριοθετήσεις που υιοθετούνται κάθε φορά φαίνεται να έχουν περισσότερο προγραμματικό χαρακτήρα ή διαμορφώνονται στη βάση της λειτουργίας ή της αντίληψης του κάθε φορέα για την περιοχή. Τα γεωγραφικά σύνορα που χαράσσονται από τους οδικούς άξονες της Πειραιώς, της Ιεράς Οδού, της Κωνσταντινουπόλεως και της Δεληγιώργη είναι ισχυρά, διαμορφώνοντας στο εσωτερικό τους τη χωρική ενότητα του Μεταξουργείου. Σε αυτήν την ενότητα αναπτύσσονται ιδιαίτερες κοινωνικές δυναμικές με όμοια χαρακτηριστικά, ενώ οι ισχυροί οδικοί άξονες την αποκόπτουν από τις όμορες συνοικίες. Αρκετοί παλιοί κάτοικοι της περιοχής ορίζουν το Μεταξουργείο χρησιμοποιώντας τους ίδιους άξονες, ενώ οι πιο νέοι κάτοικοι, χρησιμοποιούν το όνομα όταν αναφέρονται στη βόρεια πλευρά της περιοχής. Οι θεσμικές προσεγγίσεις διαφέρουν σημαντικά από την οριοθέτηση που υιοθετούν οι κοινωνικές ομάδες της περιοχής. Καθώς το κύριο ζητούμενο της μελέτης αποτελεί η αναζήτηση των κοινωνικών δυναμικών και των χωρικών σχέσεων που δύνανται να αναπτυχθούν ή/και αναπτύσσονται στον συγκεκριμένο τόπο, ως όρια της υπό μελέτη περιοχής υιοθέτησα τα γεωγραφικά όρια που ορίζουν οι ισχυροί οδικοί άξονες. Μέσα σε αυτά τα γεωγραφικά σύνορα, διαμορφώνονται καθημερινότητες με διαφορετικές συνιστώσες, οι διάφορες κοινωνικές ομάδες αναπτύσσουν ιδιαίτερες σχέσεις με το χώρο και μεταξύ τους, κατασκευάζοντας τη δική τους πραγματικότητα για την περιοχή. Μέσα από την αναζήτηση των χωρικών και κοινωνικών δυναμικών της συγκεκριμένης περιοχής έγινε δυνατή η διερεύνηση, αποκωδικοποίηση και αποδόμηση των κοινωνικών δυναμικών που διεκδικούν την περιοχή του Μεταξουργείου. Η επιτόπια έρευνα ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2009 στην περιοχή που προσδιορίζεται από τα συγκεκριμένα γεωγραφικά όρια Το 2010 άρχισε να λειτουργεί η ιστοσελίδα της Πρότυπης γειτονιάς -πρόκειται για μη κερδοσκοπικό οργανισμό ο οποίος ιδρύθηκε από τους νέους κατοίκους της περιοχής- και φιλοξενεί τη χαρτογράφηση που έγινε το 2009 από την επενδυτική εταιρεία Oliaros που δραστηριοποιείται στην περιοχή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκάλεσε το γεγονός ότι και η επενδυτική εταιρεία ορίζει τα ίδια γεωγραφικά όρια για την περιοχή του Μεταξουργείου, ή όπως αναφέρεται η εταιρεία στην περιοχή ως ΚΜ: ΚεραμεικόςΜεταξουργείο. 96

116 3.3 Μεθοδολογικές προσεγγίσεις των χωρο-κοινωνικών μεταβολών του Μεταξουργείου Το μεθοδολογικό σχέδιο που υιοθέτησα για την αναζήτηση των χωρο-κοινωνικών δυναμικών στην περίπτωση του Μεταξουργείου χαρακτηρίζεται από έντονη ευελιξία. Λόγω της ιδιαίτερης κατάστασης της περιοχής, δηλαδή περιοχή σε μετάβαση που πλήττεται και από την υποβάθμιση του κέντρου της πόλης, η έρευνα πεδίου διήρκησε δύο χρόνια και το μεθοδολογικό σχέδιο αναπτύσσονταν δυναμικά υιοθετώντας νέες προσεγγίσεις, ενώ βασικά του σημεία επαναπροσδιορίζονταν στη βάση των νέων δεδομένων και αφηγήσεων. Το μεθοδολογικό σχέδιο αναδιαμορφωνόταν καθώς προχωρούσε η έρευνα, καθώς το τοπικό παράγει τα δικά του συμφραζόμενα συμβατά με το χωρικό και το κοινωνικό περιεχόμενο (Καυταντζόγλου, 2000). Για να μπορέσω να υπερβώ τις δυσκολίες που προέκυπταν, όπως η απουσία οικονομικών στοιχείων για τη γειτονιά, ή άλλων πηγών για τη μεταβολή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος πέραν των δεδομένων των ΕΚΚΕ- ΕΣΥΕ (2005), έπρεπε συνέχεια να επαναπροσδιορίζω τον τρόπο προσέγγισης της γειτονιάς, να επιλέγω συγκεκριμένους πληροφορητές, κατοίκους ή επιχειρηματίες, που ήταν διαθέσιμοι να συζητήσουν τα τοπικά νέα. Ταυτόχρονα, η παρακολούθηση συνεδρίων και ημερίδων για το κέντρο της πόλης και την κρίση του και οι συχνές συζητήσεις με τα μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής, συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας συνολικής εικόνας των δυναμικών που αναπτύσσονται στο κέντρο της πόλης τα τελευταία χρόνια Στατιστικά: πηγές και επεξεργασία Η απογραφή του 2001, όπως θα αναμέναμε, δεν αναφέρεται στις πρόσφατες δυναμικές που αναπτύσσονται στην περιοχή, καθώς αποτυπώνει μια προηγούμενη κατάσταση. Τα στατιστικά στοιχεία της απογραφής από τη βάση δεδομένων ΕΚΚΕΕΣΥΕ (2005) αναζητήθηκαν ήδη από το αρχικό στάδιο της διερεύνησης, ως πρώτες πηγές για την ανάγνωση της περιοχής, των δεδομένων μιας προηγούμενης κατάστασης, πριν την έναρξη της έρευνας πεδίου. Συλλέχθηκαν στατιστικά στοιχεία από τις απογραφές του 2001 και του 1991που ήταν διαθέσιμα για την περιοχή στη βάση δεδομένων ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ (2005). Τα στοιχεία αυτά αφορούν κυρίως σε δημογραφικά χαρακτηριστικά της περιοχής (μέγεθος πληθυσμού, η κατανομή κατά φύλο και εθνικότητα), κοινωνικά στοιχεία (μορφωτικό 97

117 επίπεδο, επαγγελματική κατηγορία) καθώς και στοιχεία για το καθεστώς ενοικιάσεων. Τα στοιχεία αυτά έγιναν αντικείμενο επεξεργασίας ως απόλυτοι και ποσοστιαίοι αριθμοί για την περιοχή του Μεταξουργείου, ενώ υπολογίστηκαν οι μεταβολές ανάμεσα στο 1991 και το 2001 με έτος βάσης το Ταυτόχρονα, έγινε παράθεση της μεταβολής αυτής με την αντίστοιχη μεταβολή που παρατηρείται στο κέντρο της Αθήνας. Μέσα από αυτούς τους υπολογισμούς θέλησα αρχικά να διαμορφώσω μια αρχική εικόνα της προγενέστερης κοινωνικής συνθήκης του Μεταξουργείου, αν ήταν δυνατή η προσέγγιση ή ο προσδιορισμός των στοιχείων που σχετίζονται με το gentrification (παραδείγματος χάρη, αύξηση αριθμού καλλιτεχνών ή ανώτερων κοινωνικών κατηγοριών), ή της διάγνωσης στοιχείων που μπορούν να συμβάλλουν στο gentrification (όπως γήρανση του πληθυσμού, μεγάλο ποσοστό μεταναστών, χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, μεγαλύτερο ποσοστό ενοικίασης από ποσοστό ιδιοκατοίκησης) Χαρτογράφηση και φωτογράφηση Η χαρτογράφηση του χώρου αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη διαμόρφωση οποιασδήποτε γνώσης (Harvey, 1996, Massey, 2008, Χατζημιχάλης, 2011). Όλες οι κοινωνικές θέσεις και προθέσεις αποτυπώνονται μέσω της χαρτογράφησης, καθώς «οι κοινωνικές σχέσεις έχουν πάντα χωρική διάσταση Αν το δούμε αλλιώς, οι κοινωνικές σχέσεις, αποτελούν κάποιου είδους χαρτογράφηση, είτε συμβολική, ή εικονική ή υλική» (Harvey, 1996, σελ. 112). Η πρώτη επαφή με τη γειτονιά έγινε το καλοκαίρι του 2009 μέσα από χαρτογράφηση χρήσεων γης που σχετίζονται με τη βιβλιογραφία του gentrification και φωτογράφηση της υπάρχουσας κατάστασης. Πιο συγκεκριμένα, χαρτογραφήθηκαν σε επίπεδο ισογείου- οι ανακαινισμένες κατοικίες (ή που ανακαινίζονταν την περίοδο εκείνη), οι νέες αναπτύξεις (ή προς ανέγερση), οι χρήσεις αναψυχής και οι πολιτιστικές χρήσεις καθώς και οι χρήσεις που αναφέρονται σε επιλεκτικές καταναλωτικές συνήθειες (κατάστημα βιολογικών προϊόντων, εστιατόρια, μπαρ, καλλιτεχνικές σκηνές). Ταυτόχρονα, χαρτογραφήθηκαν τα ενδιαφέροντα κτήρια με αρχιτεκτονικό που δεν ήταν σε καλή κατάσταση, τα κτήρια που χρησιμοποιούνταν από δημόσιες υπηρεσίες, οι οίκοι ανοχής, και τα μαγαζιά μεταναστών, ιδιαίτερα των μουσουλμάνων και κινέζων. Η παρατήρηση της χωρο-κοινωνικής μεταβολής στο Μεταξουργείο ξεκινά με την αντιπαραβολή της χαρτογράφησης του 2009 με τη χαρτογράφηση του Ο χάρτης 98

118 των χρήσεων γης της περιοχής το 1991 διαμορφώνεται μέσα από το χαρτογραφικό υπόβαθρο που μου διέθεσε ο κ. Δημητριάδης, πολεοδόμος-υπεύθυνος μελετητής της μελέτης αναβάθμισης του Μεταξουργείο του Δήμου Αθηναίων. Με το τέλος της συγγραφής της διδακτορικής διατριβής έγινε δεύτερη χαρτογράφηση της περιοχής, το καλοκαίρι του 2013, στην οποία αποτυπώνονται οι πιο πρόσφατες αλλαγές στις χρήσεις γης και στο αστικό τοπίο της περιοχής. Μέσα από τους χάρτες διαφαίνεται η αλλαγή των χρήσεων γης, ενώ αποτυπώνονται και οι χωρο-κοινωνικές μεταβολές. Η αντιπαράθεση των τριών αυτών χαρτογραφικών υποβάθρων καταδεικνύει τις τάσεις gentrification στο Μεταξουργείο και ταυτόχρονα αποκαλύπτει τον ιδιότυπο σημειακό χαρακτήρα της διαδικασίας στην περιοχή. Συνοδευτικά με τη χαρτογράφηση η περιοχή του Μεταξουργείου, δηλαδή ο δημόσιος χώρος και όπου είναι δυνατό και ιδιωτικοί χώροι, φωτογραφίζεται από το 2009 ως το Η φωτογραφία αποτελεί μέσο αποτύπωσης της κοινωνικής αλλαγής, λόγω της ιδιότητάς της να καταγράφει μια κατάσταση με μεγαλύτερη ταχύτητα και πληρότητα από την επιτόπια παρατήρηση και τις σημειώσεις πεδίου (Rieger, 1996). Το συμπληρωματικό φωτογραφικό υλικό καθιστά αντιληπτή και οπτικά την αλλαγή χρήσεων γης καθώς και τη χωρο-κοινωνική αναδιάρθρωση του Μεταξουργείου. Με την επαναλαμβανόμενη φωτογράφηση ενός τόπου, καθώς και των κοινωνικών δραστηριοτήτων και πρακτικών που αναπτύσσονται, γίνεται πιο απτή η διαδικασία της χωρο-κοινωνικής αλλαγής, ενώ ταυτόχρονα ενισχύεται η αξιοπιστία των ποιοτικών μεθόδων διερεύνησης. Ταυτόχρονα, η φωτογράφηση ενισχύει και ενισχύεται μέσα από την επιτόπια παρατήρηση των χωρικών τάσεων και των κοινωνικών δυναμικών. Όσο πιο συχνή η παρατήρηση και φωτογράφηση ενός τόπου, τόσο πιο πιθανή η περιγραφή και αποτύπωση των χωρικών αναδιαρθρώσεων και των τοπικών δυναμικών Επιτόπια παρατήρηση και συμμετοχή Η επιτόπια παρατήρηση αποτέλεσε κύρια πηγή γνώσης και υιοθετήθηκε ως μεθοδολογική προσέγγιση του πεδίου έρευνας καθ όλη τη διάρκεια της διερεύνησης. Ο όρος παρατήρηση προϋποθέτει τη διείσδυση του ερευνητή σε ένα ερευνητικό πλαίσιο και τη συστηματική παρατήρηση κάποιων διαστάσεων αυτού του πλαισίου που παρέχουν το επιστημολογικό προνόμιο της γνώσης ιδιαίτερων συνθηκών, καταστάσεων και κοινωνικών διαδράσεων (Mason, 2003). Καθώς οι πράξεις και η 99

119 συμπεριφορά των ανθρώπων αποτελούν κεντρικές πτυχές της διερεύνησης της πόλης, μια τεχνική καταγραφής και ανάλυσης αποτελεί η επιτόπια παρατήρηση (Robson, 2000). Μέσα από την παρατήρηση δημιουργείται μεγαλύτερη πεποίθηση στον ερευνητή/τρια ως προς την ύπαρξη του υπό διερεύνηση φαινομένου, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι η ύπαρξη του φαινομένου εξαρτάται από την επιτόπια παρατήρηση (Sayer, 2002). Στη συγκεκριμένη περίπτωση, θεώρησα ορθότερη την υιοθέτηση της επιτόπιας παρατήρησης ως προσέγγιση περισσότερο ικανής για τη ψηλάφηση των πρόσφατων δυναμικών, καθώς και για ανάγκες τριγωνισμού/διασταύρωσης των δεδομένων, πριν τη διαμόρφωση μίας συνολικής θεωρητικής αντίληψης. Πολλές φορές, η επιτόπια παρατήρηση πήρε πιο συμμετοχική μορφή, καθώς παρακολούθησα πολιτικές διαδικασίες του δημοτικού συμβουλίου για την πρόταση ανάπλασης της περιοχής, οι δράσεις της Πρότυπης Γειτονιάς, μία συνέλευση του Δημοσίου Σήματος και αρκετές συζητήσεις με κατοίκους της περιοχής για τη φύση της κοινωνικής και χωρικής ανακατάταξης. Η επιτόπια παρατήρηση της περιοχής, ενισχύθηκε μέσα από τη συμμετοχή μου στην απογραφή του 2011 ως υπεύθυνη απογραφικού τομέα. Ο απογραφικός τομέας που εργάστηκα περιλάμβανε το πιο υποβαθμισμένο, κοντά στην πλατεία Ομονοίας, τμήμα της περιοχής, όπου η χρήση της κατοικίας δεν διαφαίνεται στον αστικό ιστό. Μέσω αυτής της προσέγγισης έγινε δυνατή η είσοδός μου σε κτήρια που μέχρι πρότινος δεν ήταν δυνατή, όπως σε οίκους ανοχής, ή σε κτήρια που μέχρι πρότινος δεν μπορούσε να προσδιοριστεί σαφώς η χρήση τους, ιδίως σε διαμερίσματα των πολυκατοικιών (κτήρια κατοικίας μεταναστών, εκκλησιαστικών οργανώσεων), όπου και εντοπίστηκαν νέοι κάτοικοι (σε ορόφους πολυκατοικιών) εκτός αυτών που προσεγγίστηκαν με τη μέθοδο της χιονοστιβάδας. Η επιτόπια παρατήρηση ενισχύθηκε με τις συνεντεύξεις με τις διάφορες κοινωνικές ομάδες της περιοχής, οι οποίες αποτέλεσαν τη βασικότερη πηγή διερεύνησης. 3.4 Συνεντεύξεις Στην περιοχή του Μεταξουργείου κατοικούν διάφορες κοινωνικές ομάδες. Οι παλιοί κάτοικοι, που είτε γεννήθηκαν στην περιοχή, είτε εγκαταστάθηκαν σε αυτή τη δεκαετία του 1960 και του 1970 κατά την περίοδο έντονης πληθυσμιακής μεγέθυνσης της Αθήνας. Αποτελούν ευάλωτη κοινωνική ομάδα, καθώς οι οικονομικοί τους πόροι είναι περιορισμένοι. Άλλωστε λόγω της οικονομικής τους αδυναμίας, δεν 100

120 ακολούθησαν τους κατοίκους που εγκατέλειψαν την περιοχή την περίοδο της προαστιοποίησης. Πιο πρόσφατο κύμα κατοίκων αποτελούν οι μετανάστες, οι οποίοι, από τη δεκαετία του 1990, αρχίζουν να εγκαθίστανται στην περιοχή, στα παλιά μονώροφα κτήρια και στα διαμερίσματα των πολυκατοικιών της αντιπαροχής. Όμως, η πλέον πρόσφατη εισροή νέων κατοίκων περιλαμβάνει άτομα που ανήκουν στις μεσαίες κοινωνικές κατηγορίες, έχουν ιδιαίτερο πολιτισμικό κεφάλαιο και ισχυρότερο οικονομικό κεφάλαιο από τις ήδη εγκαταστημένες ομάδες,. Η κάθε κατηγορία έχει αναπτύξει συγκεκριμένες σχέσεις με το χώρο, όπως επίσης ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές κατηγορίες έχουν ή δεν έχουν αναπτυχθεί κοινωνικά δίκτυα. Σκοπός της έρευνας ήταν η αποσαφήνιση των χωρο-κοινωνικών σχέσεων των διαφόρων ομάδων και παραγόντων της περιοχής. Από την πρώτη επαφή με τη γειτονιά, διαπιστώθηκε ότι στην περιοχή αλλάζει το αστικό τοπίο μέσα από τις επιδιορθώσεις ή ανακαινίσεις κτηρίων και από τη λειτουργία νέων χρήσεων γης. Βασικό ερώτημα στη συνέχεια αποτέλεσε η αναζήτηση των δρώντων που φέρουν τα χαρακτηριστικά τύπου gentrifier και η διενέργεια συνεντεύξεων. Η συνομιλία με ανθρώπους «αποτελεί άριστο τρόπο συλλογής πληροφοριών» (Longhurst, 2003, σελ. 118), και μέσω των συνεντεύξεων γίνεται δυνατή η διαπίστωση ή μη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών καθώς και των καθημερινών πρακτικών στη γειτονιά. Σκοπός της ποιοτικής συνέντευξης είναι η κατανόηση της καθημερινότητας, όπως την αντιλαμβάνονται οι ίδιοι οι άνθρωποι, και η σχέση που αναπτύσσουν με την καθημερινότητά τους (Kvale, 1996). Οι συνεντεύξεις ξεκίνησαν με τους πιο πρόσφατους νέους κατοίκους της περιοχής, καθώς χωρίς την εισροή νέων κατοίκων, διαφορετικής κοινωνικο-οικονομικής φυσιογνωμίας από τους ήδη υπάρχοντες, δεν μπορεί να τεκμηριωθεί χωρο-κοινωνική μεταβολή τύπου gentrification. Οι συνεντεύξεις ξεκίνησαν το Φλεβάρη του Ο εντοπισμός νεοεισερχόμενων πιο ευκατάστατων, με ισχυρό οικονομικό κεφάλαιο, νοικοκυριών, στο χώρο είχε γίνει σε προηγούμενη φάση μέσω της επιτόπιας παρατήρησης. Η αρχική προσέγγιση έγινε δυνατή μέσω των κοινωνικών δικτύων μέλους της συμβουλευτικής επιτροπής της διατριβής. Για την ακρίβεια, η πρώτη επαφή έγινε με τον αρχιτέκτονα που ήταν υπεύθυνος για την ανακαίνιση ή την ανέγερση νέων πολυτελών κατοικιών στο Μεταξουργείο, ο οποίος παραχώρησε στοιχεία επικοινωνίας των νεοεισερχόμενων 101

121 νοικοκυριών. Με αυτόν τον τρόπο έγινε δυνατή η προσέγγιση των πιο εύπορων ομάδων. Οι επαφές μαζί τους έγιναν μέσω τηλεφώνου ή ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Στη συνδιάλεξη αρχικά γινόταν αναφορά στο αντικείμενο της έρευνας και στη συνέχεια ο/η συνδιαλεγόμενος/η ερωτιόνταν αν μπορούσε να παραχωρήσει συνέντευξη για τον συγκεκριμένο ερευνητικό σκοπό. Αξίζει να σημειωθεί ότι κανένας κάτοικος δεν αρνήθηκε να παραχωρήσει συνέντευξη και οι περισσότεροι ήταν αρκετά συνεργάσιμοι. Εκτός από μία περίπτωση που επικαλέστηκε έλλειψη χρόνου λόγω έντονης καλλιτεχνικής δραστηριότητας, και μίας δεύτερης που δεν μπορούσε να συνεργαστεί λόγω εγκυμοσύνης, οι νεοεισερχόμενοι κάτοικοι παραχώρησαν πρόθυμα συνέντευξεις. Ο τόπος και ο χρόνος της συνάντησης αφηνόταν στη διακριτική ευχέρεια του συνεντευξιαζόμενου. Οι περισσότερες συνεντεύξεις έγιναν σε καφενεία της περιοχής, ενώ αρκετές φορές πραγματοποιήθηκαν στις κατοικίες των νέων νοικοκυριών. Καθώς ο πληθυσμός των νεοεισερχόμενων κατοίκων δεν μπορούσε να προσδιοριστεί από τα υπάρχοντα στοιχεία, υιοθετήθηκε η μέθοδος της χιονοστιβάδας (Robson, 2000). Στο τέλος κάθε συνέντευξης ο κάθε συνεντευξιαζόμενος χρησιμοποιούταν ως πηγή προσέγγισης νέων επαφών. Με αυτόν τον τρόπο διαπιστωνόταν ταυτόχρονα και η κοινωνική δικτύωση που αναπτυσσόταν ανάμεσα στους νέους κατοίκους της περιοχής. Ιδιαίτερα δύσκολη στάθηκε η προσέγγιση των κατοίκων του πολυτελούς συγκροτήματος κατοικιών της ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ ΑΕ. Ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσεται το κτήριο αυτό στην περιοχή, δίνει την εντύπωση ενός περίκλειστου συγκροτήματος κατοικιών: τέσσερις πολυκατοικίες ενωμένες ισχυρά με οπλισμένο σκυρόδεμα, σχηματίζουν μια κοινή αυλή γύρω από μία ελιά. Το συγκρότημα κατοικιών έχει προηγμένα συστήματα ασφάλειας, διαθέτει χώρο κολύμβησης και στάθμευσης, ενώ οι τιμές το τετραγωνικό μέτρο μέχρι το 2010 υπολογίζονταν στα ευρώ. Η μέθοδος της χιονοστιβάδας δεν μπόρεσε να λειτουργήσει στη συγκεκριμένη περίπτωση, καθώς κανένας νέος κάτοικος δεν είχε αναπτύξει σχέσεις ή δε γνώριζε κάποιον κάτοικο του συγκροτήματος, τουλάχιστον κατά τη χρονική περίοδο Η προσέγγιση κατοίκων του συγκεκριμένου συγκροτήματος έγινε πάλι μέσω επαφών μέλους της τριμελούς επιτροπής, και στη συνέχεια η έρευνα εντός του συγκροτήματος συνέχισε με τη μέθοδο της χιονοστιβάδας. 102

122 Με την μέθοδο της χιονοστιβάδας έγινε δυνατή και η προσέγγιση των νέων κατοίκων που χαρακτηρίζονται από περισσότερο πολιτιστικό και λιγότερο οικονομικό κεφάλαιο. Το κύριο μειονέκτημα της μεθόδου αυτής είναι ότι περιλαμβάνει επαφές από ένα σχετικά κλειστό κύκλο ατόμων με πιθανά κοινές αναφορές (Χωριανόπουλος, 2006) και μπορεί να εκληφθεί ως συγκεκριμένος τύπος σκόπιμου δείγματος (Robson, 2000). Για την αντιμετώπιση των μειονεκτημάτων αυτών, διενέργησα συνεντεύξεις με νέους κατοίκους που πρόεκυψαν από επιτόπια παρατήρηση, είτε μέσω της εργασίας μου στην εθνική απογραφή ή συμμετέχοντας στις γεωγραφίες της νυχτερινής αναψυχής, δηλαδή με κατοίκους που γνώριζα όταν έβγαινα έξω για τη δική μου διασκέδαση στην περιοχή, στις νέες χρήσεις της αναψυχής Συνεντεύξεις με νέους κατοίκους Συνολικά πραγματοποιήθηκαν 26 συνεντεύξεις με νέους κατοίκους του Μεταξουργείου. Από τις πρώτες συνεντεύξεις, έγινε αισθητή η διαφοροποίηση ανάμεσα σε δύο κατηγορίες νέων κατοίκων της περιοχής. Η πρώτη κατηγορία χαρακτηρίζεται από ικανό οικονομικό κεφάλαιο αγοράς/ επένδυσης, αποκατάστασης και κατοίκησης σε μονοκατοικίες στην περιοχή. Η δεύτερη κατηγορία αποτελείται από άτομα εναλλακτικής κουλτούρας που σχετίζονται με πολιτιστικές δραστηριότητες και κυρίως μένουν ως ενοικιαστές στις πολυκατοικίες της αντιπαροχής ή σε μονοκατοικίες. Στην προσέγγιση των νέων κατοίκων το βασικό ζητούμενο ήταν η διαμόρφωση ενός κλίματος που έδινε στον συνεντευξιαζόμενο μεγάλη ευελιξία στην απόκριση. Οι αποκρινόμενοι έπρεπε να νιώσουν την ελευθερία να πουν οτιδήποτε θέλουν και σκέφτονται πάνω στο θέμα της συνέντευξης (Robson, 2000). Έτσι οι συνεντεύξεις πήραν τη μορφή ανοιχτής ημι-δομημένης συνέντευξης σε βάθος και κατά μέσο όρο διαρκούσαν μία ώρα και ένα τέταρτο. Πριν την έναρξη της κάθε συνέντευξης, γίνονταν κάποια εισαγωγικά σχόλια για το αντικείμενο μελέτης και δινόταν εγγύηση περί της διατήρησης της ανωνυμίας του συνεντευξιαζόμενου. Σχεδόν όλες οι συνεντεύξεις ηχογραφήθηκαν από δημοσιογραφικό MP3 αντιγραφέα. Στη μοναδική άρνηση ηχογράφησης χρησιμοποιήθηκε σημειωματάριο, κρατήθηκαν επί τόπου σημειώσεις με όσο γινόταν ακριβέστερη μεταφορά του διαλόγου. Για τους νέους κατοίκους, και σε αυτούς με ισχυρό οικονομικό κεφάλαιο, και σε εκείνους με 103

123 εναλλακτική κουλτούρα και χαμηλότερο οικονομικό κεφάλαιο χρησιμοποιήθηκε ο ίδιος οδηγός συνέντευξης. Οι ερωτήσεις του οδηγού συνέντευξης για τους νέους κατοίκους ήταν χωρισμένες σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία περιείχε ερωτήσεις που σχετίζονταν με το κοινωνικο-οικονομικό προφίλ και τη χωρική και κοινωνική συμπεριφορά του συνομιλητή. Οι ερωτήσεις αφορούσαν τον τόπο προηγούμενης κατοικίας του, την επαγγελματική κατάσταση των γονιών του, αλλά και του ιδίου. Μέσα από αυτή την υποκατηγορία ερωτήσεων μπορούσε να γίνει κατανοητή η κοινωνική προέλευση του νέου κατοίκου. Από τα στοιχεία που συλλέγονταν για την επαγγελματική κατηγορία των γονέων και τον τόπο προηγούμενης διαβίωσης, καθώς επίσης για το επάγγελμα και την εκπαίδευση του νέου κατοίκου, μπορούσαν να αντληθούν πληροφορίες για την ταξική προέλευση του ατόμου καθώς και στοιχεία για την ανοδική ή καθοδική κοινωνική κινητικότητα σε σχέση με την πατρική οικογένεια. Γενικότερος σκοπός ήταν η εξέταση της θεωρητικής υπόθεσης ότι οι νεοεισερχόμενες ομάδες ανήκουν σε ανώτερες κοινωνικές ομάδες από ότι οι υπάρχουσες στην περιοχή. Στη συνέχεια ο διάλογος περιστρέφονταν γύρω από το λόγο επιλογής και εγκατάστασης στη συγκεκριμένη γειτονιά, στα χρόνια διαβίωσης στην περιοχή, στις επεμβάσεις που έχουν κάνει για τη βελτίωση της κατοικίας και αν υπάρχει πρόθεση μετεγκατάστασης σε άλλη περιοχή. Σκοπός αυτής της θεματικής ερωτήσεων ήταν ο έλεγχος της θεωρίας, για το αν οι νέοι κάτοικοι έρχονται από τα προάστια των πόλεων, όπως προτείνει ο Smith (1996) ή από άλλα σημεία της πόλης και το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι θεωρούν τους εαυτούς τους ανθρώπους του κέντρου, όπως υποστηρίζει ο Ley (1996). Οι ερωτήσεις περί βελτιώσεων και ενδεχόμενης μετεγκατάστασης αποκαλύπτουν τις προθέσεις και το χρονικό ορίζοντα της εγκατάστασης και επένδυσης στην περιοχή. Ιδιαίτερο σημείο συζήτησης αποτέλεσε το αν είχαν πληροφορίες για το ποιος διέμενε πριν στην κατοικία τους. Καθώς οι υπόλοιπες πηγές και τα στοιχεία ήταν ανεπαρκή για τη προσέγγιση του εκτοπισμού, θεώρησα ικανή την αναζήτηση στοιχείων μέσα από συνεντεύξεις. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, δεν υπάρχουν στατιστικές μελέτες στην κλίμακα της γειτονιάς που να αποτυπώνουν τις κοινωνικές δυναμικές την τελευταία δεκαετία. Άλλωστε, τα στατιστικά στοιχεία δεν μπορούν να προσδιορίσουν ούτε το μέγεθος, αλλά ούτε και τα ποιοτικά στοιχεία του εκτοπισμού 104

124 Θεώρησα σκόπιμη την αναζήτηση φαινομένων εκτοπισμού μέσα από προφορικές ιστορίες των κατοίκων, αλλά και μέσα από τις πολεοδομικές μελέτες της περιοχής. Όταν ξεκίνησε η έρευνα πεδίου, κάποιες ομάδες είχαν ήδη αποχωρήσει από την περιοχή. Συνεπώς ερωτήσεις για το ποιος έμενε πριν στο κτήριο ή στη γειτονιά απευθύνθηκαν σε όλους τους κατοίκους (νέους, παλιούς και μετανάστες). Στο τέλος αυτής της κατηγορίας ερωτήσεων, η συζήτηση στρεφόταν σε ζητήματα οικονομικού περιεχομένου, όπως το κόστος αγοράς της κατοικίας, του ενοικίου, κόστος ανακατασκευής κλπ. Μέσα από αυτές τις ερωτήσεις, γινόταν προσπάθεια προσέγγισης των οικονομικών δυνατοτήτων των νέων κατοίκων. Οι συγκεκριμένες απαντήσεις σε συνδυασμό με άλλες πηγές και με απαντήσεις από παλιούς κατοίκους και μετανάστες για τις αξίες της περιοχής, αποτέλεσαν ένδειξη για την ύπαρξη ή μη κερδοσκοπίας στην τοπική αγορά ακινήτων. Οι περισσότεροι ερωτώμενοι έδωσαν πληροφορίες σχετικά με τα οικονομικά στοιχεία της επένδυσής τους, ενώ τρεις περιπτώσεις πιο εύπορων κατοίκων αρνήθηκαν να παραχωρήσουν τις σχετικές πληροφορίες. Η δεύτερη κατηγορία ερωτήσεων αφορούσε στην καθημερινή ζωή και στις συνήθειές τους στην περιοχή, μέσα από αναφορές στην επιλεκτική κατανάλωση του χώρου και στη σχέση τους με τους άλλους κατοίκους της περιοχής. Μέσα από την πράξη της καθημερινότητας, οι άνθρωποι δίνουν απαντήσεις στο λόγο της ύπαρξης μέσα από τις δραστηριότητές τους, ενώ μέσα από καθημερινές πρακτικές οι άνθρωποι ουσιαστικά αναδιαμορφώνουν το κοινωνικό (Giddens, 1991) και το χωρικό τους περιβάλλον. Ταυτόχρονα, από τις καθημερινές καταναλωτικές πρακτικές προσδιορίζεται όχι μόνο ο τρόπος αναπαραγωγής των μεσαίων τάξεων (Lefebvre, 1991), αλλά ο τρόπος με τον οποίο διαπλέκονται οι διαφορετικές καθημερινότητες και οι κοινωνικές δυναμικές με την ανάπτυξη της πόλης (Βαΐου, 2007, σελ. 31). Η συζήτηση περιστρέφονταν γύρω από τις επιλογές μαγαζιών για τις καθημερινές τους ανάγκες (σουπερμάρκετ, μαγαζιά, βιολογικά), από τις καθημερινές πρακτικές στη γειτονιά (ελεύθερος χρόνος στην περιοχή ή άλλες περιοχές) και τις βραδινές εξόδους (θέατρα, εστιατόρια, μπαρ) ή τις σχέσεις ή τις φιλίες που έχουν αναπτύξει με άλλες κοινωνικές ομάδες της περιοχής και ποιες. Από αυτήν την κατηγορία ερωτήσεων, έγινε δυνατή η προσέγγιση των κοινωνικών και των χωρικών σχέσεων που αναπτύσσουν οι νέοι κάτοικοι στην περιοχή του Μεταξουργείου. 105

125 Η τρίτη κατηγορία ερωτήσεων αναφερόταν στις πολιτικές πεποιθήσεις και προσδοκίες των νέων κατοίκων, στην αντίληψή τους για το τοπικό κράτος, στη συμμετοχή τους ή μη σε κοινωνικούς φορείς, στα προβλήματα που αντιμετώπιζαν στη περιοχή και τέλος ζητούνταν η περιγραφή των προβληματικών στοιχείων της περιοχής. Αυτή η θεματική ερωτήσεων προσπαθούσε να διερευνήσει τις πολιτικές πεποιθήσεις των νέων κατοίκων και την ύπαρξη ή μη χωρικών διεκδικήσεων. Η ερώτηση που απευθυνόταν στα προβληματικά στοιχεία της περιοχής αποτέλεσε σημείο διερεύνησης της πολιτισμικής προδιάθεσης των νέων κατοίκων, καθώς το τι είναι προβληματικό, όπως και η προτεινόμενη επίλυση, ενδέχεται να σχετίζεται άμεσα με την αντίληψη του κάθε ανθρώπου για την πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα, και την καθημερινότητα. Στο τέλος κάθε συνέντευξης, οι συμμετέχοντες καλούνταν να συμπληρώσουν ένα στατιστικό ερωτηματολόγιο περιεχομένου. Ο ρόλος με αυτού ερωτήσεις του δημογραφικού ερωτηματολογίου και οικονομικού συνίσταται στην ποσοτικοποίηση των αποτελεσμάτων (για την ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πρόγραμμα SPSS). Μέσα από αυτή την προσέγγιση, η επεξεργασία των αποτελεσμάτων έγινε με γρηγορότερους ρυθμούς, ενώ ορισμένα στοιχεία έγιναν άμεσα συγκρίσιμα για το σύνολο των 26 κατοίκων, αλλά και για την κάθε υποκατηγορία κατοίκων, που συμμετείχαν στην έρευνα. Μέσα από την επεξεργασία των στοιχείων αυτών, στάθηκε δυνατή η διαμόρφωση μιας συνολικότερης εικόνας των χαρακτηριστικών των ανθρώπων που συμμετείχαν στην έρευνα. Ο χώρος και οι κοινωνικές σχέσεις στο χώρο δε διαμορφώνονται από μία κοινωνική κατηγορία. Αν και στον αρχικό μεθοδολογικό οδηγό είχα αποφασίσει να ασχοληθώ με τους νέους κατοίκους αποκλειστικά, σταδιακά γινόταν κατανοητό ότι για να μπορέσω να αποκτήσω σφαιρικότερη αντίληψη της καθημερινής πραγματικότητας στην περιοχή, έπρεπε να διενεργήσω συνεντεύξεις και με τις άλλες κοινωνικές ομάδες της περιοχής. Μόνο μέσα από τη διασταύρωση των στοιχείων που προκύπτουν από τις διάφορες ομάδες ήταν δυνατή η αποσαφήνιση των δυναμικών gentrification που αναπτύσσονται στην περιοχή. Επιπλέον, μέσα από συνεντεύξεις με τις άλλες κοινωνικές ομάδες, αλλά και με τους επιχειρηματίες στις νέες χρήσεις γης, μπορούσε να διασταυρωθεί η ποιότητα και η συνεκτικότητα των σχέσεων που αναπτύσσονται με τους νέους κατοίκους και τις νέες χρήσεις. Οι συνεντεύξεις 106

126 συμπεριέλαβαν τις άλλες δύο κοινωνικές κατηγορίες, δηλαδή τους παλιούς κατοίκους και τους μετανάστες. Για κάθε κατηγορία διαμορφώθηκε διαφορετικός οδηγός συνέντευξης. Σε αντίθεση με τους νέους κατοίκους, οι ερωτήσεις στους παλιούς κατοίκους αφορούσαν και στην περιγραφή της παλιότερης εικόνας της γειτονιάς και των κοινωνικών και χωρικών αλλαγών που οι ίδιοι είχαν παρατηρήσει ή βιώσει. Ο οδηγός συνέντευξης και στις δύο ομάδες περιλάμβανε ερωτήσεις που αφορούσαν προσωπικά στοιχεία (επίπεδο εκπαίδευσης, επάγγελμα, ιδιοκτησιακό καθεστώς) και ερωτήσεις που αναφέρονταν στην καθημερινότητα της περιοχής. Οι οδηγοί συνέντευξης σε νέους επιχειρηματίες και στους επενδυτές περιλάμβαναν ερωτήσεις που αφορούσαν κυρίως στον λόγο επένδυσης στην περιοχή, ενώ οι οδηγοί συνέντευξης σε πολεοδόμους και Δημοτικούς Συμβούλους στα σχέδια του κράτους και του κάθε φορέα για την περιοχή Συνεντεύξεις με παλιούς κατοίκους Για να προσεγγίσω τους παλιούς κατοίκους της περιοχής απευθύνθηκα στην τοπική οργάνωση «Δημόσιο Σήμα», η οποία αποτελεί συλλογικότητα ορισμένων παλιών κατοίκων με βασικό στόχο την ανάδειξη του αρχαίου χαρακτήρα της περιοχής και την αποκατάσταση των νεοκλασικών κτηρίων. Επίσης αρκετές επαφές με αυτήν την κατηγορία έγιναν μέσα από συχνές επισκέψεις σε τόπους εργασίας, κυρίως ψιλικατζίδικα της περιοχής που εργάζονται παλιοί κάτοικοι. Στην ίδια κατηγορία παλιών κατοίκων συμπεριλήφθηκαν και οι τσιγγάνοι της περιοχής, για τους οποίους χρησιμοποίησα τον ίδιο οδηγό συνέντευξης. Συνολικά πραγματοποιήθηκαν 15 ανοιχτές σε βάθος συνεντεύξεις (εκ των οποίων 2 τσιγγάνοι). Οι συνεντεύξεις διαρκούσαν 1 ώρα κατά μέσο όρο, εκτός από δύο περιπτώσεις που διάρκεσαν 2.30 ώρες. Οι συνεντεύξεις με τους πιο παλιούς κατοίκους είχαν πιο ελεύθερη μορφή σε σχέση με τις συνεντεύξεις με τους νέους κατοίκους. Μετά την περιγραφή της θεματικής της έρευνας, η συζήτηση αναφέρονταν σε προσωπικά στοιχεία (μορφωτικό επίπεδο, απασχόληση, καθεστώς ενοικίασης). Στη συνέχεια η συζήτηση επεκτείνονταν στην περιγραφή μιας παρελθοντικής εικόνας της γειτονιάς και τη σύγκρισή της με τη σημερινή πραγματικότητα, με ταυτόχρονη αναζήτηση στοιχείων για τον εκτοπισμό ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων. Ο διάλογος περιστρέφονταν 12 Στο παράρτημα παρατίθενται οι οδηγοί συνέντευξης με όλες τις κοινωνικές κατηγορίες, με επενδυτές, με νέους επιχειρηματίες, Δημοτικούς Συμβούλους και επενδυτές 107

127 γύρω από ερωτήσεις που αφορούσαν στις καθημερινές συνήθειες στη γειτονιά και στη σχέση των παλιών με τους νέους κατοίκους. Μέσα από αυτές τις ερωτήσεις, σε συνδυασμό με αντίστοιχες σε νέους κατοίκους, ήταν δυνατή η διαπίστωση των σχέσεων που αναπτύσσονται ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες της περιοχής, αν δηλαδή υπάρχει διάδραση, αν ο χώρος που χρησιμοποιείται από κάθε ομάδα ταυτίζεται, ή αν οι διάφορες κοινωνικές ομάδες αναπτύσσουν σχέσεις σε διαφορετικά χωρικά σημεία της ίδιας περιοχής Συνεντεύξεις με μετανάστες Η προσέγγιση των μεταναστών των οποίων η παρουσία στο δημόσιο χώρο είναι εμφανής, έγινε εύκολα, μέσα κυρίως από επισκέψεις στους τόπους εργασίας (καφενεία, μπακάλικα, καταστήματα επιδιόρθωσης ρούχων, ταβέρνες), όπου μετά από μία πρώτη αναφορά στο σκοπό της επίσκεψης, ζητούνταν η συμμετοχή τους στην έρευνα. Όμως σε αυτούς τους χώρους κυρίως δραστηριοποιούνται άνδρες μετανάστες. Για να μπορέσω να προσεγγίσω γυναίκες μετανάστριες και μεταναστευτικό πληθυσμό που δεν εργάζεται στην περιοχή, θεώρησα ότι μπορούσα να το επιτύχω με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού προσωπικού του 64 ου δημοτικού σχολείου που βρίσκεται στην οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ωστόσο, η διευθύντρια του σχολείου, αφού απαίτησε άδεια εκπόνησης ερευνητικής εργασίας από το Υπουργείο Παιδείας, στη συνέχεια αρνήθηκε να συνεργαστεί, επικαλούμενη φόρτο εργασίας. Παρόλα αυτά, το καλοκαίρι του 2011 κατά τη διάρκεια επιτόπιας παρατήρησης και φωτογράφισης της περιοχής συνάντησα τον συνταξιοδοτημένο διευθυντή του δημοτικού σχολείου, οποίος δέχτηκε να απαντήσει σε ερωτήσεις που αφορούσαν στην αλλαγή της δημογραφικής σύνθεσης του σχολείου με την πάροδο των χρόνων, τη σχέση μαθητών μεταξύ τους και με τους δασκάλους τους και τη σχέση της γειτονιάς με το σχολείο. Στη συνέχεια, γυναίκες μετανάστριες προσεγγίστηκαν μέσα από τα δίκτυα των νέων και παλιών κατοίκων. Πρόκειται για γυναίκες οι οποίες είτε εργάζονταν σε σπίτια ως οικιακοί βοηθοί και διέμεναν στην περιοχή, είτε τις γνώριζαν λόγω γειτνίασης. Οι συνεντεύξεις με τους μετανάστες της περιοχής ηχογραφήθηκαν όλες, εκτός από μία περίπτωση που ο συνεντευξιαζόμενος αρνήθηκε την καταγραφή του από τον MP3 αντιγραφέα, οπότε κράτησα σημειώσεις ημερολογίου. Ειδική περίπτωση αποτέλεσε η κοινότητα των Κινέζων, των οποίων η προσέγγιση στάθηκε ιδιαίτερα δύσκολη. Οι 108

128 επισκέψεις στα μαγαζιά, είτε ως ερευνήτριας, είτε ως εργαζόμενης στη στατιστική απογραφή, είτε ως καταναλώτριας δεν έφεραν το επιθυμητό αποτέλεσμα της παραχώρησης κάποιας συνέντευξης. Η εκ μέρους τους άγνοια της ελληνικής ή/και της αγγλικής γλώσσας καθιστούσαν την επικοινωνία πολύ δύσκολη. Οι κινέζοι κάτοικοι και επιχειρηματίες του Μεταξουργείου με αντιμετώπισαν με μεγάλη επιφυλακτικότητα. Μέσα από ακαδημαϊκά δίκτυα έγινε δυνατή η προσέγγιση του εκδότη της εφημερίδας της Κινέζικης μειονότητας ο οποίος παραχώρησε συνέντευξη εκ μέρους των κατοίκων Κινέζικής προέλευσης. Για τους μετανάστες χρησιμοποιήθηκε διαφορετικός οδηγός συνέντευξης από εκείνον των προηγούμενων ομάδων. Πραγματοποιήθηκαν 13 ανοιχτές, σε βάθος, ημιδομημένες συνεντεύξεις διάρκειας περίπου 45 λεπτών. Δύο συνεντεύξεις διενεργήθηκαν στην αγγλική γλώσσα, ύστερα από υπόδειξη του συνεντευξιαζόμενου, καθώς η έκφραση στην ελληνική γλώσσα της/του ήταν πιο δύσκολη. Περιεχόμενο της συνέντευξης αποτέλεσαν ερωτήσεις που αφορούσαν στον τόπο προέλευσης, την επαγγελματική θέση και την κατάσταση κατοίκησης. Στη συνέχεια ο αποκρινόμενος ερωτούνταν για τις καθημερινές του συνήθειες, τα κοινωνικά δίκτυα που έχει αναπτύξει ή όχι και ζητούνταν η περιγραφή της όποιας αλλαγής στην κατάσταση της γειτονιάς και στη σύνθεση του κοινωνικού ιστού. Σκοπός αυτών των ερωτήσεων ήταν η αναζήτηση των χωρικών σχέσεων που αναπτύσσει η συγκεκριμένη ομάδα με την περιοχή, καθώς, επίσης, και η διερεύνηση ύπαρξης ή όχι κοινωνικών δεσμών με τις άλλες κοινωνικές ομάδες της συνοικίας Από τους κατοίκους στις νέες χρήσεις Το gentrification δεν είναι μια διαδικασία που συνδέεται μόνο με την κατοικία, αλλά και τις νέες χρήσεις που αναπτύσσονται στην περιοχή. Ταυτόχρονα εξαρτάται από αστικές πολιτικές που προωθούνται από το τοπικό και το κεντρικό κράτος, αλλά και από το επενδυτικό ενδιαφέρον που αναπτύσσεται για την τοπική αγορά ακινήτων. Κρίθηκε, συνεπώς, σκόπιμη η αντίστοιχη προσέγγιση παραγόντων που δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στην περιοχή, αλλά και πολιτικών παραγόντων του Δήμου Αθηναίων. Οι νέες χρήσεις γης στην περιοχή αφορούν πολιτιστικές δραστηριότητες (θέατρα, γκαλερί, καλλιτεχνικοί χώροι) καταστήματα που ικανοποιούν την τάση επιλεκτικής 109

129 κατανάλωσης των μεσαίων τάξεων (μόδα, βιολογικά προϊόντα) και στις νέες χρήσεις της διασκέδασης (καφενεία νέου τύπου, ταβέρνες, εστιατόρια, μπαρ). Η προσέγγιση των ανθρώπων που δραστηριοποιούνται στις νέες χρήσεις, έγινε με επίσκεψη στο χώρο εργασίας, συζήτηση για το θέμα της έρευνας και διερεύνηση της πρόθεσης παραχώρησης συνέντευξης. Εκτός από δύο περιπτώσεις -την περίπτωση ενός υπευθύνου θεάτρου που αρνήθηκε την όποια συζήτηση και την περίπτωση ενός εστιατορίου μοριακής κουζίνας που ζήτησαν να απαντήσουν στο ερωτηματολόγιο ηλεκτρονικά, αλλά δεν έχουν απαντήσει ακόμα- πραγματοποιήθηκαν συνολικά 10 συνεντεύξεις. Οι επιχειρηματίες των νέων χρήσεων ήταν αρκετά επιφυλακτικοί κατά τη διάρκεια του διαλόγου που αναπτύχθηκε στη συνέντευξη. Όσο πιο νέος/α ήταν ο/η επιχειρηματίας, τόσο πιο μεγάλη η επιφύλαξη που διατηρούσε για το σκοπό της διατριβής, ενώ ταυτόχρονα υπήρξαν και περιπτώσεις που ο/η επιχειρηματίας ήταν αρκετά ερειστικός/η. Οι παλιότεροι επιχειρηματίες (δηλαδή αυτοί που ξεκίνησαν την εμπορική τους δραστηριότητα στην περιοχή πριν από περίπου 10 χρόνια) ήταν πιο ανοιχτοί και πρόθυμοι ως προς τη συμμετοχή τους στην έρευνα. ΟΙ συνεντεύξεις είχαν ανοιχτή, ημι-δομημένή μορφή σε βάθος, με διάρκεια μισής ώρας. Διαμορφώθηκε ξεχωριστός οδηγός συνέντευξης με βασικό άξονα το λόγο έλευσης στη γειτονιά, την πορεία της οικονομικής δραστηριότητας, το προφίλ των πελατών, τα καθημερινά προβλήματα και τη σχέση με τη γειτονιά Συνεντεύξεις με δημοτικές αρχές και φορείς Στην περιοχή αναπτύσσονται δυναμικές που πολλές φορές αλληλοεξουδετερώνονται. Από τη μία πλευρά διαφαίνεται μια τάση gentrification μέσω της κατοικίας και των νέων χρήσεων, αλλά από την άλλη το Μεταξουργείο υφίσταται τη γενικότερη υποβάθμιση του κέντρου της πόλης και σημειώνονται πρακτικές βίας και εγκληματικότητας. Καθώς από την πλευρά του Δήμου δεν δημοσιοποιείται κάποιο πρόγραμμα πολιτικής δράσης, κρίθηκε σκόπιμη η διενέργεια συνεντεύξεων με μέλη του δημοτικού συμβουλίου, από τις τέσσερις παρατάξεις13 που υπήρχαν και στη σύνθεση του προηγούμενου δημοτικού συμβουλίου14. Διαμορφώθηκε ξεχωριστός 13 Αθήνα, Πόλη της Ζωής μας- πρόσκειται στη Νέα Δημοκρατία, Δικαίωμα στην πόλη- πρόσκειται στο Πασοκ, Λαϊκή Συσπείρωση Αθήνας- πρόσκειται στο ΚΚΕ και Ανοιχτή Πόλη- πρόσκειται στο ΣΥΡΙΖΑ 14 Οι δημοτικές εκλογές στην Αθήνα έγιναν τον Νοέμβρη του

130 οδηγός συνέντευξης για τους δημοτικούς συμβούλους και εκπονήθηκαν τέσσερις ανοιχτές ημι-δομημένες σε βάθος συνεντεύξεις. Άξονα συζήτησης αποτέλεσε το πρόγραμμα της κάθε παράταξης για το κέντρο της πόλης, οι στρατηγικές που αναπτύσσονται στο δημοτικό συμβούλιο και το αν είναι ενήμεροι για όποια ιδιαίτερη πολιτική για την περιοχή του Μεταξουργείου και για τις διεκδικήσεις των κατοίκων. Οι ευρύτερες πολιτικές τάσεις και βλέψεις της κεντρικής και της τοπικής εξουσίας προσεγγίστηκαν μέσα από την παρακολούθηση ημερίδων και εκδηλώσεων που διοργανώθηκαν με θέμα το κέντρο της πόλης, καθώς και των δημοσιευμάτων σε εφημερίδες και blogs. Επιπλέον, διενεργήθηκαν συνεντεύξεις με τη διευθύντρια του Σχεδίου Πόλης του Δήμου Αθηναίων και την προϊσταμένη της Διεύθυνσης Μητροπολιτικών Παρεμβάσεων του ΟΡΣΑ, με ξεχωριστό οδηγό συνέντευξης σε κάθε περίπτωση και με βασικά ερωτήματα για την πολιτική και τις προθέσεις του κράτους. Επίσης, διενεργήθηκε συνέντευξη με τον πολεοδόμο- μελετητή, συνεργάτη του Δήμου Αθηναίων, για τη μελέτη αναβάθμισης της περιοχής του Μεταξουργείο. Μέσα από αυτήν την προσέγγιση, διερευνήθηκαν οι διαθέσεις και οι προθέσεις της πολιτικής εξουσίας για το κέντρο της πόλης, και ιδιαίτερα για την περιοχή του Μεταξουργείου Οι βασικοί επενδυτές στην περιοχή Βασικοί εμφανείς- επενδυτές που δραστηριοποιούνται στην αγορά ακινήτων στην περιοχή είναι η κατασκευαστική εταιρεία Oliaros που σύμφωνα με τις δηλώσεις της έχει στην ιδιοκτησία της 65 ακίνητα, και η εισηγμένη στο χρηματιστήριο εταιρεία ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ ΑΕ που κατασκεύασε το συγκρότημα πολυτελών κατοικιών στην οδό Μυλλέρου. Ο ιδιοκτήτης της Oliaros αρνήθηκε να παραχωρήσει συνέντευξη, επικαλούμενος φόρτο εργασίας στην Ελβετία και την Αντίπαρο, ωστόσο εξουσιοδότησε τη γραμματέα του να παραχωρήσει τη συνέντευξη. Από τη ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ παραχώρησε συνέντευξη ο υπεύθυνος μηχανικός για την ανάπτυξη του project του συγκροτήματος κατοικιών. Λόγω των διαφορετικών χαρακτηριστικών του κάθε επενδυτή και της διαφορετικής μορφής δραστηριοποίησης στην καθημερινότητα της γειτονιάς, διαμορφώθηκαν διαφορετικοί οδηγοί συνέντευξης για τον καθένα, με κοινά σημεία το λόγο επένδυσης στην περιοχή, την εκτίμηση της πορείας της επένδυσης, το όραμά τους για τη γειτονιά και τις σχέσεις τους με την τοπική εξουσία και τη γειτονιά. Οι ανοιχτές ημι-δομημένες συνεντεύξεις είχαν διάρκεια μιας ώρας και πραγματοποιήθηκαν στο γραφείο της εκάστοτε εταιρείας. Σκοπός αυτής της 111

131 προσέγγισης ήταν η διερεύνηση της επενδυτικής διάθεσης των εταιρειών, ιδίως μέσα στη συγκυρία της οικονομικής κρίσης που πλήττει την αγορά ακινήτων. Στις προαναφερθείσες κατηγορίες οι συνεντεύξεις συνεχίστηκαν μέχρι του σημείου του κορεσμού, δηλαδή μέχρι του σημείου που παρόμοια στοιχεία άρχισαν να επαναλαμβάνονται και οι πληροφορίες να ανακυκλώνονται. Διατηρήθηκε η επαφή με ορισμένους προνομιακούς πληροφορητές για άντληση πρόσφατων δεδομένων που σχετίζονται με τη γειτονιά. Η επιτόπια έρευνα μέσα από τις συνεντεύξεις και την εκτενή επιτόπια παρατήρηση ξεκίνησε το Φλεβάρη του 2010 και τελείωσε το Δεκέμβρη του Βασικός λόγος της εκτεταμένης περιόδου διερεύνησης ήταν αρχικά η ρευστότητα των δυναμικών που εμφανίζονται στην περιοχή και η αδυναμία διαμόρφωσης καθαρής αντίληψης της πραγματικότητας. Κάθε στάδιο διερεύνησης διαμορφωνόταν ως απόρροια του προηγούμενου: μετά τη προσέγγιση των νέων κατοίκων και τη διαμόρφωση μιας πρώτης αντίληψης για την καθημερινότητά τους, κρίθηκε όχι μόνο συμπληρωματική, αλλά αναγκαία η προσέγγιση των παλιών κατοίκων, των μεταναστών και των επιχειρηματιών των νέων χρήσεων. Καθώς ο απόηχος της οικονομικής κρίσης επηρεάζει το κέντρο της πόλης, προκαλώντας σημαντικές ανακατατάξεις υποβάθμισης, πάλι δεν μπορούσε να διαμορφωθεί κάποια συνολική εικόνα για τη δυναμική της τάσης του gentrification. Έτσι, κρίθηκε σκόπιμη η επαφή με πολιτικούς κύκλους, γραφειοκρατικούς μηχανισμούς και επενδυτές. Στο σύνολο εκπονήθηκαν 74 συνεντεύξεις οι οποίες απομαγνητοφωνήθηκαν σε μία περίοδο 10 μηνών (κάθε ώρα συνέντευξης ισοδυναμούσε σε 8-10 ώρες απομαγνητοφώνησης). Τις συνεντεύξεις συνόδευε ημερολόγιο σημειώσεων με εντυπώσεις ή μεταφορά διάλογων που προέκυπταν με τον αποκρινόμενο/η με το κλείσιμο του MP3 αντιγραφέα. 112

132 Συνεντευξιαζόμενοι/ες Νέοι κάτοικοι -Ανώτερες εισοδηματικές κατηγορίες: 15 -Πολιτισμικού Κεφαλαίου: 11 εκ των οποίων: Άνδρες 11 Γυναίκες 15 Παλιοί κάτοικοι: εκ των οποίων: Άνδρες 8 Γυναίκες 5 Τσιγγάνοι: εκ των οποίων: Άνδρες 1 Γυναίκες 1 Μετανάστες: εκ των οποίων: Άνδρες 9 Γυναίκες 3 Εκδότης εφημερίδας της Κινέζικης κοινότητας Συνταξιοδοτημένος διευθυντής 64ου δημοτικού σχολείου Πολεοδόμοι επαγγελματίες σε δημόσιο και ιδιωτικό Τομέα Δημοτικοί σύμβουλοι στο δήμο Αθηναίων Επενδυτές στην αγορά ακινήτων Επαγγελματίες στις νέες χρήσεις γης Σύνολο: Χρονική Περίοδος Αριθμός Συνεντεύξεων Πίνακας 1: Συνοπτικός πίνακας συνεντεύξεων 3.5 Η προσέγγιση του Μεταξουργείου μέσα από τεκμήρια Όπως τονίζεται από τον Yin (2003), οι συνεντεύξεις πρέπει να συνοδεύονται και από άλλα στοιχεία, όπως τα τεκμήρια. Καθ όλη τη διάρκεια της έρευνας πεδίου ( ) παρακολουθούνται οι δημοσιεύσεις σε εφημερίδες, περιοδικά, ιστοσελίδες, καθώς και οι εκπομπές σε ραδιόφωνο και τηλεόραση που αφορούν ιδιαίτερα το Μεταξουργείο αλλά και το ευρύτερο κέντρο της πόλης. Συλλέγονταν άρθρα από εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας όπως Καθημερινή, Βήμα, Νέα, Ελευθεροτυπία, Athens Voice αλλά και οι αναφορές της περιοχής στο διεθνή τύπο όπως η εφημερίδα Times της Νέας Υόρκης, σε περιοδικά όπως της αεροπορικής εταιρείας Air France το Vogue. Παρακολούθησα τηλεοπτικά ρεπορτάζ για την περιοχή καθώς και ραδιοφωνικά αφιερώματα (Σκάι τηλεόραση και ραδιόφωνο). Συχνές επισκέψεις σε συγκεκριμένες ιστοσελίδες όπως της Πρότυπης Γειτονιάς, της κατασκευαστικής 113

133 Oliaros και το blog για το Μεταξουργείο- Κεραμικό κρίθηκαν σκόπιμες για τη διαρκή ενημέρωση για τα τεκταινόμενα στη γειτονιά. Ιδιαίτερα δύσκολή στάθηκε η πρόσβαση στις μελέτες αναβάθμισης της περιοχής που έχουν εκπονηθεί από το Δήμο Αθηναίων (1991: α φάση, 1992: β φάση και 1993: γ φάση) και την Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων (2001). Στην περίπτωση του Δήμου Αθηναίων, ο φορέας παραχώρησε μόνο τη γ φάση της μελέτης. Για το σκοπό της έρευνας, ιδιαίτερα κρίσιμη ήταν η ανεύρεση της α φάσης που περιγράφει την κοινωνικο-οικονομική κατάσταση της περιοχής στις αρχές της δεκαετίας του Οι επανειλημμένες απορρίψεις του Δήμου, οδήγησαν στην αναζήτηση του πολεοδόμου-μελετητή ο οποίος παραχώρησε, πέρα από τους πρώτους δύο τόμους της μελέτης, το αρχείο που διατήρησε με τις χρήσεις γης της περιοχής. Η πρόσβαση στη μελέτη της ΕΑΧΑ ήταν ακόμη πιο δύσκολη, καθώς στις αρχικές επισκέψεις οι υπάλληλοι της υπηρεσίας δήλωναν ότι δεν υπάρχει τέτοια μελέτη. Μετά από παρέμβαση πολιτικού προσώπου, στάθηκε δυνατή η απόκτηση της μελέτης σε ψηφιακή μορφή. Η επιμονή στην αναζήτηση των μελετών αυτών κρίθηκε ιδιαίτερα απαραίτητη. Σε αυτά τα τεκμήρια περιγράφεται η προηγούμενη κατάσταση της γειτονιάς και η μελέτη τους θα μπορούσε να οδηγήσει σε συμπεράσματα σχετικά με την ύπαρξη ποιοτικών χαρακτηριστικών και ιδιαίτερα εκείνων που διαμορφώνουν τη βάση για το gentrification (αρχιτεκτονικός ιστός, κοινωνικοοικονομικές κατηγορίες, χρήσεις γης, προτάσεις-παρεμβάσεις). Στόχος της χρήσης των τεκμηρίων είναι ο τριγωνισμός, δηλαδή η διασταύρωση των δεδομένων μέσα από διαφορετικές πηγές (Colin, 2000). Μέσα από τη συλλογή στοιχείων και πηγών, τη χρήση τεκμηρίων και τη διασταύρωσή τους έγινε διακριτή η εικόνα μίας ιδιότυπης διαδικασίας gentrification στο Μεταξουργείου που διαμορφώνεται κάτω από τα συγκεκριμένα κοινωνικο-οικονομικά και χωρικά χαρακτηριστικά και επηρεάζεται από την κρίση της πόλης. Η παρακολούθηση σεμιναρίων και οι αλλεπάλληλες συζητήσεις με τα μέλη της τριμελούς επιτροπής διευκόλυναν και στον τριγωνισμό απόψεων για το κέντρο της πόλης, τον ευρύτερο δηλαδή γεωγραφικό χώρο στον οποίο εγκολπώνεται η περιοχή του Μεταξουργείου. Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν μέσα από τις συνεντεύξεις και τα τεκμήρια επεξεργάστηκαν με τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου. 114

134 3.6 Ανάλυση περιεχομένου (content analysis) Η ανάλυση περιεχομένου αποτελεί μέθοδο διερεύνησης που διευκολύνει, με συστηματικό και αρκετά ελεγχόμενο τρόπο, την επεξεργασία και διεξαγωγή συμπερασμάτων από γλωσσικό, προφορικό ή οπτικό υλικό (Downe-Wamboldt, 2009). Συμφώνα με τους Weber (1985) και Krippenddorff (1980) ανάλυση περιεχομένου συνίσταται στην α) επιλογή του πλαισίου ανάλυσης, β) διαμόρφωση και προσδιορισμό των κατηγοριών, γ) αξιολόγηση και επαναδιαμόρφωση των κατηγοριοποιήσεων, δ) κωδικοποίηση των δεδομένων, και ε) στην αξιολόγηση της αξιοπιστίας των κατηγοριοποιήσεων και της ανάλυσης. Βασική διαδικασία κωδικοποίησης αποτελεί η οργάνωση του κειμένου σε όσο δυνατό λιγότερες κατηγορίες περιεχομένου (content categories) (Weber, 1985). Οι συνεντεύξεις και τα τεκμήρια έγιναν αντικείμενο επεξεργασίας με τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου στο πλαίσιο του θεωρητικού σχήματος του gentrification. Οι βασικές κατηγορίες διαμορφώθηκαν στη βάση των ερωτημάτων της θεωρίας του gentrification. Παραδείγματος χάρη, αναφορικά με το προφίλ των νέων κατοίκων, κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις που σχετίζονται με τις κατηγορίες που αφορούσαν στην οικογενειακή κατάσταση, τον τόπο προέλευσης, την επαγγελματική κατάσταση, το λόγο μετεγκατάστασης και το ιδιοκτησιακό καθεστώς, ενώ ταυτόχρονα επεξεργάστηκα και το φωτογραφικό υλικό που είχα συλλέξει. Αντίστοιχα, έγινε επεξεργασία των συνεντεύξεων με επενδυτές και επιχειρηματίες στις νέες χρήσεις, όπως και των χαρτογραφήσεων και των άρθρων εφημερίδων που αναφέρονται στη νυχτερινή ζωή, τις τέχνες και τη διασκέδαση στην περιοχή. Στην ίδια κατηγορία, π.χ. λόγος εγκατάστασης στην περιοχή, κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις ανάλογα με το λόγο που παρουσίαζε ο συνεντευξιαζόμενος π.χ. βρήκα τυχαία την περιοχή, μου άρεσε η αύρα της, ήξερα ότι θα ανέβει. Τα ευρήματα που αφορούν στις αστικές πολιτικές και προθέσεις για το κέντρο της πόλης, κατηγοριοποιήθηκαν ανά φορέα (Δήμος Αθηναίων, δήμαρχος Αθήνας, Υπουργείο Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, Υπουργείο Πολιτισμού, Οικονομικών και Δημοσίας Τάξης) και έγιναν αντικείμενο επεξεργασίας στη βάση των προθέσεων και των πρωτοβουλιών του κάθε φορέα, μέσα από τις πληροφορίες που προέκυψαν είτε από τις συνεντεύξεις ή τα τεκμήρια (μελέτες αναβάθμισης, 115

135 πράξεις νομοθετικού περιεχομένου και υπουργικές αποφάσεις, συνεντεύξεις και άρθρα σε εφημερίδες). Τα στοιχεία που αναφέρονται στην καθημερινότητα της περιοχής και στις χωροκοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται ανά κοινωνική κατηγορία, αλλά και ανάμεσα στις κοινωνικές κατηγορίες, τα στοιχεία κατηγοριοποιήθηκαν ανάλογα με τη χωρική συμπεριφορά που αναπτύσσει η κάθε ομάδα. Παραδείγματος χάρη, για την επεξεργασία των πρακτικών επιλεκτικής κατανάλωσης που αναπτύσσουν οι νεοεισερχόμενες ομάδες κωδικοποιήθηκαν οι τόποι ικανοποίησης των βασικών αναγκών σε βιολογικά μαγαζιά ή εξειδικευμένα σουπερμάρκετ. Τα στοιχεία που αναφέρονται στον τρόπο διασκέδασής τους κατηγοριοποιήθηκαν οι απαντήσεις που αναφέρονταν στη συχνότητα εξόδου στην περιοχή και στην ιδιαίτερη προτίμηση συγκεκριμένων μαγαζιών. Ταυτόχρονα, αντικείμενο επεξεργασίας έγιναν οι εκπαιδευτικές στρατηγικές που αναπτύσσουν για τα τέκνα τους. Κατά τη διαδικασία κατηγοριοποίησης των διαφόρων στοιχείων προκύπτει πληθώρα μηνυμάτων και πληροφοριών. Έτσι αρκετές κατηγοριοποιήσεις αναδιαμορφώθηκαν στη βάση των νέων στοιχείων που προέκυπταν κάθε φορά, και διαφοροποιούνταν από τις αρχικές κωδικοποιήσεις. Παραδείγματος χάρη, για τα φοβικά σύνδρομα απέναντι στον μεταναστευτικό πληθυσμό και στην κρίση του κέντρου διαμορφώθηκαν νέες κατηγορίες, καθώς η αναφορά στον φόβο του Άλλου ήταν έντονη σε αρκετές συνεντεύξεις. Για να ενισχύσω την αξιοπιστία της έρευνας, έδειξα επιμονή στη διασταύρωση των πηγών και των πληροφοριών που προέκυψαν ανά περίπτωση. Για την καλύτερη κατανοήση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της κάθε περίπτωσης συνεντευξιαζόμενου, έχω συμπεριλάβει ολόκληρα αποσπάσματα από συνεντεύξεις και όχι μόνο την κωδικοποιημένη τους έκφραση. Μέσα από τις αφηγήσεις των κατοίκων, αλλά και των άλλων δρώντων της περιοχής, αλλά και από την υιοθέτηση πολλαπλών ποιοτικών μεθοδολογικών εργαλείων διερεύνησης, διαμορφώθηκε κάποιος αρχικός συλλογισμός ως προς τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο εκτυλίσσεται το gentrification στην Αθήνα. 3.7 Συλλογισμός της διατριβής Σκοπός αυτής της διατριβής δεν είναι η υποστήριξη κάποιας βασικής υπόθεσης, αλλά η ανάλυση και επεξεργασία των ιδιαίτερων χωρικών και κοινωνικών αναδιαρθρώσεων στο κέντρο της πόλης, χρησιμοποιώντας ως εργαλείο τη 116

136 βιβλιογραφία που έχει αναπτυχθεί για το gentrification. Μέσα από αυτή την προσέγγιση είναι δυνατή η διερεύνηση της ύπαρξης ή μη της συγκεκριμένης διαδικασίας στο κέντρο της Αθήνας. Για να μπορέσουμε να εξετάσουμε το φαινόμενο, δεν μπορούμε να αναφερθούμε στο σύνολο του κέντρου της πόλης, καθώς η σύνθεση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, αλλά και των κοινωνικών και χωρικών δυναμικών του ευρύτερου κέντρου αποκλείουν την πιθανότητα gentrification σύμφωνα με τα κυρίαρχα διεθνή πρότυπα, όπως θα συζητηθεί και στο επόμενο κεφάλαιο. Για την προσέγγιση των ιδιαίτερων χωρικών και κοινωνικών δυναμικών, η έρευνα αυτή επικεντρώθηκε στη μικρή κλίμακα της γειτονιάς του Μεταξουργείου. Άλλωστε η μικρή κλίμακα επηρεάζεται από, και, ταυτόχρονα αντανακλά τις ιδιαίτερες δυναμικές της ευρύτερης κλίμακας. Το gentrification επηρεάζεται, σε κάθε μελέτη περίπτωσης, από την τοπικότητα και τη χρονικότητα, δηλαδή εμφανίζεται, όταν οι ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες ευνοήσουν και συμβάλλουν στην ανάπτυξη της διαδικασίας. Οι μικρογεωγραφίες που αναπτύσσονται στις διάφορες περιοχές της Αθήνας έχουν ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά που συχνά διαφέρουν από τη συνολική εικόνα που διαμορφώνεται για το κέντρο. Σε διάφορες γειτονιές παρατηρούνται δυναμικές που συχνά χαρακτηρίζονται ως gentrification. Το παράδειγμα της Πλάκας ήταν χαρακτηριστικό gentrification κατοικίας (residential) και εμπορικού gentrification (commercial), ενώ στην περίπτωση του Γκαζιού το gentrification έχει πιο εμπορικό χαρακτήρα (commercial). Αντιστοίχως στου Ψυρρή, οι μεταβολή στις χρήσεις γης (από την ελαφρά βιοτεχνία στη βιομηχανία της διασκέδασης) και οι πεζοδρομήσεις δεν συνοδεύτηκαν από εισροές ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, παρά μόνο από μεμονωμένες περιπτώσεις καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων. Το κατά πόσο οι χωρικές μεταβολές συνδέονται με κοινωνικές μεταβολές, δηλαδή αν η αλλαγή του αστικού τοπίου συνδέεται, πέρα από τη δραστηριοποίηση νέων επιχειρηματιών στον τομέα του πολιτισμού ή της αναψυχής, και με την αλλαγή της κοινωνικής σύνθεσης της περιοχής, δηλαδή το κατά πόσο εμφανίζονται τάσεις gentrification στο κέντρο της πόλης αποτελεί μεγάλο ερωτηματικό. Στην Αθήνα οι χρήσεις γης και το αστικό τοπίο μιας περιοχής μπορεί να αλλάζουν, αλλά αυτό δε συνεπάγεται απαραίτητα και τη μεταβολή της κοινωνικής σύνθεσης. Το 117

137 ερευνητικό ερωτηματικό σε αυτή την έρευνα διαμορφώθηκε γύρω από το τι αποτελεί ουσιαστικά το διακύβευμα στην περίπτωση του Μεταξουργείου. Οι νέες χρήσεις που παρατηρούνται στο χώρο της περιοχής και η αλλαγή στο αστικό τοπίο συνοδεύονται από εισροές ανωτέρων κοινωνικών στρωμάτων; Αν ναι, ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους; Σχετίζονται με τις περιγραφές που έχει προσφέρει η βιβλιογραφία του gentrification; Στην όλη χωρική και κοινωνική αναδιάρθρωση της περιοχής, ποιος ο ρόλος των θεσμικών φορών και των πολεοδομικών και οικονομικών πολιτικών; Ποιες είναι οι καθημερινές χωρικές και κοινωνικές δυναμικές που αναπτύσσονται στις διάφορες κοινωνικές ομάδες που ζουν στην περιοχή του Μεταξουργείου; Αντανακλούν τις περιγραφές τις βιβλιογραφίας ή τις αμφισβητούν; Το επόμενο κεφάλαιο αναφέρεται στις ιδιαιτερότητες της Αθήνας και στις δυναμικές του κέντρου της. Μέσα από την ανάλυση που γίνεται ενισχύεται ο συλλογισμός περί ανάπτυξης του gentrification στην Αθήνα στη μικρο-κλίμακα του Μεταξουργείου. 118

138 ΜΕΡΟΣ Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 4.1: Λίγα λόγια για την Αθήνα Κυρίαρχη τάση στη βιβλιογραφία περί gentrification αποτελεί η ανάλυση και αποδόμηση των διαδικασιών αυτών σε πόλεις του δυτικού κόσμου. Η αναφορά σε παραδείγματα που ξεφεύγουν από αυτό το δυτικό πλαίσιο ανάλυσης που έχει επικρατήσει, ή/ και κυριαρχήσει, είναι περιορισμένες. Οι αναλυτές διαφορετικών γεωγραφικών και κοινωνικών συνόλων, καλούνται να προσαρμόσουν τη μεθοδολογία τους και την ανάλυσή τους στο κυρίαρχο πρότυπο, αν θέλουν να επικαλεστούν διαδικασίες gentrification. Ωστόσο, κάθε πόλη έχει τις δικές της κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές δυναμικές που συνδέονται με τον τρόπο διάρθρωσης της κοινωνίας, της οικονομίας και του χώρου. Η κοινωνική και χωρική σύσταση των πόλεων όπως η Αθήνα, είναι πολύ διαφορετική από αυτή της Νέας Υόρκης ή του Λονδίνου, όπου αναπτύχθηκε ή/και παράχθηκε η κυρίαρχη βιβλιογραφία για το gentrification. Αυτό δε σημαίνει ότι στην Αθήνα δεν μπορεί να αναπτυχθεί αυτό το φαινόμενο, αλλά ότι αν παρατηρείται μάλλον έχει πολύ διαφορετική υπόσταση από τα διεθνή αγγλοσαξονικά παραδείγματα του gentrification. Ιδιαίτερα για την Αθήνα, οι πολιτικές και οικονομικές συνθήκες που επικράτησαν μεταπολεμικά, δύσκολα αφήνουν περιθώρια για την ανάπτυξη ενός φαινομένου όπως το gentrification. Σε αυτήν την ενότητα θα γίνει μια μικρή αναφορά στις κοινωνικές και χωρικές δυναμικές που έχουν συμβάλλει στη διαμόρφωση του αστικού τοπίου της σύγχρονης Αθήνας. Μέσα από αυτή την αναδρομή, διαφαίνονται οι διαφορετικές συνθήκες που επικράτησαν ως προς την ανάπτυξη της πόλης, ενώ, ταυτόχρονα, η ιστορική αναφορά στις ιδιαιτερότητες του τοπικού περιεχομένου μπορεί να λειτουργήσει υποβοηθητικά στην υιοθέτηση των θεωριών του gentrification για την κατανόηση πιο πρόσφατων δυναμικών, στην αναπροσαρμογή της θεωρητικής βάσης ή ακόμα και την απόρριψή της. 119

139 4.1 Αστικοποίηση, προαστιοποίηση και ανάπτυξη του αστικού ιστού της Αθήνας Σε αντίθεση με τις θεωρίες που υποστηρίζουν ότι η αστικοποίηση είναι αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης, στην Αθήνα η συγκέντρωση του πληθυσμού σχετίζεται, προ πολεμικά, με τη διάβρωση του αγροτικού χώρου και την εισροή των προσφύγων από τη Μικρά Ασία το 1922 (Χατζημιχάλης, 1988, Μαντουβάλου, 1992). Σημειώνεται, μια σχετικά μικρή εκβιομηχάνιση (Βεργόπουλος, 1993), η οποία ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα συγκεντρώνεται: «στο νοτιοδυτικό τμήμα της Αθήνας και στον άξονα σύνδεσής της με τον Πειραιά η Αθήνα [αρχίζει] να προσελκύει βιομηχανίες πιο ελαφρές, προσαρμοσμένες στην κατανάλωση. Τα πρώτα εργοστάσια είναι το μεταξουργείο Δουρούτη, ένα τυπογραφείο (1871) και το εργοστάσιο αεριόφωτος (1872)» (Λεοντίδου, 1989, σελ. 66, 105). Η στέγαση για τους αστικοποιούμενους πληθυσμούς στηρίζεται στην αυθαίρετη εκτός σχεδίου δόμηση15, την αυτοστέγαση με την ένταξη στο σχέδιο πόλης, με την παροχή συγκοινωνιακών διασυνδέσεων και δικτύων ύδρευσης και άρδευσης να έπονται. Η αυθαίρετη δόμηση και αυτοστέγαση αστικοποιούμενων πληθυσμών παρατηρείται και σε πόλεις της Λατινικής Αμερικής. Όμως, στην περίπτωση της Αθήνας, η ιδιοκτησία στη γη καθιστά τη διαδικασία πιο ανθεκτική στο χρόνο, σε σχέση με άλλες χώρες, ενώ στη σχέση της ιδιοκτησίας, βασίζεται η μετέπειτα εξέλιξη της πόλης και κοινωνικής αναδιάρθρωσης του πληθυσμού (Maloutas, 2003a). Στην Αθήνα, παρατηρείται συγκέντρωση των λαϊκότερων στρωμάτων στη δυτική πλευρά της πόλης, όπου διαμορφώνονται χαμηλότερες αξίες γης. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες, διαμορφώνεται ένα σχήμα χωρικού διαχωρισμού από τις ευπορότερες ομάδες που είναι εγκατεστημένες σε κεντρικές συνοικίες (Κολωνάκι και περιοχή γύρω από το Σύνταγμα) και στο ανατολικό τμήμα της πόλης (Μαλούτας, 2009). Στην μεταπολεμική περίοδο οι αστικοποιούμενοι πληθυσμοί στεγάστηκαν με ανάλογες μεθόδους. Όπως αναφέρει ο Maloutas (2003a), η αστικοποίηση στην μεταπολεμική Ελλάδα δεν συνδέεται με την εκβιομηχάνιση με την έννοια της απασχόλησης στη βιομηχανία- αλλά περισσότερο με πολιτικό εκφοβισμό, ιδιαίτερα 15 Αυθαίρετη είναι η δόμηση που πραγματοποιείται κατά παράβαση των διατάξεων της πολεοδομικής νομοθεσίας 120

140 κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου και μετά. Οι πόλεις, μέσω της ανωνυμίας, όχι μόνο αποτέλεσαν καταφύγιο από διάφορες πολιτικές διακρίσεις, αλλά προσέφεραν περισσότερες θέσεις εργασίας σε σχέση με τον συνεχώς συρρικνωμένο αγροτικό τομέα (Χατζημιχάλης, 1988). Στη μετεμφυλιακή περίοδο αναπτύσσονται ρεύματα μετανάστευσης γηγενών σε αγορές εργασίας της δυτικής Ευρώπης, της Αμερικής και της Αυστραλίας (Μαλούτας, 2009). Στις διάφορες φάσεις αστικοποίησης, δεν προωθήθηκαν προγράμματα στεγαστικής πολιτικής (Βαΐου κ.α., 1995). Οι μέθοδοι που ακολουθήθηκαν για τη στέγαση των αστικοποιούμενων πληθυσμών ήταν της αυθαίρετης εκτός σχεδίου- δόμησης και της ανάπτυξης του συστήματος της αντιπαροχής 16 (Maloutas, 2003a, 2003b; Βαΐου κ.α., 1995; Μαντουβάλου και Μαυρίδου, 1993; Σαρηγιάννης, 2000) παρέχοντας, ταυτόχρονα, τη δυνατότητα ιδιοκατοίκησης σε μεγάλα τμήματα του αστικοποιούμενου πληθυσμού, με την ιδιοκατοίκηση να αποτελεί κυρίως δυνατότητα των πιο ευνοημένων στρωμάτων της κοινωνίας (Maloutas, 1992). Η αυθαίρετη εκτός σχεδίου δόμηση κάλυψε σε μεγάλο ποσοστό τις ανάγκες στέγασης των αστικοποιούμενων πληθυσμών. Οι συνεπακόλουθες εντάξεις στο σχέδιο πόλης νομιμοποιούσαν, ουσιαστικά, τις πρακτικές αυτές, εισάγοντας τα λαϊκά στρώματα στη σφαίρα παραγωγής κατοικίας, καθιστώντας τα αλληλέγγυα του συστήματος παραγωγής, ενώ «μέσα από τα οφέλη που αποκόμιζαν από την άνοδο της τιμής της γης, η όλη εξέλιξη συνέβαλε στην κοινωνική ενσωμάτωση» (Μαντουβάλου και Μαυρίδου, 1993, σελ. 64). Όπως αναφέρει ο Maloutas (2003a), το σύστημα οικοδομικής παραγωγής που αναπτύσσεται από τη δεκαετία του 1950 και χαρακτηρίζεται ως αντιπαροχή, αναφέρεται όχι μόνο στους αστικοποιούμενους πληθυσμούς, αλλά και σε μεσοστρωματικά νοικοκυριά (Μαλούτας, 2009). Μέσω της αντιπαροχής, τα περισσότερα χαμηλά κτήρια του κέντρου της Αθήνας αντικαθίστανται από τις σημερινές πολυώροφες πολυκατοικίες. «Το σύστημα αυτό κυριάρχησε στηριζόμενο στην ειδική μεταχείριση (φοροαπαλλαγή όλων των ενδιάμεσων μεταβιβάσεων μεταξύ των εταίρων) 16 Η αντιπαροχή αναφέρεται στην πρακτική αντικατάστασης του παλαιότερου οικιστικού αποθέματος με πολυώροφα κτήρια 121

141 που του έδωσε σημαντικό πλεονέκτημα έναντι κάθε άλλης μορφής παραγωγής κατοικίας για την αγορά. Η κοινωνική διάχυση αυτής της μορφής παραγωγής μικρής κλίμακας ερμηνεύεται εξάλλου και από τις ελάχιστες απαιτήσεις σε αρχικό κεφάλαιο (το κόστος του οικοπέδου επενδύεται σε είδος από τον οικοπεδούχο συνεπενδυτή, ενώ το κεφάλαιο που επενδύεται στην κατασκευή περιορίζεται λόγω της συστηματικής προπώλησης από τη φάση που η οικοδομή βρίσκεται στα σχέδια) και η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της συνδέεται με τις δυσμενείς συνθήκες για τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στον οικοδομικό τομέα, κυρίως λόγω της ισχύος της μικρής γαιοιδιοκτησίας. Η χωρίς προηγούμενο παραγωγή κατοικιών μέσω του συστήματος αυτού πρέπει να αποδοθεί στην υψηλή ζήτηση και στο σημαντικό κέρδος τόσο για τον εργολάβο όσο και για τον οικοπεδούχο. Βασική χωρική επίπτωση του συστήματος αυτού αποτέλεσε η έντονη πύκνωση των ζωνών κατοικίας γύρω από το κέντρο» (Μαλούτας, 2009, σελ ). Ιδιαίτερα, η αύξηση του πληθυσμού του κέντρου κατά τις δεκαετίες του 1960, κατά την οποία ο αριθμός των κατοίκων του Δήμου Αθηναίων αυξάνεται κατά 40% (Μαλούτας, 2000), όπως και του 1970, αποτελεί χωρική αποτύπωση της συγκεκριμένης αλλαγής στον τρόπο παραγωγής κατοικιών (Maloutas, 2003a). Όπως σημειώνουν οι Μαντουβάλου (1988), Maloutas (2003a, 2003b), Πολύζος (1995), και Σαρηγιάννης (2000), η προπολεμική αλλά και η μεταπολεμική περίοδος, από άποψη πολεοδομικής πολιτικής, χαρακτηρίζεται από πληθώρα πολεοδομικών σχεδίων και μελετών που μένουν ανεφάρμοστα, βρίσκοντας πρόσκομμα σε ατομικά συμφέροντα μικροϊδιοκτησίας, ενώ το σχέδιο πόλης πολλές φορές αναμορφώνεται με γνώμονα την εξυπηρέτηση συμφερόντων, κυρίως ψηφοθηρικών. Αυτή η πρακτική συνδέεται με τα ευρύτερα κεντρικά χαρακτηριστικά που πολιτικού συστήματος που διαμορφώνεται στην Ελλάδα και συσχετίζεται με το σύστημα πολιτικής πατρωνίας και διαπλοκής συμφερόντων (Οικονόμου, 1992) που συνήθως «καταλήγουν σε αδυναμία λήψης αποφάσεων ή σε οικονομικές ζημιογόνες καθυστερήσεις» (Καζάκος, 2001, σελ. 117). Διακρίνεται, ωστόσο, μια ιστορική συνέχεια, στην πολεοδομική πρακτική του νεοελληνικού κράτους, και αφορά στην πολιτική της ανοχής και ενίσχυσης των 122

142 παράνομων πρακτικών στον οικοδομήσιμο χώρο. Στην προπολεμική περίοδο παρατηρούνται πρακτικές συνεχούς υποχώρησης από την εφαρμογή των σχεδίων υπό την πίεση των ιδιωτικών συμφερόντων, ενώ στην μεταπολεμική περίοδο παρατηρείται η πρακτική της ανοχής της παράβασης του πολεοδομικού νόμου. Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ο Maloutas (2003a), το κράτος ουσιαστικά ενθάρρυνε τις πρακτικές αυτοστέγασης ως επίλυση του στεγαστικού ζητήματος στις δεκαετίες του 50 και του 60 διαμορφώνοντας ένα είδος παιγνίου ανοχής της παρανομίας. Βέβαια, αυτό το παίγνιο γινόταν εξαιρετικά χρήσιμο στην απομύζηση πολιτικού οφέλους μέσω των πελατειακών σχέσεων: «η ανοχή χαρακτήριζε τη συμπεριφορά των αρχών στις προεκλογικές περιόδους, ενώ η ψήφος στο κυβερνών κόμμα θα νομιμοποιούσε στη συνέχεια την ισχύουσα τάξη πραγμάτων» (Maloutas, 2003a, σελ. 104). Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, αρχίζει να διαφαίνεται έντονα ο αρνητικός αντίκτυπος αυτής της πολεοδομικής πρακτικής στην πόλη της Αθήνας. Η ποιότητα ζωής φθίνει, ενώ η αυξανόμενη χρήση του ιδιωτικού αυτοκινήτου και η απουσία συντήρησης των αστικών υποδομών επιδεινώνουν τις καθημερινές συνθήκες διαβίωσης (Μαλούτας, 2009). Οι ευπορότερες κοινωνικές ομάδες προσανατολίζονται στα προάστια, κυρίως προς τις προνομιακές βορειοανατολικές και νοτιοανατολικές περιοχές, εντείνοντας τη διχοτόμηση μεταξύ της ανατολικής και της δυτικής πλευράς της πόλης (Μαλούτας, 2009). Στο σχήμα στεγαστικής διαφοροποίησης του κέντρου της πόλης, από τη δεκαετία του 1990, εισέρχεται και η μεταβλητή του μεταναστευτικού πληθυσμού. Οι οικονομικοί μετανάστες που εισρέουν στην Αθήνα, όπως δεν υπάρχει κάποια κρατική μέριμνα για τη στέγασή τους, στρέφονται στην ιδιωτικά ενοικιαζόμενη κατοικία των πυκνοδομημένων περιοχών του κέντρου (Mαλούτας, 2009). Εγκαθίστανται στα μικρά διαμερίσματα των χαμηλών ορόφων, εντείνοντας την υποβάθμιση των περιοχών αυτών και διαμορφώνοντας, ταυτόχρονα, κοινωνική και εθνοτική διαφοροποίηση ανάμεσα στη στέγαση σε παλιές και νέες κατοικίες (Μαλούτας, 2009, Kandylis et al, 2012). Οι δυναμικές της αστικοποίησης και της προαστιοποίησης, καθώς και οι πρακτικές πολεοδομικής οργάνωσης, έχουν αποτυπωθεί στον αστικό ιστό της Αθήνας (Οικονόμου, 1992, Μαλούτας, 2008). Οι διάφορες περιοχές της πόλης αποτελούνται από αγορές κατοικίας με διαφορετικά χαρακτηριστικά που συνδέονται με άνισες ευκαιρίες στέγασης και ποικίλες ποιότητες ζωής, διαμορφώνοντας, ιδιαίτερα, 123

143 εθνοτικά και κοινωνικά διαφοροποιημένες συνοικίες στο κέντρο (Kandylis et al, 2012). Όπως διατυπώνει ο Μαλούτας (1992, σελ. 71): «Η κοινωνική διαίρεση του αστικού χώρου δεν είναι μια προβολή των διακρίσεων που γεννούν οι διαδικασίες παραγωγής στο χώρο. Η πολλαπλότητα των σχέσεων και των αλληλεξαρτήσεων στην πόλη δημιουργεί αναρίθμητες και ποικίλες καταστάσεις, οι οποίες επηρεάζουν τις αποφάσεις για χωροθέτηση δραστηριοτήτων και επιλογή περιοχής κατοικίας. Όσον αφορά τις δεύτερες, βάσει των οποίων εκδηλώνεται, ο κοινωνικός διαχωρισμός, ο τόπος εργασίας, τα δίκτυα εξυπηρετήσεων, η απόσταση από το κέντρο, το περιβάλλον, η κοινωνική φυσιογνωμία των περιοχών, οι κοινωνικές σχέσεις και οι τιμές γης αποτελούν συνεκτιμώμενα στοιχεία με αντιφατικές επιπτώσεις. Στην πολυπλοκότητα της κοινωνικής διαίρεσης προστίθεται και η πολυπλοκότητα της οργάνωσης του αστικού χώρου, η οποία συγκαθορίζει τις αποφάσεις για επιλογή περιοχής κατοικίας και οδηγεί στη διαμόρφωση συγκεκριμένων σχημάτων κοινωνικού διαχωρισμού». Και ιδιαίτερα στο κέντρο της Αθήνας, σε αντίθεση με τα κέντρα δυτικών μεγαλουπόλεων, το σχήμα στεγαστικής διαφοροποίησης, όπως διαμορφώνεται κάτω από τις ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της πόλης, έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. 4.2 Κάθετη κοινωνική διαφοροποίηση και στεγαστική κινητικότητα στην Αθήνα Εκτός από το γενικότερο στεγαστικό διαχωρισμό σε ανατολική και δυτική πλευρά της πόλης, το σύστημα της αντιπαροχής συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός μοντέλου κάθετης κοινωνικής διαφοροποίησης στο κέντρο της Αθήνας. Όπως προαναφέρθηκε, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, λόγω της υποβάθμισης της ποιότητας ζωής στο κέντρο, παρατηρείται μετατόπιση των πιο εύπορων κοινωνικών στρωμάτων από τις κεντρικές συνοικίες της Αθήνας προς τα νοτιοανατολικά και τα βόρεια προάστια, όπου διαμορφώνονται πιο ομοιογενείς, κοινωνικά, ζώνες κατοικίας (Maloutas, 2003a). Η κάθετη κοινωνική διαφοροποίηση εκπηγάζει από την προτίμηση χωροθέτησης ορισμένων εύπορων νοικοκυριών στους υψηλότερους και ευάερους ορόφους των πολυκατοικιών της αντιπαροχής που παρέχουν θέα στην πόλη 124

144 (Maloutas and Karadimitriou, 2001). Τα πολυώροφα κτήρια του κέντρου μένουν να φιλοξενήσουν στους χαμηλούς ορόφους τους, από τη διάρκεια του 90 μέχρι και σήμερα, τα κύματα εξωτερικών μεταναστών17. Αυτές οι πρόσφατες εξελίξεις έχουν συμβάλλει στην περαιτέρω εξέλιξη του κοινωνικού και του εθνοτικού διαχωρισμού στην Αθήνα. Με αυτή την εγκατάσταση του μεταναστευτικού πληθυσμού στους χαμηλότερους ορόφους, το σχήμα της κάθετης κοινωνικής διαφοροποίησης επαναπροσδιορίζεται. Η κοινωνική διαφοροποίηση που παρατηρείται σήμερα σε ορισμένες περιοχές του κέντρου έχει να κάνει με νοικοκυριά των μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων που δεν επιθυμούν ή δεν μπορούν να αλλάξουν τόπο κατοικίας (Maloutas and Karadimitriou, 2001). Οι κοινωνικά διαφοροποιημένες γειτονιές της Αθήνας είναι απότοκο των συγκεκριμένων συνθηκών που προδικάζουν μια μη ηθελημένη κοινωνική συγκατοίκηση στο κέντρο της πόλης (Μαλούτας, 2009). Όπως, άλλωστε, τονίζουν οι Maloutas και Karadimitriou (2001, σελ. 714): «κανένα κοινωνικό άκρο δεν έχει επιλέξει τη συγκατοίκηση σε αυτές τις κάθετα διαχωρισμένες συνοικίες. Σε αντίθεση με τις υπό gentrification περιοχές, αυτές οι γειτονιές δεν είναι ελκυστικές σε κανένα. Η απουσία αρχιτεκτονικού ή οποιουδήποτε άλλου στοιχείου δεν μπορεί να επιδιορθωθεί ούτε να ανακτηθεί εφόσον ή ποτέ δεν υπήρξε είτε καταστράφηκε με την ανοικοδόμηση. Οι περιοχές με απρόθυμους και/ ή εγκλωβισμένους κατοίκους, σε ένα πλαίσιο εθνοκεντρικής και ξενοφοβικής κουλτούρας, μεταμορφώνονται σε χώρους όπου «οι Άλλοι» γίνονται τουλάχιστον ανεκτοί, ενώ αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη και δυσπιστία». Η μη επιθυμία ή αδυναμία αλλαγής κατοικίας συνδέεται και με μια γενικότερη τάση χαμηλής στεγαστικής κινητικότητας που παρατηρείται στην Ελλάδα, όπως και στην υπόλοιπη νότια Ευρώπη, καθώς παρατείνεται ο χρόνος διαμονής στην πατρική οικεία και αναβολή της δημιουργίας οικογένειας (Allen, et al, 2004). Σύμφωνα με τον Maloutas (2004), το ποσοστό ετήσιας στεγαστικής κινητικότητα στην Αθήνα, όντας από τα χαμηλότερα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ανέρχεται σε 5% το 2002, και συνδέεται περισσότερο με τη μετάβαση από την ενοικίαση του ακινήτου στην ιδιοκτησία στο 17 Από τη δεκαετία του 1990 και μετά η Ελλάδα μετατρέπεται από χώρα εκροής πληθυσμού σε χώρα αποδοχής μεταναστών από τα Βαλκάνια και ανατολικές χώρες, ενώ η πρόσφατες εισροές μεταναστών προέρχονται από αραβικές χώρες, χώρες της Αφρικής και της Ασίας. 125

145 πλαίσιο της ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας, ενώ επηρεάζεται άρδην από τα δίκτυα συγγένειας και αλληλοβοήθειας (Maloutas, 2004, Μαλούτας, 2009). Στην περίπτωση της Αθήνας, η κοινωνική κινητικότητα δεν καταλήγει στην αναμενόμενη στεγαστική κινητικότητα. Η στεγαστική κινητικότητα που έχει παρατηρηθεί στην πόλη συνδέεται, κυρίως, με την ανοδική κοινωνική κινητικότητα που παρουσιάστηκε κατά τις προηγούμενες δεκαετίες και τη μετακίνηση των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων στα προάστια. Ωστόσο, τα «οικογενειακά δίκτυα των υψηλών και μεσαίων στρωμάτων διασκορπίστηκαν στο χώρο της πόλης με σχετική ευκολία κατά τη μετακίνηση της νεότερης γενιάς προς τα προάστια» (Μαλούτας, 2009, σελ. 48). Η χαμηλή στεγαστική κινητικότητα που παρατηρείται στην Αθήνα δεν συνάδει με τη θεωρία του gentrification, η οποία αναφέρεται στη στεγαστική κινητικότητα των μεσαίων τάξεων στο κέντρο της πόλης. Στις κεντρικές συνοικίες της Αθήνας παραμένουν οι κοινωνικές ομάδες που δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν τις τάσεις προαστιοποίησης, ενώ με την εγκατάσταση των μεταναστών στο κέντρο της πόλης, διαμορφώνονται συνοικίες που παρουσιάζουν μεγαλύτερη ομοιογένεια ως προς τις εισοδηματικές αποδοχές και τις επαγγελματικές κατηγορίες (Maloutas, 2004). «Η κοινωνική κινητικότητα σε διάφορους τύπους περιοχών κατοικίας μοιάζει να συνδέεται στενά με την κοινωνική της φυσιογνωμία: η κοινωνική κινητικότητα στις περιοχές κατοικίας των υψηλών κοινωνικών στρωμάτων παρουσιάζεται μεγαλύτερη εκείνης των μεσοστρωματικών περιοχών και πολύ μεγαλύτερη εκείνης που παρουσιάζουν οι λαϊκές περιοχές» (Maloutas, 2004, σελ ). Αξίζει παράλληλα να σημειωθεί ότι, από τη δεκαετία του 1990, η κοινωνική αναπαραγωγή των μελών των μεσαίων στρωμάτων αρχίζει να συμπιέζεται καθώς σημειώνονται μεγάλα ποσοστά ανεργίας ανάμεσα στους πτυχιούχους (Karamesini et al, 2008), φαινόμενο που παίρνει μεγαλύτερες διαστάσεις με την επιβολή των μνημονιακών περικοπών και πολιτικών. Οι νέοι επιστρέφουν ή παραμένουν στη πατρική οικία, αδυνατώντας όλο και περισσότερο να αξιοποιήσουν τα προσόντα τους στην αγορά εργασίας. Η προοπτική διαμόρφωσης των κοινωνικών στρωμάτων στο πλαίσιο περιγραφής των gentrifier (νέοι με υψηλές εισοδηματικές απολαβές), ακόμα και των οριακών/ marginal gentrifier (νέοι με χαμηλότερο εισόδημα που μπορούν όμως να φύγουν από την πατρική οικία), δεν φαίνεται να έχει πολλά περιθώρια. 126

146 Ταυτόχρονα, η διαμόρφωση της μεσαίας τάξης στα πρότυπα θεώρησης του gentrification αμφισβητείται έντονα και από τον τρόπο διαμόρφωσης της οικονομική βάσης αλλά και της αγοράς εργασίας στην Αθήνα. 4.3 Οικονομική βάση και αγορά εργασίας Ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνεται η οικονομική βάση στην Αθήνα, αντανακλά συγκεκριμένες οικονομικές αποφάσεις που λαμβάνουν οι πολιτικοί κύκλοι της χώρας. Κατά την περίοδο πριν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, σημειώνεται κάποιου είδους βιομηχανικής ανάπτυξης στην Αθήνα, η οποία όμως είναι κυρίως στραμμένη κυρίως στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών (Μαντουβάλου, 1992), ενώ τα ποσοστά απασχόλησης που σημειώνονται στη βιομηχανία υπολείπονται αρκετά των αντιστοίχων χωρών της δυτικής Ευρώπης (Μηλιός, 2010). Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα ο μεταποιητικός τομέας της ελληνικής βιομηχανίας κυριαρχείται από μικρές επιχειρήσεις, ενώ, στο σύνολό της, η βιομηχανική ανάπτυξη στην Ελλάδα μπορεί να χαρακτηριστεί ως διάσπαρτη (Βαΐου και Χατζημιχάλης, 1997). Στο πλαίσιό της αναπτύσσονται άτυπες παραγωγικές δραστηριότητες (Βαΐου και Χατζημιχάλης, 1997). Με την αύξηση του ποσοστού απασχόλησης στο δευτερογενή τομέα, παρατηρείται μεταβολή στο εσωτερικό του τριτογενούς τομέα προς όφελος του εμπορίου και της ναυτιλίας (Μηλιός, 2010). Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στους πολιτικούς κύκλους αναπτύσσεται ιδιαίτερος διάλογος για την πορεία της ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Οι απόψεις που υπερισχύουν ενστερνίζονται τις αντιλήψεις των Διεθνών Οργανισμών (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο), σχετικά με την ανάπτυξη των τριτοκοσμικών χωρών, σύμφωνα με τις οποίες στις χώρες αυτές πρέπει να αναπτυχθούν τα μεσαία κοινωνικά στρώματα με άξονα τις κρατικές και αστικές υπηρεσίες (Μαντουβάλου και Μαυρίδου, 1993, Σαρηγιάννης, 2000). Οι αντιλήψεις αυτές εισάγονται το 1952 από τον τότε υπουργό οικονομικών κ. Βαρβαρέσο στην «Έκθεση επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος», και προτείνεται ως άξονας ανάπτυξης η γεωργία, ενώ υπογραμμίζεται η ανάγκη σύνταξης και εφαρμογής ενός σημαντικού και μακροχρονίου προγράμματος κατασκευής κατοικιών. Η οικοδομική δραστηριότητα αναδύεται σε σημαντικό πυλώνα της ελληνικής οικονομίας και υποστηρίζεται εντατικά από κρατικά μέτρα και πολιτικές (κατάργηση φόρου υπεραξίας, άνετη δανειοδότηση κατασκευαστών και αγοραστών κατοικίας) (Καζάκος, 2001). Η 127

147 οικοδομή μετατρέπεται σε μοχλό οικονομικής μεγέθυνσης, συμπαρασύροντας τη βιομηχανία και απορροφώντας υπέρμετρα το επιχειρηματικό δυναμικό και παραγωγικούς πόρους σε βάρος άλλων δραστηριοτήτων (Καζάκος, 2001). Στην αθηναϊκή, όπως και στην Ελληνική, πραγματικότητα, δε σημειώθηκε κάποια ιδιαίτερη μετάβαση από τη βιομηχανική παραγωγή στον τομέα των υπηρεσιών, ώστε να διαμορφωθούν επαγγέλματα μέσα από τα οποία αναδύονται οι gentrifier ως τμήμα της μεσαίας τάξης, όπως συζητά ο Hammnett (2003) για το Λονδίνο ή ο Ley (1996) για τις πόλεις του Καναδά. Αναφορικά με την αγορά εργασίας στην Αθήνα, ο Τσουκαλάς (1987, σελ. 237) αναφέρει μέχρι το 1970 το δυναμικό που απασχολείται σε πρωτογενείς και δευτερογενείς δραστηριότητες υπερβαίνει αυτό του τριτογενούς τομέα, ενώ από το 1975 και έπειτα διαφαίνεται «γοργή αντιστροφή των τάσεων», καθώς διογκώνεται ο τομέας των κυβερνητικών και κοινωνικών υπηρεσιών. Αυτή η επέκταση του τομέα των υπηρεσιών συνδέεται με τη διεύρυνση της πρόσβασης στην ανώτατη εκπαίδευση που προσδίδει έρεισμα στην ανάπτυξη των υψηλών επαγγελματικών κατηγοριών, στη δημόσια απασχόληση, συνεπακόλουθα και στη διεύρυνση των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων (Μαλούτας, 2006). Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990, ο αριθμός των απασχολουμένων σε άτυπες δραστηριότητες της βιομηχανικής παραγωγής είναι σημαντικά υψηλός (Βαΐου και Χατζημιχάλης, 1997). Όπως αναφέρει ο Μαλούτας (2009) στη μεταπολεμική περίοδο τα μεσαία στρώματα συγκροτήθηκαν με γρήγορους ρυθμούς λόγω τεσσάρων βασικών παραγόντων. Η ανάπτυξη μικρών οικογενειακών επιχειρήσεων, άτυπων δραστηριοτήτων (Βαΐου και Χατζημιχάλης, 1997), η δυνατότητα αυτοαπασχόλησης σε επαγγέλματα υψηλού γοήτρου (γιατροί, νομικοί, μηχανικοί), η μαζική απασχόληση στο δημόσιο τομέα και η εισροή εμβασμάτων από ομογενείς του εξωτερικού συνέβαλαν στην αύξηση των υψηλών και μεσαίων επαγγελματικών κατηγοριών. Από 11,7% το 1971, οι υψηλές- μεσαίες και οι υψηλές κατηγορίες έφτασαν στο 23,7% το 2001, ενώ οι εργατικές κατηγορίες παρουσίασαν πτώση από 45,3% το 1971 σε 30,1% το 2001 (Μαλούτας 2009; Μαλούτας κ.α., 2006). Όμως, η σύνθεση των ενδιάμεσων επαγγελματικών κατηγοριών παρουσιάζει μεγάλες διακυμάνσεις, καθώς απαρτίζεται από χαμηλόβαθμες θέσεις εργασίας στον τομέα των υπηρεσιών, από δημοσιοϋπαλληλικές θέσεις και από επαγγέλματα υψηλότερου 128

148 γοήτρου, διαμορφώνοντας μία μη- πολωμένη δομή (Maloutas et al, 2012). Τα διευθυντικά, επιστημονικά και τεχνικά επαγγέλματα συνιστούν μικρότερο μερίδιο της απασχόλησης στην Ελλάδα, αν και το μερίδιο τους αυξάνεται, δηλαδή εμφανίζεται μια «ασθενή επαγγελματοποίηση», σημειώνεται αύξηση του αριθμού των μισθωτών πωλητών και υπαλλήλων γραφείου (Αράπογλου και Σαγιάς, 2009). Οι εργατικές κατηγορίες έχουν αλλάξει ουσιαστικά εθνοτική σύνθεση, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό εργαζομένων προέρχεται από άλλες χώρες (Αράπογλου και Σαγιάς, 2009). Από τη δεκαετία του 1990, ο τριτογενής τομέας αναδιαρθρώνεται σημαντικά, με υποχώρηση της απασχόλησης στις προσωπικές υπηρεσίες και την ενίσχυση της απασχόλησης στην ευρύτερη συμβολική οικονομία (αναψυχή, πολιτισμός, ξενοδοχεία, εστιατόρια), τις τράπεζες, τις ασφάλειες και τις κτηματικές επιχειρήσεις (Σουλιώτης, 2009). Ταυτόχρονα, οι κλάδοι των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών και της μεσιτείας ασφαλειών και ακινήτων παρουσίασαν σημαντική αύξηση απασχόλησης, κερδοφορίας και παραγωγικότητας. H αναδιάρθρωση του τριτογενούς τομέα, και ιδιαίτερα η ανάπτυξη των κλάδων της συμβολικής οικονομίας, ενδεχόμενα να σχετίζεται με τη διαμόρφωση τμημάτων της μεσαίας τάξης με χαρακτηριστικά gentrifier. Η αύξηση της απασχόλησης και της παραγωγικότητας που σημειώνεται σε κλάδους όπως στις κατασκευές, στον τουρισμό και στην αναψυχή, ενισχύει την αναπαραγωγή των μεσαίων τάξεων, και ταυτόχρονα συνδέεται με τις πολιτικές και τις στρατηγικές που αναπτύχθηκαν για την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 (Αράπογλου και Σαγιάς, 2009). Σε αυτο το πλαίσιο, η προώθηση οικονομικών και χωρικών πολιτικών και τα διάφορα projects που πραγματοποιούνται στην πόλη της Αθήνας, διαπνέονται από αρχές νεοφιλελευθεροποίησης του χώρου της πόλης. 4.4 Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 και η περίπτωσης της Αθήνας Το 2004 η Ελλάδα φιλοξενεί τους Ολυμπιακούς Αγώνες, γίνονται ανακατατάξεις στην αγορά εργασίας, και στην Αθήνα, ενόψει του γεγονότος, εκτελούνται αρκετά έργα υποδομής. Με την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων το 1996 και έπειτα, από ορισμένους ακαδημαϊκούς κύκλους και από πολιτικούς φορείς εκπονούνται ερευνητικά προγράμματα και διαμορφώνεται μία ρητορική που συνίσταται στην ευκαιρία ανάδειξης της Αθήνας ως διεθνούς πόλης δεύτερης βαθμίδας (Οικονόμου κ.α., 2001). Υποστηρίζεται ότι μετά από τις προβλεπόμενες στρατηγικές επεμβάσεις και επενδύσεις στον αστικό ιστό, βελτιώνεται η εικόνα της πόλης (city marketing) ως 129

149 προς την προσέλκυση του τουρισμού, ενώ ισχυροποιείται η θέση της ως μητροπολιτικό, επιχειρηματικό και οικονομικό κέντρο στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων (ibid). Η πραγματικότητα της Αθήνας, φαίνεται να διαψεύδει τις οικονομικές και πολιτικές προσδοκίες που διαμορφώθηκαν επί τη ευκαιρία των Ολυμπιακών Αγώνων. Η Αθήνα δύσκολα μπορεί να χαρακτηριστεί χρηματοπιστωτικό κέντρο, ή κέντρο διοίκησης της Ανατολικής πλευράς της Μεσογείου, καθώς οι ενδοπεριφερειακές εμπορικές και επενδυτικές συναλλαγές είναι σχετικά χαμηλές. Ουσιαστική συνδιαλλαγή με τις όμορες χώρες αποτελεί η εισροή του εργατικού δυναμικού προς την Ελλάδα: «με άλλα λόγια η τροφοδότηση της εγχώριας ανάπτυξης από το φτηνό μεταναστευτικό δυναμικό αποτέλεσε το πιο σημαντικό διεθνές γεγονός της άρσης των περιορισμών στο βαλκανικό χώρο» (Σταθάκης και Χατζημιχάλης, 2004, σελ. 35). Παράλληλα, η οργάνωση των αγώνων δεν εντάχθηκε σε ένα ευρύτερο στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης της Αθήνας, καθώς «η συντριπτική πλειοψηφία των νέων υποδομών αφορά σε αθλητικές εγκαταστάσεις και μεταφορές που συμβάλλουν οριακά στην προώθηση ενός ρόλου πέραν των αγώνων» (Σταθάκης και Χατζημιχάλης, 2004: 34). Με την υιοθέτηση ad hoc πολεοδομικών ρυθμίσεων, στο όνομα του «κατεπειγόντως» (Καζέρος, 2005), παρατηρείται μία μεταστροφή από τον πολεοδομικό προγραμματισμό σε αποσπασματικές παρεμβάσεις (Σταθάκης και Χατζημιχάλης, 2004), «ένα πέρασμα από τον «παλαιού τύπου» συνολικό σχεδιασμό στις επιλεγμένες (και επιλεκτικές) παρεμβάσεις (από το planning στο project) που έχουν ευνοήσει την ανάπτυξη διαφόρων μορφών πιέσεων και πελατειακών σχέσεων, τόσο σε επίπεδο διαμόρφωσης όσο και υλοποίησης των «νέου τύπου» σχεδιασμών» (Βαϊου, κ.α., 2004, σελ. 16). Η μεταστροφή αυτή συνοδεύεται από ένα σοβαρό «έλλειμμα αποτελεσματικότητας» του πολεοδομικού σχεδιασμού «που αντανακλάται στα ποικίλα κενά της πολεοδομικής κυρίως νομοθεσίας, η οποία παραμένει προσκολλημένη στην πολιτική ελέγχου των «χρήσεων γης»» (Ευαγγελίδου, 2004, σελ. 130). 130

150 Όπως παρατηρούν οι Souliotis et al (2013), το μεταπολεμικό πολεοδομικό σύστημα χαρακτηρίζεται από μεγάλη συγκέντρωση εξουσιών στο κεντρικό κράτος και χαμηλή αποδοτικότητα. Παρόλη την οικονομική αναδιάρθρωση που προωθήθηκε κατά τη δεκαετία του 1990, μέσα από τις χρηματοδοτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την απελευθέρωση αρκετών υπηρεσιών του τριτογενούς τομέα (ιδιωτικοποίηση των τραπεζών, την απελευθέρωση του κατασκευαστικού τομέα για την προσέλκυση μεγάλων επιχειρήσεων, την αναδιάρθρωση στις τηλεπικοινωνίες και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας), η πολεοδομική πολιτική διακρίνεται από έντονη κρατική παρέμβαση και την προώθηση συμφερόντων συγκεκριμένων επιχειρηματικών ομάδων. Ιδιαίτερα για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι περισσότερες αποφάσεις λήφθηκαν σε κεντρικό επίπεδο, οι τοπικές κυβερνήσεις είχαν μόνο επικουρικό λόγο και η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα ήταν μικρή. Ουσιαστικά, το κράτος προώθησε πολιτικές συμπράξεων δημοσίου- ιδιωτικού τομέα και ενθάρρυνε τη δραστηριοποίηση του ιδιωτικού τομέα κυρίως με σκοπό την παράκαμψη γραφειοκρατικών προβλημάτων, και τον κατευνασμό των κοινωνικών αντιδράσεων (Souliotis et al, 2013). Ταυτόχρονα, όπως αναφέρουν οι Souliotis et al (2013), οι Ολυμπιακοί Αγώνες αποτέλεσαν τομή για την εισαγωγή της νεοφιλελεύθερης σκέψης και πρακτικής στον πολεοδομικό σχεδιασμό. Οι επιλεκτικές επενδύσεις σε υποδομές και μεμονωμένα εμβληματικά έργα με στόχο την ενίσχυση της εικόνας της στο διεθνές επίπεδο, η προώθηση επιχειρηματικών ελίτ μέσα από quango18 συνέβαλαν αρκετά στην οπισθοχώρηση του κράτους (roll back). Παρ όλες τις εγγενείς αντιφάσεις της ελληνικής περίπτωσης, στην προώθηση νεοφιλελεύθερων πολιτικών στο χώρο, οι χρηματοδοτήσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση, οι δημόσιες επενδύσεις στον τομέα των μεταφορών και η εφαρμογή νομοθετικών ρυθμίσεων στη λογική του «κατεπείγοντος» συνέβαλαν σε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης της Αθηναϊκής οικονομίας, λίγο πριν, και μετά, τους Ολυμπιακούς Αγώνες (Souliotis et al, 2013). Στο πλαίσιο της προετοιμασίας της πόλης της Αθήνας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, τα κύρια σημεία στρατηγικού σχεδιασμού ήταν η βελτίωση της κυκλοφορίας, η αναβάθμιση του δημοσίου χώρου (με αναπλάσεις πλατειών και επιδοτήσεις αποκατάστασης των όψεων πολυκατοικιών) και η αστική ανάπλαση και απόκτηση 18 Quasi-Autonomous Non-Governmental Organisation: συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα μη κυβερνητικής μορφής 131

151 γης με δύο κυρίως πρακτικές: μέσα από την αποκατάσταση της παραλιακής ζώνης και την ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων (Ηλιοπούλου, 2004). Όπως αναφέρουν οι Βαΐου κ.ά. (2004: 19-20) «Τα μεγάλα έργα κυκλοφορικής υποδομής (Αττική Οδός, Περιφερειακή Υμηττού, Αεροδρόμιο, προαστιακός σιδηρόδρομος) και τα ολυμπιακά έργα κυριολεκτικά αλλάζουν τη γεωγραφία της Αττικής, αφού για πρώτη φορά στην ιστορία τους οι τρεις φυσικές ενότητες (Λεκανοπέδιο, Θριάσιο και Μεσόγεια) συνδέονται άμεσα». Η κατασκευή του μετρό και του τραμ, συμβάλλει στην αναδόμηση του χάρτη των χρονοαποστάσεων της πόλης και επιφέρει σημαντικές αλλαγές στη χωρική δομή των τιμών γης (Μαλούτας, 2009). Παράλληλα, διάφορα νέα επενδυτικά σχήματα του ιδιωτικού τομέα εισάγουν νέες κλίμακες αξιών γης στην πόλη, που με τη σειρά τους επηρεάζουν την ανάπτυξη τοπικών περιοχών (Δελλαδέτσιμας, 2004). Η αγορά ακινήτων πλέον διαμορφώνεται μέσα από το παίγνιο που αναπτύσσεται στην παρατεινόμενη κυριαρχία του συμβατικού τρόπου αστικής ανάπτυξης και των μεγάλων κεφαλαιακών μονάδων (Delladetsimas, 2006). Με τη δραστηριοποίηση των αναπτυξιακών και κατασκευαστικών εταιρειών, οι οποίες πολλές φορές υποκινούνται από τις χρηματοδοτήσεις των ευρωπαϊκών ταμείων, και με τη δραστηριοποίηση του τραπεζικού κεφαλαίου, το οποίο αποτελεί ένα από τους μεγαλύτερους ιδιοκτήτες γης στην Αθήνα, διαμορφώνονται νέες υπεραξίες που απευθύνονται σε χρήσεις με υψηλότερη οικονομική εμβέλεια (Δελλαδέτσιμας, 2004). Ιδίως με τη διάνοιξη σταθμών μετρό, στις άμεσα προσκείμενες περιοχές, καταγράφεται αύξηση της ζήτησης σε κατοικίες και σε μικρά καταστήματα λιανικού εμπορίου και γραφείων. «Η ζήτηση καλύπτεται από υψηλότερης αξίας χρήσεις σε σχέση με τις προϋπάρχουσες- που λόγω της οικονομικής τους εμβέλειας αποκτούν το «πλεονέκτημα εγκατάστασης» σε μια προνομιακή από χωροθετικής vis-àvis οικονομικής πλευράς ζώνης» (Δελλαδέτσιμας, 2004: 59). Οι νέες λειτουργίες που αναπτύσσονται συνδέονται με τις νέες τάσεις στην οικονομία και τους τρόπους ζωής: συγκροτήματα αναψυχής και διασκέδασης, θεματικά πάρκα, κόμβοι συνδυασμένων μεταφορών, αποθηκευτικοί χώροι, εγκαταστάσεις νέων τεχνολογιών, νέα συγκροτήματα γραφείων κοκ. Στο κέντρο της πόλης, έργο στρατηγικής σημασίας αποτελεί η «ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων» που αναλαμβάνεται από την εταιρία (ΕΑΧΑ Α.Ε.). Η ΕΑΧΑ Α. Ε. ιδρύεται με βασικό 132

152 μέτοχο το Δημόσιο (Υπουργείο Πολιτισμού και Υπουργείο Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Δημοσίων Έργων) και σκοπός της είναι η υλοποίηση ενός προγράμματος ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας, μέσα από συγκεκριμένα προγράμματα έργων και παρεμβάσεων. Όπως υπογραμμίζουν οι Βαΐου κ.α. (2004, σελ ): «Αυτός ο εξαιρετικός περίπατος, στα πλαίσια του παγκοσμιοποιημένου ανταγωνισμού των πόλεων, ανάγεται εκ των πραγμάτων σε σημαντικό παράγοντα place marketing της Αθήνας, που προβάλλει έτσι το «δυνατό» στοιχείο της: την ιστορία της, με το παγκόσμιο σύμβολο του Παρθενώνα και της ελληνικής αρχαιότητας. Οι ενστάσεις που διατυπώνονται για τα πολιτισμικά συνδηλούμενα μιας τέτοιας πορείας «θεαματικοποίησης» της μνήμης και της ιστορίας στην Αθήνα είναι σαφείς και αρθρώνουν με ενάργεια ένα διάχυτο προβληματισμό που τις περισσότερες φορές μένει αποσπασματικός..: Είναι πάντως γεγονός ότι σήμερα η θεαματικοποίηση της μνήμης και της ιστορίας συχνά χαρακτηρίζει τους εμβληματικούς σχεδιασμούς, που έχουν στόχο να βάλουν τις αντίστοιχες πόλεις στον παγκόσμιο χάρτη του ανταγωνισμού». Στο κέντρο της Αθήνας, με την παρέμβαση της ΕΑΧΑ ΑΕ, αυξάνονται οι τιμές γης στις περιοχές από τις οποίες διαπερνά ο μεγάλος περίπατος. Ιδιαίτερα σε περιοχές που σε προηγούμενες χρονικές περιόδους μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως υποβαθμισμένες αρχίζουν να παρατηρούνται χωρικές και κοινωνικές μεταβολές που συνδέονται με την ανάπτυξη κυρίως της συμβολικής οικονομίας, κατά την προηγούμενη της κρίσης περίοδο. 4.5 Αθήνα και κρίση Με την ολοκλήρωση της αποβιομηχάνισης της ελληνικής οικονομίας στα τέλη της δεκαετίας του 1990, επανέρχεται ουσιαστικά το παραδοσιακό πρότυπο της ελαφριάς βιομηχανίας που επικρατούσε προπολεμικά, με έμφαση στους κλάδους των τροφίμων και των κατασκευών (Σταθάκης, 2010). Μέχρι την κρίση του 2008, η ελληνική οικονομία σημειώνει ανάκαμψη που οφείλεται στον τουρισμό, τη ναυτιλία, τις κατασκευές μεγάλων έργων τις μεταφορές, τις επικοινωνίες και το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Σε μεγάλο βαθμό οι επιχειρήσεις αυτών των υπηρεσιών, καθώς και οι 133

153 υπηρεσίες του πολιτισμού και της αναψυχής, δείχνουν μεγάλο βαθμό συγκέντρωσης στην Αθήνα (Gospondini, 2009). «Οι τομείς αυτοί επεκτείνονταν μάλιστα στα Βαλκάνια και την ευρύτερη οικονομική περιοχή. Στις ίδιες περιοχές οι ελληνικές εξαγωγές επιδεικνύουν μια μεγαλύτερη αντοχή τα τελευταία χρόνια» (Σταθάκης, 2010: 7). Όμως, η νέα αυτή οικονομική δομή αποκτά διεθνή χαρακτηριστικά, καθώς συναρτάται με τη φιλελευθεροποίηση της οικονομίας μέσω των ιδιωτικοποιήσεων και την ενσωμάτωση στο ευρώ (Σταθάκης, 2010). Ουσιαστικά, η ελληνική οικονομία μετασχηματίζεται προς μια οικονομία των υπηρεσιών που χαρακτηρίζεται από μια ιδιότυπη συνεύρεση της κρατικής επέκτασης και της ιδιωτικοποίησης της οικονομίας. Έτσι, λοιπόν, η συσχέτισή της με τις διεθνείς κινήσεις του κεφαλαίου, και τις κρίσεις που προκαλούνται, ισχυροποιείται. Η κρίση που ξεσπάει το 2008, που συνδέεται με τις τάσεις υπερ-συσσώρευσης και μειωμένης κατανάλωσης που προωθούνται από νεοφιλελεύθερες πολιτικές και τη γεωστρατηγική αναδιάρθρωση του διεθνούς καταμερισμού της εργασία. Στην Ευρώπη έχει αντίκτυπο σε κυρίως τρείς βασικούς τομείς της οικονομίας (Ηadjimichalis, 2010). Ο τραπεζικός τομέας, ο κτηματομεσιτικός τομέας και η ύπαρξη δημοσίου και ιδιωτικού χρέους πλήττονται ιδιαιτέρως στην νότια Ευρώπη και την Ιρλανδία, ενώ από το 2009 η Ελλάδα γίνεται το παγκόσμιο επίκεντρο της κρίσης του καπιταλισμού, προσελκύοντας το ενδιαφέρον του διεθνούς τύπου (Ηadjimichalis, 2010). Ο αντίκτυπος της κρίσης γίνεται άμεσα εμφανής στην Αθήνα, ιδίως μετά τις υπογραφές των διαφόρων μνημονίων και την επιβολή νεοφιλελεύθερων πολιτικών από τους πιστωτές. Τα διάφορα προγράμματα σταθερότητας επιβάλλουν απολύσεις στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, περικοπές σε μισθούς και συντάξεις, επιβολή μεγαλύτερης άμεσης και έμμεσης φορολογίας, ελαστικοποίηση των όρων εργασίας και αναδιάρθρωση του υποτυπώδους κράτους πρόνοιας καθώς και άλλων υπηρεσιών (εκπαίδευση, υγεία κ.α.) (Maloutas, et al. 2012). Οι οικονομικές πιέσεις που ασκούνται στα νοικοκυριά, ιδίως των μεσαίων και των χαμηλότερων κοινωνικοοικονομικών τάξεων, είναι οξυμένες. Οι απολύσεις, το κλείσιμο των μικρών επιχειρήσεων και ο περιορισμός της αυτοαπασχόλησης αποτελούν μια πρώτη περιγραφή των κοινωνικών επιπτώσεων της δημοσιοοικονομικής κρίσης. Το ποσοστό αυτοκτονίας έχει αυξηθεί κατά 40% (Kouvelakis, 2011), ενώ η αποστέρηση στα 134

154 δημόσια σχολεία σημειώνεται μέσα από λιποθυμίες μαθητών δημοτικού λόγω ασιτίας (Skordili, 2013). Στον τομέα της κατοικίας οι επιπτώσεις της κρίσης είναι βραδυφλεγείς (Μαλούτας, 2012). Η δυσκολία αποπληρωμής στεγαστικών δανείων και η φορολογική επιβάρυνση της λαϊκής μικρο-ιδιοκτησίας δημιουργούν πρόσθετες πιέσεις στα μεσαία και χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα. Το οικιστικό απόθεμα των χαμηλότερων στρωμάτων απαξιώνεται, ενώ η ανεργία και η ετεροαπασχόληση των πτυχιούχων συμβάλλουν στην επιμήκυνση της διαμονής στην πατρική οικεία και την εμβάθυνση της εξάρτησης από την οικογένεια. Η κοινωνική και η στεγαστική κινητικότητα, ιδιαίτερα των μεσαίων και των χαμηλότερων κοινωνικών ομάδων, πλήττονται καίρια. Όπως αναφέρει ο Μαλούτας (2011, σελ. 68): «η κρίση πλήττει το μεγαλύτερο τμήμα του κοινωνικού φάσματος, αφήνοντας στο απυρόβλητο μόνο όσους μπορούν να στηριχθούν στο εύρος του συσσωρευμένου τους πλούτου. Για τους υπόλοιπους οι επιπτώσεις είναι σημαντικές και τόσο πιο δυσμενείς όσο πιο χαμηλά βρίσκονται στη κοινωνική ιεραρχία, χωρίς βεβαίως να υποτιμά κανείς τις οδυνηρές εμπειρίες και τις κοινωνικοπολιτικές επιπτώσεις που μπορεί να προκαλέσει η απομάγευση των μεσαίων στρωμάτων». 4.6 Αθήνα- πόλη μη επιδεχόμενη του gentrification σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα Οι γεωγραφίες του κέντρου της Αθήνας και οι πρόσφατες τάσεις υποβάθμισης που εμφανίζονται λόγω κρίσης δεν αφήνουν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη ενός φαινομένου όπως το gentrification. Το οικιστικό απόθεμα σε μεγάλο ποσοστό χαρακτηρίζεται από τις πολυκατοικίες της αντιπαροχής, ενώ οι πολεοδομικές και πολιτικές πρακτικές της μεταπολεμικής περιόδου, που συναντούν συνεχώς προσκόμματα στην ιδιοκτησία, δεν αφήνουν περιθώρια για πολιτικές αναβάθμισης του αστικού χώρου (Μαλούτας και Αλεξανδρή, 2009). Η εκτός σχεδίου και αυθαίρετη δόμηση, το σύστημα της αντιπαροχής, το υψηλό ποσοστό μικροϊδιοκτησίας, και η κάθετη κοινωνική διαφοροποίηση (Maloutas and Karadimitriou, 2001) συνθέτουν, κυρίως, την εικόνα του κέντρου της Αθήνας. Επιπλέον, οι αυξημένοι συντελεστές δόμησης, η μείξη των πολλές φορές 135

155 αντικρουόμενων- χρήσεων γης και ο πυκνοκατοικημένος αστικός χώρος συνιστούν σε ένα χαμηλό επίπεδο ποιότητας ζωής στο κέντρο της πόλης. Όπως, αναφέρθηκε προηγουμένως, οι υψηλότερες επαγγελματικές κατηγορίες και τα μεσαία στρώματα μειώνουν την παρουσία τους στο κέντρο της πόλης, ενώ ταυτόχρονα αυξάνεται η παρουσία των μεταναστών και των χαμηλότερων τάξεων (Μαλούτας και Αλεξανδρή, 2009). Η διάρθρωση της αγοράς εργασίας δεν μπορεί να υποστηρίξει το προφίλ των νέων υπερειδικευμένων επαγγελματιών από άλλες πόλεις ή χώρες με τον τρόπο με τον οποίο περιγράφονται από τη βιβλιογραφία οι ανώτερες μεσαίες τάξεις των gentrifiers ή ακόμα οι super-gentrifiers (Μαλούτας και Αλεξανδρή, 2009). Αντιθέτως, η συρρίκνωση των μεσαίων στρωμάτων την τελευταία δεκαετία, η χαμηλή στεγαστική κινητικότητα και η παρατεταμένη παραμονή και εξάρτηση από την πατρική οικογένεια (που εντείνεται τα τελευταία 4 χρόνια λόγω οικονομικής κρίσης) αποτελούν χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας που λειτουργούν αντίθετα με τη διαμόρφωση κάποιου τύπου gentrifier. Όμως, κατά τη δεκαετία του 1990 οι μεσαίες τάξεις διευρύνονται. Παρατηρείται μεγέθυνση της ανώτερης και μεσαίας δημοσιοϋπαλληλίας, των ελευθέρων και επιστημονικών επαγγελμάτων, ενώ ταυτόχρονα αναδιαρθρώνεται ο τομέας των υπηρεσιών σε βάρος του τομέα της μεταποίησης (Σουλιώτης, 2009). Η απασχόληση στις προσωπικές υπηρεσίες υποχωρεί, ενώ ενισχύεται η απασχόληση στον τραπεζικό και ασφαλιστικό τομέα, στις κτηματικές επιχειρήσεις και στην ευρύτερη συμβολική οικονομία, δηλαδή στην αναψυχή, τον πολιτισμό, τα ξενοδοχεία και τον τουρισμό (Σουλιώτης, 2009). Ο μετασχηματισμός της αθηναϊκής κοινωνικής δομής συμβάλλει στην αύξηση της ζήτησης για συμβολικά αγαθά και υπηρεσίες, ενώ ταυτόχρονα μεγεθύνει και διαφοροποιεί την πολιτιστική οικονομία της πόλης (Σουλιώτης, 2009). Στο κέντρο, παλιές βιομηχανικές περιοχές, προσελκύουν σταδιακά χρήσεις συμβολικής οικονομίας. Όπως αναφέρει ο Σουλιώτης (2009, σελ ): «Ο μετασχηματισμός των υποβαθμισμένων περιοχών (Ψυρρή, Γκάζι, Κεραμεικός) του ιστορικού κέντρου μέσα από την χωροθέτηση δραστηριοτήτων αναψυχής, προσφέρει ακόμη ένα περιβάλλον διαχωρισμού στα ανώτερα στρώματα, το οποίο προσδιορίζεται όχι μόνο χωρικά αλλά και χρονικά: πρόκειται για τους «πρωτοποριακούς» χώρους διασκέδασης που συγκεντρώνονται στις περιοχές αυτές στην πρώτη φάση του 136

156 μετασχηματισμού τους, την οποία ακολουθεί η διεύρυνση του κοινού και η επικράτηση ενός μεσοστρωματικού ή και λαϊκού χαρακτήρα». Η Gospondini (2007) εντοπίζει την ανάπτυξη των πολιτισμικών χρήσεων και οικονομιών στις υποβαθμισμένες συνοικίες του κέντρου της πόλης και κάνει ιδιαίτερη μνεία στις χρήσεις που προσελκύει το άξονας της Πειραιώς. Τις βιομηχανικές χρήσεις του άξονα της Πειραιώς τις διαδέχονται ιδρύματα τέχνης και πολιτισμού που συνοδεύονται από κέντρα νυχτερινής διασκέδασης και εναλλακτικούς χώρους αναψυχής. Αυτές οι χρήσεις αναπτύσσονται περισσότερο με laissez faire πρακτικές, χωρίς κάποια ιδιαίτερη κρατική παρέμβαση ή επιχορήγηση. Οι Karachalis and Defner (2012) υποστηρίζουν ότι σε συνοικίες όμορες της Πειραιώς, όπως η συνοικία του Μεταξουργείου, εμφανίζονται συγκεντρώσεις δημιουργικών χρήσεων (creative clusters) χωρίς όμως να συνοδεύονται από κάποια αντίστοιχη τάση gentrification. Ίσως ακόμα και οι πολιτικές που προωθήθηκαν με τους Ολυμπιακούς Αγώνες να έδωσαν μια πρώτη αίσθηση του τρόπου με τον οποίο επιχειρείται η νεοφιλελευθεροποίηση του χώρου στην Αθήνα. Όπως προαναφέρθηκε, στη διαχείριση του χώρου για την προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων το κράτος ενίσχυσε την παρουσία του, ιδιαίτερα σε σχέση με τις κατασταλτικές και οικονομικές πολιτικές (δεξί χέρι), ενώ ταυτόχρονα προωθήθηκαν τα συμφέροντα συγκεκριμένων ιδιωτικών κύκλων που κυρίως αναφέρονται στον τραπεζικό τομέα και την αγορά ακινήτων. Η θεσμοθέτηση μεγαλύτερης ευελιξίας στην αγορά εργασίας και η επιτήρηση του δημοσίου χώρου μέσα από κυκλώματα κλειστής τηλεόρασης ήταν απότοκα της ίδιας πολιτικής κατεύθυνσης. Ταυτόχρονα, διάφορα αρχιτεκτονήματα (στέγαστρο Καλατράβα), τα ολυμπιακά έργα, οι συγκοινωνιακοί άξονες (Αττική Οδός), η διάνοιξη σταθμών μετρό και η επέκταση των γραμμών του μετρό κυρίως για την εξυπηρέτηση των γεωγραφικά ευνοημένων περιοχών (με ανατολική κατεύθυνση δηλαδή), ο προαστιακός σιδηρόδρομος, η μεταφορά του αερολιμένα στην ανατολική Αττική και οι επεκτάσεις των λιμανιών δίνουν μια αίσθηση των εμβληματικών project που επιχειρήθηκαν για την Αθήνα που μεταβάλλουν τις χρήσεις και αξίες γης περιοχών της πόλης (Vaiou, 2002). Ως προς το κέντρο της πόλης αξίζει να σταθούμε ιδιαίτερα στον μεγάλο περίπατο της ΕΑΧΑ με την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων. 137

157 Σύμφωνα με την ιστοσελίδα της ΕΑΧΑ σκοπός της είναι η ανάδειξη των μνημείων και των ιστορικών χώρων του κέντρου και η σύνδεσή τους. Ασχολείται κυρίως με έξι υποπεριοχές του κέντρου της Αθήνας δύο από τις οποίες είναι η περιοχή ΚεραμεικόςΠειραιώς- Ιερά Οδός- Γκάζι- Θησείο και περιοχή Ακαδημία Πλάτωνος Μεταξουργείο - Ψυρρή. Για την προετοιμασία της εικόνας της πόλης για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 και τον τουρισμό, η ΕΑΧΑ πραγματοποιεί τον Μεγάλο Περίπατο (πεζοδρόμηση των οδών Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Αποστόλου Παύλου, Αδριανού και Ερμού), προβαίνει σε αναπλάσεις ή αναμορφώσεις κεντρικών πλατειών (Συντάγματος, Ομονοίας, Μοναστηρακίου, Κουμουνδούρου), αλλά και σε παρεμβάσεις και πεζοδρομήσεις μικρότερης κλίμακας (οδοί Αθηνάς, Μητροπόλεως, Κολοκοτρώνη, Περικλέους, Πραξιτέλους, οδός Αιόλου) και επιδοτεί την ανάπλαση των όψεων κτηρίων. Έτσι, παρέχεται η «δυνατότητα της άνετης πρόσβασης και «βόλτας» στο ιστορικό κέντρο και της ανακάλυψης του μνημειακού πλούτου της πόλης» ( Μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες η ΕΑΧΑ Α.Ε. συνεχίζει με την απαλλοτρίωση και την κατεδάφιση της Κορεάτικης αγοράς (δηλαδή το συγκρότημα των κτηρίων παλιών κατοικιών και αποθηκών) στο τέλος του Μεγάλου Περιπάτου και δημιουργεί στο σημείο αυτό την πλατεία Κεραμμεικού. «Αποδίδει με αυτό τον τρόπο στους Αθηναίους αλλά και στους επισκέπτες της πόλης περισσότερα από 10 στρέμματα πρασίνου, αλλάζοντας την εικόνα της περιοχής». Αποτέλεσμα των παρεμβάσεων αυτών (καθώς και μέσω της διάνοιξης νέων σταθμών μετρό) ήταν η διείσδυση της οικονομίας της διασκέδασης και της νύχτας σε παλιές υποβαθμισμένες περιοχές όπως το Γκάζι και το Μεταξουργείο. Οι αξίες γης σε αυτές τις περιοχές εμφανίζουν ανοδική πορεία, ενώ παλιότερες παραγωγικές χρήσεις (εργαστήρια, βιοτεχνίες) εκτοπίζονται και τη θέση τους λαμβάνουν πολιτιστικές χρήσεις πρωτοπόρων επενδυτών και χρήσεις αναψυχής (Alexandri, 2005; Μουκούλης, 2008; Τζιρτζιλάκη, 2009). Το 2009 εγκαινιάζεται το νέο μουσείο της Ακρόπολης, άλλο ένα εμβληματικό έργο τύπου Guggenheim στο κέντρο της Αθήνας που στοχεύει στην ενίσχυση της εικόνας της πόλης και στην προσέλκυση του τουρισμού (Μουκούλης, 2008). Λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών της Αθήνας, οι διαδικασίες τύπου gentrification είναι μάλλον αδύναμες και ιδιαίτερα δυσδιάκριτες όσον αφορά τον κοινωνικό ανασχηματισμό των συνοικιών του κέντρου της πόλης (Μαλούτας και Αλεξανδρή, 138

158 2009). Πιθανά για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε τις αναδιαρθρώσεις που σημειώνονται τα τελευταία χρόνια σε υποβαθμισμένες κεντρικές συνοικίες της Αθήνας να χρειαστεί να στραφούμε σε μικρότερη κλίμακα μελέτης. Άλλωστε, για να μπορέσουμε να βρούμε τον τρόπο με τον οποίο ορισμένες αστικές διαδικασίες εγγράφονται σε συγκεκριμένο χωροκοινωνικό πλαίσιο (Βαΐου και Χατζημιχάλης, 1997) είναι εύλογο να στραφούμε στη μικρο-κλίμακα. Μέσα από αυτή τη διερεύνηση, γίνεται ευκολότερα κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο «διαμορφώνονται και διαπλέκονται οι διαφορετικές καθημερινότητες και συνδέεται η ανάπτυξη της πόλης με τις κοινωνικές δυναμικές» (Βαΐου κ.ά., 2007, σελ. 31). Για τη διερεύνηση, των όποιων χωροκοινωνικών αναδιαρθρώσεων και μετατάξεων στην Αθήνα ίσως να προσφέρεται περισσότερο η εξέταση των δυναμικών που αναπτύσσονται στη μικροκλίμακα και η αναφορά στις ιδιαίτερες συνθήκες της κάθε περίπτωσης μελέτης. 4.7 Μικρο-γεωγραφίες της Αθήνας Αν στραφούμε τις μικρο- γεωγραφίες του κέντρου της Αθήνας παρατηρούμε ότι ο χαρακτήρας ορισμένων περιοχών του κέντρου της πόλης δεν αλλοιώνεται εξολοκλήρου από το σύστημα της αντιπαροχής. Στις όμορες της Πειραιώς περιοχές, λόγω της μόλυνσης από τα εργοστάσια οι αξίες γης που διαμορφώνονται δεν είναι αρκετά υψηλές και η ζήτηση κατοικίας στις περιοχές αυτές είναι χαμηλή. Ταυτόχρονα, εγκαθίστανται χρήσεις γης που αντιτίθενται στην κατοικία όπως συνεργεία και οίκοι ανοχής. Το κίνητρο για την ανάπτυξη του συστήματος της αντιπαροχής δεν είναι ισχυρό, ενώ επιπρόσθετη τροχοπέδη αποτελεί το καθεστώς συνιδιοκτησίας αρκετών μονοκατοικιών και η ασυμφωνία των κληρονόμων ως προς το μέλλον ή/και την αντιπαροχή των κτηρίων. Η εικόνα αυτών των γειτονιών (Γκάζι, Πετράλωνα, Θησείο, Ψυρρή, Μεταξουργείο) επηρεάζεται μερικώς μόνο από την αντιπαροχή. Κεντρική περιοχή της Αθήνας της οποίας το οικιστικό της απόθεμα διατηρεί τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία ως έχουν, ενώ η αντιπαροχή δεν υφίσταται, βρίσκεται στη σκιά του Ιερού Βράχου και αποτελεί ίσως το αρτιότερο παράδειγμα gentrification στην Αθήνα. 139

159 Χάρτης 7: Το κέντρο της Αθήνας, η Πλάκα το Γκάζι και το Μεταξουργείο πηγή: Η Πλάκα και τα Αναφιώτικα Στις αρχές του 20ου αιώνα με την ανοικοδόμηση της πόλης, οι αξίες γης στην Πλάκα πέφτουν καθώς οι ιδιοκτήτες κατοικιών πωλούν τις ιδιοκτησίες τους σε πολύ χαμηλές τιμές σε χαμηλότερες κοινωνικο-οικονομικές ομάδες (Μπίρης, 1999). Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οι χρήσεις γης που αναπτύσσονται στην περιοχή έχουν να κάνουν με τη βιοτεχνία, το εμπόριο και της διασκέδαση. Από τη δεκαετία του 1950, η Αρχαιολογική Υπηρεσία αρχίζει να διεκδικεί ακίνητα της περιοχής για την ανάδειξη της ιστορικότητάς της (Μπίρης, 1999), ενώ το υπουργείο Πολιτισμού προβαίνει σε απαλλοτριώσεις κτηρίων για ανασκαφές. Από το 1979, η κρατική παρέμβαση για την ανάκτηση και αποκατάσταση της περιοχής γίνεται με πιο οργανωμένους όρους. Το σύνολο των μέτρων που λήφθηκαν περιλαμβάνουν την απαγόρευση κυκλοφορίας οχημάτων κατά τη διάρκεια της ημέρας, την πεζοδρόμηση του μεγαλύτερου μέρους της περιοχής, την προστασία, επισκευή, συντήρηση του κτιριακού πλούτου (με απαλλοτριώσεις σε περίπτωση μη συμμόρφωσης του ιδιοκτήτη), την τροποποίηση του ισχύοντος ρυμοτομικού και των όρων δόμησης ώστε να μείνει ανέπαφος ο παραδοσιακός πολεοδομικός ιστός, και τον 140

160 καθορισμό ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης για τα νέα κτίρια ώστε να εντάσσονται στον παραδοσιακό χαρακτήρα της περιοχής (Σαρηγιάννης, 2000). Με τον χαρακτηρισμό ορισμένων κτηρίων ως παραδοσιακά από το ΥΠΠΟ, οι περισσότεροι ιδιοκτήτες δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να τα αναπαλαιώσουν και υποχρεώνονται να τα πουλήσουν. Οι μόνοι που μπορούν να προβούν σε τόσο δαπανηρές ανακαινίσεις είναι μέλη ανώτερων κοινωνικο-οικονομικών ομάδων που αρχίζουν και εισρέουν στην περιοχή, κάνοντας τις αντίστοιχες επεμβάσεις στα κτίρια τα οποία τα χρησιμοποιούν ως κατοικίες. Όπως περιγράφει ο Σαρηγιάννης (2000, σελ. 256): «από τους παλιούς κατοίκους, οι μεν ενοικιαστές εγκαταλείπουν πρώτοι την περιοχή, οι δε ιδιοκτήτες λίγο αργότερα, μια και η περιοχή δεν τους πάει πλέον, ενώ μετακομίζοντας σε φθηνότερη περιοχή κερδίζουν από τα ενοίκια ή την πώληση του ακινήτου τους (αν δεν το πούλησαν για ένα κομμάτι ψωμί την εποχή της «υποβάθμισης» που πάντοτε προηγείται της εποχή της «αξιοποίησης»)». Στα Αναφιώτικα, που αποτελούν υποπεριοχή της Πλάκας, η διαδικασία υφαρπαγής των γραφικών κατοικιών σημειώνεται με αντίστοιχο τρόπο. Το 1860, στην βορειοανατολική πλευρά του λόφου της Ακρόπολης, σε άμεση γειτνίαση με την Πλάκα, εγκαθίστανται οικοδόμοι από την Ανάφη και χτίζουν τον οικισμό τους αυθαίρετα (Καυταντζόγλου, 2001). Ο αρχικός διάλογος που αναπτύσσεται από τις αρχές και ορισμένους επιστήμονες γύρω από αυτόν τον οικισμό προβάλλει ότι η εικόνα του οικισμού συσκοτίζει και παρενοχλεί τη θέαση των αρχαίων μνημείων, ενώ αρκετά χρόνια αργότερα, η παρουσία του μετατρέπεται σε κάτι αισθητικά επιθυμητό, κυρίως για λόγους τουριστικής προβολής και αξιοποίησης. Από τη δεκαετία του 1960, στο πλαίσιο προβολής του μνημείου της αρχαίας πόλης και αποκατάστασης του αρχαίου περιπάτου, βασικός στόχος της Αρχαιολογικής Εταιρείας γίνεται η απαλλοτρίωση των κατοικιών αυτών. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, κατεδαφίζονται τρία σπίτια που βρίσκονται στο υψηλότερο σημείο του οικισμού, και αρχίζουν να διατυπώνονται απόψεις πέραν της εκκένωσης του οικισμού από τους κατοίκους, περί διατήρησης μέρους του για άλλες χρήσεις όπως γραφεία και υπηρεσίες της Αρχαιολογίας. Στους κατοίκους παρέχεται βοήθημα μεταστέγασης, το οποίο, όπως αναφέρει η Καυταντζόγλου (2001, σελ. 170) πολλοί κάτοικοι δεν 141

161 εισπράττουν. Οι λόγοι που επικαλούνται για την απροθυμία είσπραξης του βοηθήματος είναι οικονομική αδυναμία μεταστέγασης, η μεγάλη ηλικία ενώ ορισμένοι «απλά αρνούνται να παραλάβουν τα σχετικά έγγραφά βρίζοντας και βλασφημώντας». Δέκα κάτοικοι αναγκάζονται να παραχωρήσουν τα κλειδιά των σπιτιών τους για να ξεκινήσουν οι απαλλοτριώσεις, ενώ σε μία περίπτωση: «το συνεργείο της Εφορείας που έχει αναλάβει την κατεδάφιση του σπιτιού βρίσκει μέσα σε αυτό τη μητέρα του ιδιοκτήτη, η οποία εξακολουθεί να αρνείται να εγκαταλείψει το σπίτι» (Καυτατζόγλου, 2001, σελ 171). Στη συνέχεια πραγματοποιούνται δημόσιες συγκεντρώσεις με τη συμμετοχή των κατοίκων, τοπικών, φοιτητικών και επαγγελματικών συλλόγων (αρχιτέκτονες, πολιτικοί μηχανικοί, αρχαιολόγοι), και εκπροσώπων φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης, με βασική διεκδίκηση τη λειτουργία της γειτονιάς ως ζωτικό τμήμα της πόλης και της παύσης των εκτοπισμών. Κάτω από αυτές τις πιέσεις, το Δημοτικό Συμβούλιο της Αθήνας λαμβάνει απόφαση να υποστηρίξει την παραμονή του οικισμού των Αναφιώτικων και να ανακληθούν όλες οι αποφάσεις για την απαλλοτρίωση των κατοικιών. Σε απογραφή που γίνεται το 1990 από το Σύλλογο των Αναφιωτών, παρατηρείται μείωση του πληθυσμού κατά το ήμισυ (από 81 σε 45 άτομα) και ο διαχωρισμός των κατοίκων σε δύο κατηγορίες: σε παλιούς (δηλαδή παλιοί ιδιοκτήτες και απόγονοι πρώτων οικιστών) και νέους. Τα χαρακτηριστικά των νέων κατοίκων, όπως περιγράφονται από την Καυταντζόγλου (2001, σελ ), δεν απέχουν ιδιαίτερα από τα γενικότερα χαρακτηριστικά των gentrifier: «Στους νέους κάτοικους, που χαρακτηρίζονται από τους παλιούς ως εμφυτευμένοι, περιλαμβάνονται τα άτομα και οι οικογένειες που επέλεξαν να ζήσουν στα Αναφιώτικα χωρίς να έχουν προγενέστερες σχέσεις καταγωγής ή συγγένειας με τους «παλιούς» δηλαδή ένα σύνολο 20 ατόμων. Πολλοί έχουν συμβάλλει στη βελτίωση της όψης του οικισμού και πρωτοστατούν στις κινήσεις προστασίας του. Πρόκειται για καλλιτέχνες και υπαλλήλους του δημοσίου και ιδιωτικού τομέα». 142

162 Το Γκάζι Όπως προαναφέρθηκε το Γκάζι αποτελεί ίσως την πρώτη εργατική συνοικία της Αθήνας. «Ένας άθλιος συνοικισμός από παράγκες και καλυβόσπιτα εσχηματίσθη παρά την δυτικήν πλευράν του εργοστασίου του Αεριόφωτος, το περίφημο κατά τις επόμενες δεκαετίες Γκαζοχώριον ή απλών Γκάζι» (Μπίρης, 1999, σελ. 242). «Το Γκαζοχώρι, ένα σύμφυρμα καλυβιών και αθλίων παραπηγμάτων, μεταξύ του εργοστασίου του Αεριόφωτος και της Ιεράς Οδού, ήτο αληθής Κόλασις δυστυχίας και διαφθοράς» (Μπίρης, 1999, σελ. 202). Το 1984 κλείνει το εργοστάσιο του Γκαζιού και ο Δήμος Αθηναίων αποφασίζει τη μετατροπή του κτηρίου- κληροδοτήματος της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής της πόλης- σε πολιτιστικό χώρο. Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1970 και του 1980, εγκαθίστανται στην περιοχή μουσουλμάνοι της Θράκης, στους οποίους το κράτος προσέφερε θέσεις εργασίας στην Αθήνα και κίνητρα μετεγκατάστασης από τη βόρεια Ελλάδα, με σκοπό την αποδυνάμωση του εκλογικού αποτελέσματος των μουσουλμάνων στη Θράκη. Το εργοστάσιο του Γκαζιού μετονομάζεται Τεχνόπολις και αρχίζει να λειτουργεί στις αρχές του 21ου αιώνα. Από τη δεκαετία του 1990, στην περιοχή βόρεια του χώρου του παλιού εργοστασίου επιβάλλεται αναστολή οικοδομικών εργασιών (15 χρόνια). Οι κάτοικοι δεν μπορούν να προβούν σε οποιαδήποτε κατασκευή ή βελτίωση των κτηρίων λόγω της συγκεκριμένης αναστολής (Alexandri, 2005). Το 2004 σε εφημερίδα κάτοικος δηλώνει ότι τα μαχαιροπίρουνά του τα διατηρεί στο ψυγείο, καθώς το σπίτι του έχει γεμίσει με ποντίκια και ο ίδιος δεν μπορεί, λόγω του νόμου, να αναλάβει οποιαδήποτε οικοδομική εργασία. Από το 2011, σε αυτήν την περιοχή λειτουργεί μεγάλος πολυχώρος νυχτερινής διασκέδασης, καθώς και άλλες χρήσεις της οικονομίας της διασκέδασης που αποτελούνται κυρίως από μπαρ σε ανακαινισμένα σπίτια με μεγάλες εσωτερικές αυλές. Ήδη από τη δεκαετία του 90, στην περιοχή έχουν αρχίσει να χωροθετούνται θέατρα και χρήσεις αναψυχής και διασκέδασης. Πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες γίνεται πιο 143

163 έντονη η παρουσία των χρήσεων της διασκέδασης απαρτιζόμενη κυρίως από μπαρ, νέο- ταβέρνες και μεζεδοπωλεία και μεγάλα νυχτερινά κέντρα στα πρώην βιομηχανικά κελύφη της οδού Πειραιώς και της Ιεράς Οδού. Από το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Αθήνας, η περιοχή χαρακτηρίζεται ως γενικής κατοικίας οπότε οι περισσότερες χρήσεις που έχουν αναπτυχθεί πρόσφατα στην περιοχή δεν συνάδουν με την κατοικία, και είναι παράνομες, τουλάχιστον θεωρητικά. Ταυτόχρονα, οι νέες χρήσεις δεν απευθύνονται στους τοπικούς πληθυσμούς, αλλά έχουν υπερτοπική πλέον εμβέλεια: άνθρωποι όχι μόνο από την πόλη της Αθήνας, αλλά και από την υπόλοιπη χώρα εισρέουν τα Σαββατόβραδα στο Γκάζι για να διασκεδάζουν στις μεγάλες πίστες. Παραφράζοντας τη Zukin (1989), οι ίδιοι άνθρωποι αν γνώριζαν τους όρους εργασίας ενός εργοστασίου, δεν θα έβρισκαν τόσο διασκεδαστικούς τους τόπους κατανάλωσής τους (Alexandri, 2005). Το 2006 διανοίγεται ο σταθμός μετρό Κεραμεικός (όνομα που παραπέμπει στο αρχαίο νεκροταφείο της Αθήνας του οποίου η γεωγραφική θέση βρίσκεται βορειότερα στην περιοχή του Μεταξουργείου) στα πρότυπα της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Με τη διάνοιξη του σταθμού η βιομηχανία της διασκέδασης εισβάλει πιο βίαια στην περιοχή. Η αύξηση των ενοικίων προκαλεί τον εκτοπισμό, κυρίως των μουσουλμάνων της Θράκης (καθώς οι ιδιοκτήτες των νέων χρήσεων προσφέρουν πλέον των 3,000 ευρώ ενοίκιο μηνιαίως, ενώ ταυτόχρονα αναλαμβάνουν την ανακαίνιση του κτηρίου). Περιπτώσεις μουσουλμάνων που αρνήθηκαν να φύγουν από τα σπίτια τους, αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν με βίαιο τρόπο, μετά από απειλές της μαφίας της νύχτας. Οι ίδιες μαφίες που σχετίζονται με τη νυχτερινή διασκέδαση έχουν εκτοπίσει και τοπικές χρήσεις19. Μετά το 2006, η περιοχή αρχίζει να διαφημίζεται ως το loft living της Αθήνας. Χαμηλά σπίτια γκρεμίζονται και τη θέση τους καταλαμβάνουν ογκώδη και ψηλά κτίρια διαμορφωμένα στο πρότυπο των loft, δηλαδή μιμούμενα τη βιομηχανική αρχιτεκτονική των loft της Νέας Υόρκης αλλά χρησιμοποιώντας αντί για τούβλο, 19 Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα παραδοσιακού φούρνου στη γειτονιά: ο χώρος του ζητήθηκε να παραχωρηθεί σε ιδιοκτήτη νυχτερινού κέντρου. Ο ιδιοκτήτης αρνήθηκε, αρκετές φορές την όποια συνεργασία. Ωστόσο πυρκαγιά που προκλήθηκε στον προκείμενο φούρνο κατέστησε την κατάσταση της επιχείρησης και του κτηρίου μη βιώσιμη. Ο ιδιοκτήτης μη μπορώντας οικονομικά να προβεί στην αποκατάσταση των ζημιών παραχώρησε τον φούρνο στον ιδιοκτήτη του κέντρου (ημερολόγιο, 6/2/2009). 144

164 μπετόν και ατσάλι. Οι εσωτερικοί χώροι των διαμερισμάτων προς πώληση είναι ενιαίοι πάλι κατά το πρότυπο των loft. Οι τιμές γης στην περιοχή αυξάνονται δραματικά. Στην εφημερίδα Ημερησία (27/2/2010) αναφέρεται: «Γκάζι - Πετράλωνα: ευρώ τα καινούργια στο Γκάζι, ενώ τα loft πωλούνται ευρώ και οι ζητούμενες επιφάνειες είναι τ.μ. Στην περιοχή έγιναν πράξεις το 2009, υπάρχει ενδιαφέρον, αλλά υπάρχουν τουλάχιστον 10 συγκροτήματα πολυτελών διαμερισμάτων τύπου loft που ψάχνουν αγοραστές, παρά την υψηλή προβολή». Ωστόσο, λόγω την ηχορύπανσης που προκαλείται από τη βιομηχανία της διασκέδασης, και τώρα λόγω της κρίσης, το project του loft living in Athens, ως προς την κατοικία δε φαίνεται να έχει αποδώσει όσο περίμεναν οι επενδυτές. Νέα νοικοκυριά ανώτερων κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων δεν φαίνεται να προβαίνουν σε μετεγκατάστασεις στην περιοχή του Γκαζιού. Οι μικρογεωγραφίες της πόλης φέρνουν στην επιφάνεια δυναμικές που συνδέονται μεν με τις γενικότερες μεταβολές της πόλης, αλλά περιέχουν ταυτόχρονα χαρακτηριστικά που διαμορφώνονται από καθημερινούς ρυθμούς διαφορετικούς ανά περίπτωση. Η χωρο-κοινωνικές μεταβολές που παρατηρούνται στην Πλάκα συνδέονται με έντονες κρατικές παρεμβάσεις. Η μετάβαση του Γκαζιού από γειτονιά κατοικίας σε γειτονιά αναψυχής γίνεται με βίαιο τρόπο, διαρρηγνύονται οι προηγούμενοι χωρο-κοινωνικοί δεσμοί και διαμορφώνεται ένα τοπίο εικοσιτετράωρης διασκέδασης. Η υποτυπώδης ή σημειακή κρατική παρέμβαση συνοδεύεται από την απρόσκοπτη διαμόρφωση της περιοχής από τη βιομηχανία της διασκέδασης και τις οικονομίες και παρα-οικονομίες της νύχτας, περιγράφοντας πρακτικές laissez faire στο ευρύτερο πλαίσιο νεοφιλελευθεροποίησης του χώρου που διαμορφώνεται κατά την περίοδο πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες.. Σε διαφορετικό πλαίσιο, στην όμορη περιοχή του Γκαζιού, στο Μεταξουργείο, οι χωρο-κοινωνικές διαλεκτικές που αναπτύσσονται διαμορφώνουν διαφορετικό τοπίο. Η γειτονιά βρίσκεται σε μετάβαση. Οι εικόνες εγκατάλειψης και παρακμής συνοδεύονται από μορφές ανακαινίσεων κτηρίων, νέων πολυτελών κατασκευών, νέων χρήσεων γης και νέων τόπων διασκέδασης. Ταυτόχρονα, το Μεταξουργείο αποτελεί τη νέα hype περιοχή της πόλης. Είναι εκεί όπου ο μετανάστης φαινομενικά 145

165 συγκατοικεί με τον καλλιτέχνη, όπου ο παλιός κάτοικος βρίσκεται ανάμεσα σε νέου τύπου καφενεία, θέατρα και καλλιτεχνικές σκηνές. Η διερεύνηση της κοινωνικής γεωγραφίας της περιοχής μπορεί να αναδείξει αν οι χωρο-κοινωνικές μεταβολές μπορούν να ερμηνευτούν μέσα από το θεωρητικό σχήμα του gentrification ή αν πρόκειται για διαφορετικού είδους αστικής και κοινωνικής μεταβολής. 146

166 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΤΟ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ- μια μικρή ιστορική αναδρομή και περιγραφή των πρόσφατων δημογραφικών συνθηκών 5.1 Το Μεταξουργείο μέσα από την ιστορία της Αθήνας Οι γειτονιές της Αθήνας διαμορφώνουν ένα μωσαϊκό διαφορετικών ιστορικοτήτων. Ιδιαίτερα ο χώρος του κέντρου της πόλης δεν χαρακτηρίζεται μονοσήμαντα από κάποιο στοιχείο, καθώς ο τρόπος με τον οποίο περιπλέκονται οι διάφορες ιστορικές περίοδοι, διαμορφώνει ιδιαίτερες συνθέσεις που αποτυπώνονται ποικιλοτρόπως. Η γειτονιά του Μεταξουργείου, ανάμεσα σε άλλες κεντρικές συνοικίες, αποτελεί με τις δικές τις ιδιαιτερότητες, παλίμψηστο. Στην πόλη της αρχαίας Αθήνας, η συγκεκριμένη περιοχή βρισκόταν εκτός των τειχών και κατά την κλασική αρχαιότητα έφερε την ονομασία Έξω Κεραμεικός (μελέτη Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ), 1995; Μπίρης,1999; ΕΑΧΑ 2001) (χάρτης 8). Όπως αναφέρεται στην μελέτη του ΕΜΠ (1995, σελ. 49): «διαμορφώθηκε από τότε στα νότιά της [περιοχής] ένα πολύ σημαντικό σταυροδρόμι που συναντώντο η Ιερά Οδός (στη θέση της σημερινής) που συνέδεε την Αθήνα με την Ελευσίνα, το Θριάσιο Πεδίο και την υπόλοιπη Ελλάδα, η οδός προς τον Πειραιά και η οδός προς το γυμνάσιο της Αθήνας αναφερόμενη ως Δίπυλον ή Θριάσιαι Πύλαι ή και Κεραμεικού Πύλαι». (μελέτη ΕΜΠ 1995, σελ. 49). Από την Ιερά Οδό διέρχονταν η πομπή των Ελευσίνιων προς την Ακρόπολη. Η ίδια περιοχή φιλοξενούσε και το νεκροταφείο του Κεραμεικού «δια μέσου του οποίου διέρχοταν επίσης η οδός προς την Ακαδημία περιλαμβάνοντας το Δημόσιο Σήμα, το νεκροταφείο δηλαδή των επιφανών πολιτικών και πεσόντων μαχητών της Αρχαίας Αθήνας. Στο Δημόσιο Σήμα αντιστοιχεί η σημερινή οδός Πλαταιών» (μελέτη ΕΜΠ, 1995, σελ. 49). 147

167 Χάρτης 8: Τμήμα του χάρτη της Αθήνας του F. Aldenhoven 1837, υποδεικνύεται ο οδικός κόμβος στο Δίπυλο, πηγή: Αγριαντώνη κ.ά., 1995, σελ, 159 Με τη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους, η περιοχή του Μεταξουργείου βρίσκεται εκτός σχεδίου πόλης. Το 1831, οι Κλεάνθης και Schaubert διαμορφώνουν το πρώτο σχέδιο της Αθήνας (χάρτης 9), στο οποίο αντιπαραβάλλεται ο βράχος της Ακρόπολης, με το επίσημο διοικητικό κέντρο, δηλαδή με τα ανάκτορα του Όθωνα, τα οποία χωροθετούνται στην περιοχή της Ομόνοιας, ενώ την περιοχή του σημερινού Γκαζοχωρίου και Μεταξουργείου προβλέπεται η τρίτη πλατεία της Αθήνας που θα συγκεντρώσει χρήσεις πολιτισμού (Μαντουβάλου, 1988, Πολύζος, 1985, Σαρηγιάννης, 2000). 148

168 Χάρτης 9: Το πρώτο σχέδιο της πόλης της Αθήνας το 1833από τους αρχιτέκτονες Σ. Κλεάνθη και Ε. Σάουμπερτ πηγή: Αγριαντώνη κ.α. (1995), σελ. 45 Πολλοί επιφανείς της εποχής αρχίζουν να αγοράζουν οικόπεδα και γαίες στις γειτνιάζουσες της Ομόνοιας περιοχές: «σύντομα οικοδομήθηκαν μέγαρα φαναριωτών όπως του Πρίγκηπος Γ. Κατακουζηνού στο σημερινό Μεταξουργείο, του Ποστέλνικου Κωνσταντίνου στην αρχή της Πειραιώς, του Ιωάννου Καρατζά στην Πλατεία Κουμουνδούρου, του Σπαθαρίου Γ. Βλαζούτσικου στην Πειραιώς, κά.» (Σαρηγιάννης, 2000, σελ. 61). Κάτω από τις αντιδράσεις των ιδιοκτητών γης το σχέδιο αυτό δεν εφαρμόζεται: «είναι αυτά τα συμφέροντα με τις επιδιώξεις των πολιτικών κομμάτων, τις αντιδικίες Κράτους- Δήμου, την έλλειψη μέσων, με τελικό αποτέλεσμα να αδρανοποιηθεί η εφαρμογή του σχεδίου και να αναιρεθεί σε μεγάλο βαθμό η αρχική δομή του, εκτός από τη θέση και τη διάταξη των βασικών αξόνων του ιστορικού τριγώνου (λεωφόρος Πανεπιστημίου και οδοί Πειραιώς, Ερμού και Αθηνάς)» (Μαντουβάλου, 1988, σελ. 87). 149

169 Το 1835, αποφασίζεται η χωροθέτηση των ανακτόρων στην σημερινή πλατεία Συντάγματος και παγιώνεται η φυσική διαίρεση του Αθηναϊκού χώρου σε «ανατολική» και «δυτική» περιοχή (Σαρηγιάννης, 2000). Ταυτόχρονα, τα ευπορότερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα εγκαθίστανται στο βορειοανατολικό τμήμα του κέντρου της πόλης, στην περιοχή γύρω από τα ανάκτορα, την Πλάκα και το Κολωνάκι. Στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης, αρχίζουν να αναπτύσσονται βιομηχανικές χρήσεις και βιοτεχνίες. Στα τέλη του 19ου αιώνα, διαμορφώνεται μια βιομηχανική ζώνη που διέρχεται από το Σταθμό Λαρίσης, τις περιοχές εργαστηρίων του Μοναστηρακίου και του Ψυρρή, συνεχίζει στο Μεταξουργείο και το Γκαζοχώρι και μέσω της οδού Πειραιώς, φτάνει στον Πειραιά. Σχηματίζονται θύλακες κατοικίας των εργατικών στρωμάτων, στις όμορες της οδού Πειραιώς γειτονιές, ενώ υποστηρίζεται ότι το Γκάζι είναι ίσως η πρώτη εργατική συνοικία της Αθήνας (Λεοντίδου, 1989). Ο Σαρηγιάννης (2000) αναφέρει ότι οι εργατικοί συνοικισμοί που αναπτύσσονται ανάμεσα στις βιομηχανίες είναι το Γκαζοχώρι, τα Σεπόλια, ο Κολωνός, η αρχή της Αχαρνών, το Θησείο, το Μεταξουργείο, του Ψυρρή. Με τις πολεοδομικές εξελίξεις περί μεταφοράς των ανακτόρων στην περιοχή του Συντάγματος, ο Κατακουζηνός, εγκαταλείπει το 1833 το κτήριο που περικλείεται από τις οδούς Κολοκυνθούς, Μεγάλου Αλεξάνδρου, Θερμοπυλών και Λεωνίδου. Το κτήριο αυτό είχε αρχίσει να οικοδομείται ως εμπορικό κέντρο στην περιοχή που κατά την περίοδο της οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποκαλείται Χεσμένο Λιθάρι, και πρόκειται, ουσιαστικά, για την μετέπειτα περιοχή του Μεταξουργείου (Παπανικολάου-Κρίστενσεν, 1995). Όπως αναφέρει η Αγριαντώνη (1995, σελ. 159): «η ζήτηση αστικής γης στράφηκε πράγματι προς τις βόρειες και βορειοανατολικές περιαστικές οικοδομούνται. Ωστόσο, οι ζώνες, που άρχισαν κατοικίες που είχαν ήδη πρώτες χτιστεί να ή αποπερατώθηκαν λίγο αργότερα, έστω και αν εγκαταλείφθηκαν, οι περισσότερες, από τους αρχικούς (εύπορους) ιδιοκτήτες τους, κράτησαν για ένα διάστημα ανοιχτή την προοπτική της μετατροπής της περιοχής σε ζώνη κατοικίας. Η φάση αυτή διήρκεσε περίπου είκοσι χρόνια, και ο τελευταίος επιζών μάρτυρας της είναι η οικία Προβελέγγιου, που διασώζεται στη γωνία Κεραμεικού και Μυλλέρου». 150

170 Το 1852 η κυριότητα του κτηρίου του Κατακουζηνού περιέρχεται στην αγγλική εταιρεία "Α.Wrampe & Co" με σκοπό την ίδρυση εργοστασίου μεταξουργείου στην Αθήνα, η οποία χρεοκοπεί το 1853 (Παπανικολάου-Κρίστενσεν, 1995). Το κτήριο τελικά αναλαμβάνεται από ομογενείς επιχειρηματίες που συστήνουν εταιρεία και το 1854 το κτήριο αρχίζει να λειτουργεί η "Σηρική Εταιρία της Ελλάδος" με την επωνυμία "Αθανάσιος Γ. Δουρούτης και Σία". Από το 1855 αρχίζει να λειτουργεί το πρώτο ατμοκίνητο εργοστάσιο μεταξουργίας -από το οποίο πήρε και το όνομά της η συνοικία- (Παπανικολάου-Κρίστενσεν, 1995) και εμφανίζονται σταδιακά στην περιοχή τα «σπιτάκια εργατών» (Αγγελίδης, 1992, σελ. 21). Με το πέρασμα του χρόνου, στο εργοστάσιο ενσωματώνονται λειτουργίες ελαιοτριβείου και ατμόμυλου. Το 1856, εγκαθίσταται στην περιοχή το Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα (στην οδό Κεραμεικού), το οποίο ιδρύει εργαστήρια ραπτικής, υποδηματοποιίας και σιδηρουργίας για την επαγγελματική εκπαίδευση των τροφίμων του (Αγριαντώνη, 1995). Το εργαστήριο σιδηρουργίας, από το 1884, μετατρέπεται σε εργοστάσιο και λειτουργεί στην περιοχή. Από το 1859, όμως λειτουργεί το εργοστάσιο του αεριόφωτος στην όμορη νοτιοδυτική περιοχή (Γκάζι) γεγονός που συνιστά «τη μεταμόρφωση της οδού Αθηνών-Πειραιώς στον μεγάλο άξονα οχλουσών χρήσεων» (Αγριαντώνη, 1995, σελ. 162). Το σύμπλεγμα αυτών των δραστηριοτήτων (Μεταξουργείο- Εργοστάσιο Αεριόφωτος- Ορφανοτροφείο) αποτελούν τον πρώτο πόλο έλξης στον οποίο απευθύνονται οι παραγωγικές λειτουργίες της πόλης, αποκρυσταλλώνοντας τη διχοτόμηση της πόλης ανάμεσα σε καλές συνοικίες στα ανατολικά και λαϊκές συνοικίες κατοικίας και εργασίας στα δυτικά (Αγριαντώνη, 1995). Από το 1863 στην περιοχή του Μεταξουργείου, εγκαθίστανται αμαξοποιεία και εργαστήρια σιδηρών κατασκευών. Από το 1886, η λειτουργία του εργοστασίου του μεταξουργείου αρχίζει να σημειώνει ζημίες και κάτω από την πίεση της αστικοποίησης των αγροτικών πληθυσμών, τμήμα του μετατρέπεται σε συγκρότημα κατοικίας (Πουλημένος, κ. ά., 1995). Το 1875 το εργοστάσιο κλείνει οριστικά. Όπως αναφέρει η Αγριαντώνη (1995, σελ. 165): «Όμως τώρα η ζήτηση για κατοικία ήταν μαζική και πιεστική: η πρωτεύουσα έμπαινε στην τροχιά της ταχείας επέκτασης και ο πληθυσμός της απογειωνόταν μέσα σε μια δεκαετία, , ολόκληρη η περιοχή εποικίστηκε και ενσωματώθηκε στην πόλη. Η υποβαθμισμένη 151

171 ήδη ταυτότητα της αλλά και ο χαρακτήρας της νέας ζήτησης (μάζες μεταναστών, για πρώτη φορά σε τέτοια έκταση, από την ύπαιθρο και τις επαρχιακές πόλεις) συνέτειναν ώστε να διαμορφωθεί μια λαϊκή συνοικία με μικρά και ταπεινά σπίτια, που στέγασε τεχνίτες, μεροκαματιάρηδες και κάθε λογής μικρο-επαγγελματίες και βιοτέχνες, κυρίως Πελοποννήσιους αλλά και νησιώτες». Η εισβολή της κατοικίας δεν διακόπτει τη διείσδυση των παραγωγικών δραστηριοτήτων στο Μεταξουργείο. Σύμφωνα με την Αγριαντώνη (1995), στην περιοχή προσελκύονται μηχανουργεία και εργαστήρια μετάλλου. Ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα, η συνοικία του Μεταξουργείου είχε διαμορφώσει τα βασικά γνωρίσματα της φυσιογνωμίας της που προσδιόρισαν την μετέπειτα εξέλιξή της: «μια λαϊκή-μικροαστική συνοικία με μικτές χρήσεις (κατοικία, εμπόριο και παραγωγή) διάχυτες στον ιστό της» (Αγριαντώνη, 1995, σελ. 166). Σε χαρτογράφηση των χρήσεων γης της περιοχής το 1930: «υπάρχουν ελάχιστα εμπορικά καταστήματα του τομέα ένδυσηςυπόδησης, αλλά υψηλό ποσοστό ραφείων, υποδηματοποιείων και εργαστηρίων επιδιόρθωσης υπάρχει ένα μόνο εστιατόριο πλήθος οινομαγειρείων και καφενείων το πλήθος των καταστημάτων και η ποικιλία των χρήσεων (ανάμεσα στις οποίες και υπηρεσίες υγείας, εκπαίδευσης και αναψυχής) αναδεικνύει μια συνοικία η οποία, μέσα σε πενήντα περίπου χρόνια από την εποχή που άρχισε να εποικίζεται, έχει αποκτήσει ολοκληρωμένο αστικό χαρακτήρα» (Αγριαντώνη, 1995, σελ. 167). Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της συνοικίας Μεταξουργείου, εξακολουθεί να αποτελεί ο υψηλός βαθμός συγκέντρωσης παραγωγικών μονάδων, ταυτόχρονα βαριών και ελαφριών. Όπως υπογραμμίζει η Αγριαντώνη (1995, σελ. 170): «είναι μάλιστα εμφανής η ιδιαίτερη πυκνότητα των μονάδων αυτών στην οδό Μυλλέρου η οποία, 75 χρόνια μετά την ίδρυση του μεταξουργείου, παραμένει ο κατεξοχήν δρόμος των εργαστηρίων και μικρών εργοστασίων, ενώ αντίθετα η γειτονική οδός Θερμοπυλών συγκεντρώνει περισσότερα «ελαφρά» εργαστήρια (ένδυσης-υπόδησης, κυτιοποιεία κ.λπ.)». 152

172 Η Αγριαντώνη (1995) υποστηρίζει ότι οι γεωγραφίες της περιοχής έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά. Στην κεντρική περιοχή και στους περιφερειακούς άξονες του Μεταξουργείου εντοπίζονται εμπορικές και παραγωγικές χρήσεις, ενώ στο εσωτερικό της, και ιδίως στο δυτικό της τμήμα, διαμορφώνονται αμιγείς νησίδες κατοικίας που συνοδεύονται από καταστήματα τροφίμων, τα οποία όμως εντοπίζονται διάσπαρτα σε όλο τον ιστό της. Στις παρυφές της Ομόνοιας, βορειοανατολικά της περιοχής δηλαδή, παρατηρείται μεγαλύτερη συγκέντρωση υπηρεσιών και ελεύθερων επαγγελματιών. Ο Αγγελίδης (1992, σελ ) αναφέρει ότι πριν το μεσοπόλεμο: «αφ ότου εξελίχθηκε η κοντινή του πλατεία Ομόνοιας σε μεγάλο εμποροοικονομικό και πνευματικό κέντρο της πρωτεύουσας πολλές αστικές οικογένειες ήρθαν να κατοικήσουν εκεί [εν. Μεταξουργείο]. Τα σπίτια των αστών έδωσαν άλλη μορφή στη συνοικία χωρίς να εξαφανίσουν τις αυλές με τα πλήθος δωμάτια που νοικιάζονταν σε πολλές οικογένειες μεροκαματιάρηδων τα σπίτια ήταν ως επί το πλείστον μονώροφα με αυλές, χαμηλοτάβανα, απλά, φτωχικά». Στη μελέτη του Δήμου Αθηναίων (1991) αναφέρεται ότι, κατά την προπολεμική περίοδο, το Μεταξουργείο αποκτά θεατρική κίνηση και γίνεται ειδική μνεία στον Απόλλωνα, ως το πρώτο συνοικιακό θέατρο της Αθήνας, και στον «Κήπο του Βούξινου». Οι σκηνές αυτές παρουσίαζαν παντομίμες, κωμωδίες και λίγο αργότερα λαϊκές επιθεωρήσεις. Την ίδια περίοδο στην περιοχή εμφανίζονται θέατρα, κυρίως λαϊκού χαρακτήρα, η Μαρίκα Κοτοπούλη νοικιάζει και μετατρέπει χώρο του πρώην εργοστασίου του μεταξουργείου σε αποθήκη του θεάτρου της (Πουλημένος, κ.ά., 1995), ενώ οι ηθοποιοί, καλλιτέχνες και κοινό απολαμβάνουν τα οινομαγειρεία και τα καφενεία της περιοχής με το πέρας των παραστάσεων (Αγγελίδης, 1992). Ο Αγγελίδης υποστηρίζει ότι (1992, σελ ): «όταν ανάμεσα στους θεατές επισημάνθηκαν και πρόσωπα του παλατιού έγινε μόδα να κατεβαίνει και η αριστοκρατία στο λαϊκό Μεταξουργείο να παρακολουθεί επιθεώρηση». Κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου το κτήριο του Μεταξουργείου μετατρέπεται σε φρουραρχείο του ΕΛΑΣ (Πουλημένος, κ.α.) και η περιοχή ελέγχεται 153

173 κυρίως από αντάρτες του ΕΑΜ (συνέντευξη με Α. παλιό κάτοικο του Μεταξουργείου, 28/3/2011). Στη μεταπολεμική περίοδο, οι τάσεις υποβάθμισης του Μεταξουργείου γίνονται εμφανείς. Οι πιέσεις που ασκούνται στον αστικό ιστό της πόλης λόγω της αστικοποίησης γίνονται ιδιαίτερα αισθητές στην περιοχή του Μεταξουργείου. Πολλές μονοκατοικίες αντικαθίστανται από κτήρια της αντιπαροχής, ενώ η γειτνίαση με τους σιδηροδρομικούς σταθμούς Λαρίσης και Πελοποννήσου επιβάλλει διανοίξεις περιβαλλουσών οδών, όπως της λεωφόρου Αθηνών, της Λένορμαν Κολοκυνθούς και την κατασκευή του ανισόπεδου κόμβου της Αχιλλέως (μελέτη ΕΜΠ, 1995). Με την εδραίωση του αυτοκινήτου ως μέσου μεταφοράς, τα αμαξοποιεία του Μεταξουργείου, τα διαδέχονται τα συνεργεία αυτοκινήτων και γενικότερα τα εργαστήρια που κατασκευάζουν αμαξώματα, καταστήματα ανταλλακτικών, μηχανουργεία, βαφεία και σταθμούς αυτοκινήτων (Αγριαντώνη, 1995). Παράλληλα, αποθήκες χονδρεμπορίου και συναφείς χρήσεις διεισδύουν στην περιοχή (μελέτη ΕΜΠ, 1995). Στη μελέτη του Δήμου Αθηναίων (1991, σελ. 49) αναφέρεται: «φαίνεται ότι η εγκατάσταση από παλιότερα κάποιων οχλουσών επιχειρήσεων και η αυξανόμενη μόλυνση λόγω της θέσης του Μεταξουργείου ανάμεσα στην Ομόνοια και το Γκάζι κράτησε τις αξίες γης και των οικημάτων σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Κατ αυτόν τον τρόπο (αντίθετα με αυτό που συνέβη σε άλλες περιοχές του κέντρου) δεν έγινε μεγάλης έκτασης ανοικοδόμηση, διότι το οικονομικό ενδιαφέρον ήταν μειωμένο. Σε όλα αυτά πρέπει να προσθέσουμε ότι μερικές φορές το πρόβλημα γίνεται πιο έντονο όταν πρόκειται για ένα σπίτι που έχει κληρονομηθεί από πολλά άτομα, τα οποία ούτε για αντιπαροχή μπορούν να το δώσουν ούτε και να το πουλήσουν». Οι πιέσεις που ασκούν οι νέες χρήσεις στην καθημερινή ζωή των κατοίκων συμβάλλουν ταυτόχρονα και στην υποβάθμιση της ποιότητας διαβίωσης. Από τη δεκαετία του 1960, τα πιο εύπορα νοικοκυριά εγκαταλείπουν την περιοχή και μετακομίζουν σε άλλες συνοικίες που μπορούν να προσφέρουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Παραμένουν ωστόσο τα νοικοκυριά που για οικονομικούς λόγους αδυνατούν να προβούν σε αντίστοιχες στεγαστικές μετακινήσεις. Το 1979 με νόμο, που αναφέρεται στο ιστορικό κέντρο της πόλης (ΦΕΚ /10/1979 Περί 154

174 χαρακτηρισμού ως παραδοσιακού τμήματος της πόλεως των Αθηνών) απαγορεύονται όχλουσες βιομηχανικές και βιοτεχνικές χρήσης και ορισμένα κτήρια κηρύσσονται διατηρητέα. Έτσι, πολλές παραγωγικές μονάδες δεν μπορούν να ανανεώσουν την άδεια λειτουργίας τους και αναγκάζονται να κλείσουν. Παράλληλα, πολλά νοικοκυριά δεν έχουν τους οικονομικούς πόρους να προβούν στις αποκαταστάσεις που ορίζει ο νόμος, αδυνατούν να λάβουν οποιοδήποτε μέτρο προστασίας των κτηρίων, ενώ από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 σημειώνονται πυρκαγιές σε αρκετά κτήρια (ημερολόγιο σημειώσεών μου, 6/4/2012). Όπως υποστηρίζει ο Αγγελίδης (1992, σελ. 118): «μία από τις κυριότερες αιτίες που υποβαθμίστηκε το Μεταξουργείο είναι, ότι οι κάτοικοι στην πλειονότητά τους ήταν εργάτες και δεν είχαν λεφτά ούτε προσβάσεις σε πιστωτικά ιδρύματα για να πάρουν χαμηλότοκα δάνεια και να επισκευάσουν τα σπίτια τους ή να ανοικοδομήσουν νέα, όπως έγινε σε άλλες περιοχές της Αθήνας». Σε αυτό το επιχείρημα μπορούμε να προσθέσουμε ότι αρκετές παλιές μονοκατοικίες ανήκουν πλέον σε πολλούς ιδιοκτήτες (εμπίπτουν στο καθεστώς της συνιδιοκτησίας) οι οποίοι δεν μπορούν να έρθουν σε συμφωνία ως προς το μέλλον του κτηρίου, το οποίο τελικά εγκαταλείπεται ή/ και καταρρέει (ημερολόγιο σημειώσεών μου, 6/4/2012). Οι Smith (1996) και Marcuse (1986) έχουν σημειώσει ότι σε περιοχές που εγκαταλείπονται ή υποβαθμίζονται, οι ιδιοκτήτες των ακινήτων βάζουν φωτιές και προκαλούν καταστροφές στα κτήρια για να εκμεταλλευτούν τις ασφάλειες των κτηρίων. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, οι πυρκαγιές και η εγκατάλειψη των παλιών κτηρίων, αποτελούν αντίστοιχες κερδοσκοπικές συμπεριφορές. Η διαφορά έγκειται ότι στην Αθήνα, ακόμα τα κτήρια δεν έχουν ασφαλιστική κάλυψη. Ωστόσο όταν φτάνουν σε οριακή κατάσταση που δεν μπορούν να ανακαινιστούν, τότε μπορούν να γκρεμιστούν και να χτιστούν εκ νέου. Πολλοί ιδιοκτήτες στο Μεταξουργείο εγκαταλείπουν τις ιδιοκτησίες τους, οι οποίες βρίσκονται σε ετοιμόρροπη κατάσταση, μέχρι τη διαμόρφωση αυτών των κατάλληλων συνθηκών. Μέχρις ότου το κτήριο αποκτήσει οικονομική αξία και μπορεί να τους αποδώσει κέρδος, δηλαδή μέχρι να ζητηθεί από νέους χρήστες, ή όταν οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες μπορέσουν να χτίσουν κάτι καινούριο στο πρότυπο της αντιπαροχής (ημερολόγιο σημειώσεών μου, 6/4/2012). 155

175 Ο Αγγελίδης (1992, σελ. 118) συνεχίζει: «η μεγάλη έξοδος των Μεταξουργιωτών έγινε μέσα στη δεκαετία του Πολλά σπίτια εγκαταλείφθηκαν. Σ αυτά ήρθαν και εγκαταστάθηκαν φτωχοί άνθρωποι», ενώ στην μελέτη του ΕΜΠ (1995, σελ. 52) αναφέρεται ότι: «Οι παράγοντες αυτοί συνέβαλαν στην απομάκρυνση αρκετών από τους παλιούς κατοίκους του Μεταξουργείου, με επακόλουθο την περαιτέρω υποβάθμιση του οικοδομικού αποθέματος, την εγκατάσταση πλέον οχλουσών χρήσεων και κατοίκων χαμηλών εισοδημάτων». Κατά τη δεκαετία του 1970, με το κλείσιμο της Τρούμπας στον Πειραιά, τα κόκκινα φανάρια μεταφέρονται στο Μεταξουργείο. Έτσι, σταδιακά διεισδύουν ορισμένα κέντρα και ξενοδοχεία που «ευνοήθηκαν από την πιάτσα του θεάματος» (μελέτη ΕΜΠ, 1995.). Από τη δεκαετία του 1980, στην περιοχή εγκαθίστανται μουσουλμάνοι της Θράκης και τσιγγάνοι. Η κεντρικότητα της περιοχής, τα χαμηλά ενοίκια, τα σπίτια με τις μεγάλες αυλές και η ύπαρξη φίλων και συντοπιτών αποτελούν λόγο προσέλκυσης των τσιγγάνων στο Μεταξουργείο και το Γκάζι (Τζιρτζιλάκη, 2008). Η αρχική τους μετεγκατάσταση από τη Θράκη στην Αθήνα συνδέεται με πολιτικές που προωθήθηκαν από τις κυβερνήσεις Καραμανλή και Παπανδρέου για την αποδυνάμωση του εκλογικού αποτελέσματος των μουσουλμάνων βουλευτών της Θράκης (ημερολόγιο, 9/2/2010). Από τέλη της δεκαετίας του 1980 στα εγκαταλελειμμένα κτίρια και στις πολυκατοικίες της αντιπαροχής αρχίζουν να εγκαθίστανται μετανάστες από την Αίγυπτο, αλλά κυρίως από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Ο Αγγελίδης (1992, σελ. 118) σημειώνει: «Φτωχοί αλλοδαποί, που ήρθαν στην Ελλάδα ελπίζοντας σε καλύτερη τύχη εγκαταστάθηκαν σε σπίτια εγκαταλελειμμένα από τους ιδιοκτήτες ή σε άλλα που νοίκιασαν με φτηνό ενοίκιο». Στις μελέτες του Δήμου Αθηναίων (1991) και του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (1995) ως κραταιές εθνοτικές ομάδες διακρίνονται οι Αλβανοί, Πολωνοί, Βούλγαροι, 156

176 Ρώσοι, και Αιγύπτιοι. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 παρατηρείται τάση συγκέντρωσης Κινέζων μεταναστών σε σημεία της περιοχής πίσω από την οδό Πειραιώς (Πατατούκα και Πολύζου, 2011). 5.2 Πρόσφατες Δημογραφικές Παρατηρήσεις Σύμφωνα με τη μελέτη του Δήμου Αθηναίων, κατά τη δεκαετία του , παρατηρείται μείωση του πληθυσμού κατά 23% (από κατοίκους σε ), με ταυτόχρονη μείωση του μέσου μεγέθους του νοικοκυριού (Μελέτη Δήμου Αθηναίων, 1991). Όπως αναφέρεται στη μελέτη, αυτή η μείωση αποδίδεται στην εγκατάλειψη της περιοχής από ικανό αριθμό κατοίκων και την αντικατάστασή τους από ολιγομελή νοικοκυριά μειονοτικών ομάδων. Κατά την περίοδο , στη μελέτη του Δήμου Αθηναίων (1991) υπογραμμίζεται ότι παρατηρείται αύξηση των νοικοκυριών, ιδιαίτερα ανάμεσα στις οδούς Θερμοπυλών και Μυκάλης, η οποία οφείλεται στη δημιουργία νέων πολυκατοικιών (κατά μήκος των οδικών αξόνων) και στο «άνοιγμα» πολλών εγκαταλειμμένων κατοικιών από μειονοτικές οικογένειες. Ως μειονοτικές ομάδες χαρακτηρίζονται οι μουσουλμάνοι της Θράκης, οι Πολωνοί και οι μετανάστες από Αιγύπτο και Πέρσία, οι οποίοι συγκεντρώνονται στο νοτιότερο σημείο της περιοχής, δηλαδή προς το Γκάζι. Οι Έλληνες που παραμένουν στο Μεταξουργείο είναι ιδιοκτήτες, ανήκουν σε εργατικές οικογένειες, υπάρχει σημαντικός αριθμός ηλικιωμένων ανθρώπων, και το οικογενειακό εισόδημα είναι σημαντικά χαμηλότερο του μέσου όρου της ευρύτερης περιοχής των Αθηνών (μελέτη Δήμου Αθηναίων, 1991). Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ, τη χρονική περίοδο , παρατηρείται μείωση 20% στην περιοχή του Μεταξουργείου και σημειώνεται ότι η περιοχή κατοικείται από τρείς βασικές πληθυσμιακές ομάδες: τους παλιούς κατοίκους μεγαλύτερης ηλικίας, τους τσιγγάνους και μουσουλμάνους της Θράκης και τους μετανάστες κυρίως Αλβανικής και Πολωνικής καταγωγής (μελέτη ΕΜΠ, 1995). Κύριος λόγος διαμονής τους στην περιοχή είναι το φτηνό ενοίκιο. Στην περιοχή αυτή, το οικογενειακό εισόδημα είναι χαμηλότερο του μέσου όρου που υπολογίζεται ότι ισχύει για την πόλη της Αθήνας. Τα εργαζόμενα μέλη των νοικοκυριών αυτών ασχολούνται στις βιοτεχνίες και άλλες παραγωγικές λειτουργίες του Μεταξουργείου, ενώ ορισμένοι μόνο είναι μισθωτοί υπάλληλοι του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα (μελέτη ΕΜΠ, 1995). Στη μελέτη ΕΜΠ (1995) υπογραμμίζεται ότι τα νοικοκυριά 157

177 αυτά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα σε περίπτωση ανόδου του ενοικίου. Στο σημείο αυτό αξίζει να παρατηρήσουμε ότι οι ομάδες που αναφέρει η μελέτη του ΕΜΠ ως ευαίσθητες σε περίπτωση αύξησης ενοικίου, αποτελούν τις ευαίσθητες ομάδες που πλήττονται καίρια με την αύξηση του ενοικίου λόγω τάσεων gentrification, δηλαδή οι κοινωνικές ομάδες που εκτοπίζονται (βλέπε Marcuse, 1986, Smith, 1996, Atkinson 2000a, 2000b, Slater, 2007, Lees et al, 2008) Μεταξουργείο Ποσοστιαίες Πληθυσμός τιμές Πληθυσμός 1991 Δήμος Αθηναίων Ποσοστιαίες Ποσοστιαία Ποσοστιαία τιμές Μεταβολή Μεταβολή (έτος βάσης 1991) 2001 Άνδρες ,92% ,70% -0,79% -2,93% Γυναίκες ,08% ,30% -7,63% -4,27% Άθροισμα ,21% -3,64% 9477 Πίνακας 2: Πληθυσμός, στοιχεία ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ 2005 Τα στοιχεία των ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ από την απογραφή του 2001 φανερώνουν ότι η τάση μείωσης του πληθυσμού συνεχίζεται, αλλά με βραδύτερο ρυθμό. Σε σχέση με το 1991 ο πληθυσμός μειώνεται κατά 4,21% (πίνακας 2). Η παρουσία των ελλήνων κατοίκων, αν και φθίνουσα, παραμένει σημαντική (πίνακας 3) ενώ αυξάνεται σημαντικά η παρουσία ορισμένων ομάδων μεταναστών. Οι κάτοικοι αιγυπτιακής, αλβανικής, βουλγαρικής, ρουμανικής και συριακής προέλευσης ενισχύουν κατά πολύ την παρουσία τους, ενώ μειώνεται η παρουσία των Πολωνών και των Τούρκων της περιοχής. Αναφορικά με τους Τούρκους- τσιγγάνους της περιοχής, η μείωσή τους ενδέχεται να προέρχεται από εκτοπισμούς που συνδέονται με κερδοσκοπικές συμπεριφορές των ιδιοκτητών που αναπτύχθηκαν στις αρχές του 2000 λόγω της βελτίωσης του κέντρου της πόλης για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Η μείωση του ποσοστού των Πολωνών, ενδέχεται να σχετίζεται με την επαγγελματική αποκατάσταση της ομάδας, και την προτίμηση άλλης συνοικίας του κέντρου της πόλης. Όπως σημειώνεται και στη μελέτη του Δήμου Αθηναίων (1991), από το 1991 οι Πολωνοί ήθελαν να φύγουν από την περιοχή του Μεταξουργείου και να εγκατασταθούν σε καλύτερες συνοικίες της πόλης. Από το 2001 εμφανίζονται νέες μειονοτικές ομάδες όπως από το Μπαγκλαντές, τη Γεωργία και την Ουκρανία, ενώ ακόμα οι Κινέζοι δεν έχουν κάνει αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή (πίνακας 5.2). 158

178 Μεταξουργείο Εθνικότητες Αριθμός ατόμων Ποσοστιαίες Τιμές Αριθμός ατόμων Ποσοστιαίες Τιμές Αίγυπτος 60 0,58% 110 1,16% Αλβανία 75 0,73% ,64% Βουλγαρία 1 0,01% 215 2,27% Γεωργία 0 0,00% 139 1,47% Γιουγκοσλαβία 15 0,15% 33 0,35% Ελλάδα ,68% ,94% Ιράκ 29 0,28% 33 0,35% Ιράν 6 0,06% 21 0,22% Κίνα 0 0,00% 19 0,20% Μαρόκο 0 0,00% 7 0,07% Μπανγκλαντές 0 0,00% 364 3,84% Ουκρανία 0 0,00% 173 1,83% Πακιστάν 13 0,13% 71 0,75% Πολωνία 341 3,32% 154 1,62% Ρουμανία 3 0,03% 107 1,13% Συρία 7 0,07% 38 0,40% Τουρκία 18 0,18% 12 0,13% Σύνολο Πίνακας 3: Εθνικότητες, στοιχεία ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ, 2005 Σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέτουν οι Μαλούτας και Αλεξανδρή (2009) στο σύνολο του δήμου Αθηναίων η παρουσία των μεταναστών από μη αναπτυγμένες χώρες αυξάνεται κατά 26,9%. Το Μεταξουργείο κατά την περίοδο , ακολουθεί τη γενικότερη πορεία του κέντρου της Αθήνας, εμφανίζοντας αύξηση του πληθυσμού των μεταναστευτικών ομάδων, ενώ ταυτόχρονα το σύνολο του πληθυσμού μειώνεται. Η μεγάλη εισροή του μεταναστευτικού πληθυσμού, συνεπάγεται την ακόμα μεγαλύτερη εκροή των ελλήνων κατοίκων. Αναφορικά με την ηλικιακή σύνθεση της περιοχής, σημειώνονται απώλειες στις μικρότερες (0-24) και τις μεγαλύτερες ηλικιακές κατηγορίες (55 και άνω) (πίνακας 4). Η αύξηση που παρατηρείται στις ενδιάμεσες ηλικίες (25-54) μπορεί να αποδοθεί στην παρουσία των μεταναστών. Όπως αναφέρουν οι Μαλούτας και Αλεξανδρή (2009), στο σύνολο του Δήμου Αθηναίων παρατηρείται μείωση του ποσοστού της μικρότερης ηλικιακής κατηγορίας (0-18) 0-18), περίπου κατά 22% σε σχέση με το 1991 (πίνακας 4). Στο σύνολο του Δήμου, η αύξηση που παρατηρείται στις 159

179 ενδιάμεσες ηλικίες οφείλεται στην εισροή των μεταναστευτικών ομάδων (Μαλούτας και Αλεξανδρή, 2009). Ακολουθώντας την κοινωνική σύνθεση της πόλης, η εισροή μεταναστών στο Μεταξουργείο συμβάλλει στην αύξηση των ποσοστών των ενδιάμεσων ηλικιακών κατηγοριών, όπως και στην ανασύνθεση της κοινωνικής φυσιογνωμίας της περιοχής (πίνακας 4) υπέρ των ομάδων που κατέχουν θέσεις ανειδίκευτης απασχόλησης (πίνακας 5). Μεταξουργείο Ηλικιακές Κατηγορίες Αριθμός ατόμων Ποσοστιαίες τιμές Αριθμός ατόμων 1991 Δήμος Αθηναίων Ποσοστιαίες τιμές Ποσοστιαία Μεταβολή Ποσοστιαία Μεταβολή (έτος βάσης 1991) ,25% ,37% -21,69% ,71% ,01% -10,01% -7,37% ,00% ,59% 17,31% 10,80% ,94% ,64% 7,47% 3,03% ,78% ,53% 9,95% 10,88% ,43% 917 9,68% -18,92% -19,35% ,51% 764 8,06% -9,26% 4,79% 75 και άνω 532 5,38% 486 5,13% -8,65% 2,06% Σύνολο ,21% -3,64% ,65% Πίνακας 4:Ηλικιακές Κατηγορίες, στοιχεία ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ, 2005 Παρατηρώντας τις επαγγελματικές κατηγορίες όπως διαμορφώνονται μέσα από τα στοιχεία των ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ κατά τις προηγούμενες δύο απογραφές, διαφαίνεται ότι έχει σημειωθεί μείωση στις περισσότερες επαγγελματικές κατηγορίες. Εκτός από την αύξηση που παρατηρείται στην παροχή υπηρεσιών και στους ανειδίκευτους εργάτες, οι υπόλοιπες κατηγορίες έχουν μειώσει την παρουσία τους σε σχέση με το 1991 (πίνακας 5). Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάζουν οι Αράπογλου και Σαγιάς (2009) και ο Μαλούτας (2009), για το κέντρο της Αθήνας, αυξάνεται η παρουσία των ελευθέριων επαγγελμάτων και διευθυντικών στελεχών, των εργαζομένων σε υπηρεσίες αναψυχής αλλά και των χειρονακτικών επαγγελμάτων. Στο Μεταξουργείο, οι ανώτερες επαγγελματικές κατηγορίες, και ορισμένα ελευθέρια επαγγέλματα που σημειώνουν υψηλά εισοδήματα, όπως διοικητικά στελέχη, γιατροί και μηχανικοί σημειώνουν ισχνή άνοδο (πίνακας 5). Στη βιβλιογραφία του gentrification αυτά τα επαγγέλματα εισρέουν στην περιοχή σε δεύτερη φάση της διαδικασίας, ακολουθώντας τους καλλιτέχνες και τους αρχιτέκτονες (Ley, 1996, Hammnett, 2003). 160

180 Δήμος Αθηναίων Μεταξουργείο Επαγγελματικές Κατηγορίες Αριθμός ατόμων Ποσοστιαίες τιμές Αριθμός ατόμων 1991 Ποσοστιαίες τιμές Ποσοστιαία Μεταβολή Ποσοστιαία Μεταβολή (έτος βάσης 1991) 2001 Ανώτερα Διοικητικά Στελέχη και Επιχειρηματίες 41 0,41% 46 0,49% 12,20% -21,03% Γιατροί και ιατρικά επαγγέλματα 11 0,11% 34 0,36% 209,9% -23,17% Δικηγόροι και Νομικά Επαγγέλματα 27 0,27% 12 0,13% -55,56% -11,42% Μικροεπιχειρηματίες 300 3,03% 157 1,66% -47,67% -48,64% Μηχανικοί 18 0,18% 22 0,23% 22,22% -13,41% Λογιστές και Οικονομολόγοι 38 0,38% 16 0,17% -57,89% 11,43% Καθηγητές ΑΕΙ 6 0,06% 2 0,02% -66,67% -4,32% Αρχιτέκτονες και γραφίστες 12 0,12% 12 0,13% 0,00% -19,94% Εκπαιδευτικοί α' και β' βάθμιας εκπαίδευσης 71 0,72% 65 0,69% -8,45% -16,01% Συγγραφείς και Δημοσιογράφοι 7 0,07% 21 0,22% 200% 37,55% Καλλιτέχνες 50 0,51% 66 0,70% 32,00% 82,08% Πρόσωπα που αναπτύσσουν επαγγελματική δραστηριότητα 41 0,41% 43 0,45% 4,88% 60,00% Υπάλληλοι γραφείου 432 4,37% 344 3,63% -20,37% -5,46% Πωλητές και υπάλληλοι στην παροχή υπηρεσιών 458 4,63% 527 5,56% 15,07% 31,05% Χειρωνακτικά Επαγγέλματα ,64%% ,07% 12,81% 52,68% Πίνακας 5: Επαγγελματικές Κατηγορίες, στοιχεία ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ 2005 Σε σχέση με το 1991, ο αριθμός των αρχιτεκτόνων παραμένει σταθερός (12 άτομα), ενώ αύξηση παρατηρείται στους δημοσιογράφους και καλλιτέχνες προμηνύοντας ίσως κάποια τάση gentrification. Όπως επισημαίνουν οι Μαλούτας και Αλεξανδρή (2009), για το κέντρο της πόλης, από τα στοιχεία του 2001 δε διαφαίνεται κάποια 161

181 ιδιαίτερη τάση μετεγκατάστασης, των καλλιτεχνών καθώς πρόκειται για λιγότερες από 100 περιπτώσεις, των οποίων η χωρική επίπτωση είναι σαφώς περιορισμένη. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, οι καλλιτέχνες αυξάνονται κατά 16 άτομα (δηλαδή 16 από τις 100 περιπτώσεις), ποσό μη αμελητέο με αναφορά στη συγκεκριμένη περιοχή. Σημαντική αύξηση σημειώνουν τα χειρωνακτικά επαγγέλματα (12%) αλλά και των απασχολούμενων στην παροχή υπηρεσιών (15%), αναπαράγοντας ή/ και ενισχύοντας την αναφορά σε λαϊκή συνοικία, για την περιοχή του Μεταξουργείου. Επαγγελματικές Κατηγορίες Μεταστέγασης Αριθμός ατόμων Οικονομικά μη ενεργοί 79 Ανώτερα διοικητικά και επαγγελματικά στελέχη Επιστημονικά, καλλιτεχνικά και συναφή επαγγέλματα 8 9 Τεχνολόγοι, τεχνικοί βοηθοί και συναφή επαγγέλματα 14 Υπάλληλοι γραφείου και συναφή επαγγέλματα 11 Απασχολούμενοι στην παροχή υπηρεσιών και πωλητές σε καταστήματα 27 Ειδικευμένοι τεχνίτες και συναφή επαγγέλματα 32 Χειριστές σταθερών βιομηχανικών εγκαταστάσεων, μηχανημάτων 14 Ανειδίκευτοι εργάτες, χειρώνακτες και μικροεπαγγελματίες 28 Νέοι Άνεργοι 1 Σύνολο επαγγελματικών μετεγκαταστάσεων περιοχής 223 Πίνακας 6: Στεγαστικές Μετακινήσεις ανά επάγγελμα στο Μεταξουργείο, στοιχεία ΕΚΚΕ- ΕΣΥΕ 2005 Στις περιοχές του κέντρου, οι υψηλότερες κοινωνικοοικονομικές ομάδες μετακινήθηκαν στεγαστικά σε περιοχές του κέντρου που χαρακτηρίζονται από το υψηλότερο κοινωνικό και οικονομικό περιεχόμενο. Σε περιοχές όπως το Μεταξουργείο, το Γκάζι και του Ψυρρή, παρατηρείται μεγαλύτερη συγκέντρωση θέσεων χειρονακτικής εργασίας (Μαλούτας και Αλεξανδρή, 2009). Αναφορικά με το Μεταξουργείο, η μεγαλύτερη εισροή στην περιοχή παρατηρείται από οικονομικά μη ενεργό πληθυσμό (πίνακας 6), και όπως αναφέραμε (πίνακας 5) παρουσιάζεται αύξηση των χειρωνακτικών επαγγελμάτων. Οι δυο αυτές ενδείξεις μπορεί να συνδέονται με την αύξηση της παρουσίας των μεταναστών στην περιοχή οι οποίοι 162

182 επιδίδονται κυρίως σε χειρωνακτικά επαγγέλματα και σε παροχή προσωπικών υπηρεσιών. Μεταξουργείο Ιδιοκτησιακό Καθεστώς Αριθμός ατόμων Ποσοστιαίες Τιμές Αριθμός ατόμων 1991 Δήμος Αθηναίων Ποσοστιαίες Τιμές Ποσοστιαία Μεταβολή Ποσοστιαία Μεταβολή (έτος βάσης 1991) 2001 Ιδιοκτήτης ,80% ,53% -12,09% 35,01% Ενοικιαστής ,56% ,83% -9,27% -0,52% Με άλλη ιδιότητα 855 5,03% 532 5,61% 168,69% 22,47% Σύνολο ,21%% -3,64% 9477 Πίνακας 7: Ιδιοκτησιακό Καθεστώς, στοιχεία ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ 2005 Αναφορικά με το ιδιοκτησιακό καθεστώς που επικρατεί στην περιοχή παρατηρείται μείωση του ποσοστού ιδιοκατοίκησης αλλά και του ποσοστού ενοικίασης των ακινήτων σε σχέση με το 2001 (πίνακας 7). Το 2001 το ποσοστό ιδιοκτησίας ανέρχεται στο 36,53%, παρουσιάζοντας πτώση περίπου 12% σε σχέση με το 1991, ενώ το ποσοστό ενοικίασης στο 48,83%, παρουσιάζοντας περίπου 9% πτώση σε σχέση με το Η αναλογικά μικρότερη πτώση που εμφανίζεται στην ενοικίαση των κτηρίων μπορεί να σχετίζεται με την ισχυροποίηση της παρουσίας του μεταναστευτικού πληθυσμού στην περιοχή, ενώ η πτώση στο ποσοστό της ιδιοκατοίκησης μπορεί να συνδέεται με εκροές των γηγενών ιδιοκτητών από το Μεταξουργείο. Η πτώση των δύο αυτών ποσοστών ενδέχεται να σχετίζεται με τις τάσεις εγκατάλειψης της περιοχής, κατά την περίοδο πριν εμφανιστούν οι όποιες τάσεις επανακατοίκησης, οι οποίες συνδέονται και υποβοηθούν τις δυναμεις του gentrification (Marcuse, 1986, Smith, 1996) Τον καιρό που εκπονείται η έρευνα αυτή, πιο πρόσφατα απογραφικά στοιχεία (2011) δεν είναι διαθέσιμα ούτε για το κέντρο της Αθήνας, ούτε για τις επιμέρους συνοικίες. Τα στοιχεία που είναι διαθέσιμα αναφέρονται στην κατάσταση που επικρατούσε στην πόλη το Οι χωροκοινωνικές μεταβολές που ακολούθησαν, δεν δύνανται να αποτυπωθούν σε αυτά τα στοιχεία. Την τελευταία δεκαετία, η πόλη έχει έρθει αντιμέτωπη με μεταβολές και προκλήσεις που συνδέονται με τη γενικότερη προώθηση laissez-faire πρακτικών στο χώρο, αλλά και των πιο πρόσφατων νεοφιλελεύθερων επιταγών. Ιδιαίτερα οι πολιτικές που προωθήθηκαν για την προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων, επηρέασαν το κέντρο της πόλης και 163

183 μετέβαλαν τη φυσιογνωμία κεντρικών περιοχών όπως και του Μεταξουργείου. Η περιοχή, την τελευταία δεκαετία γίνεται σημείο αναφοράς σε διεθνή και εθνικό τύπο, σε εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας και σε περιοδικά που αναφέρονται σε εναλλακτικές περιοχές διασκέδασης. Υποστηρίζεται ότι η περιοχή βρίσκεται σε μετάβαση. Αποτελεί ερώτημα το αν η μετάβαση του Μεταξουργείου ακολουθεί την πορεία υποβάθμισης που διαγράφει το κέντρο της πόλης ή αν η περιοχή είναι αντιμέτωπη με χωρικές και κοινωνικές μεταβολές που προκαλούν τη μετάβασή της σε μια διαφορετική πραγματικότητα. Αυτή η μελέτη αναζητά τις πρόσφατες δυναμικές που αναπτύσσονται στην περιοχή, κυρίως μέσα από τις καθημερινότητες των νέων ομάδων που εγκαθίστανται στο Μεταξουργείο. Οι δυναμικές που αναπτύσσονται σε μία περιοχή συνδέονται με τις κοινωνικές και οικονομικές συνιστώσες που διαμόρφωναν το χώρο σε προηγούμενες περιόδους. Η εικόνα του σημερινού Μεταξουργείου συνδέεται με τις προηγούμενες ιστορικές περιόδους της πόλης. Η ανάδειξη του αρχαίου νεκροταφείου, του Κεραμμεικού, όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο, γίνεται σημείο πολιτιστικής διάκρισης και διεκδίκησης ομάδων παλιών και νέων κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι ζητούν την ανάδειξή του και την ενοποίησή του με τους υπόλοιπους αρχαιολογικούς χώρους της πόλης. Η αύρα της περιοχής, που πλέον αποκαλείται και Κεραμμεικός, και η σύνδεσή της με την αρχαία ιστορία της πόλης, κεντρίζει το ενδιαφέρον νέων επίδοξων κατοίκων. Τα μεγάλα βιομηχανικά κτήρια στον άξονα της Ιεράς Οδού μετατρέπονται σε ξενυχτάδικα. Τα νεοκλασικά σπίτια, που φιλοξένησαν τις οικογένειες των εργατών και τους τσιγγάνους κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, ανακαινίζονται και αναπαλαιώνονται από νέους κατοίκους. Οι ιδιοκτησίες μεταπωλούνται, το ιδιοκτησιακό καθεστώς αναδιαμορφώνεται, ενώ ο κοινωνικός χαρακτήρας της γειτονιάς αλλάζει, μέσα από τους νέους κατοίκους που έρχονται να ζήσουν τις δικές τους καθημερινότητες στο Μεταξουργείο. 164

184 ΜΕΡΟΣ Γ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΟΙ ΝΕΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ Σκιαγράφηση των χαρακτηριστικών του νέου κατοίκου στο Μεταξουργείο Το Μεταξουργείο βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα του κέντρου της Αθήνας. Γειτνιάζει άμεσα με τις δύο κεντρικές πλατείες της πόλης, την πλατεία Ομονοίας, την πλατεία Συντάγματος, όπως και το ιστορικό τρίγωνο. Από σημεία της περιοχής, όπως από τα διαμερίσματα των υψηλών ορόφων ή από ορισμένους δρόμους, η θέα στην Ακρόπολη είναι προνομιακή. Ταυτόχρονα, το νότιο τμήμα της περιοχής συνδέεται με την αρχαία ιστορία της πόλης, ως τόπο ταφής των επιφανών πολιτικών ανδρών και των πεσόντων σε μάχες, δηλαδή με το Δημόσιο Σήμα. Η πρόσφατη ιστορία της περιοχής προσθέτει κτήρια βιομηχανικής όπως και νεοκλασικής αρχιτεκτονικής, τα οποία έμειναν ανέπαφα από τη λαίλαπα της αντιπαροχής, ωστόσο εγκαταλείφθηκαν με το χρόνο. Το οικιστικό απόθεμα, οι χαμηλοί όροι δόμησης, η κεντρικότητα και η ενέργεια που διαμορφώνονται από την ιστορικότητα του Μεταξουργείου προκαλούν το ενδιαφέρον μετεγκατάστασης μελών υψηλών και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων. Χάρτης 10: Το Μεταξουργείο στην Αθήνα, πηγή χάρτη: 165

185 Μέσα στην εγκατάλειψη, ορισμένοι διέγνωσαν ευκαιρίες. Κι έτσι άρχισαν να δημιουργούνται πολυτελείς κατοικίες, χώροι διασκέδασης και τέχνης, πλάι σε εγκαταλελειμμένα και μισογκρεμισμένα κτίρια. Σήμερα ένα μείγμα φτώχειας, μποέμ, εναλλακτικής κουλτούρας και ιδιαίτερης αισθητικής κυριαρχεί. Έθνος, 26/10/2011 Το παραπάνω απόσπασμα είναι ενδεικτικό της τάσης που διαμορφώνεται στην αρθρογραφία που αναφέρεται στην περιοχή, από το 2009 και έπειτα. Ο λόγος είτε αναφέρεται στα θέατρα, στις γκαλερί και στους εναλλακτικούς χώρους, ή στα εστιατόρια, και τη νυχτερινή διασκέδαση στα νέου τύπου καφενεία, ή γίνεται αναφορά και σε κατοίκους, οι οποίοι εγκαθίστανται στην περιοχή τα τελευταία χρόνια. Από επιτόπιες παρατηρήσεις και περιηγήσεις στην περιοχή η συγκατοίκηση νέων εναλλακτικών χρήσεων γης και παλιών, ανακαινισμένων κτηρίων και ετοιμόρροπων κτισμάτων είναι αισθητή στο χώρο. Οι ανακαινίσεις κτηρίων σε ποιούς οφείλονται; Στη βιομηχανία της αναψυχής όπως έγινε στο Γκάζι και στου Ψυρρή ή σε νέους κατοίκους. Σύμφωνα με ορισμένους θεωρητικούς της σχολής της ζήτησης, όπως ο Beauregaurd (1986), ο Ley (1996) και ο Hammnett (2003) χωρίς την ύπαρξη gentrifiers, ως νέοι κάτοικοι όχι μόνο ως καταναλωτές, δύσκολα στοιχειοθετείται το gentrification. Οι νεοεισερχόμενοι κάτοικοι με συγκεκριμένα κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά και συγκεκριμένη αντίληψη ζωής, με καθημερινότητα συνυφασμένη με την επιδεικτική κατανάλωση στο χώρο είτε με την επιλογή της κατοικίας ή με τους τρόπους διασκέδασης (Veblen, 2007, Bourdieu, 1984, Jager, 1986, Ley, 1996,) λειτουργούν διττά: αφενός έλκουν νέες χρήσεις και συμβάλλουν σε μία φαινομενική ανάπτυξη μίας περιοχής, αφετέρου διαμορφώνουν τις συνθήκες πίεσης εκτοπισμού των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων και χρήσεων. Μέσα από αυτές τις αναζητήσεις και προβληματισμούς, η έρευνα ξεκίνησε με την αναζήτηση νέων κατοίκων, δηλαδή κατοίκων που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μετά τα μέσα της δεκαετίας του Από τα μέσα αυτής της δεκαετίας, στην περιοχή αναπτύσσονται χρήσεις της λεγόμενης συμβολικής οικονομίας, όπως θέατρα, γκαλερί και χρήσεις αναψυχής, ταβέρνες και εστιατόρια (Σουλιώτης, 2009). Το 1998 εκδίδεται προεδρικό διάταγμα το οποίο χαμηλώνει το συντελεστή δόμησης στο 166

186 Μεταξουργείο, η έκδοση του οποίου σχετίζεται με πιέσεις που ασκούν νεοεισερχόμενοι καλλιτέχνες στην περιοχή, όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο. Μέσα από συνεντεύξεις και παρατηρήσεις διαμορφώθηκε η αντίληψη ότι οι νέοι κάτοικοι της περιοχής διακρίνονται σε δύο ομάδες: στους οικονομικά πιο εύπορους, και τους εναλλακτικούς, οικονομικά πιο ευάλωτους. Και οι δύο κατηγορίες διακρίνονται από πλούσιο πολιτισμικό κεφάλαιο κατά τις θεωρίες του Bourdieu (1984), δηλαδή υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης και συγκεκριμένη προδιάθεση ως προς τις τέχνες και τον πολιτισμό. Επίσης κοινό σημείο αποτελεί η οικονομική υπεροχή σε σχέση με τον ήδη εγκαταστημένο πληθυσμό (Αθηναίοι- εσωτερικοί μετανάστες, και μετανάστες). Αυτή η ενότητα αναφέρεται στα ευρήματα της έρευνας που συνθέτουν το προφίλ του νέου κατοίκου στην περίπτωση του Μεταξουργείου. Αρχικά περιγράφονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πιο εύπορης κατηγορίας και στη συνέχεια της πιο εναλλακτικής. Στις υποενότητες αυτό του κεφαλαίου εμφανίζονται διαγράμματα όπως προέκυψαν από την επεξεργασία των στοιχείων της έρευνας. Τα σχήματα που παραθέτονται βοηθούν στην οπτικοποίηση των στοιχείων. Επισημαίνεται ότι το δείγμα των ποιοτικών συνεντεύξεων είναι πολύ μικρό και τα σχήματα αφορούν σε αυτό το δείγμα και μόνο. Δεν αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα για το σύνολο ή μεγάλο υποσύνολο του πληθυσμού, ούτε των νεοεισερχόμενων ομάδων στην περιοχή του Μεταξουργείου. 6.1 Κοινωνικές εισροές στο Μεταξουργείο- η πιο εύπορη κατηγορία των νέων κατοίκων Ευρύτερα χαρακτηριστικά Σε γενικές γραμμές, οι νέοι, πιο εύποροι, κάτοικοι του Μεταξουργείου που συμμετείχαν στην έρευνα, είναι ηλικιακά άνω των 45 ετών, ανήκουν στη μεσαία και ανώτερη τάξη και είναι γόνοι εύπορων οικογενειών. 167

187 Γράφημα 2: Ηλικιακές κατηγορίες ερωτηθέντων Οι γονείς τους ασχολούνταν σε διάφορα ανώτερα επαγγέλματα, όπως πολιτικός μηχανικός, στέλεχος του τραπεζικού τομέα και ανώτερα στελέχη του ιδιωτικού τομέα. Συχνά, αναφέρεται ότι η μητέρα δεν εργαζόταν. Πιθανά, στις συγκεκριμένες οικογένειες, η οικονομική επάρκεια από την εργασία του πατέρα, να καθιστούσε την εργασία της μητέρας μη αναγκαία. Η μητέρα μου δεν δούλευε και ο πατέρας μου ήταν βιομήχανος Δ. 12/3/2010 Ο μπαμπάς μου είναι διπλωμάτης και εμείς κάθε τρία χρόνια αλλάζαμε χώρα. Όλη μου η παιδική ηλικία είναι κάθε τρία χρόνια σε διαφορετική χώρα, κυρίως της Ευρώπης αλλά και της Αμερικής, οπότε μέχρι τα είκοσι μου που ήρθα τελικά στην Ελλάδα να εγκατασταθώ άλλαζα κάθε τρία τέσσερα χρόνια χώρα. Οπότε η μετακίνηση είναι κάτι με το οποίο είμαι πολύ οικεία. Ζ. 18/2/2010 Μεγάλωσα στο Ψυχικό, ο μπαμπάς μου ήταν έμπορος, η μαμά μου για πολλά χρόνια δεν δούλευε οι γονείς μου Αθηναίοι, όχι ακριβώς, ο παππούς μου ήρθε στην Αθήνα όταν ήταν 10 χρονών, άρα η οικογένεια του μπαμπά μου ήταν Αθηναίοι, άρα μπορείς να τους πεις Αθηναίους; Κ. 16/3/

188 Ως τόπος καταγωγής των γονιών αναφέρονται διάφορες πόλεις της Ελλάδας (Θεσσαλονίκη, Γιάννενα, Λάρισα), αλλά υπάρχει μία έντονη αναφορά σε παππούδες οι οποίοι ήταν Έλληνες της Μικράς Ασίας, της Κωνσταντινούπολης ή της Αλεξάνδρειας. Στην περίπτωση που η πατρική οικογένεια μένει στην Αθήνα, ως τόπος κατοικίας της πατρικής οικογένειας αναφέρονται περιοχές όπου διαμένουν εύπορες κοινωνικές ομάδες όπως στο κέντρο το Κολωνάκι και στα προάστια, τα Βριλήσσια, η Εκάλη, ή το Ψυχικό. Καμία σχέση με τα προσφυγικά το σπίτι μας ήταν Χαλκηδόνα όχι Νέα Φιλαδέλφεια... Μέναμε εκεί μέχρι το 1974 όπου πια κι άρχισαν να γίνονται πολυκατοικίες γύρω γύρω ήμασταν ένα σπίτι με κήπο και φύγαμε από εκεί και πήγαμε στην Πολιτεία όπου πάλι είχαμε μονοκατοικία πάλι με πολύ κήπο Δ. 20/2/2010 Μέναμε στο Κολωνάκι από όταν ήμουνα τριών μέχρι δεκαοχτώ, μετά ζήσαμε έξι χρόνια στα Βριλήσσια εκείνοι παρέμειναν στα Βριλήσσια και εγώ πια έμενα στο κέντρο πρώτα στο Χαλάνδρι μετά από το Χαλάνδρι πήγα σε δύο τρία σπίτια στο κάτω Χαλάνδρι και τελικά κατέληξα να μείνω στην Πλάκα και μετά εδώ Σ. 16/2/2010 Το εκπαιδευτικό τους επίπεδο είναι ιδιαίτερα υψηλό. Οι περισσότεροι έχουν σπουδάσει, σε προπτυχιακό επίπεδο, σε πανεπιστημιακά ιδρύματα του εξωτερικού. Γράφημα 3: Εκπαιδευτικό επίπεδο ερωτηθέντων (σε απόλυτους αριθμούς) 169

189 Μεταπτυχιακά διπλώματα ειδίκευσης και διδακτορικά, εκτός από μία περίπτωση, έχουν, επίσης, λάβει από ιδρύματα του εξωτερικού. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι σπουδές στο εξωτερικό ξεκίνησαν από το γυμνάσιο ή το λύκειο. Σύμφωνα με τον Bourdieu (1984), η εκπαίδευση που προσλαμβάνεται από τα διάφορα μορφωτικά ιδρύματα, σχετίζεται άμεσα με το πολιτισμικό κεφάλαιο του κάθε υποκειμένου και αποτελεί σημείο διάκρισης ως προς την καθημερινή κουλτούρα. Άλλωστε η κουλτούρα, ενώ αρχικά διαμορφώνεται από το ιδιαίτερο μορφωτικό περιβάλλον και τις ιδιαίτερες εμπειρίες του καθένα, στη συνέχεια επηρεάζει οποιαδήποτε τάση ζωής και διαμορφώνει σε σημαντικό βαθμό την αντίληψη ως προς την πραγματικότητα και την καθημερινότητα. Πήγα στο γυμνάσιο στη Γαλλία κι ύστερα έμεινα τελικά Σπούδασα εκεί, παντρεύτηκα εκεί και έκανα τα παιδιά μου εκεί έζησα 25 χρόνια full time στη Γαλλία τώρα πηγαινοέρχομαι ήταν λίγο μπερδεμένο. Ερχόμουν από δεκαπέντε μέρες επί πέντε έξι χρόνια δεκαπέντε μέρες στην Ελλάδα δεκαπέντε μέρες στη Γαλλία επί πέντε έξι χρόνια δηλαδή από το 1984 μέχρι το '90 και στο 1990 ήρθα πιο πολύ εδώ στην Ελλάδα. Ας το πω ότι γύρισα το 90. Δ. 12/3/2010 Σχολείο πήγα στο Sight έξω από το Λονδίνο μέχρι 16 χρονών ήμουν εδώ και μετά πήγα οπότε πήγα και πανεπιστήμιο εκεί, σπούδασα αρχιτεκτονική ήμουν περίπου 10 χρόνια εκεί και μετά γύρισα εδώ και.έχοντας ζήσει στο Λονδίνο, και νομίζω βασικά λόγω των σπουδών μου, ήθελα πολύ να γυρίσω να ζήσω στην πόλη, και όσα χρόνια γυρνούσα, με ενδιέφερε πολύ η Αθήνα, και έκανα βόλτες στην πόλη και με ενδιέφερε να την ανακαλύψω οπότε όταν γύρισα μετακόμισα στην Πλάκα, νοίκιασα ένα διαμέρισμα εκεί, και άρχισα να ψάχνω τις γύρω περιοχές να αγοράσω κάτι να φτιάξω το 2004 βρήκα ήταν μια εγκαταλειμμένη μονοκατοικία παλιά εδώ πέρα και ξεκίνησα να το φτιάχνω σιγά σιγά και το τελείωσα το 2007 πριν από 3 χρόνια Ν. 6/5/2010 Στη συνέχεια της σταδιοδρομίας τους, είτε ως φοιτητές είτε ως εργαζόμενοι έχουν περάσει μέρος της ζωής τους σε πόλεις του εξωτερικού όπως η Νέα Υόρκη, το Παρίσι και το Λονδίνο. Για τον άντρα μου, που δεν μεγάλωσε σαν εμένα, που μεγάλωσε στα βόρεια προάστια Κηφισιά, αλλά έζησε δεκαπέντε χρόνια στον Καναδά και στην Αμερική, εκεί το κέντρο της πόλης έχει μια ζωντάνια ιδίως στα φοιτητικά σου χρόνια και στα χρόνια τα πιο δημιουργικά, δηλαδή στο Τορόντο και στη Νέα Υόρκη που ήμουνα κι εγώ μετά... το κέντρο της 170

190 πόλης είναι κάτι το πολύ εμπνευστικό, είναι αυτό που σας έλεγα είναι πολυπολιτισμικό είσαι ανώνυμος, αισθάνεσαι ελεύθερος σε όλες αυτές τις πόλεις έτσι είχαμε αισθανθεί οπότε κι αυτός έψαχνε κάτι και τέτοιο -Είχατε γνωρίσει στη νέα Υόρκη; -Ναι - Μένατε στο κέντρο; -Ναι, κέντρο...οπότε και εδώ μετά... οπότε ναι το κέντρο ήτανε το σημείο αναφοράς μας Ζ. 18/2/2010 και έλεγε αυτή η φίλη ότι εδώ (εννοεί Μεταξουργείο-Κεραμικό) θα γίνει κομμάτι του κόσμου θα δεις, που δεν είναι αυτή η γυναίκα σοφή γενικά, και πράγματι κάτι ετοιμάζεται, ήμασταν άνθρωποι που έχουμε ταξιδέψει πάρα πολύ έξω, είχαμε δει τι θα πει Soho είχαμε δει στην Νέα Υόρκη όλες αυτές τις αναπαλαιώσεις αυτών των ιστορικών κέντρων των εμπορικών κέντρων, τα lofts στη Νέα Υόρκη οπωσδήποτε οι άνθρωποι που ήρθαμε και αποφασίσαμε ήμασταν ήδη επηρεασμένοι από αυτή την αισθητική που ήταν υποβαθμισμένες περιοχές οι οποίες κατοικηθήκαν από ανθρώπους που περισσότερο είχαν σχέση με την τέχνη και άρχισαν και δημιουργούσαν έτσι μικρές κοινωνίες. Εγώ δηλαδή πήγαινα το 78 στη Νέα Υόρκη και πήγαινα στα loft, downtown ας πούμε και μου τρέχαν τα σάλια. Το Village ήταν το μεγάλο μπαμ που μας έκανε εντύπωση ολονών. Αυτό ήταν στο Manhattan, downtown, κάτω και ήταν τότε όπα! Και η πιο υποβαθμισμένη περιοχή και όλη η gay community εκεί πέρα, εκείνη την εποχή στη Νέα Υόρκη η gay community ήταν must και γενικά πολύ arty αυτό το πράγμα, gallery γινόντουσαν, μικρά μαγαζάκια, μπαράκια, κλαμπάκια, έξω, το offbroadway αναπτύχθηκε εκεί θεατράκια μικρά, ομάδες θεατρικές που κάναν το off- Broadway, ανεβάζαν καταπληκτικά έργα και γι αυτό τα λέγαν off Broadway γιατί ήταν εκτός της κεντρικής σκηνής και ήταν πιο εναλλακτικές ομάδες. Αυτό δηλαδή που γίνεται τώρα εγώ το έχω δει το Και εκεί γοητεύτηκα από αυτό. Αλλιώς δεν ξέρω αν θα ήμουν εξίσου φιλική με αυτό που συνέβαινε τότε στην περιοχή την τότε ευρύτερη, αν δεν είχα ζήσει αυτό το multi-culti στην ουσία, γιατί αν ρωτήσεις εμένα εκείνο που με γοητεύει περισσότερο είναι αυτό, εδώ πέρα, δηλαδή το ότι είναι διάφορες φυλές. Πάρα πολύ μεγάλο ρόλο το ότι το είχα βιώσει στο εξωτερικό και όχι μόνο και στη Γαλλία, παντού σε πολλά μέρη της Ευρώπης έπαιξε τεράστιο ρόλο και όταν ερχόμασταν τις βόλτες με τους φίλους που καταλάβαιναν επίσης λέγαμε ότι εδώ θα γίνει το θέμα. Έτσι λοιπόν το είχα στοχεύσει... Γ. 8/2/2012 Από τα ευρήματα των συνεντεύξεων υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι οι εύποροι νέοι κάτοικοι του Μεταξουργείου ήταν εξοικειωμένοι ή είχαν την εμπειρία των διαδικασιών gentrification σε πόλεις του εξωτερικού. Έχοντας ενθουσιαστεί ή έχοντας συμμετάσχει στο gentrification άλλων περιοχών, θεώρησαν ότι οι συνθήκες στην περιοχή του Μεταξουργείου προσιδιάζουν στις αντίστοιχες χωρο-κοινωνικές 171

191 μεταβολές. Όπως αναφέρεται και στο παραπάνω απόσπασμα, η συγκεκριμένη νεοκάτοικος δεν θα ήταν φιλική με την κατάσταση στο Μεταξουργείο, αν δεν είχε αντίστοιχα βιώματα στο εξωτερικό. Το ότι είναι φιλική μάλλον αναφέρεται στο ότι γνωρίζει και υποστηρίζει τις διαδικασίες gentrification στα κέντρα των πόλεων. Οι νεοκάτοικοι του Μεταξουργείου, θέλοντας να αναβιώσουν τις ίδιες εμπειρίες, ή να επωφεληθούν από το μετασχηματισμό της γειτονιάς, ίσως να εκμεταλλευτούν και το χάσμα γαιοπροσόδου (Smith, 1996) ή ακόμα και να συμβάλλουν στην εξέλιξή της προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, αποφάσισαν να μετεγκατασταθούν στην περιοχή Προηγούμενη κατοικία και λόγοι εγκατάστασης στο Μεταξουργείο Πριν από την εγκατάσταση στο Μεταξουργείο έχει προηγηθεί εγκατάσταση σε άλλες καλύτερες συνοικίες της πόλης. Ως τόπος προηγούμενης κατοικίας, έχουν αναφερθεί κεντρικές περιοχές στις οποίες διαμένουν ανώτερες κοινωνικές κατηγορίες, όπως η Πλάκα και το Κολωνάκι, και περιοχές των βορείων προαστίων όπως ο Χολαργός, το Χαλάνδρι και η Πολιτεία. Προβάλλονται διάφοροι λόγοι μετεγκατάστασης που ποικίλλουν, ωστόσο, κατά τη διάρκεια της συνέντευξης ως βασικός λόγος μετεγκατάστασης αναδύεται ο οικονομικός παράγοντας. Στην Πλάκα έμενα με ενοίκιο, αυτό είναι το πρώτο δικό μου σπίτι ήθελα να βρω ένα σπίτι που να έχει θέα την Ακρόπολη, αλλά ήταν πάρα πολύ ακριβά αυτά και έτσι η εναλλακτική ήτανε ή σπίτι με θέα την Ακρόπολη ή μονοκατοικία και προτίμησα τη μονοκατοικία [ ] ο λόγος ήταν ότι ήταν φτηνό σε σχέση με άλλες περιοχές για να μπορώ να πάρω μια μονοκατοικία δηλαδή το κίνητρο ήταν ότι ήταν φτηνά Σ. 16/2/2010 Πιο πολύ ήθελα να βρω μια περιοχή η οποία τώρα ξεκινάει δηλαδή τώρα πάει να αναπτυχθεί, ένα μεγάλο μέρος του Κεραμεικού-Μεταξουργείου είναι εγκαταλελειμμένο είναι άδεια κενά οικόπεδα άδεια κτήρια και αισθανόμουν ότι γίνεται μια κίνηση και με τράβηξε εδώ έτυχε να βρω αυτό το σπίτι και μου άρεσε πάρα πολύ ο δρόμος γενικά η περιοχή επειδή είναι χαμηλά τα κτήρια είναι κατοικίες περισσότερο από οτιδήποτε άλλο έχει μια πολύ ωραία κλίμακα έχει τους πεζόδρομους, είναι δηλαδή μια γειτονιά με φοβερή υποδομή και θα μπορούσε πολύ εύκολα να αναπτυχθεί σε μια βιώσιμη περιοχή έχει ας πούμε κάποιο μέλλον σαν κατοικήσιμη περιοχή και αυτό είναι βασικά, πιο πολύ η περιέργεια να κάνω κάτι να έρθω σε μια περιοχή που αλλάζει που γίνεται Ο βασικός λόγος που φύγατε από την Πλάκα ποιος είναι; 172

192 -Η αγορά -Στην Πλάκα θα σας ενδιέφερε να αγοράσετε; -Είναι τελείως άλλες οι τιμές στην Πλάκα δηλαδή δεν έχει καμία σχέση Ν. 6/5/2010 Το Μεταξουργείο εμφανίζεται ως περιοχή που ξεκινάει καθώς τα διάφορα νεοκλασικά και οι μονοκατοικίες παρέχουν οικονομικές ευκαιρίες αγοράς και αποκατάστασης. Ωστόσο, το Μεταξουργείο αποτελεί παλιά περιοχή της Αθήνας με ήδη εγκαταστημένο πληθυσμό- δηλαδή έχει ήδη ξεκινήσει. Το ρήμα ξεκινάει, μάλλον, αναφέρεται στους νέους κατοίκους, που ξεκινάν να γίνονται διακριτοί στο χώρο και πιο πιθανά παραπέμπει στην έναρξη κάποιας νέας διαδικασίας τύπου gentrification, παρά στην πολεοδόμηση και κατοίκηση μιας νέας περιοχής. Τελικά αποφασίσαμε να αγοράσουμε μια μονοκατοικία με την προϋπόθεση ότι θα μείνουμε πάντα στη μονοκατοικία... τώρα θέλαμε κέντρο και εμένα μου αρέσουν πάρα πολύ τα νεοκλασικά σπίτια που ήταν όνειρο αλλά πίστευα ότι δεν θα το πραγματοποιήσω ποτέ Μ. 29/4/2010 Οι επιλογές μας με τα χρήματα που είχαμε ήταν κάτι μικρότερο στο Θησείο, και κάτι μεγαλύτερο εδώ. Περιέργως πως η οδός Κεραμεικού μου άρεσε πολύ σαν όνομα, και αυτό το οίκημα η τιμή του ήταν πολύ χαμηλή είναι σε σχέση με αυτό το φαντάστηκα εγώ να γίνει, γιατί μας το πούλησαν για να γίνει πολυκατοικία, διότι μπορούσαμε να το γκρεμίσουμε εμείς αυτό. Και έτσι ήταν κάτι μεταξύ... εντάξει η περιοχή ήταν κοντά στο Θησείο... τα γύρω από την Ακρόπολη αλλά όχι Πλάκα, η Πλάκα είναι μια περιοχή που δεν θα ήθελα να μείνω -Για ποιους λόγους δεν θα θέλατε να μείνετε στην Πλάκα; -Γιατί ήταν πολύ in η Πλάκα, δηλαδή δεν μου άρεσε η αύρα των ανθρώπων που είχα γνωρίσει που μένουν στην Πλάκα Δ. 20/2/2010 Η μονοκατοικία, το νεοκλασικό ανακαινισμένο σπίτι, η θέα στην Ακρόπολη, η εγγύτητα σε αρχαιολογικούς χώρους αναδύονται ως παράγοντες επιλογής κεντρικών περιοχών που διακρίνονται ως προς τα στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος που ανατρέχουν στο παρελθόν. Η νοσταλγία για τη νεοκλασική αρχιτεκτονική και τη διαβίωση στη μονοκατοικία, σε αντίθεση με το μοντέρνο ρεύμα της πολυκατοικίας, συνδέεται με τις επιλογές της μεσαίας τάξης και τις προτιμήσεις της για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Μεταξουργείου. Επιλογές αντίστοιχες με αυτές της μεσαίας τάξης για σπίτια αρχιτεκτονικής βικτοριανής εποχής στην Αυστραλία, όπως περιγράφει Wendy Shaw (1995), ή στην Νέα Υόρκη όπως περιγράφει ο Jager (1986), 173

193 που συνδέονται με τα αισθήματα νοσταλγίας ενός πιο αγνού και ανθρώπινου παρελθόντος της πόλης (Ley, 1996, Zukin, 2010). Τα χαμηλά κτήρια και η μικρή κλίμακα παρουσιάζονται ως στοιχεία ποιότητας ζωής (κάτι που ισχύει και στα καλά προάστια), ενώ, ταυτόχρονα, τα ίδια χαρακτηριστικά δημιουργούν τη προσδοκία της μελλοντικής βιωσιμότητας. Η περιοχή της Πλάκας, η οποία βρίσκεται στους πρόποδες της Ακρόπολης, διακρίνεται για το χαμηλό ύψος κτηρίων και τη νεοκλασική αρχιτεκτονική που δεσπόζει στην περιοχή. Για πολλούς νεοκατοίκους, η Πλάκα, πλέον, δεν αναδύει κάποια συγκεκριμένη αύρα. Η νοσταλγία του παρελθόντος σπρώχνει τους επιλεκτικούς καταναλωτές σε περιοχές με ιδιαίτερες ενέργειες. Το ιδιαίτερο κλίμα που πλέον δεν υπάρχει στην Πλάκα, αλλά διαφαίνεται στο Μεταξουργείο, ενδέχεται να συνδέεται με οικονομικούς παράγοντες όπως η άνοδος ενοικίων ή/και η διαμόρφωση αύρας gentrification σε γειτονικές περιοχές. Κοίταξε μου άρεσε η Πλάκα βέβαια αυτό είναι και λίγο θέμα τύχης διότι έτυχε να βρω και το κατάλληλο σπίτι το οποίο το κράτησα 10 χρόνια, εντάξει όμως το κλίμα της Πλάκας δε μου άρεσε πλέον παραήταν μικροαστικό, παραήταν υπάρχει μια διαφορά, ο κόσμος που έχει σπίτια είναι μεγαλοαστοί, ο κόσμος που συχνάζει όμως είναι μικροαστοί δηλαδή οι εργοστασιάρχες και οι εφοπλιστές που έχουν τα σπίτια δεν συχνάζουν στην Πλάκα κατά κανόνα δεν θα τους δεις στις ταβέρνες συνήθως μένουν εκεί και παν αλλού για δουλειά. Στην Πλάκα λοιπόν έχεις ανέραστους φοιτητές διότι οι ερωτεύσιμοι φοιτητές δεν παν στην Πλάκα να πιούνε καφέ το απόγευμα (γελάει), παν αλλού, και τουρίστες βαρέθηκα, δεν μου άρεσε, και σηκώθηκα και έφυγα βέβαια συνετέλεσε σε αυτό για να είμαι ειλικρινής και η μεγάλη αύξηση των ενοικίων όταν σε μια στιγμή τέθηκε ένα θέμα να φύγω από το σπίτι που έμενα δεν μπορούσα να βρω, έτσι όπως το ήθελα, στοιχειωδώς έτσι όπως το ήθελα με ενοίκιο κάτω από ευρώ Ο βασικός λόγος (ενν. εγκατάστασης στο Μεταξουργείο) ήταν ότι έχει την αίσθηση της γειτονιάς, είναι ένας χώρος που υπάρχουν πολλά θέατρα, πολλές σχολές χορού, κόσμος που κυκλοφορεί είναι συμπαθητικός, δεν έχει γιάπηδες, δηλαδή δεν έχει πολλούς γιάπηδες, δεν έχει το άχρωμο των βορείων προαστίων έχει το άλλο το στοιχείο της γειτονιάς που υπάρχουν άνθρωποι που μπορείς να έχεις μια σχέση μαζί τους να πεις μια καλημέρα, να πεις μια κουβέντα, να πιεις ένα ποτήρι, τώρα ότι έχει και ξένους Αυτό είναι ένα πρόσθετο στοιχείο που εμένα προσωπικά μου αρέσει δε με απωθούσε ήταν ένα plus, ήταν ένα plus για μένα για να έρθω σε αυτή τη γειτονιά. Έπειτα όταν ήρθα εδώ παίζαν και άλλα -Πότε ήρθατε ακριβώς εδώ; -Πριν από 4 χρόνια. Το σημαντικό είναι ότι επίσης τα ενοίκια είναι φτηνά Ζ 2/3/

194 Στην Πλάκα μένουν κάτοικοι που έχουν περίεργη αύρα, ενώ οι τουρίστες και οι ανέραστοι φοιτητές χαλάν τη γραφική εικόνα του τόπου. Η μεταβολή της κοινωνικής γεωγραφίας της Πλάκας σε συνδυασμό με την αύξηση των τιμών, αναγκάζει πολλούς νεοκάτοικους να αλλάξουν την πορεία τους προς την περιοχή του Μεταξουργείου. Στο Μεταξουργείο διαφαίνεται η τάση συσπείρωσης κάποιων θεατρικών σκηνών, δεν έχει γιάπηδες, αλλά ανθρώπους που μπορείς να πεις καλημέρα, ανεξαρτήτως της κοινωνικής ή εθνοτικής τους προέλευσης, και επίσης δεν είναι άχρωμο προάστιο. Πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι, στο Μεταξουργείο, τα ενοίκια ήταν φτηνά. Tο οικιστικό απόθεμα, η μίξη των χρήσεων γης και οι κοινωνικές γεωγραφίες που διαμορφώνονται στο ευρύτερο ιστορικό κέντρο, συνδέονται όχι μόνο με αισθήματα νοσταλγίας προς την αυθεντικότητα των παλαιών αθηναϊκών γειτονιών, αλλά και με τον ευρύτερο θαυμασμό προς τις ιδιαιτερότητες και τον άλλοτε πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της ανατολής. Ταυτόχρονα, στην περιοχή του Μεταξουργείου, το διαθέσιμο οικιστικό απόθεμα αφήνει περιθώρια διαμόρφωσης χώρων που συνδυάζουν εργασία και κατοικία, όπως και οι βιομηχανικοί χώροι στη Νέα Υόρκη όπου αναπτύχθηκε το loft living (Zukin, 1989). Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, η διαμόρφωσης χώρου εργασίας και κατοικίας, είναι δυνατή σε τιμή ευκαιρίας, σύμφωνα με τις ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές προτιμήσεις και το αισθητικό γούστο του κάθε δρώντα. μου θύμιζε ανατολή, η Αθηνάς από κάτω, η Αθηνάς, Σοφοκλέους όλη η περιοχή και το Μοναστηράκι με τράβηξε το ιστορικό κέντρο, η δυνατότητα να φτιάξω ένα τεράστιο ατελιέ γιατί οικονομικά είχα δυνατότητα να αγοράσω περισσότερα τετραγωνικά, δηλαδή με τα ίδια χρήματα στο Κολωνάκι δεν θα είχα τη δυνατότητα να κάνω αυτό το ατελιέ αν και δεν με ενδιέφερε να μείνω στο Κολωνάκι ούτως ή άλλως ήταν μια περιοχή που αναβαθμιζόταν που μπορούσες να βρεις φθηνότερα οικόπεδα για να χτίσω και στούντιο και σπίτι έτσι όπως το ήθελα δηλαδή να έχω μια για λόγους ήταν μια ευκαιρία... ευκαιρία δηλαδή τη χρονική στιγμή που μου άρεσε, δεν πήγα με το ζόρι την ήθελα αυτή την περιοχή και μου άρεσε να πάω Λ. 20/3/2010 Όπως στην περίπτωση των gentrifier στον Καναδά (Ley, 1996) και στην Νέα Υόρκη (Zukin, 1989) που χαρακτήριζαν τα προάστια ψυχρά και ανιαρά, έτσι και στην περίπτωση του Μεταξουργείου ο λόγος για τη ζωή στα προάστια είναι επικριτικός, ενώ η αντίληψη για το και το κέντρο της πόλης διαφοροποιείται πλήρως. Το κέντρο 175

195 διακρίνεται για τη ζωντάνια του, την όσμωση καλλιτεχνικών χρήσεων, διαφορετικών πολιτισμών και τη δραστηριοποίηση νεαρότερων ηλικιακών ομάδων. Η έντονη επικοινωνία που διαμορφώνεται ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες παρομοιάζεται ως χωριό, ενώ το προάστιο αντιπαραβάλλεται ως μαυσωλείο, τόπος ψυχρός με αποξενωμένους κατοίκους. Πίσω από αυτά τα επιχειρήματα περί κοινωνικής και πολιτισμικής πολυμορφίας του κέντρου, διακρίνεται και η λογική της επένδυσης με τη μορφή της κατοικίας. Θυμάμαι στο Χαλάνδρι που έμενα, πολύ ωραία συνοικία, αλλά δεν είχαμε επαφή, δεν είχαμε επαφή, ούτε στην ίδια πολυκατοικία οι άνθρωποι ήταν έτσι ένα ψυχρό αισθάνεσαι και ότι [ ] έχω κάνει μια πολύ έξυπνη κίνηση γιατί εδώ έφτιαξα ένα σπίτι ακριβώς έτσι όπως το ήθελα, μονοκατοικία, που δεν είχα τη δυνατότητα, χρήματα, να πάρω αλλού, άλλωστε δε θα το έπαιρνα και αλλού, ήθελα μια μονοκατοικία στο κέντρο, αν είχα τα χρήματα θα έπαιρνα στην Πλάκα τότε ή κάπου ψηλά στο Θησείο, δεν είχα τη δυνατότητα αυτή και πήρα εδώ και τελικά έκανα πάρα πολύ καλά και σαν επένδυση διότι δεν έχει κορεστεί η περιοχή δηλαδή αυτά τα χρήματα που έβαλα πιάσανε τόπο, όχι απλά και ψυχρά, αλλά και σαν επιλογή κατοικίας, αυτό ήταν το πιο βασικό άλλωστε γι αυτό ήρθα εδώ όχι για την επένδυση και βέβαια το πολύ ευχάριστο είναι ότι συνεχώς αναπτύσσεται, έρχονται εδώ γνωστοί, φίλοι, αγοράζουν σπίτια τα φτιάχνουν γκαλερί, ωραία μικρά μαγαζάκια, ωραία μπαράκια, νέοι άνθρωποι, πάρα πολλοί νέοι άνθρωποι δηλαδή καθημερινά βλέπω νέους ανθρώπους και αυτό είναι κάτι που εμένα, 58 χρονών, με γεμίζει ζωή, είναι κάτι που αυτό, το να είναι σαν μαυσωλείο δε μου αρέσει καθόλου Γ. 8/2/2012 Το 1997 μετακομίζουμε στην Αθήνα και πάμε και μένουμε σε ένα σπίτι στου Παπάγου που ήταν της οικογένειας του άνδρα μου Η περιοχή του Παπάγου μου ήταν εντελώς άγνωστη προσωπικά γιατί όταν γυρνούσαμε τα καλοκαίρια στην Αθήνα όταν ταξιδεύουμε μέναμε με τη γιαγιά μου ή στην Πλάκα ή στο Κολωνάκι, δεν είχαμε δικό μας σπίτι στην Αθήνα Η γιαγιά μου έμενε στη Πλάκα και κάποια στιγμή και στο Κολωνάκι. Οπότε το σπίτι της Αθήνας ήταν στη γιαγιά μου σε αυτές τις δύο συνοικίες... οπότε οι αναφορές μου στην Αθήνα ήταν στο κέντρο, οπότε είχα μια σχέση συναισθηματική με το κέντρο. Μένουμε όμως του Παπάγου δέκα χρόνια -Και πως επιλέξατε τον Κεραμεικό; -Ήτανε τρία στοιχεία το ένα έχει να κάνει με το οικονομικό δηλαδή είμαστε οικογένεια με τρία παιδιά ψάχναμε ένα αρκετά μεγάλο σπίτι που να μας χωράει και τους πέντε. Στις άλλες συνοικίες τις δικές μου δηλαδή Κολωνάκι, Πλάκα ήταν πάρα πολύ ακριβά οπότε ήδη αυτό και για λόγους οικονομικούς. Το άλλο ίσως και σημαντικότερο στοιχείο ήταν ότι μας γοήτευε αυτή η περιοχή εδώ που ήταν μία άγνωστη περιοχή για τους 176

196 Αθηναίους αλλά είναι πολύ κέντρο είναι κοντά στην Ακρόπολη, περπατάμε κοντά στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου το αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού, δηλαδή μας αρέσει ο πολιτισμός που έχει σε αυτή τη γειτονιά. Και επίσης είχε και ένα στοιχείο ανωνυμίας... δεν σε ξέρει κανείς εδώ δεν ξέρω έτσι μία ελευθερία. Ας πούμε στο Κολωνάκι όλο έβλεπα στο δρόμο τις φίλες της μαμάς μου, ενώ εδώ ξέρω ότι δεν είναι κανείς που να ξέρω. Αυτό μου άρεσε αλλά έχει να κάνει με το πού μεγάλωσα, δηλαδή αυτή η ανωνυμία μου είναι οικείο πράγμα. Όπως επίσης ότι μένουν οι ξένοι οι οποίοι είναι από πολλές διαφορετικές καταγωγές Έλληνες πολίτες τουρκόφωνοι από την Κομοτηνή, καινούριοι μετανάστες οικογενειάρχες Αλβανοί, Ρουμάνοι, Πολωνοί που πάνε τα παιδιά τους στο τοπικό σχολείο όλο αυτό το περιβάλλον επίσης μου είναι οικείο. Δηλαδή πιο σπίτι μου αισθάνομαι εδώ, ανάμεσά τους, παρά στου Παπάγου που ήταν αμιγώς Έλληνες. -Την περιοχή τη γνωρίσατε από φίλους, από μεσίτες; -Ήταν το πιο άγνωστο και μας αρέσει περιπέτεια... μεσίτες όχι, ούτε φίλοι δεν είχαμε κανέναν που να μένει εδώ από φίλους ήταν όμως όταν αρχίσαμε να ψάχνουμε αμυδρά το '97 που ήρθαμε στην Αθήνα, η ανάπτυξη γύρω από την Πειραιώς υπήρχε, άνοιγε το νέο Μουσείο Μπενάκη, η σχολή καλών τεχνών υπήρχε, όχι ότι συσχετιζόμαστε με αυτά ιδιαίτερα άμεσα, αλλά ήταν μια περιοχή που μας είχε προξενήσει την περιέργεια, οπότε είχαμε έρθει να την επισκεφτούμε, μας άρεσε πολύ αισθητικά ότι είναι χαμηλά τα σπίτια, αραιοκατοικημένη, έχεις ουρανό, έχεις πεζόδρομους, δηλαδή πράγματα που στην υπόλοιπη Αθήνα δεν τα βλέπεις έτσι τόσο άνετα έχει εδώ μια γοητεία είναι λίγο σα χωριό το βλέπαμε, καταρχήν όλο αυτό που γινότανε στην περιοχή των ανασκαφών γύρω από το μετρό Κεραμεικού τότε όταν διαλέξαμε το σπίτι βλέπαμε ότι είναι μια περιοχή που θα εξελιχθεί κάπως, θα γίνει πιο αστική, θα έρθουν κι άλλοι σαν και εμάς, θα βρεθούμε επιτέλους σε ένα μέρος που θα αισθανόμαστε at home... δηλαδή αυτή η ανάπτυξη όχι ότι θέλουμε μεγάλη ανάπτυξη, η πολύ μεγάλη ανάπτυξη μας ενοχλεί, αλλά βλέπαμε ότι είναι μια περιοχή που μπορεί να μείνει αστική και κατοικήσιμη όταν πήραμε το σπίτι το 2004 ήταν και οι Ολυμπιακοί αγώνες, είχε φτιαχτεί πάρα πολύ η πόλη, είπαμε ότι πολύ σύντομα όλα αυτά θα φτιάξουν θα είναι καθαροί οι δρόμοι Ζ. 18/2/2010 Οι πολιτιστικές χρήσεις στον άξονα της Πειραιώς, όπως το εμβληματικό κτήριο του μουσείου Μπενάκη, οι ανασκαφές και μέσα από αυτές η σχέση που αναδύεται ανάμεσα σε ορισμένες περιοχές, όπως το Μεταξουργείο, με το αρχαίο παρελθόν της πόλης, οι αναπλάσεις για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, η πρόσκαιρη καθαριότητα κατά το καλοκαίρι του 2004 δημιουργούν στους νέους κατοίκους του κέντρου, που έχουν αντίστοιχες εμπειρίες από πόλεις του εξωτερικού, ότι η περιοχή του Μεταξουργείου θα γίνει πιο αστική. Μάλλον σε αυτήν την περίπτωση η λέξη αστική δεν αναφέρεται στο ότι η περιοχή ανήκει στην πόλη, το άστυ δηλαδή, καθώς το Μεταξουργείο βρίσκεται εντός σχεδίου πόλεως, ενώ ο πληθυσμός του σίγουρα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως αγροτικός. Η συγκεκριμένη λέξη συνδέεται περισσότερο 177

197 με το μέρος που αισθανόμαστε at home, δηλαδή με την προσδοκία και την πεποίθηση ότι στην περιοχή θα εγκατασταθούν άλλες ανώτερες κοινωνικές ομάδες, που θα διαμορφώσουν ένα ιδιαίτερο τοπικό περιβάλλον στο οποίο θα αισθάνονται άνετα, ότι ανήκουν κατά τη λογική του elective belonging στην οποία αναφέρονται οι Savage et al (2005). Σημαντικό παράγοντα αποτελεί και η επικείμενη ήπια, όχι μεγάλης κλίμακας, ανάπτυξη της περιοχής. Η ανάπτυξη που αλλάζει ριζικά τη φυσιογνωμία της περιοχής είναι ευκταία, ενώ η μετάβασή της σε νέα κοινωνική κατάσταση που είναι οικεία, και κατοικείται από ανθρώπους σαν εμάς είναι ευπρόσδεκτη. Αναφορικά με το πώς ήρθαν σε επαφή με την περιοχή, αν τη γνώρισαν μέσα από τα κοινωνικά τους δίκτυα ή μέσα από κάποιο μεσιτικό γραφείο, οι περισσότερες απαντήσεις περιορίζονται στην προσωπική πρωτοβουλία. Η γνωριμία με την περιοχή παρουσιάζεται ότι προέκυψε μέσα από βόλτες, πεζή ή με μηχανάκι, ή γενικότερα λόγω των ιδιαίτερων πολιτιστικών χρήσεων που άρχισαν να αναπτύσσονται στην ευρύτερη περιοχή της Πειραιώς, ή/ και τις παρεμβάσεις για τη βελτίωση του προσώπου του κέντρου της πόλης για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Όχι εγώ η χαρά μου όταν γύρισα από τη Γαλλία, ήταν να γυρνάω όλη την Αθήνα με το μηχανάκι μου. Οπότε μόνη μου δεν γνώριζα κανέναν και ολομόναχη που γυρνούσα με το μηχανάκι μου όλες τις περιοχές τις γυρνούσα με το μηχανάκι μου οπότε το βρήκα γυρνώντας με το μηχανάκι μου ούτε καν από αγγελίες ούτε καν από... Και δεν ήξερα και κανέναν εδώ δεν ήξερα καν πως ήταν η περιοχή δεν ήξερα τίποτα Δ. 12/3/2010 Ωστόσο σε μία περίπτωση που ο συνεντευξιαζόμενος ισχυρίζεται ότι η πρώτη επαφή με την περιοχή προέκυψε απροσδόκητα σε αναζήτηση του αγνώστου, άλλος συνεντευξιαζόμενος ισχυρίζεται είχε ήδη προτείνει την περιοχή στο συγκεκριμένο άτομο. Η Ζ. και η μία κοπέλα γνωριστήκαμε το 2004 και της έλεγα πολύ για τη γειτονιά και ήρθε η και αγόρασε ένα σπίτι και αυτή εδώ έτσι γνωριζόμαστε πριν έρθουμε εδώ Δ. 20/2/2010 Ενδεχομένως κάποια κοινωνικά δίκτυα προϋπήρχαν και συνέβαλαν στην απόφαση εγκατάστασης ορισμένων ανθρώπων στην περιοχή. Όπως αναφέρεται και σε 178

198 προηγούμενο απόσπασμα συνέντευξης, το Μεταξουργείο αναπτύσσεται καθώς έρχονται φίλοι, γνωστοί που αγοράζουν σπίτια και τα φτιάχνουν. Οι περισσότεροι έχουν μετεγκατασταθεί στο Μεταξουργείο την τελευταία δεκαετία, ενώ αρκετοί έχουν εγκατασταθεί στην περιοχή από τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας. Η παλαιότερη χρονολογία εγκατάστασης που έχει αναφερθεί είναι το 1995 από δύο περιπτώσεις, ενώ οι περισσότερες αναφορές ξεκινάν μετά το Όλοι δηλώνουν ευχαριστημένοι με την κίνηση μετεγκατάστασης στην περιοχή και κανένας δεν έχει σχέδιο μετεγκατάστασης, τουλάχιστον για τα προσεχή πέντε χρόνια. Γράφημα 4: Έτη κατοίκησης στο Μεταξουργείο Απασχόληση, τύπος νοικοκυριού, αντίληψη περί εαυτού και είδος κατοίκησης Οι περισσότεροι εργάζονται στον ιδιωτικό τομέα, σε καθεστώς πλήρους απασχόλησης. Η επαγγελματική τους δραστηριότητα ποικίλλει, ωστόσο υπάρχει μεγαλύτερη έμφαση σε επαγγέλματα που σχετίζονται με τον πολιτισμό, όπως καλλιτέχνες, γκαλερίστες, δημοσιογράφοι και αρχιτέκτονες. Ταυτόχρονα, έχουν αναφερθεί επαγγέλματα όπως οικονομολόγοι, διευθυντές τραπεζικών υποκαταστημάτων, καθηγητές ιδρυμάτων ανώτατης εκπαίδευσης και αρχαιολόγοι. 179

199 Γράφημα 5: Τομέας απασχόλησης ερωτηθέντων Ο χώρος εργασίας τους βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας, είτε το ιστορικό κέντρο ή στο ευρύτερο. Σε αρκετές περιπτώσεις λόγω της φύσης της εργασίας, δηλαδή είτε ως ελεύθεροι επαγγελματίες ή καλλιτέχνες, εργάζονται από το σπίτι. Οι περισσότεροι αναφέρουν ότι η επιλογή του Μεταξουργείο ως τόπος κατοικίας δεν επηρεάστηκε από την απόσταση από το χώρο εργασίας, αν και η μικρή απόσταση από το χώρο εργασίας ή η εγγύτητα με σταθμούς μετρό έπαιξε σημαντικό ρόλο. Οι μετακινήσεις τους στην πόλη γίνονται κυρίως με ιδιωτικό μέσο (ΙΧ), το μηχανάκι, και με τα πόδια. Συχνά, γίνεται η χρήση άλλων μεταφορικών μέσων, κυρίως μετρό, καθώς και ταξί. Το αυτοκίνητο ως μέσο μεταφοράς χρησιμοποιείται περισσότερο στις αποδράσεις εκτός πόλης. Οι περισσότεροι δεν έχουν διαμορφώσει χώρο στάθμευσης στο σπίτι τους, διότι μπορεί να μην επιτρεπόταν ή θα έπρεπε να γίνει μεγαλύτερη επέμβαση στο κτήριο. Ως παρκινγκ χρησιμοποιούν ιδιωτικούς χώρους της περιοχή. Συχνότερα, αναφέρεται, ότι χρησιμοποιείται ο δημόσιος χώρος, καθώς παρ όλες τις αντιξοότητες που σχετίζονται με μικροκλοπές και σπασίματα τζαμιών, υπάρχουν αρκετοί ελεύθεροι χώροι στάθμευσης στην περιοχή. Και παρκάρετε; -Έξω, εδώ σας είπα είναι αραιοκατοικημένη και έχεις πάντα πάρκινγκ αν σας πω την εμπειρία μας... το πήγαμε σε ένα από τα πάρκινγκ εδώ, δίπλα, που το αφήναμε τα Σαββατοκύριακα αν ήταν να λείπουμε πολλές μέρες, τέλος πάντων, με το μήνα το πληρώναμε ο ιδιοκτήτης του πάρκινγκ όμως έκανε μια ληστεία, ένοπλη ληστεία, και χρησιμοποίησε και 180

200 το αυτοκίνητό μας οπότε αποδείχτηκε πιο επικίνδυνο του πάρκινγκ από το να το αφήνουμε στο δρόμο... όλα αυτά είναι αυτά που σας λέω τα τελευταία δύο χρόνια έχουν χειροτερέψει πολύ τα πράγματα από άποψη ασφάλειας και εντάξει όλα αυτά μας τρομάζουν και σπασίματα αυτοκινήτων βλέπω συνέχεια εμάς δεν μας έχει τύχει ακόμα νομίζω ότι είμαστε από τους τυχερούς δεν έχουμε κάνει κάτι ούτε πάρκινγκ δεν έχουμε... θα θέλαμε να μην έχουμε και αυτοκίνητο γι αυτό δεν κάναμε κανένα χώρο, έπρεπε να επιλέξουμε μεταξύ του να έχουμε αυλή ή πάρκινγκ και επιλέξαμε αυλή Ζ. 18/2/2010 Ναι το παρκάρω έξω μου το σπάνε κάθε τόσο (γελάει) αλλά εντάξει έχω ασφάλεια (γελάει) και μου το καλύπτει εντάξει δύο φορές μου το έχουν σπάσει, δύο φορές Ν. 6/5/2010 Οι περισσότεροι ερωτηθέντες έχουν μετεγκατασταθεί στο Μεταξουργείο με τις οικογένειές τους, οι οποίες αποτελούνται από παιδιά που πηγαίνουν σχολείο, ή που σπουδάζουν ή εργάζονται στο εξωτερικό. Σε αυτή την κατηγορία νέων κατοίκων ως τύπος νοικοκυριού εμφανίζονται, επίσης, σε μεγάλη συχνότητα τα μονομελή νοικοκυριά και τα ζευγάρια χωρίς παιδιά. Γράφημα 6: Τύπος νοικοκυριού ερωτηθέντων Ως προς τις ακαθάριστες μηνιαίες οικογενειακές απολαβές, οι περισσότεροι είναι ιδιαίτερα ευκατάστατοι, καθώς έχουν δηλώσει ότι κατά μέσο όρο οι απολαβές τους αντιστοιχούν στην κατηγορία των 3,000-5,000 ευρώ το μήνα. 181

201 Γράφημα 7: Μηνιαίες απολαβές Οι ίδιοι χαρακτηρίζουν τους εαυτούς τους ως προοδευτικούς ή/ και ακραία προοδευτικούς, τοποθετώντας τον εαυτό τους σε ένα θεωρητικό άξονα αντίληψης προς το προοδευτικό άκρο και σχολιάζοντας αρκετές φορές ότι με βάση τις επιλογές που έχουν κάνει στη ζωή τους, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν συντηρητικοί. Φαντάζομαι προοδευτικό συντηρητικό δεν είναι για τις συντηρητικές επιλογές μας, δεν είναι όπως ακούτε κιόλας Ζ. 18/2/2010 εμείς θα λέμε ότι δηλώνουμε εντάξει αριστεροί, έτσι μεγαλώσαμε, αυτό γαλουχηθήκαμε Χ. 9/2/2010 είμαι προοδευτικός εγώ αλλά την έννοια του προοδευτικού την αντιλαμβάνομαι με ένα τρόπο όχι πολιτικά, κοινωνικά, όπως διανέμεται άλλα ίσχυαν πριν από 40 χρόνια και άλλα σήμερα προέρχομαι από την αριστερά αλλά, ψηφίζω Πασοκ σου δίνει πιο ευρύ φάσμα είμαι ανοιχτός στα πράγματα δεν είμαι κλειστός, είμαι ανοιχτός, αλλά είμαι ανοιχτός στη σωστή βάση με κάποια γνώση, όχι με να παριστάνω τον... Λ. 20/3/2010 Για την ενημέρωσή τους χρησιμοποιούν διάφορα μέσα, κυρίως διαδίκτυο και εφημερίδες και σε λιγότερο βαθμό ραδιόφωνο και τηλεόραση. Ιδιαίτερη προτίμηση εκφράζουν στην εφημερίδα Καθημερινή, ενώ συχνά αναφέρεται και διεθνής τύπος 182

202 όπως η Le Monde. Μικρότερη αναφορά σημειώνεται για την Ελευθεροτυπία, το Βήμα, τα Νέα και την Αυγή. Η προτίμηση που εκφράζεται προς συγκεκριμένες εφημερίδες, αποτελεί, σύμφωνα με τον Bourdieu (1984), σημείο διάκρισης που σχετίζεται με το μορφωτικό επίπεδο και την ευρύτερη κουλτούρα. Οι θεμελιώδεις κοινωνικές διαφορές, εκφράζονται μέσα από πολύπλοκα και εκλεπτυσμένα εκφραστικά συστήματα όπως είναι η προτίμηση σε συγκεκριμένες εφημερίδες ή πολιτιστικές δραστηριότητες. Η Καθημερινή, αποτελεί εφημερίδα με σοβαρό υπόβαθρο που εκφράζει τη λογική και την πολιτική πεποίθηση της άρχουσας τάξης. Η προτίμηση που εκφράζουν οι νέοι κάτοικοι του Μεταξουργείου στη συγκεκριμένη εφημερίδα, αποτελεί σημείο διάκρισης που συνδέεται με το μορφωτικό τους επίπεδο αλλά και την αντίληψή τους για την πολιτική και την κοινωνική πραγματικότητα. Αναφορικά με τις πολιτιστικές τους προτιμήσεις, οι περισσότεροι δηλώνουν ένθερμοι υποστηρικτές του θεάτρου. Η επιλογή της παράστασης σχετίζεται με το αντικείμενό της και όχι με το πού βρίσκεται η θεατρική σκηνή στην πόλη. Σε αυτό το πλαίσιο, τα θέατρα της περιοχής τα επισκέπτονται μόνο όταν τους ενδιαφέρει η παράσταση και όχι λόγω χωρικής εγγύτητας επιλογή που ισχυροποιεί την τάση διάκρισης των νέων κατοίκων. Άλλωστε η κατανάλωση συμβολικών αγαθών, όπως η θεατρική παράσταση, δεν αποτελεί πλέον μόνο σημείο πολιτιστικής διάκρισης, αλλά και οικονομικής, καθώς η άνεση για την κατανάλωση αγαθών πολυτελείας διαπιστώνεται στα ανώτερα μεσαία στρώματα (Bourdieu, 1984). Οι νέοι κάτοικοι του Μεταξουργείου έχουν έντονη ευαισθητοποίηση για την ανακύκλωση των απορριμμάτων. Πολλοί αναφέρουν ότι πριν την τοποθέτηση κάδων στη γειτονιά, αναγκάζονταν να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις, πολλές φορές χρησιμοποιώντας ιδιωτικό μεταφορικό μέσο, για να καταφέρουν να ανακυκλώσουν τα απορρίμματά τους. Με την τοποθέτηση των μπλε κάδων, δηλώνουν ευχαριστημένοι, καθώς η απόσταση έχει μειωθεί στο ελάχιστο. Ωστόσο αμφισβητείται έντονα η αποτελεσματικότητα των πρακτικών του Δήμου ως προς την ανακύκλωση. Για την καθαριότητα του σπιτιού τους χρησιμοποιούν οικιακή βοηθό η οποία έρχεται από άλλες περιοχές της πόλης και δεν έχει ελληνική υπηκοότητα. Κυρίως ως οικιακοί βοηθοί στις νέες κατοικίες του Μεταξουργείου εργάζονται γυναίκες αλβανικής ή γεωργιανής προέλευσης ή γυναίκες από τις Φιλιππίνες. Οι οικιακοί βοηθοί κατά 183

203 κύριο λόγο διαμένουν σε άλλες περιοχές του κέντρου της Αθήνας, όπως η πλατεία Βικτορίας, τα Πατήσια και η Κυψέλη. Τα μέσα που χρησιμοποιούν για την ενημέρωσή τους, οι πολιτιστικές προτιμήσεις και οι περιβαλλοντικές ανησυχίες αποτελούν ένδειξη του πολιτισμικού κεφαλαίου των νέων κατοίκων. Οι ιδιαίτερες προτιμήσεις, ως προς την έντυπη ενημέρωση και τις πολιτιστικές εκδηλώσεις, αποτελούν ένδειξη του ανώτερου εκπαιδευτικού επιπέδου των κατοίκων, αλλά και της επιλεκτικής κατανάλωσης αγαθών. Ταυτόχρονα, η περιβαλλοντική συνείδηση και η καθημερινή πρακτική της ανακύκλωσης, ακόμα και όταν δεν υπήρχαν οι κατάλληλες υποδομές στην περιοχή, αποτυπώνουν τις ανησυχίες της μεσαίας τάξης που συνδέονται με την ύπαρξη αντίστοιχης εκπαίδευσης ή/ και μόρφωσης. Η χρήση οικιακής βοηθού αποτελεί ένδειξη της οικονομικής άνεσης σε σχέση με τις υπόλοιπες μεσαίες, αλλά και τις χαμηλότερες κοινωνικο-οικονομικές κατηγορίες. Οι συγκεκριμένες καθημερινές πρακτικές αποτελούν σημεία διάκρισης των νέων κατοίκων από τις υπόλοιπες ομάδες στην περιοχή, ωστόσο ισχυρότερο σημείο διάκρισης αποτελεί η επιλογή της κατοικίας Η επιλογή της μονοκατοικίας ως σημείο gentrification της περιοχής Οι νεοκάτοικοι του Μεταξουργείου που συμμετείχαν στην έρευνα, στην πλειονότητά τους, είναι ιδιοκτήτες των κατοικιών τους τις οποίες απέκτησαν με αγορά (δηλαδή δεν προέκυψαν από κληρονομιά ή από πρακτικές αυτοστέγασης). Οι κατοικίες τους έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που αποτελούν σημεία διάκρισης από τις άλλες ομάδες τις μεσαίας τάξης. Οι κατοικίες είναι είτε αναπαλαιωμένες, είτε ανακαινισμένες κατοικίες, είτε κατοικίες κτισμένες στο πρότυπο των loft, δηλαδή καινούρια κτήρια χτισμένα σε στιλ βιομηχανικής αρχιτεκτονικής με ενιαίους εσωτερικούς χώρους. Διώροφα οικήματα, ψηλοτάβανα, με ευρύχωρα δωμάτια, διατήρηση στοιχείων της προηγούμενης κατάστασης του κτηρίου (ή του κελύφους ή των δομικών υλικών), ή ακόμα και ολόκληρης της αρχιτεκτονικής σύνθεσης του κτηρίου, ιδιαίτερα στην περίπτωση των νεοκλασικών, δείχνουν έντονα σημεία της αισθητικής προδιάθεσης και οικονομικής ευμάρειας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η ύπαρξη εσωτερικής πισίνας, αποτελεί σημείο διάκρισης όχι μόνο από τις ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες που μένουν στην περιοχή, αλλά και από την υποκατηγορία της μεσαίας τάξης που διαμένει στα ρετιρέ των πολυκατοικιών με θέα στην πόλη ή την Ακρόπολη. 184

204 -Αγοράσατε και το οικόπεδο και το κτήριο; -Δεν το αλλάξαμε, αυτό ήταν -Ήταν πλήρως ανακαινισμένο -Όχι όχι -Κάνατε εσείς την ανακαίνιση -Ναι Ζ. 18/2/2010 -Μετά το άλλαξα, χρειάστηκε να δώσω γύρω στα 7 εκατομμύρια για να το αλλάξω δηλαδή δεν είχε μπάνιο, έφτιαξα, έφτιαξα εκείνο το χώρο πίσω για να κοιμάμαι που είναι υπερυψωμένος κλπ γκρέμισα όλους τους τοίχους αυτό ξεκίνησε ως γραφείο, ήταν χωρισμένο στα τρία σε σχήμα ταυ δηλαδή, οι τρεις χώροι Τ. 14/3/2011 -Το σπίτι που έκλεισα εγώ ήταν μια παλιά ξυλαποθήκη η οποία δεν ήταν διατηρητέα, ήταν μια αποθήκη της δεκαετίας του 50, δεν ήταν διατηρητέα, είχα δηλαδή τη δυνατότητα να τη μεταλλάξω και μεταλλάχτηκε σε κατοικία κτίστηκε ξανά από την αρχή δηλαδή Λ. 20/3/2010 Πριν ήταν ένα ρημάδι δεν είχε καμία αξία και δεν ήταν και διατηρητέο... απλά εγώ κράτησα τα τούβλα του ορισμένες πέτρες και έφτιαξα την αυλή μου. Η αυλή μου είναι από του σπιτιού την πέτρα. Τη δουλειά μου την έκανε ο Α. ένας εξαιρετικός αρχιτέκτονας ο οποίος έχει κάνει πολλά σπίτια εδώ στην περιοχή και έτσι έγινε με πολύ προσοχή με αγάπη και σκέψη Γ. 8/2/2012 -Δεν το γκρέμισα στο ισόγειο ήταν συνεργείο μάλλον βάφαν μηχανές μοτοσυκλέτες και είχαν φτιάξει ένα διαμέρισμα πάνω ήταν παλιό σπίτι οπότε κράτησα το σχήμα, ας πούμε, και έκανα ανακαίνιση ριζική αλλά κράτησα το καλούπι του... Ν. 6/5/2010 Το οικόπεδο αγοράσαμε και το χτίσανε μόνοι μας δηλαδή μας κήρυξαν διατηρητέο αυτό που μπήκατε μπροστά το γραφειάκι μόνο, και όλο το άλλο το κάναμε καινούργιο [ ] το έχτισε ο Α. έτσι όμορφα που το είδατε... το όνειρό μας ήταν μια μονοκατοικία στο κέντρο και μια περιοχή που μπορέσαμε να το πραγματοποιήσουμε αυτό ήταν αυτή Χ. 9/2/

205 Η επένδυση σε μία μονοκατοικία ή η μετατροπή ενός συνεργείου σε κατοικία ή η ανακατασκευή μιας αποθήκης στο πρότυπο των loft, όπως μας υπενθυμίζεται από τους θεωρητικούς του gentrification (Ley, 1996, Beauregaurd, 1986, Jager, 1986, Zukin, 1989,) αποτελεί δημόσια εκδήλωση της καταναλωτικής πρακτικής των gentrifier. Η αισθητική, που σχετίζεται με τη διατήρηση ή την ανακατασκευή του παρελθόντος, όπως και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που διατηρούνται επιλεκτικά, αποτελούν τα πρώτα σημεία του gentrification στο χώρο (Jager, 1986). Ταυτόχρονα, η διατήρηση στοιχείων του αστικού τοπίου αποτελεί μηχανισμό μέσω του οποίου οι κοινωνικές διαφορές μετατρέπονται σε κοινωνική διάκριση (Bourdieu, 1984). Η αρχιτεκτονική μορφή δεν αντανακλά μόνο την κοινωνική θέση, αλλά και την κοινωνική άνοδο η οποία συμβολίζεται μέσα από την κατοικία. Φωτογραφία 1: Αναπαλαιωμένη μονοκατοικία στο Μεταξουργείο- διακριτή διατήρηση των νεοκλασικών στοιχείων της όψης του κτηρίου (κίονες, παράθυρα, σκοτίες, τοίχος), προσωπικό αρχείο Η κατοικία, ως προνόμιο και γόητρο, αναφέρεται σε συγκεκριμένο κοινωνικό status και αποτελεί σημείο διάκρισης, όχι μόνο από τις κατώτερες ή τις ανώτερες τάξεις, αλλά, και από τις υπόλοιπες κατηγορίες της μεσαίας τάξης Όπως υποστηρίζει ο Jager (1986), αυτό που διαφοροποιεί τη μεσαία τάξη από τις υπόλοιπες είναι η ενδιάμεση κατάσταση. Από τη μία πλευρά, πρέπει να διαμορφώσει αμυντική συμπεριφορά απέναντι στις πιέσεις που δέχεται από τις κυρίαρχες τάξεις, και από την άλλη, πρέπει να διαφοροποιήσει την υπόστασή της από τις ασθενέστερες. Αυτή η διαπάλη εκφράζεται και μέσω της αρχιτεκτονικής του gentrification. Μέσα από ανακαινίσεις των προσόψεων των κτηρίων, η μεσαία τάξη εκφράζει, την εγγύτητά της στις 186

206 κυρίαρχες τάξεις, ενώ με τις ανακαινίσεις στο εσωτερικό των κατοικιών υπογραμμίζει τη διαφοροποίησή της από τις χαμηλότερες κατηγορίες (Jager, 1984). Φωτογραφία 2: Εσωτερικός χώρος μονοκατοικίας στο Μεταξουργείο, προσωπικό αρχείο Μέσω των ανακαινίσεων και των αναπαλαιώσεων, η λογική της διατήρησης του αστικού τοπίου διαμορφώνει ένα σύστημα κοινωνικής σηματοδότησης. Η κίνηση της αγοράς μιας κατοικίας σε κακή κατάσταση δε σηματοδοτεί μόνο την ανοδική πορεία προς μια μελλοντική ισότητα με τις ανώτερες τάξεις, αλλά και μια κίνηση αγοράς στο παρελθόν. Η αξία των πολιτιστικών αγαθών γίνεται καλύτερα αντιληπτή μέσω της κατανάλωσης του χρόνου, ενώ στην Αθηναϊκή περίπτωση αυτή η πρακτική γίνεται μέσω της κατανάλωσης της μονοκατοικίας στο πρότυπο της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Ταυτόχρονα, όμως, σηματοδοτείται και η πολιτιστική ανωτερότητα του κατόχου. Κοινωνικά και πολιτισμικά αυτή η κίνηση είναι ιδιαίτερα σημαντική για τους gentrifiers, καθώς η ιστορικότητα αποτελεί εγγύηση απέναντι στο μοντερνισμό, που στην περίπτωση των μεσαίων τάξεων της Αθήνας συμβολίζεται με το διαμέρισμα στους ανώτερους ορόφους των πολυκατοικιών. Οι μεσαίες τάξεις μεταβάλουν το καταναλωτικό πρότυπο ως προς την κατοικία ώστε να καταφέρουν να διαφοροποιηθούν από τις υπόλοιπες τάξεις. Ο επαναπροσδιορισμός των καταναλωτικών προτύπων επεκτείνεται και σε επαναπροσδιορισμό του τρόπου κατανάλωσης, δηλαδή διακριτά και επιδεικτικά ώστε να γίνεται θέαμα (Jager, 1986). 187

207 Φωτογραφία 3: Αναπαλαιωμένη μονοκατοικία στο Μεταξουργείοεπιλεκτική διατήρηση νεοκλασικών στοιχείων (κίονες, μπαλκόνια, παράθυρα, σκεπή), προσωπικό αρχείο Η αποτύπωση της πολιτιστικής διάκρισης στο χώρο αποτελεί ουσιαστικό αμυντικό όχημα για την εδραίωση της κοινωνικής διαφοροποίησης της μεσαίας τάξης (Jager, 1984). Η οριοθέτηση της κοινωνικής απόστασης και η ταξική διάκριση συνεπάγονται τη διαμόρφωση κοινωνικών ορίων που καθορίζουν τους εντός από τους εκτός. Οι μονοκατοικίες νεοκλασικού τύπου ή τύπου loft αποτελούν σημείο της κοινωνικής διαφοροποίησης, καθώς τα κοινωνικά όρια μετατρέπονται σε χωρικά. Ταυτόχρονα, η αναπαλαίωση των κτηρίων λειτουργεί διττά, καθώς το στίγμα της βιοτεχνίας ή της κατώτερης χρήσης αναπλάθεται, μετατρέπεται σε πολιτιστικό αγαθό και ταυτόχρονα σε σημείο ιστορικής διάκρισης (Jager, 1986). Μέσα από τις αναπαλαιώσεις, ουσιαστικά τίποτα δεν μένει το ίδιο (Ley, 1996). Οι χρήσεις γης που θυμίζουν προηγούμενες ιστορικές περιόδους, που συνδέονται με τα βιοτεχνικά κατάλοιπα της πόλης, διαγράφονται από τον αστικό ιστό, ενώ το νέο κοινωνικό στοιχείο δεν έχει σχέση με την κοινωνική αποστέρηση, αλλά με την πολιτισμική ανωτερότητα. Μέσα όμως από την κατοίκηση του παλιού, σε αναζήτηση της αυθεντικότητας ενός καθημερινού τρόπου ζωής, μέσα δηλαδή από πρακτικές gentrification, το παλιό ανασκευάζεται με συγκεκριμένο τρόπο: στη βάση της αισθητικής προδιάθεσης των νέων κατοίκων. Η ιστορία της πόλης, όπως και οι φωνές των γειτονιών της, διασκευάζονται και αναγράφονται. 188

208 6.1.5 Οι νέοι κάτοικοι του περίκλειστου κτηρίου της ΓΕΚ- ΤΕΡΝΑ ΑΕ Οι κάτοικοι του κτηρίου της ΓΕΚ παρουσιάζουν όμοια χαρακτηριστικά με τους πιο εύπορους, νέους κατοίκους, του Μεταξουργείου. Είναι γόνοι εύπορων οικογενειών, έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο και απασχολούνται σε ανώτερα επαγγέλματα του δημοσίου και ιδιωτικού τομέα με υψηλές αποδοχές. Ωστόσο, τα νοικοκυριά είναι κυρίως μονομελή και έχουν εγκατασταθεί στην περιοχή από το 2009, οπότε άρχισε να παραδίδεται το κτήριο ως χώρος κατοικίας. Ως προηγούμενος τόπος κατοικίας αναφέρονται περιοχές των βορείων και των νοτιο-ανατολικών προαστίων. Για τις μετακινήσεις τους στην πόλη χρησιμοποιούν κυρίως ιδιωτικό μέσο, δηλαδή το αυτοκίνητό τους, το οποίο σταθμεύουν στον αντίστοιχο χώρο του συγκροτήματος. Για την καθαριότητα του σπιτιού τους χρησιμοποιούν οικιακή βοηθό και είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι για την ανακύκλωση των απορριμμάτων τους. Για την ενημέρωσή τους χρησιμοποιούν το διαδίκτυο και εφημερίδες, όπως Καθημερινή και Ελευθεροτυπία. Θεωρούν τον εαυτό τους σχετικά προοδευτικό τοποθετώντας τον στη μέση ενός θεωρητικού άξονα αντίληψης. Φωτογραφία 4: Εσωτερικός χώρος διαμερίσματος του συγκροτήματος της ΓΕΚ- ΤΕΡΝΑ, προσωπικό αρχείο Διαφοροποιό σημείο σε σχέση με τους νέους κατοίκους της εύπορης κατηγορίας αποτελεί ο λόγος μετεγκατάστασης στην περιοχή του Μεταξουργείου. Στη συγκεκριμένη κατηγορία κατοίκων, λόγο μετεγκατάστασης στην περιοχή αποτελεί το κτήριο της ΓΕΚ-ΤΕΡΝΑ ΑΕ καθεαυτό, χωρίς να λάβουν υπόψη τη γειτονιά ή την ευρύτερη περιοχή. 189

209 Το Μεταξουργείο το είδα αργότερα όταν σκέφτηκα να έρθω εδώ... Το Μεταξουργείο είναι πιο περιοχή κατοικίας...το Μεταξουργείο είναι μια περιοχή που ούτε καν μικροαστική, ήταν εργατική, μέναν άνθρωποι έτσι, γι αυτό υπήρχαν βιοτεχνίες, συνεργεία, καλά παλιά παλιά, καλά αυτό (εννοεί το εργοστάσιο του Μεταξουργείου) έχει δεκαετίες να δουλέψει... τον προπερασμένο αιώνα έχει σταματήσει, στις αρχές του περασμένου πότε σταμάτησε να δουλεύει το εργοστάσιο, αλλά πάντοτε ήταν άνθρωποι έτσι εργατικοί που ζούσαν εδώ και γι αυτό και βλέπεις υπάρχουν πολλές πολυκατοικίες που είναι περιοχή κατοικίας Νομίζω ότι νιώθεις ιδιαίτερη ενέργεια όταν περπατάς στο χώρο αυτό, δηλαδή στην ευρύτερη περιοχή γιατί το Μεταξουργείο είναι από την Ομόνοια και κάτω, εδώ είμαστε στα σύνορα. Εδώ είναι το Μεταξουργείο γιατί είμαστε και απέναντι ακριβώς από πίσω η Θερμοπυλών είναι Κεραμεικός γι αυτό αυτή η περιοχή είναι το σύνολο είναι Κεραμεικός-Μεταξουργείο αυτό το κομμάτι μέχρι την Ιερά Οδό, αν περπατήσεις αυτοί οι δρόμοι, η Σαλαμίνος η Πλαταιών που θέλω να την κάνω δεν την έχω κάνει αυτή τη βόλτα μέχρι τον Κολωνό, που θέλουν να πάνε που είναι και το Δημόσιο Σήμα, βλέπεις παντού βρε παιδί μου στα σκάμματα, και αυτό είναι σαν να περνάει στην ενέργεια αυτή η συνύπαρξη όλων των περιόδων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, όλες αυτές οι περίοδοι κατοίκησης Σ. 28/3/2011 Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του κτηρίου και η προβολή του από πολιτιστικούς οργανισμούς όπως το Μουσείο Μπενάκη προκαλούν το ενδιαφέρον ενός συγκεκριμένου αγοραστικού κοινού. Η γνωριμία με την περιοχή έπεται. Όπως αναφέρεται στον προηγούμενο απόσπασμα, η περιοχή έχει ιδιαίτερη ενέργεια, καθώς συνδέεται με το βιομηχανικό και το αρχαίο παρελθόν της πόλης. Ο κάτοικος θέλει να περπατήσει στους δρόμους της περιοχής, και να βιώσει πιο έντονα τη συνύπαρξη των ιστορικών περιόδων, ωστόσο ακόμα δεν έχει κάνει τη βόλτα μέχρι τον Κολωνό, που προτείνεται, άλλωστε, και από την ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων. Ο παράγοντας που έλκει στην περιοχή είναι το κτήριο: ο σχεδιασμός ενός περίκλειστου συγκροτήματος στο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής της αθηναϊκής κατοικίας, με κοινή εσωτερική αυλή που περιβάλλεται από πολυκατοικίες οι οποίες ενώνονται μεταξύ τους, αντί για μονοκατοικίες, προκαλεί ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Η παλιά αθηναϊκή αρχιτεκτονική επικαιροποιείται: οι μονοκατοικίες μετατρέπονται σε πολυκατοικίες, παραμένει η εσωτερική αυλή, ενώ το σύμπλεγμα που διαμορφώνεται με χρήση οπλισμένου σκυροδέματος και συμπαγών δομικών υλικών, δίνει την αίσθηση ενός απόρθητου χώρου, ή όπως περιγράφει μία παλιά κάτοικος φέραν τις φυλακές Αβέρωφ εδώ πέρα (σημειώσεις ημερολογίου, 5/5/2010). Μέσω της επιβολής της νέας αρχιτεκτονικής της ΓΕΚ, η διάκριση των εντός από 190

210 τους εκτός γίνεται πιο ισχυρή στην περιοχή. Το αστικό τοπίο της περιοχής μεταβάλλεται το οποίο αποτελείται από μονοκατοικίες και πολυκατοικίες της αντιπαροχής όπου διαμένουν μετανάστες και παλιοί κάτοικοι χαμηλότερων εισοδηματικών κατηγοριών- και διαμορφώνονται νέες κοινωνικές γεωγραφίες.... Φωτογραφία 5 α και β: Κέλυφος και εσωτερική αυλή του συγκροτήματος της ΓΕΚ- ΤΕΡΝΑ, προσωπικό αρχείο Στην περίπτωση του κτηρίου της ΓΕΚ οι κάτοικοι δεν μοιράζονται το λουτρό, όπως στις παλιές αθηναϊκές αυλές, αλλά την πισίνα, το χώρο στάθμευσης και ιδιαίτερα συστήματα ασφαλείας, όπως συναγερμό, ηλεκτρονική κάρτα εισόδου, και σύστημα κλειστής τηλεόρασης. Ο τρόπος με το οποίο είναι διαμορφωμένα τα διαμερίσματα της ΓΕΚ απευθύνονταν σε συγκεκριμένα νοικοκυριά που διακρίνονται για την επιλεκτική κατανάλωση του χώρου. Αναζητούν μικρά, νεόδμητα, πολυτελή διαμερίσματα με αρκετές λειτουργίες, ενώ η χωροθέτηση του κτηρίου δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς για τις μετακινήσεις χρησιμοποιείται το αυτοκίνητο. Για τα νέα νοικοκυριά το κέντρο είναι βολικό λόγω των γρήγορων συνδέσεων με τις άλλες περιοχές της πόλης. Ο λόγος που επέλεξα το σπίτι ήρθε κάπως αλλιώς έχω και ένα γιο ο οποίος είναι 30 χρονών, και πέρσι το καλοκαίρι μπήκε στη διαδικασία να σκεφτεί ότι θέλω να αγοράσω ένα σπίτι και ξεκινήσαμε το ψάξιμο γενικά δεν είδαμε ένα σπίτι στο Κολωνάκι ή στο Ψυχικό, ειδικά εγώ λόγω δουλειάς είχα να πω, οι περιοχές που είναι καλές και βολικές για να ξαναπουληθεί μετά είναι το Νέο Ψυχικό είναι στο Ελληνικό, είναι το Κολωνάκι, ο Λυκαβηττός καμία όμως από αυτές τις περιοχές δεν είχε καινούρια σπίτια μιας κλίμακας μικρότερης, όλοι κάνουν σπίτια για οικογένειες, και να έχει ένα τέτοιο χαρακτήρα, να έχει μια ταυτότητα, οπότε ψάχνοντας αφού είχαμε αποκλείσει όλες τις περιοχές, το Κολωνάκι το είχαμε αποκλείσει γιατί ήταν πολύ ακριβό και παλιά σπίτια, χωρίς παρκινγκ, οι άλλες περιοχές δεν είχαν μικρό μέγεθος, δηλαδή 70, 80, 90 τετραγωνικά, περάσαμε απ έξω, εγώ το ήξερα το σημείο που θα γινόταν 191

211 και έτυχε να πέσουμε την ώρα που τελείωνε, που το βλέπεις πιο ολοκληρωμένο, το είδαμε λοιπόν, μας έδειξε διαμερίσματα, και μπαίνοντας εδώ εγώ είπα εδώ θέλω να μείνω εγώ. Και η πρώτη που αποφάσισε ήμουν εγώ (γελάει) τελικά πήρε και εκείνος και έχουμε πάρει και οι δύο Τ. 5/4/2011 Η γνωριμία με την περιοχή προκύπτει σε επόμενο χρόνο. Στη συνείδηση των νέων κατοίκων η περιοχή συνδέεται με τις διάφορες ιστορικότητες της πόλης. Όπως αναφέρεται σε συνέντευξη, μέσα από τα διάφορα σκάμματα, διακρίνονται οι ιστορικές περίοδοι της Αθήνας: από τον αρχαίο Κεραμεικό, νεκροταφείο των ένδοξων στρατιωτικών, και τον αρχαίο περίπατο μέχρι την Ακαδημία Πλάτωνος, στο σύγχρονο Μεταξουργείο και τον νέο Κεραμεικό που προσφέρει την ευκαιρία του χρονοχώρου, την ιδιαίτερη ενέργεια που αναδύει η περιοχή μέσα από τη συγκατοίκηση της αρχαίας και τη σύγχρονης ιστορίας της πόλης. Η αναφορά στην ιστορία γίνεται επιλεκτικά, καθώς ιδιαίτερη βαρύτητα αποκτά το συνονθύλευμα της αρχαίας και της σύγχρονης περιόδου, ενώ η αναφορά στην πρόσφατη εργατική ιστορία της περιοχής είναι αρκετά σύντομη. Φωτογραφία 6: Η κοινόχρηστη πισίνα των κατοίκων του συγκροτήματος της ΓΕΚ- ΤΕΡΝΑ, προσωπικό αρχείο Οι κάτοικοι του συγκροτήματος της ΓΕΚ, ως νέοι κάτοικοι της περιοχής του Μεταξουργείου, εμφανίζουν από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά πολιτισμικής διάκρισης και επιλεκτικής κατανάλωσης του χώρου. Η επιλογή της συγκεκριμένης κατοικίας λειτουργεί πολλαπλά. Η κατοίκηση στο συγκεκριμένο συγκρότημα μετατρέπεται σε θέαμα πολυτελούς κατοικίας σαφώς διαφοροποιημένο και διακριτό στον περιβάλλοντα χώρο και στις υπόλοιπες κοινωνικές κατηγορίες. Η επιλογή της ΓΕΚ 192

212 αποτελεί ένδειξη δύναμης και ανωτερότητας αναφορικά με τις πιο ευάλωτες κοινωνικές κατηγορίες της περιοχής, ενώ αποτελεί σημείο διάκρισης από τις υπόλοιπες μεσαίες τάξεις που μετεγκαθίστανται στην περιοχή προβαίνοντας σε αναπαλαιώσεις/ ανακαινίσεις μονοκατοικιών. Το κτήριο της ΓΕΚ μεταβάλλει την κλίμακα της περιοχής: στο επίπεδο του οικοδομικού τετραγώνου που μέχρι πρότινος αποτελείται από κτήρια ήπιας και μικρότερης κλίμακας, εισάγεται η ογκώδης αρχιτεκτονική και πολυτελής σύνθεση. Η συμβολική πράξη της κατοικίας στο κτήριο της ΓΕΚ συνδράμει σε αυτή τη διάκριση. Ο νέος κάτοικος αδιαφορεί για την περιοχή, αλλά και για την κοινωνική της σύνθεση, επιλέγει το συγκεκριμένο διαμέρισμα προς ικανοποίηση των ιδιαίτερων πολιτισμικών προτιμήσεων περί μοντέρνας και πολυτελούς κατοικίας. Ταυτόχρονα, συμβάλλει στην αναπαραγωγή διαφορετικών προτιμήσεων των μεσαίων τάξεων που συνδέονται με την κατοίκηση σε διαμέρισμα, και όχι την επιλογή μονοκατοικίας. Η διάκριση αυτή τη φορά δεν αναφέρεται στο διαμέρισμα της πολυκατοικίας της αντιπαροχής (σε υψηλό όροφο), αλλά στην κουλτούρα που διαμορφώνεται για τα διαμερίσματα πολυτελών συγκροτημάτων που συχνά δομούνται στον πρότυπο των loft- με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (βιοκλιματική αρχιτεκτονική, αυτονομία θέρμανσης, πισίνα, προαύλιος χώρος, συστήματα ασφάλειας) που σπάνια συναντώνται στις πολυκατοικίες που επιλέγουν τα μεσαία στρώματα. Επιπλέον, αποκτά το περιθώριο ασφαλούς συγκατοίκησης σε μια περιοχή με αρκετή παραβατικότητα, μέσα από ένα οχυρωματικό αρχιτεκτόνημα, παρατηρώντας τη γειτονιά ως σκηνογραφία, αντίθεση με την πιο βιωματική σχέση που συνεπάγεται η πολυκατοικία. 6.2 Οι λιγότερο ευκατάστατοι, εναλλακτικοί νέοι κάτοικοι του Μεταξουργείου Ευρύτερα χαρακτηριστικά Τα χαρακτηριστικά αυτής της κατηγορίας νεοεισερχόμενων κατοίκων έχουν αρκετές διαφορές από εκείνα της πιο εύπορης ομάδας. Ως προς την ηλικιακή σύνθεση, αυτή η ομάδα αποτελείται από άτομα νεότερης ηλικίας, ανήκουν κυρίως στην κατηγορία 3040 ετών, προέρχονται από οικογένειες μικρο-μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, ή οικογένειες εργατικής προέλευσης. 193

213 Γράφημα 8: Ηλικιακές κατηγορίες ερωτηθέντων Επιδεικνύουν ανοδική κοινωνική κινητικότητα, που οφείλεται κυρίως στις σπουδές τους ή στην ενασχόλησή τους με επαγγέλματα που σχετίζονται με τον πολιτισμό και γενικότερα με τη συμβολική οικονομία. Ο μπαμπάς μου ήταν καπετάνιος, στα πλοία, και η μητέρα μου είχε τελειώσει τη σχολή οικοκυρικών το 60 αλλά ουσιαστικά δεν εργάστηκε ποτέ ήταν νοικοκυρά Β. 15/10/2010 Η μητέρα μου ήτανε ράφτρα και ο πατέρας μου ήταν στρατιωτικός οπότε γνώρισε τη μητέρα μου στη διάρκεια μίας από τις μεταθέσεις του στην κεντρική Μακεδονία δηλαδή τη γνώρισε επειδή έτυχε να μετατεθεί στον τόπο όπου διέμενε η μητέρα μου Τ. 8/3/2010 Ο μπαμπάς μου ήταν δημόσιος υπάλληλος αλλά ταυτόχρονα ασχολούταν και με ιδιωτικές εταιρείες, πωλήσεις και λοιπά η μαμά μου ήταν τραπεζοκόμος στο Λαϊκό νοσοκομείο, αλλά είχε φύγει με μειωμένη σύνταξη, νωρίς, δηλαδή ε, και τα υπόλοιπα χρόνια, νοικοκυρά Μ. 29/4/2010 Ο πατέρας μου είναι Αθηναίος, η μητέρα μου είναι από τη Βόρεια Ελλάδα... γνωρίστηκαν όταν σπούδαζαν στην Πάτρα, ο πατέρας μου μαθηματικός και η μητέρα μου κοινωνική λειτουργός Μ. 16/1/

214 Ως τόπος διαμονής της πατρικής οικογένειας, αναφέρονται άλλες περιοχές της Αθήνας, όπως Πατήσια, ή περιοχές που βρίσκονται κοντά στην Αθήνα όπως Καλλιθέα, Πειραιάς και Φιλαδέλφεια. Συχνά αναφέρονται και άλλες πόλεις της Ελλάδας, όπως Θεσσαλονίκη, Σέρρες και Χίος. Σε αρκετές αναφορές ο αρχηγός της πατρικής οικογένειας ασχολείται με χειρωνακτικά επαγγέλματα όπως ελαιοχρωματιστής, ναυτικός, ή είναι δημόσιος υπάλληλος, όπως εκπαιδευτικός ή στρατιωτικός, ή ασκεί ελευθέριο επάγγελμα είτε ως πολιτικός μηχανικός ή ως έμπορος σε οικογενειακή επιχείρηση. Η μητέρα ασχολείται με χειρονακτικό επάγγελμα ως μοδίστρα, ή στο δημόσιο ως κοινωνική λειτουργός, βιβλιοθηκονόμος ή τραπεζοκόμος. Πιο συχνά αναφέρεται ότι ασχολείται με τις εργασίες του σπιτιού, δηλαδή ότι είναι νοικοκυρά. Γράφημα 9: Εκπαιδευτικό επίπεδο ερωτηθέντων Το μορφωτικό επίπεδο των λιγότερο εύπορων νεοεισερχόμενων κατοίκων είναι αρκετά υψηλό. Οι περισσότεροι έχουν σπουδάσει σε πανεπιστημιακά ιδρύματα του εσωτερικού. Εκείνοι που ακολούθησαν πολιτιστικές σπουδές, απευθύνθηκαν σε ιδιωτικές σχολές κινηματογραφικών και θεατρικών σπουδών ή σε σχολές του εξωτερικού. Συχνά, ως εκπαιδευτικά ιδρύματα, αναφέρονται ιδρύματα επαγγελματικής κατάρτισης, παραδείγματος χάρη σε κλάδους δημοσιογραφίας και διοίκησης. Στην περίπτωση που οι σπουδές έχουν ολοκληρωθεί σε ίδρυμα του 195

215 εξωτερικού δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην εργασιακή εμπειρία που αποκτήθηκε στο εξωτερικό. τελείωσα το Λύκειο εκεί, μετά έδωσα εξετάσεις για το πανεπιστήμιο πέρασα βιβλιοθηκονομία ΤΕΙ Αθήνας δεν πήγα ποτέ, έδωσα τη δεύτερη χρονιά εξετάσεις πέρασα κοινωνιολογία στην Πάντειο πήγα 6 μήνες και μετά δεν ξαναπάτησα γιατί είχα αποφασίσει από τα 18 μου χρόνια ότι ήθελα να σπουδάσω κινηματογράφο και ήταν ένα τίμημα λίγο δύσκολο η απόφαση και πήγα στην σχολή Σταυράκου και τελείωσα κινηματογράφο Β. 15/10/2010 Τα ταξίδια μου ήταν για σπουδές και δούλευα έφυγα το 1995 πήγα στην Αμερική μετά από ενάμιση χρόνο δύο έφυγα, πήγα στην Αγγλία, έκατσα ένα χρόνο εκεί, μετά έφυγα από την Αγγλία πήγα στην Ελλάδα, μισό χρόνο μετά πήγα μισό χρόνο στο Βερολίνο, μετά έκατσα για λίγο στην Ελλάδα, και μετά πήγα για δυόμισι χρόνια στην Ολλανδία Α. 25/4/2010 Στις Βρυξέλλες βρέθηκα στην Αμβέρσα στην οποία γράφτηκα στο τμήμα μόδας στη σχολή καλών τεχνών της Αμβέρσας στην οποία δεν έκανα ούτε χρόνο να μπω ουσιαστικά και εκεί τελείωσα, και πάλι δούλευα, κανονικά όπως δουλεύει ο κόσμος δεξιά και αριστερά, και έκανα την άσκησή μου την υποχρεωτική τρίμηνη άσκησή μου σε έναν οίκο μόδας και μετά συνέχισα να δουλεύω free lancer Τ. 8/3/2010 Η ειδίκευση που αποκτήθηκε μέσω της εκπαίδευσης σχετίζεται περισσότερο με εικαστικές και καλλιτεχνικές σπουδές, όπως σπουδές χορού, θεάτρου, σκηνοθεσίας, μαρμαροτεχνικής, ευρωπαϊκού πολιτισμού, ή σπουδές που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ότι απευθύνονται σε δημιουργικά, κατά Florida (2005), επαγγέλματα όπως αρχιτέκτονες, δημοσιογράφοι, μουσικοί. Ωστόσο, όπως θα δούμε σε επόμενη ενότητα, το εκπαιδευτικό τους επίπεδο δεν συνδέεται απαραίτητα με την επαγγελματική τους αποκατάσταση. Αρκετές φορές η απασχόλησή τους συνδέεται με τις νέες χρήσεις γης της περιοχής, οι οποίες χαρακτηρίζονται κυρίως από δραστηριότητες της συμβολικής οικονομίας και ιδιαίτερα από τα νέου τύπου καφενεία του Μεταξουργείου. Πριν την απόφασή τους να δραστηριοποιηθούν στη γειτονιά του Μεταξουργείου, είτε ως τόπο διαμονής είτε ως τόπο διαμονής και εργασίας, είχαν επιλέξει να κατοικήσουν σε άλλες περιοχές της Αθήνας. 196

216 6.2.2 Προηγούμενος Μεταξουργείο τόπος διαμονής και λόγοι μετεγκατάστασης στο Μετακόμιζα και σε διάφορα σπίτια επειδή έμενα με φιλενάδες δηλαδή βρισκόμουν 2 μέρες σπίτι μου, 5 μέρες σε σπίτι φίλων, φιλενάδες κλπ ζούσα λίγο τσιγγάνικα μετά ήμουν στο Κουκάκι για 5 χρόνια και διατηρούσα μια επιχείρηση εκεί είχα φτιάξει ένα καφενείο και αποφάσισα όταν έληξε το συμβόλαιο και του χώρου και δυσκολευτήκαμε να προσαρμοστούμε στο καινούριο ενοίκιο που μας πρότεινε ο ιδιοκτήτης αποφασίσαμε να μεταφέρουμε την επιχείρηση εδώ στον Κεραμεικό Β. 15/10/2010 Έμενα Κουκάκι και έκανα το Foundation μετά 3 χρόνια Αγγλία μετά ένα 6μηνο Ισπανία, μετά Αθήνα μετά έμενα Βικτώρια συγκατοίκηση με φίλους, γενικώς έκανα 2-3 συγκατοικήσεις στη Βικτώρια, κυρίως, εκεί, Πολυτεχνείο, σε αυτό το κομμάτι μετά έμενα μόνη μου Βικτώρια και Εξάρχεια, Καλλιδρομίου εκεί Πλαπούτα, πίσω από το Τηνιακό δούλευα στην Clip Art εκεί στην Μπόταση.. Δ. 16/4/2010 Ως τόποι προηγούμενης κατοικίας αναφέρονται περιοχές της Αθήνας που βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με το ιστορικό κέντρο της πόλης και θεωρούνται καλές περιοχές του κέντρου που παρουσιάζουν έντονα στοιχεία κάθετης κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Χαρακτηρίζονται, δηλαδή, από μίξη των κοινωνικών γεωγραφιών της πόλης, αλλά ταυτόχρονα βρίσκονται κοντά σε τοπόσημα, όπως η Ακρόπολη στην περίπτωση του Κουκακίου, το πεδίο του Άρεως στην περίπτωση της πλατείας Βικτώριας, ο λόφος του Στρέφη και ο Λυκαβηττός στην περίπτωση των Εξαρχείων και της Νεάπολης που συμβάλλουν σε ποιοτικά καλές συνθήκες καθημερινότητας. μετά ένα τετράγωνο παραπάνω Ιουλιανού και 3η Σεπτεμβρίου, πάλι δηλαδή Βικτώρια και μετά από αυτήν τη διεύθυνση χαμηλά στην Κυψέλης, απέναντι από το θέατρο Κάππα μετά έμενα Εξάρχεια και μάλιστα ένα τετράγωνο πάνω από Εμμανουήλ Μπενάκη και Βαλτετσίου ακριβώς ήμουν στην καρδιά των Εξαρχείων και αυτό σημαίνει ότι αν εκτίμησα τα Εξάρχεια τα εκτίμησα γι αυτό το λόγο, δηλαδή είναι όντως ο παλιός πνευματικούς πυρήνας και λειτουργεί και τα Εξάρχεια μου προκάλεσαν φοβερό πονοκέφαλο και στη διάρκεια των γεγονότων και μετά οι αλλαγές πλέον ήταν δραματικές ήταν η δύσκολα προσβάσιμη πια σαν περιοχή Δ. 8/3/

217 ναι έφυγα από τα Εξάρχεια γιατί το σπίτι που βρήκαμε με την καλή μου στο Γκάζι ήταν καλύτερο, με είχαν κουράσει, όπως και να έχει, και δεν ήθελα να μείνω άλλο στα Εξάρχεια πήγα στο Γκάζι, έμεινα για ένα χρόνο, μετά έφυγα από την Ελλάδα οπότε αναγκαστικά άφησα και αυτό το σπίτι, μετά γύρισα στην Ελλάδα, πήγα στην Κρήτη για άλλο ένα χρόνο, γύρισα από την Κρήτη και μετά βρήκα το σπίτι στο Μεταξουργείο Α. 19/5/2010 Τα Εξάρχεια αναφέρονται συχνά ως τόπος διαμονής μέχρι το 2008, δηλαδή μέχρι την κοινωνική έκρηξη που σημειώθηκε με τη δολοφονία του δεκαεξάχρονου Α. Γρηγορόπουλου, οπότε μετατρέπονται σε τόπο κουραστικό και ανυπόφορο. Οι καθημερινές συγκρούσεις με την αστυνομία και η χρήση χημικών, αναγκάζει πολλούς κατοίκους να στραφούν σε άλλες περιοχές της πόλης, όπως το Μεταξουργείο. Το Κουκάκι χαρακτηρίζεται ως πιο αστική συνοικία και η απόφαση μετακόμισης από αυτή συνδέεται με οικονομικούς λόγους. Συχνά, γίνεται αναφορά σε άλλες κεντρικές γειτονιές όπως το Ψυρρή, το Γκάζι και η Πλάκα. Ουσιαστικά, τόπο προηγούμενης διαμονής, αποτελούν κεντρικές περιοχές της Αθήνας που τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, όπως γειτνίαση με πράσινους ή ελευθέρους χώρους, συνθέτουν καλύτερους τόπους διαμονής από τη συνοικία του Μεταξουργείου. Ωστόσο, για συγκεκριμένους λόγους, που διαφέρουν αρκετά από τους λόγους που παραθέτει η προηγούμενη κατηγορία νέων κατοίκων, η μετακίνησή τους στο κέντρο της πόλης, καταλήγει στη συνοικία του Μεταξουργείου. Κοινωνικά δίκτυα, φίλοι ή συντροφικές σχέσεις αποτελούν λόγους μετεγκατάστασης στην περιοχή του Μεταξουργείου. Ο λόγος ήταν ότι, εντάξει, έφτασα σε μια ηλικία που θεωρούσα ότι έπρεπε να μείνω μόνος μου οπότε εκείνη την περίοδο σύχναζα πάρα πολύ στην Πλάκα μάλιστα ήμουν μέλος μιας ομάδας κολεκτίβας εκείνη την περίοδο τους Lazy Days που ασχολιόμασταν με το θέατρο δρόμου τις τεχνικές τσίρκου, παραστάσεις performance κυρίως και happenings και δραστηριοποιούμουν σε αυτήν την ομάδα τουλάχιστον για περίπου πέντε έξι χρόνια και ουσιαστικά μέσα από αυτήν την ομάδα ένα παιδί από αυτήν την ομάδα έμενε εδώ στο Μεταξουργείο, συγκεκριμένα στο σπίτι στο οποίο μένω, κάποια στιγμή έψαχνε για συγκάτοικο και προσφέρθηκα ουσιαστικά την έμαθα από φίλους την περιοχή δηλαδή έμεναν πολλοί φίλοι μου, εδώ πέρα σύχναζα πολύ συχνά, στην Πλάκα, και με έφερνε ο δρόμος μου από εδώ, αλλά όχι δεν ήταν ότι ήξερα την περιοχή ή ότι είχα 198

218 ακούσει κάτι για την περιοχή αλλά έμαθα ότι αυτός έψαχνε συγκάτοικο είχα έρθει στο σπίτι αυτό σε διάφορες φάσεις και λέω «γιατί όχι; καλή φάση!» Μ. 27/6/2010 Δεν ξέρω πως έγινε να σου πω την αλήθεια... κοιτά την πρώτη φορά ήταν το 99 επειδή έμενε η κοπελιά μου που μέναμε μαζί ήταν το σπίτι της εκεί στην Πειραιώς και Πλαταιών έτσι κατέβηκα από την Πλάκα την πρώτη φορά στον Κεραμεικό και πήγα στα όρια στη γωνία Πειραιώς και Πλαταιών, πριν εμένα έτσι στη Σαλαμίνος 70Α, και μετά για λίγο γιατί ήταν ένας κολλητός μου και είχα και δωμάτιο και εγώ σε αυτό το σπίτι τέλος πάντων... Κ. 30/4/2010 Όσο και να ακούγεται περίεργο, το πρώτο κριτήριο για να έρθω ως κάτοικος στο Μεταξουργείο ήταν το επαγγελματικό κριτήριο. Γιατί ξεκινήσαμε αυτό το εγχείρημα με το γραφείο πέντε άτομα μαζί αλλά δεν είχα την οικονομική δυνατότητα να νοικιάζω αυτόνομα ένα γραφείο και επίσης να νοικιάζω ένα άλλο σπίτι. Και έτσι αποφάσισα, αποφασίσαμε δηλαδή και οι πέντε, συλλογικά, να νοικιάζουμε μια μονοκατοικία μεγάλη, που θα είχε ένα χώρο αυτόνομο στον οποίο θα μπορούσα να μείνω. Δηλαδή, τα παραπάνω χρήματα που θα έδινα για να νοικιάζω ένα σπίτι, θα τα επένδυα στην ενοικίαση ενός γραφείου, ενός χώρου μάλλον για γραφείο που θα μου εξασφάλιζε όμως και κάποιους όρους μόνιμης κατοίκησης εκεί πέρα. Και έτσι βγήκα με αυτή την μονοκατοικία στον Κεραμμεικό, που μένω πάνω και κάτω είναι το γραφείο. Θέλαμε οπωσδήποτε μια περιοχή στο κέντρο της Αθήνας, ή μια περιοχή στην ευρύτερη περιοχή του κέντρου της Αθήνας, διότι και εμείς σαν άνθρωποι κινούμαστε αρκετά στο κέντρο, αγαπάμε το κέντρο της Αθήνας, και επίσης βόλευε και για καθαρά επαγγελματικούς λόγους. Δηλαδή εύκολη πρόσβαση στο γραφείο, από όλα τα σημεία της Αθήνας, θέλαμε να εκμεταλλευτούμε και την δυναμική που έχει η περιοχή, ως ανάπτυξη που περιλαμβάνει τέτοιου είδους χρήσεις τεχνικά γραφεία, γραφίστες κλπ, είπαμε να ενταχθούμε δηλαδή συνειδητά σε αυτό το πράγμα και μετά μια σειρά άλλων ας πούμε δεύτερης σημασίας κριτηρίων, παραδείγματος χάρη ότι είχε θέσεις παρκινγκ, δεν είχε πάρα πολύ φασαρία, αυτή η αντιφατικότητα που παρουσίαζε η γειτονιά μας άρεσε πολύ. Δηλαδή ότι έχει πάρα πολλά ετερόκλητα στοιχεία, από τους μετανάστες και κατοικία πολυτελούς κατοικίας και μονοκατοικίες. Ότι υπήρχε πολύ μεγάλη ανάμιξη χρήσεων, δηλαδή εμπόριο, μεταποίηση, εντάξει όχι σε πολύ μεγάλο βαθμό, κατοικία, αυτή η ανάμιξη χρήσεων μας άρεσε. Και ήταν γενικά και μια γειτονιά ζωντανή. Και επίσης πολεοδομικά, ήταν στο σταυροδρόμι όλων των κεντρικών αρτηριών στης Αθήνας, δηλαδή είναι η περιοχή που πέφτουν πάνω όλοι οι μεγάλοι οδικοί άξονες: η εθνική οδός, Πέτρου Ράλλη, Αθηνών-, Πειραιώς, Ιερά Οδός, όλες αυτές συμπίπτουν εκεί πέρα. Κ. 16/1/

219 Σε αυτήν την κατηγορία των νέων κατοίκων, η κατοίκηση στο Μεταξουργείο αποτελεί δευτερεύουσα επιλογή, απόρροια ή συνεπόμενο κάποιας προηγούμενης απόφασης. Ως περιοχή, το Μεταξουργείο προκύπτει είτε λόγω συγκατοίκησης ή λόγω εργασίας: ο τόπος κατοικίας πρέπει να βρίσκεται σε στενή εγγύτητα ή να ταυτίζεται με τον τόπο εργασίας. Η πρώτη επαφή με τη γειτονιά συνδέεται με κοινωνικά δίκτυα (πρόταση συγκατοίκησης από φίλο, πρώην σύντροφο), με επαγγελματική αποκατάσταση (συνδυασμός χώρου εργασίας και κατοικίας) ή συνδυασμός και των δύο (απόφαση χωροθέτησης επιχείρησης σε γνώριμη περιοχή λόγω ιδιαίτερων χαρακτηριστικών), ακόμα και με την αναδυόμενη καλλιτεχνική δραστηριότητα της περιοχής (μέσα από δραστηριοποίηση σε καλλιτεχνικές ομάδες της περιοχής) ή και την έξοδο (γνωριμία με την περιοχή αρχικά ως τόπο διασκέδασης). Το Μεταξουργείο, ψάχνοντας να βρούμε χώρο για το κατάστημα που να το μεταφέρουμε, θα θέλαμε και εγώ και η συνεργάτιδά μου δηλαδή σκεφτόμαστε όπως θα θέλαμε εμείς να βιώνουμε ένα κατάστημα ή να συχνάζαμε σε ένα κατάστημα, οποιοδήποτε κατάστημα που θέλαμε να είναι και στέκι, οι μόνες περιοχές μετά από έρευνα που κάναμε μετά από 5-6 μήνες ήταν τα Άνω Πετράλωνα και όλη η περιοχή γύρω κοντά στο Θησείο και το επόμενο μέρος ήταν ο Κεραμεικός-Μεταξουργείο και αρχίζοντας και ψάχνοντας χώρους, το Γκάζι το είχαμε αποκλείσει γιατί είναι ένα πράγμα, μια μάζα δηλαδή και όταν περπατώντας φτάσαμε εδώ στον Κεραμεικό είδαμε ότι ο χώρος μας ταιριάζει πάρα πολύ, μπορεί να είναι πυκνοκατοικημένη περιοχή να υπάρχουν πολυκατοικίες να υπάρχει ένας αστικός ιστός αρκετά μπλεγμένος αλλά διατηρούσε κάποια χαρακτηριστικά γειτονιάς που εμάς μας άρεσε αυτό το πράγμα -Ποια ήταν αυτά; -Το ότι έβγαινες έξω και ένιωθες μια αίσθηση οικειότητας με τους ανθρώπους, οικειότητα με τα μαγαζιά, που έμεναν άνθρωποι που ουσιαστική ήθελαν να ζουν στο κέντρο και ταυτόχρονα να μην ζουν στο κέντρο γι αυτό οι πεζόδρομοι στα στενά πίσω από την Πλαταιών και τη Θερμοπυλών μες στα στενά είδαμε ανθρώπους της τέχνης και των επιστημών που είχαν επιλέξει αυτόν τον αστικό ιστό δίπλα στην Ομόνοια σχεδόν με όλους τους μετανάστες που ζουν και όμως είναι αφομοιωμένοι με την περιοχή ένα πολύ σημαντικό στοιχείο, ενώ 5 τετράγωνα πιο πάνω έβλεπες τους μετανάστες στους δρόμους κλπ εδώ οι μετανάστες είναι αφομοιωμένοι με τον αστικό ιστό και με τους έλληνες που ζουν εδώ και αυτό που το παρουσιάζουν ότι είναι περιοχές αυξημένης εγκληματικότητας είναι ένα τεράστιο παραμύθι δηλαδή αυτό κατάλαβα 6 μήνες έχουν την εγκληματικότητα και τη φθορά των ανθρωπίνων σχέσεων όπως σε όλες τις περιοχές της Αθήνας ή των μεγάλων αστικών κέντρων. Και μας άρεσε αυτό το πράγμα, μας άρεσε αυτή η οικειότητα, ότι όταν ήρθαμε στη γειτονιά ήρθαν άνθρωποι και μας είπαν «γεια» μας είπαν «καλημέρα» οι ίδιοι μας χτύπησαν το κουδούνι και ήρθαν να μας γνωρίσουν και αυτό μας άρεσε και δε το συναντάς εύκολα στην Αθήνα και αυτό σε κερδίζει είτε το κάνουν 200

220 επειδή το νιώθουν είτε το κάνουν επειδή είναι ψέματα εμένα δε με αφορά αυτό το θέμα, με αφορά η κίνηση των ανθρώπων και μέσα σε 6 μήνες έχουμε αποκτήσει τόσο καλές σχέσεις με ανθρώπους εδώ που μένουν φίλοι που έχουν μικρούς εκδοτικούς οίκους, γλύπτες, εικαστικούς, σκηνογράφους, σκηνοθέτες, ηθοποιούς κλπ που εμάς και μας αρέσει γιατί η οικειότητα και εγώ και η συνεργάτιδά μου είμαστε καλλιτέχνες ουσιαστικά άσχετο που διατηρούμε και ένα κατάστημα και μας άρεσε όλο αυτό το κλίμα της συντροφικότητας και ότι είχες ανθρώπους μέσα σε 6 μήνες που χωρίς να σε ξέρουν στέκονται στο πρόβλημά σου από το πουθενά από το τίποτα και αυτό δεν υπήρχε ούτε στις άλλες περιοχές που έζησα ακόμα και στις Τζιτζιφιές δεν υπήρχε αυτό το αίσθημα της γειτονιάς εδώ υπάρχει, μπορεί να είναι σε μικρή κλίμακα αλλά υπάρχει αυτό το αίσθημα της γειτονιάς με τους ανθρώπους που γνωρίζεις, έστω με τους ανθρώπους που γνωρίζεσαι, σου συμπαραστέκονται σου λένε μια καλημέρα είναι ανθρώπινο κλίμα -Αυτό το κλίμα δεν υπήρχε στα Άνω Πετράλωνα; -Και εκεί υπήρχε, αλλά δεν το επιλέξαμε γιατί δεν είχαμε βρει χώρο. Απλά αυτό ήταν. Είναι μια πολύ μικρή γειτονιά όπως ο Κεραμεικός 2-3 κάθετοι δρόμοι και 5 παράλληλοι όπου έχουν αυτή την αίσθηση πυκνός αστικός ιστός, αλλά πολύ καλές σχέσεις με τους γείτονες, γιατί ουσιαστικά αυτές τις πυκνοκατοικημένες περιοχές τις ενώνουν οι μικροί επαγγελματίες δηλαδή αυτός που φτιάχνει τα παπούτσια, φτιάχνει τα ρούχα, ο μικρο-βιβλιοπώλης ο μικροεπιχειρηματίας, ο μπακάλης, ο κρεοπώλης, ο μανάβης, όλα αυτά τα καφενεία όλα αυτά δίνουν μια εικόνα γειτονιάς που όλα αυτά είναι κατ ουσίαν γειτονιά δεν είναι στο φαίνεσθαι γειτονιά, είναι κατ ουσίαν γειτονιά -Ουσιαστικά δηλαδή το Μεταξουργείο το ανακαλύψατε μόνοι σας; Δεν σας το πρότειναν κάποιοι; -Όχι, το είχαμε στο νου μας απλά ερχόμασταν όχι πάρα πολύ συχνά σαν πελάτες σε διάφορα καταστήματα, σε διάφορα μεζεδοπωλεία της περιοχής, αλλά όχι πάρα πολύ συχνά, δηλαδή τη γνωρίζαμε σαν περιοχή αλλά δεν είχαμε ποτέ στο μυαλό μας ότι θα ερχόμασταν εδώ άρα ναι μπορείς να το πεις ότι την ανακαλύψαμε μόνοι μας -Οπότε ο βασικότερος λόγος είναι αυτό το αίσθημα της γειτονιάς; -Ναι ναι το νιώσαμε από την πρώτη φορά που ήρθαμε εδώ φαντάσου ότι σκεφτόμουν ακόμα και αγορά αν μπορούσα στην περιοχή να κάνω μια αγορά ενός σπιτιού θα με ενδιέφερε πάρα πολύ η περιοχή οποιαδήποτε τροπή και αν πάρει δηλαδή μπορεί να τη φτιάξουν την περιοχή μπορεί να την κάνουν θαυμάσια να κάνουν πεζοδρόμους κλπ δεν μ ενδιαφέρει αυτό με ενδιαφέρει η γειτονιά η αύρα της Β. 15/10/2010 Μπορεί η αρχική εγκατάσταση στην περιοχή να γίνεται μέσα από τυχαίους παράγοντες, αλλά η καθημερινότητα και ο τρόπος με τον οποίο οι συγκεκριμένοι κάτοικοι βιώνουν την περιοχή, αποκτά σημασία. Το Μεταξουργείο, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του, αποκτά θέση ιδιαίτερης εκτίμησης. Η περιοχή είναι γειτονιά με ιδιαίτερη αύρα η οποία συνδέεται με τα ιδιαίτερα κοινωνικά στοιχεία της περιοχής και τα πολεοδομικά χαρακτηριστικά. Παράλληλα, η πορεία της γειτονιάς, η 201

221 προσέλκυση δηλαδή νέων χρήσεων και νέων κοινωνικών ομάδων, συνδέεται με την προοπτική της επαγγελματικής τους κατάστασης. Στην περίπτωση των αρχιτεκτόνων νεοκατοίκων, η περιοχή συνδέεται με το πλέγμα μεγάλων οδικών αρτηριών και την ευκολία στη στάθμευση που διευκολύνουν την πρόσβαση του πελάτη. Ταυτόχρονα, το ετερόκλητο της περιοχής οι μετανάστες δίπλα στις ανακαινισμένες μονοκατοικίες- δημιουργεί μια αίσθηση δυναμικής αναβάθμισης στην οποία θέλουν να συμμετέχουν ενεργά. Στην περίπτωση των καλλιτεχνών, η διαφήμιση της περιοχής με τους Ολυμπιακούς αγώνες, διαμορφώνει προσδοκίες επαγγελματικής ανέλιξης, οι οποίες στη συνέχεια χάνονται. Η ιδιαίτερη αύρα της περιοχής και ο τρόπος με τον οποίων διαπλέκονται οι καθημερινότητες των ανθρώπων του πνεύματος, των μεταναστών και των άλλων επαγγελματιών της περιοχής, διαμορφώνουν την ανάγκη ένταξης και ενεργούς συμμετοχής σε αυτούς τους ρυθμούς. Πέραν των κοινωνικών δικτύων, οι λόγοι που οδηγούν στο Μεταξουργείο συνδέονται και με την οικονομική κατάσταση των νέων κατοίκων. Αυτή η κατηγορία δε χαρακτηρίζεται από κάποιο σημαντικό οικονομικό κεφάλαιο. Τουναντίον οι οικονομικοί πόροι είναι ιδιαίτερα περιορισμένοι, και για αυτό το λόγο προσφεύγουν σε συγκατοικήσεις ή σε συνδυασμό του τόπου εργασίας και κατοικίας, καθώς δεν δύνανται να πληρώνουν διπλό ενοίκιο. Στην περιγραφή συνδυάζουν αρκετά από τα χαρακτηριστικά που αναφέρει η Damaris Rose (1984) για τους marginal gentrifier. Σύμφωνα με τη Rose (1984) στους gentrifiers είναι διακριτή η ομάδα των marginal οι οποίοι εργάζονται κάτω από επισφαλείς συνθήκες, και συνήθως προβαίνουν σε συγκατοικήσεις, καθώς τα οικονομικά τους αποθέματα δεν είναι επαρκή για αγορές κατοικιών ή για ενοικιάσεις κατοικιών χωρίς συγκάτοικο. Σε αυτήν την περίπτωση, η ζωή στο κέντρο της πόλης δε συνδέεται με την ανάγκη διάκρισης από τις υπόλοιπες κοινωνικο-οικονομικές κατηγορίες, αλλά με ανάγκες οικονομικές που συνδέονται με εναλλακτικές μορφές αναπαραγωγής της καθημερινότητας. 202

222 Γράφημα 10: Έτη κατοίκησης στο Μεταξουργείο Οι περισσότεροι έχουν εγκατασταθεί στην περιοχή τα τελευταία 5 χρόνια. Η καθημερινότητά τους και τα δίκτυα που έχουν αναπτύξει, είναι αρκετά ισχυρά και κανείς τους δεν έχει δηλώσει προθυμία αλλαγής γειτονιάς στο μέλλον, τουλάχιστον για τα πέντε επόμενα χρόνια. Μόνο σε μία περίπτωση αναφέρθηκε πρόθεση μετεγκατάστασης από την περιοχή, λόγω δυναμικών gentrification: Έχει γίνει πολύ έτσι μποέμ έχει ρυθμούς πιο χαλαρούς πιο έτσι και τα λοιπά... ανεβαίνει και σε ένα δύο χρονάκια θα έχει χαλάσει τελείως, θα είναι άλλη περιοχή έχει αλλάξει πιο παλιά ήταν πιο τσιγγάνοι έτσι... αλλιώς... ξέρεις... τώρα έχει αρχίσει και αλλάζει αυτό δηλαδή νομίζω ότι θα φτάσει σε ένα κορεσμό έχει φτιάξει τώρα είναι η καλύτερη εποχή του πιστεύω τα τελευταία δύο χρόνια... αλλά τώρα είναι στην καλύτερή του... ρε παιδί μου επειδή τον έχω παρακολουθήσει τον Κεραμεικό τα τελευταία δώδεκα δεκατρία χρόνια τώρα είναι στην πιο πολιτισμένη του μορφή σιγά σιγά να πιστεύω ότι λογικά εντάξει αν αλλάξει κάτι επειδή είναι το νεκροταφείο ο Κεραμεικός μπορεί να κρατήσει και λίγο (γελάει) αλλά λογικά θα έχει και μια φθορά όλο αυτό το πράγμα, γιατί έχουν ανοίξει αρκετά εστιατόρια high.σε δύο χρόνια δεν θα είναι το ίδιο θα είναι μια άλλη περιοχή γιατί έρχονται διάφοροι άνθρωποι, ξέρεις... αν και η Πλάκα έχει αλωθεί πρώτη από αυτήν την κατάσταση, που έχει τέτοια χαρακτηριστικά και η Πλάκα όταν ήμουν εγώ, ήταν γεμάτο πρεζάκια Κ. 30/4/

223 Απασχόληση, τύπος νοικοκυριού, είδος κατοίκησης και αντίληψη περί εαυτού Οι νέοι κάτοικοι αυτής της κατηγορίας που συμμετείχαν στην έρευνα εργάζονται στον ιδιωτικό τομέα, σε επαγγέλματα που σχετίζονται κυρίως με τη συμβολική οικονομία, είτε στον τομέα της αναψυχής είτε στον τομέα του πολιτισμού. Οι περισσότεροι αναφέρουν ότι είναι εικαστικοί δηλαδή ότι ασχολούνται σε επαγγέλματα που έχουν σχέση με τις τέχνες ή τον πολιτισμό, δηλαδή ως ηθοποιοί, σκηνοθέτες, σκηνογράφοι, μουσικοί ή performers. Αρκετοί συνδυάζουν την τέχνη με την ενασχόληση σε καφενεία ή μπαρ της περιοχής για να μπορέσουν να βγάλουν τα προς το ζειν. επειδή σκεφτόμουν ότι και επειδή φτιάχνω πράγματα εγώ και μου αρέσει να έχω και ανθρώπους να τους δείχνω πράγματα οπότε ή θα έπρεπε να ασχοληθώ με γκαλερί και να βρω το κοινό μου κάπως, ή πρώτα θα φτιάξω ένα μπαρ γιατί ο κόσμος ούτως η άλλως πηγαίνει στα μπαρ, οπότε άμα το ανοίξεις θα ρθούνε ούτως η άλλως, οπότε εκεί θα βλέπουν ό,τι φτιάχνεις από σπόντα δεν θα λένε ότι πλήρωσα το εισιτήριο για να δω αυτόν τον τοίχο ή ότι ή αυτό το είδος των performer, ή ξέρω γω τι, αλλά θα είναι από σπόντα, θα πηγαίνει για άλλο λόγο αλλά αυτό θα έχει στο κοινό σου και θα μπορείς να κάνεις και να φτιάχνεις κι αυτό κάνω έκτοτε Η. 25/4/2010 Γίνονται αναφορές και σε άλλα επαγγέλματα, όπως αρχιτέκτονες, μόδιστροι ή δημοσιογράφοι ή ακόμα και φοιτητές. Οι διάφορες επαγγελματικές κατηγορίες που αναφέρονται από τους νέους κατοίκους του Μεταξουργείου παραπέμπουν στα επαγγέλματα που αναφέρονται στη βιβλιογραφία του gentrification, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα στάδια διαμόρφωσης της διαδικασίας, κατά τα οποία οι καλλιτέχνες και άλλα χαμηλόμισθα επαγγέλματα εισρέουν σε μια υποβαθμισμένη περιοχή και με την καθημερινότητά τους συμβάλλουν στην προσέλκυση ανώτερων κοινωνικών κατηγοριών (Ley, 1996, Shaw, 2008). Οι άνθρωποι που ασχολούνται σε καλλιτεχνικά και συναφή επαγγέλματα έχουν ιδιαίτερα χαμηλές απολαβές και κυρίως προβαίνουν σε συγκατοικήσεις. 204

224 Γράφημα 11: Τύπος νοικοκυριού ερωτηθέντων Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, οι νέοι λιγότερο εύποροι κάτοικοι είναι ενοικιαστές διαμερισμάτων ή παλιών μονοκατοικιών, οι οποίες δεν είναι αναπαλαιωμένες, αλλά βρίσκονται σε καλή σχετικά κατάσταση, δηλαδή είναι κατοικήσιμες. Οι περισσότεροι συγκατοικούν με φίλους για να μπορέσουν να ελαχιστοποιήσουν τα έξοδα του ενοικίου και των υπολοίπων δαπανών που σχετίζονται με την κατοικία. Η καθαριότητα του σπιτιού αναλαμβάνεται οικειοθελώς από τους ίδιους σε συνεργασία με τους συγκατοίκους τους, χωρίς να υπάρχει κάποιο πρόγραμμα εργασίας. Ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την ανακύκλωση των απορριμμάτων τους και χρησιμοποιούν τους κάδους που είναι τοποθετημένοι σε διάφορα σημεία της γειτονιάς τους. Σύμφωνα με τα στοιχεία που δήλωσαν στην έρευνα, οι κατά κεφαλήν μηνιαίες απολαβές τους είναι χαμηλές και κυρίως κινούνται στην κατηγορία κάτω των 1,000 ευρώ ακαθάριστα 205

225 Γράφημα 12: Μηνιαίες απολαβές Για τις καθημερινές τους μετακινήσεις χρησιμοποιούν το ποδήλατο και τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Κυρίως μετακινούνται με τα πόδια, ενώ σπάνια αναφέρεται η κατοχή αυτοκινήτου. Θεωρούν τον εαυτό τους αρκετά προοδευτικό, τοποθετώντας τον σε ένα θεωρητικό άξονα αντίληψης προς το προοδευτικό άκρο. Αρκετοί, ωστόσο, αρνούνται να δώσουν απάντηση στη συγκεκριμένη ερώτηση, καθώς τη θεωρούν περίεργη ή/ και αναχρονιστική: Δεν μου αρέσει το σχήμα... θα πρέπει να φτιάξεις μια άλλη ερώτηση για να πάρεις την απάντηση γιατί εγώ δεν μπορώ να το απαντήσω... δηλαδή στο λέω τα πράγματα και πρέπει να αλλάζουνε και κάποια πρέπει να μένουν ίδια αλλά πάντα για μένα εν τέλει πρέπει να αλλάζουνε δηλαδή κάθε πράγμα στον καιρό του κάτι που είναι καλό τώρα του χρόνου δεν θα είναι καλό Η. 25/4/2010 Για την ενημέρωσή τους χρησιμοποιούν κυρίως το διαδίκτυο και εφημερίδες, και κατά δεύτερο λόγο τηλεόραση και ραδιόφωνο. Από τις εφημερίδες αναφέρουν κυρίως την Ελευθεροτυπία, δευτερευόντως την Καθημερινή, σε αντίθεση με την προηγούμενη κατηγορία που δείχνει σαφή προτίμηση στην Καθημερινή και λιγότερο στην Ελευθεροτυπία. Από τους λιγότερο εύπορους νεοεισερχόμενους αναφέρονται επίσης το Ποντίκι και η Εποχή, αλλά και free press εφημερίδες όπως Athens Voice και Lifo, οι οποίες δεν αναφέρονται καθόλου στην προηγούμενη κατηγορία νεοκατοίκων. 206

226 Οι marginal νεοεισερχόμενοι ή εναλλακτικής κουλτούρας, όπως σημειώνει η Rose (1984), στην περίπτωση του Μεταξουργείου εκδηλώνουν μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο, επιλέγουν τις θεατρικές παραστάσεις ανάλογα με το περιεχόμενο, ωστόσο αρκετοί αναφέρουν ότι δεν πηγαίνουν τόσο συχνά όσο θα ήθελαν λόγω φόρτου εργασίας. Το ενδιαφέρον που εκδηλώνουν για τις θεατρικές παραστάσεις αποτελεί ένδειξη του υψηλού πολιτισμικού κεφαλαίου. Το ιδιαίτερο πολιτισμικό κεφάλαιο συνδέεται με τις καλλιτεχνικές τους ανησυχίες και τις επιδιώξεις τους. Ο τρόπος με τον οποίο ενημερώνονται, χρησιμοποιώντας κυρίως εφημερίδες που αναφέρονται σε πιο προοδευτικό κοινό, όπως η Ελευθεροτυπία, η Εποχή και το Ποντίκι, αλλά και την Καθημερινή, ως πιο συντηρητική πηγή, αναδεικνύει τις ιδιαίτερες προτιμήσεις που συνδέονται με το μορφωτικό τους περιεχόμενο, το οποίο είναι υψηλό και διέπεται από πολιτισμικά στοιχεία εναλλακτικής κουλτούρας. Φωτογραφία 7: Εσωτερικός χώρος κατοικίας εναλλακτικού νέου κατοίκου, προσωπικό αρχείο Με βάση τα στοιχεία που διατίθενται φαίνεται ότι η πιο εναλλακτική ομάδα νέων κατοίκων έχει αρχίσει να εγκαθίστανται στην περιοχή την τελευταία πενταετία, ενώ οι πιο εύποροι νέοι κάτοικοι έχουν μετεγκατασταθεί την τελευταία δεκαετία. Σε αυτήν την περίπτωση ιδιότυπου gentrification, οι δύο ομάδες έχουν κινηθεί στην ίδια περιοχή αλλά με διαφορετικό χρόνο από εκείνο που υποθέτει η θεωρία των σταδίων της διαδικασίας gentrification. Σύμφωνα με τη θεωρία των σταδίων, αρχικά σε μία περιοχή εμφανίζονται οι πιο ευάλωτοι νεοκάτοικοι- marginal gentrifier, που χαρακτηρίζονται από πολιτισμικό κεφάλαιο, αλλά οι οικονομικοί τους πόροι είναι περιορισμένοι. Ο εναλλακτικός τρόπος καθημερινότητας και οι διάφορες 207

227 δραστηριότητες που αναπτύσσουν στην περιοχή, στην συνέχεια, έλκουν το επενδυτικό ενδιαφέρον του ιδιωτικού αλλά και του κρατικού τομέα, οι οποίοι σε επόμενη χρονική περίοδο διαμορφώνουν τις κατάλληλες συνθήκες για την έλευση της ανώτερης και μεσαίας τάξης στη γειτονιά. Με αυτή τη διαδικασία οι gentrifiers των πρώτων σταδίων εκτοπίζονται από τις ευπορότερες μεσαίες τάξεις, με παρόμοιο τρόπο που οι ίδιοι συνέβαλλαν στον εκτοπισμό των πιο ευάλωτων νοικοκυριών που προϋπήρχαν στην περιοχή. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, οι πιο εύποροι gentrifiers συνυπάρχουν μαζί με τους πιο εναλλακτικούς νέους κατοίκους, και σε αρκετές περιπτώσεις η εγκατάσταση των πιο εύπορων ομάδων προηγείται της εγκατάστασης των λιγότερο εύπορων νέων κατοίκων. Αυτή η διαφοροποίηση μπορεί να οφείλεται στα ιδιαίτερα δίκτυα με πολιτικούς φορείς και τις πληροφορίες που μπορούσαν να αντλήσουν περί ανάπλασης της περιοχής κατά τη δεκαετία του 1990, όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο. Συγκεκριμένη πληροφόρηση περί αναβάθμισης της περιοχής συνέβαλε στην αγορά ακινήτου ως επένδυση κατοικίας, κατά την περίοδο που το χάσμα γαιοπροσόδου ακόμη διαμορφώνονταν. Οι ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες της περιοχής, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο τα πολιτικά δρώμενα διαπλέκονται με τις καθημερινότητες και τα ιδιωτικά συμφέροντα στην Αθήνα, ανατρέπουν τη θεώρηση των σταδίων της διαδικασίας, ή την καθιστούν μη χρηστική στην επεξήγηση της συγκεκριμένης διαδικασίας στο Μεταξουργείο. Τα γενικότερα χαρακτηριστικά των νέων κατοίκων της περιοχής του Μεταξουργείου δε διαφέρουν σημαντικά από τα χαρακτηριστικά των μελών της νέας μεσαίας τάξης που παρατηρούνται σε κεντρικές συνοικίες του Καναδά και της Νέας Υόρκης κατά τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, ή από το προφίλ των νέων κατοίκων που περιγράφονται ως gentrifier σε άλλες πόλεις όπως στη Μαδρίτη, την Κωνσταντινούπολη ή τη Λισαβόνα κατά τη δεκαετία του Καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες ή άνθρωποι νεαρής ηλικίας που ασχολούνται σε επαγγέλματα που συνδέονται με τον πολιτισμό, προτιμούν περιοχές με φτηνά ενοίκια, που όμως έχουν την προοπτική gentrification, δηλαδή αποτελούν σημείο έλξης ανώτερων κοινωνικών κατηγοριών. Σε άλλες πόλεις, οι χαμηλότερες μεσαίες τάξεις εκτοπίζονται από τις ευπορότερες που εισρέουν στη συνέχεια στην περιοχή. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, οι πιο εύπορες ομάδες εγκαθίστανται στην περιοχή όταν 208

228 αναπτύσσονται τα σχέδια και οι φήμες περί πολιτιστικής ανάπλασης, δηλαδή αρκετά πριν αρχίσουν να εγκαθίστανται οι marginal/πιο εναλλακτικοί. Σε αυτό συμβάλλει και η εμπειρία που έχουν αποκτήσει από τη διαβίωσή τους σε κέντρα πόλεων που έχουν ήδη υποστεί gentrification. Έτσι η τοπολογική φαντασία (Robinson, 2011) μετατρέπεται σε εμπειρία, και μεταφέρεται στο Μεταξουργείο ως οδηγός της διαδικασίας gentrification. Σημείο διάκρισης, που διαφοροποιεί τους εύπορους νεοκατοίκους στο Μεταξουργείο από τις άλλες κοινωνικές κατηγορίες, όπως και σε άλλες πόλεις, αποτελεί η κατοικία. Στην περίπτωση της Αθήνας, η ανακαίνιση της μονοκατοικίας νεοκλασικής αρχιτεκτονικής ως επιλογή κατοικίας, ή η κατοίκηση σε υπερπολυτελείς νεόδμητες κατασκευές τύπου Loft, αποτελεί διακριτό σημείο διαφοροποίησης των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων που αναφέρεται στο ιδιαίτερο πολιτισμικό κεφάλαιο και σαφώς στην οικονομική τους υπεροχή. Οι νεοκάτοικοι εναλλακτικής κουλτούρας εμφανίζονται όλο και πιο έντονα στην περιοχή τα τελευταία χρόνια. Έτσι παρατηρείται ένα ιδιόμορφο είδος συγκατοίκησης ανάμεσα σε παλιούς κατοίκους, μετανάστες, νέους εύπορους κατοίκους και νέους εναλλακτικού κατοίκους. Και οι δύο ομάδες συμβάλλουν στον εκτοπισμό των πιο ευάλωτων κατοίκων, ενώ η εισροή τους στο Μεταξουργείο που συνεπάγεται την επανεπένδυση του κεφαλαίου στο χώρο, είτε με τη μορφή των αναπαλαιώσεων των μονοκατοικιών, των βελτιώσεων των διαμερισμάτων, συνοδεύεται και από τη δραστηριοποίηση και την επένδυση στο χώρο των επιχειρηματιών των νέων χρήσεων γης, αλλά και επενδυτών της αγοράς ακινήτων. 209

229 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΕΠΑΝΕΠΕΝΔΥΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΣΤΟ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ Ο τρόπος με τον οποίο κινείται το κεφάλαιο στο χώρο λαμβάνει διάφορες μορφές. Είτε μέσα από μεγάλες επενδύσεις και ανακατασκευές, δηλαδή, με παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας, είτε μέσα από αναδιαμορφώσεις μικρότερης κλίμακας, δηλαδή μέσα από βελτιώσεις και μικρές παρεμβάσεις, η επιστροφή του κεφαλαίου στο κέντρο των πόλεων γίνεται εμφανής από τη μεταβολή του αστικού τοπίου. Οι ανακατασκευές παλαιών κατοικιών, για τις οποίες απαιτούνται αρκετές επενδύσεις, οι νέες αναπτύξεις που σχετίζονται με την αγορά κατοικίας, και οι νέες χρήσεις, μέσα από διάφορες παρεμβάσεις και αναδιαμορφώσεις των κτηρίων, συμβάλλουν στον επαναπροσδιορισμό του δημοσίου χώρου και ολοκληρώνουν την εικόνα της μετάβασης που παρουσιάζει μια περιοχή όταν εμφανίζονται οι δυναμικές του gentrification. Ταυτόχρονα, η δραστηριοποίηση επενδυτών της αγοράς ακινήτων και οι κρατικές παρεμβάσεις, στις οποίες αναφέρεται το επόμενο κεφάλαιο, εκτός των άμεσων αποτελεσμάτων, αποτελούν παράγοντες έλξης νέων επενδύσεων, δηλαδή ενεργούν πολλαπλασιαστικά στην εξέλιξη και επέκταση του gentrification στο χώρο Επανεπένδυση κεφαλαίου μέσα από τη χρήση της κατοικίας Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, οι νέοι κάτοικοι της περιοχής προβαίνουν σε βελτιώσεις των κατοικιών τους. Οι αποκαταστάσεις κτηρίων έχουν αντίκτυπο στο αστικό τοπίο της περιοχής. Οι όψεις των ανακαινισμένων σπιτιών συμβάλλουν στην αναδιαμόρφωση του δημοσίου χώρου. Οι φρεσκοβαμμένοι τοίχοι, οι ανακαινισμένες σκεπές με ακροκέραμα, η διατήρηση στοιχείων νεοκλασικής αρχιτεκτονικής και η προβολή τους προς τα έξω αποτελούν ενδείξεις του τρόπου με τον οποίο οι ιδιωτικές παρεμβάσεις επηρεάζουν το δημόσιο χώρο. Στην προηγούμενη συνολική εικόνα υποβάθμισης και εγκατάλειψης προβάλλουν νέα στοιχεία που δίνουν την αίσθηση της μιας νέας προσέγγισης της γειτονιάς. Τις νυχτερινές ώρες οι εξωτερικές λάμπες των καινούριων σπιτιών, αλλά και καθ όλη τη διάρκεια της μέρας οι λυχνίες φωτισμού, φωτίζουν το δημόσιο χώρο. Τα πεζοδρόμια μπροστά από τα ανακαινισμένα σπίτια είναι πιο καθαρά και οι φυτεύσεις του δημοσίου χώρου βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση, κυρίως μέσα από ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Συνολικά διαμορφώνεται μια αίσθηση αναβάθμισης μέσα 210

230 από τις ψηφίδες ανακαίνισης που προβάλλουν σε διάφορα σημεία του Μεταξουργείου. Η ποιότητα των επεμβάσεων εξαρτάται από το μέγεθος της παρέμβασης και από το ποσό του κεφαλαίου που επενδύεται στην κατοικία. Το μέγεθος της παρέμβασης έχει ευθέως ανάλογη σχέση με τις οικονομικές δυνατότητες του κάθε νοικοκυριού. Οι πιο εύποροι νέοι κάτοικοι επενδύουν αρκετό κεφάλαιο στην κατοικία τους, μέσα από ανακαινίσεις ή αναπαλαιώσεις, και αυτή η παρέμβαση γίνεται περισσότερο αισθητή στο χώρο. Οι νέοι πιο εναλλακτικοί κάτοικοι, που είναι κυρίως ενοικιαστές, προβαίνουν σε βελτιώσεις κατοικιών, όπως επιδιορθώσεις και βαψίματα, που είναι λιγότερο εμφανείς στο χώρο. Οι πιο εύποροι νεοκάτοικοι πολύ σπάνια δίνουν στοιχεία για το κεφάλαιο που δαπάνησαν για την ανακαίνιση του κτηρίου που μετέτρεψαν σε κατοικία. Πόσα τετραγωνικά μέτρα είναι περίπου; Πότε το αγοράσατε; -Το Θυμάστε τότε πόσο είχατε πληρώσει το τετραγωνικό; -Προτιμώ να μην πω αυτές τις λεπτομέρειες -Το σπίτι το ανακαινίσατε; -Ναι -Και πόσα χρήματα δαπανήθηκαν; -Πάρα πολλά αν θέλετε να ξέρετε πάρα πολλά Δ.10/2/2010 -Θυμάστε σε ποια τιμή είχατε αγοράσει αυτό το ακίνητο; -Ναι 21εκατομμύρια δραχμές -Το αγοράσατε και μετά το ανακαινίσατε; -Έχω κρατήσει μόνο τον εξωτερικό τοίχο μπροστά -Αυτή η ανακατασκευή θυμάστε πόσο στοίχισε; -Θυμάμαι αλλά δε θέλω να σου πω... είναι πάρα πολλά τα χρήματα Κ. 16/3/2010 -Η κατάσταση του κτιρίου ποια ήταν; -Πολλά έργα έκανα... ξαναέκανα όλα τα υδραυλικά ξαναέκανα όλα τα ηλεκτρικά έβαλα αρκετά χρήματα για να γίνουν πολλά πράγματα κι επειδή είναι μεγάλο κιόλας το κάθε τι δηλαδή για να μπει το γκάζι... πολλά έργα έκανα πάρα πολλά... πολλά χρήματα 211

231 -Όλο αυτό το κόστος της ανακαίνισης θυμάστε πως όσο στοίχισε; -Σε δραχμές αν θυμάμαι τουλάχιστον 35 εκατομμύρια δραχμές Δ. 12/3/2010 -Και πόσα τετραγωνικά ήταν το οικόπεδο Και θυμάστε σε τι τιμή το είχατε αγοράσει; -Το είχαμε αγοράσει 9 εκατομμύρια δραχμές τότε το 1989 το αγοράσαμε -Το χτίσιμο και η διαμόρφωση όλου του σπιτιού πόσο σας στοίχισε -Μας στοίχισε εκείνη την εποχή του 95 εκατομμύρια περίπου -Δηλαδή και πάλι είστε ικανοποιημένοι από την επένδυση; -Βεβαίως βεβαίως βεβαίως βεβαίως -Δηλαδή 100 εκατομμύρια τότε λεφτά είναι 300 χιλιάδες, δηλαδή 300 χιλιάδες δεν παίρνεις τώρα παρά μόνο το οικόπεδο καταλάβατε δηλαδή αυτό το διώροφο που σας λέω εδώ στη γωνία τόσο πουλιέται και θέλει άλλα τόσα για να γίνει έχουν διπλασιαστεί περίπου και παραπάνω Χ. 9/2/2010 Όμως ακόμα και η άρνηση παραχώρησης κάποιων δεδομένων υποδηλώνει ότι το κεφάλαιο που δαπανήθηκε για τη διαμόρφωση της νέας κατοικίας είναι σημαντικό. Με βάση τα στοιχεία που παραχώρησαν ορισμένοι κάτοικοι, κυρίως οι ιδιοκτήτες μονοκατοικιών εμβαδού κατά μέσο όρο 200 τετραγωνικών μέτρων (τ.μ.), διαμορφώθηκαν οι πίνακες 8 και 9. Τα ποσά που αναφέρονταν σε δραχμές έχουν στρογγυλοποιηθεί και μετατραπεί σε ευρώ. Αγορά Οικοπέδου Επιφάνεια κατοικίας σε τ.μ. Αγορά οικοπέδου σε ευρώ Ευρώ ανά τ.μ Πίνακας 8: Στοιχεία αγοράς κατοικιών στο Μεταξουργείο Μία γενικότερη παρατήρηση που μπορεί να διατυπωθεί με βάση τα δεδομένα του πίνακα 8, είναι ότι από το 1989 η αγορά ενός οικοπέδου περίπου 200 τ.μ. στοιχίζει περίπου ευρώ. Δηλαδή, η τιμή πώλησης το τετραγωνικό μέτρο για παλιές μονοκατοικίες ήταν γύρω στα 130 ευρώ στην περιοχή του Μεταξουργείου. Η ανακαίνιση του κτηρίου ανέρχονταν στις , δηλαδή στα 1100 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο. Το 2004 η τιμή ενός οικοπέδου 380τ.μ. διαμορφώνεται στις ευρώ, δηλαδή περίπου στα 370 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο. Το κόστος ανακαίνισης στα ευρώ, δηλαδή 265 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο (πίνακας 9). 212

232 Μεταστέγαση Επιφάνεια κατοικίας σε τ.μ Ανακαίνιση σε ευρώ Ευρώ ανά τ.μ. Πίνακας 9: Στοιχεία ανακαινίσεων κατοικιών στο Μεταξουργείο Το 2010 η τιμή ενός οικοπέδου 280τ.μ. διαμορφώνεται στις ευρώ, δηλαδή ευρώ το τετραγωνικό μέτρο, και οι επισκευές διόρθωσης που είχαν γίνει μέχρι τον καιρό της συνέντευξης είχαν διαμορφώσει ένα συνολικό κόστος περίπου ευρώ. Αν αναλογιστούμε τις τιμές αγοράς που διαμορφώνονται ανά τετραγωνικό μέτρο, τότε το 1989 η αγορά ενός οικοπέδου 200τ.μ. ανερχόταν στα 130 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο, το 2003 η αγορά ενός οικοπέδου 230 τ.μ., ανέρχονταν στα 600 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο, ενώ το 2010 η αγορά μιας καλοδιατηρημένης κατοικίας 280τ.μ. ανήλθε στα ευρώ το τετραγωνικό μέτρο (πίνακας 8). Παρατηρούμε μία σημαντική αύξηση της τιμής πώλησης ανά τετραγωνικό μέτρο, που οφείλεται στις τάσεις gentrification της περιοχής. Η ανοδική τάση τιμών στην αγορά ακινήτων της περιοχής συνδέεται με το χάσμα γαιοπροσόδου που αναφέρει ο Smith (1986). Μέσα από τα ποιοτικά στοιχεία που προκύπτουν, διαφαίνεται η επένδυση μεγάλου ποσού κεφαλαίου για την αγορά και διαμόρφωση του χώρου των κατοικιών. Μέσα σε δύο δεκαετίες, οι τιμές ακινήτων σχεδόν τριπλασιάζονται δίνοντας έρεισμα στην υποστήριξη της θεώρησης περί χάσματος γαιοπροσόδου. Η ανταλλακτική αξία των ακινήτων, όπως διαμορφώνεται σταδιακά, αντανακλά την αξία χρήσης, αλλά και τη δυνητική γαιοπρόσοδο που αναμένουν οι ιδιοκτήτες με την εμφάνιση του gentrification στην περιοχή. Οι νέοι κάτοικοι που ανήκουν σε χαμηλότερη οικονομική κατηγορία από την προηγούμενη ομάδα είναι κυρίως ενοικιαστές διαμερισμάτων ή παλιών μονοκατοικιών και συγκατοικούν με φίλους ή γνωστούς. Όπως αναφέρουν συχνά σε συνεντεύξεις, οι κατοικίες τους δεν είναι σε καλή κατάσταση και αναγκάζονται να προβούν σε διάφορες επιδιορθώσεις και μικρές ανακατασκευές. 213

233 Δεν είναι σε πολύ καλή κατάσταση παρ όλο που έκαναν μια υποτυπώδη ανακαίνιση αυτοί οι άνθρωποι μετά από αρκετό καιρό βλέπουμε ότι υπάρχουν πολλά προβλήματα οπότε θα βάλω προσωπική εργασία ήδη κάνω κάποιες μικρο-ανακαινίσεις μέσα κλπ κάποια αλλαγή χρωμάτων οι πόρτες δεν είναι καλά βαμμένες έχουν κάποια προβλήματα οι ντουλάπες και τα ντουλαπάκια στο μπάνιο είναι λίγο παλιά απλώς επειδή εμένα μου αρέσουν αυτά τα πράγματα, παρεμβαίνω εικαστικά πάνω τους Β.15/11/2010 Όχι δεν ήταν σε καλή κατάσταση όταν το νοικιάσαμε αλλά στην πάροδο του χρόνου ο καθένας έβαζε το χεράκι του άλλος φτιάχνει κάτι από εδώ άλλος φτιάχνει κάτι από εκεί και το σπίτι σιγά σιγά άρχισε να φτιάχνει Μ. 27/6/2010 Οι περισσότερες επιδιορθώσεις γίνονται με προσωπική εργασία παραπέμποντας στην περιγραφή της Zukin (1989) ότι οι gentrifiers των πρώτων σταδίων της διαδικασίας βελτιώνουν τα κτήρια με τον ιδρώτα τους (sweet equity). Το κόστος των επιδιορθώσεων δεν έχει υπολογιστεί σε χρηματικές μονάδες, καθώς συμπεριλαμβάνει και την άμεση προσωπική εργασία του ενοικιαστή. Στην περίπτωση που απαιτούνται αρκετές επιδιορθώσεις, γίνεται διαπραγμάτευση του ενοικίου με τον ιδιοκτήτη σε χαμηλότερο ποσό. Την ανακαίνιση την είχα κάνει εγώ και γι αυτό χτύπησα και την τιμή 350 του λέω ότι θα μου το δώσεις πιο φτηνά αλλά θα κάνω κάποια πράγματα εδώ πέρα γιατί δεν ήταν βιώσιμο, δηλαδή Δ. 16/4/2010 Το ενοίκιο για το συγκεκριμένο σπίτι το θεωρώ υψηλό. Δηλαδή εκτός από μία ανακαίνιση που κάνανε στις πόρτες και έχουν βάλει πόρτες ασφαλείας, δεν έχει τίποτα το σπίτι. Δηλαδή και τα σώματα είναι παλιά και προβλήματα υπάρχουν στα υδραυλικά, και στο ένα και στο άλλο, συνέχεια δηλαδή βγάζουν πράγματα Μ.17/4/

234 το παλιό στο 70Α είναι γ τα άμα μπλέξεις με τα υδραυλικά του και τα ηλεκτρικά του την έχεις πατήσει είναι πολύ παλιό με υγρασίες αλλά είναι πολύ όμορφο αυτό που μένουμε τώρα για να το φτιάξεις καλά θες budget το άλλο που έμενα ήταν διαμέρισμα που και αυτό ήταν κακοφτιαγμένο λίγο κατασκευασμένη έτσι η πολυκατοικία όλη με όλα τα φτηνά υλικά που εντάξει είχε κάποιες φθορές, αλλά δεν ήτανε... αλλά εντάξει και το νεοκλασικό στέκει είναι αρκετά δυνατό Κ. 30/4/2010 Όσοι συμμετείχαν στην έρευνα θεωρούν τα ενοίκια που πληρώνουν, δεδομένων των συνθηκών κατοίκησης και των επιδιορθώσεων που πρέπει να καταβάλουν, είναι αρκετά υψηλά για την περιοχή. Με βάση τα στοιχεία που παραχωρούν στις συνεντεύξεις, διαμορφώθηκε ο πίνακας 10. Μεταστέγαση Επιφάνεια κατοικίας σε τμ Μηνιαίο Ενοίκιο σε ευρώ Παρεμβάσεις σε ευρώ Πίνακας 10: Μηνιαίο ενοίκιο ανά περίπτωση Στις περισσότερες από τις συγκεκριμένες περιπτώσεις η μεταστέγαση στην περιοχή έχει προκύψει μετά το Το 2008 το ενοίκιο που απαιτείται για διαμερίσματα περίπου 55 τετραγωνικών μέτρων σε παλιές πολυκατοικίες της αντιπαροχής κυμαίνονται γύρω στα 350 ευρώ, ενώ το 2010 για 75 τετραγωνικά μέτρα ζητούνται 450 ευρώ. Οι περιπτώσεις άνω των 100 τετραγωνικών αναφέρονται στα ενοίκια που ζητούνται σε μονοκατοικίες της περιοχής, και κυμαίνονται σε τιμές άνω των 500 ευρώ. Δεδομένης της κακής κατάστασης των κτηρίων και των διαμερισμάτων, καθώς και του επιπλέον κόστους που επιμερίζονται οι ενοικιαστές μέσω των διαφόρων επιδιορθώσεων, οι τιμές των ενοικίων που παρουσιάζονται είναι αρκετά υψηλές. Οι διογκωμένες τιμές αποτελούν ένδειξη της κερδοσκοπικής συμπεριφοράς που αναπτύσσουν οι ιδιοκτήτες ακινήτων με την εμφάνιση του χάσματος γαιοπροσόδου. 215

235 7.2. Οι νέες χρήσεις γης Next big thing; Σίγουρα ναι, για πολλούς λόγους! Στην αρχή υπήρχαν τα θέατρα. Μετά ήρθαν οι γκαλερί. Σταδιακά άνοιξαν εστιατόρια «για λίγους», βραβεύτηκαν για την ποιότητά τους και έγιναν για περισσότερους. Έπειτα ήρθαν και τα bars και έφεραν τους νέους. Ο Κεραμεικός και το Μεταξουργείο ήταν πάντα η καρδιά της Αθήνας. Απλώς τώρα το συνειδητοποίησαν κι αποφάσισαν να χτυπήσουν ακόμα πιο δυνατά. Athens Magazine, 28/1/2011 Όταν διαδικασίες τύπου gentrification αρχίζουν να αναπτύσσονται σε μία περιοχή, η αλλαγή του αστικού τοπίου δεν περιορίζεται μόνο στη χρήση της κατοικίας. Την αισθητική αναβάθμιση της περιοχής υπογραμμίζουν και οι νέες χρήσεις που αναπτύσσονται. Ο χαρακτήρας της γειτονιάς αλλάζει, καθώς χρήσεις που είναι ταυτισμένες με παραγωγικές διαδικασίες χειρωνακτικής εργασίας, όπως συνεργεία, βιοτεχνίες και αποθήκες, αντικαθίστανται από χρήσεις της συμβολικής οικονομίας, όπως θέατρα, χώροι πολιτιστικοί, εστιατόρια και μπαρ (Zukin, 1990) που θεωρητικά είναι πιο κερδοφόρες και καλύτερες (Smith, 1986). Το ερώτημα που πάλι αναδύεται είναι το πώς διαμορφώθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για την προσέλκυση και δραστηριοποίηση των νέων χρήσεων γης, καθώς επίσης το ποια κοινωνική κατηγορία προσπαθούν να ικανοποιήσουν και για ποιον είναι επικερδείς και καλύτερες; Το Μεταξουργείο αρχίζει να διαφημίζεται στον τύπο ως η νέα γειτονιά της Αθήνας στην οποία μπορούν να ικανοποιηθούν από τις πιο επιλεκτικές απαιτήσεις, όπως εστιατόρια πολυτελείας, ως τις πιο απλές, όπως καφενεία νέου τύπου που υπάρχουν διάσπαρτα στη γειτονιά. Ταυτόχρονα, οι χώροι τέχνης, θέατρα, γκαλερί, εναλλακτικοί χώροι performance, κρουστών και χορού ικανοποιούν το καλλιτεχνικά πιο ευαισθητοποιημένο κοινό της πόλης. Πώς όμως προέκυψαν αυτοί οι χώροι στο Μεταξουργείο και σε ποια χρονική περίοδο; Και σε αυτή την περίπτωση οι διάφοροι νέοι επιχειρηματίες δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν ως μία ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά (Ley, 1996). Οι επιχειρηματίες που άρχισαν να δραστηριοποιούνται στο Μεταξουργείο στις αρχές της δεκαετίας του 2000, διαφέρουν ως προς τα κίνητρα αλλά και ως προς τον τρόπο 216

236 που αντιμετωπίζουν την περιοχή σε σχέση με εκείνους που άρχισαν να δραστηριοποιούνται στα τέλη της δεκαετίας. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 ορισμένες θεατρικές σκηνές αρχίζουν να εμφανίζονται δειλά στο Μεταξουργείο: το θέατρο Άττις, το θέατρο της Βασιλάκου, το θέατρο της Βαγενά, και ο Κρατήρας αναφέρονται σε πολλές συνεντεύξεις παλιών κατοίκων ότι ήταν οι πρώτες ενδείξεις στις αλλαγές χρήσεων γης. Σε περίπου παράλληλο χρόνο, αρχές δεκαετίας του 2000, εμφανίζονται νέου τύπου καφενεία όπως το Αστάρι, στα οποία διαμορφώνεται η αντίστοιχη κουλτούρα του καφενείου. Η διασκέδαση, το προϊόν, δηλαδή, που προσφέρουν εξαπλώνεται γρήγορα: αρκετοί θαμώνες/ καταναλωτές επηρεάζονται από το νέο προϊόν και ανοίγουν αντίστοιχους χώρους στη γειτονιά. Έτσι, μέχρι το τέλος της δεκαετίας, προκύπτουν τα Κανάρια, το Τρίπορτο και το Δυάρι. Τι είναι όμως τα νέου τύπου καφενεία; Σε ποιους αναφέρονται και πώς ξεκίνησε η συγκεκριμένη κουλτούρα διασκέδασης; Τα νέου τύπου καφενεία η μόδα της ρακής ξαφνικά έγινε η ρακί μόδα με την ίδια λογική πήρε και ο Κεραμεικός αξία (γελάει ) της εποχής ρεύμα είναι και αυτό επιστρέφει ο κόσμος σε παραδοσιακούς τρόπους διασκέδασης Σ. 28/3/2011 Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά μία νέα κάτοικος, προς τα μέσα της δεκαετίας του 2000, η νέα μόδα διασκέδασης που αρχίζει να κατακτά την περιοχή, η μόδα της ρακής, προσφέρεται από τα νέου τύπου καφενεία. Οι ιδιοκτήτες αυτών των χρήσεων, εμπνευσμένοι από τα παραδοσιακά καφενεία, διατηρούν το ύφος των καφενείων, αλλά αποσκοπούν σε διαφορετική πελατεία. Τα παραδοσιακά καφενεία απευθύνονται κυρίως σε άνδρες μεγαλύτερης ηλικίας, συνεχίζοντας τις παραδόσεις των χωριών και των οικισμών. Οι άνδρες μετά τη δουλειά, ή κατά την απογευματινή τους βόλτα, περνούσαν από το καφενείο για να συναντήσουν γνωστούς και φίλους, να ανταλλάξουν πολιτικές απόψεις και να διασκεδάσουν, την ώρα που οι γυναίκες ήταν περιορισμένες στον ιδιωτικό χώρο της οικίας. Οι ιδιοκτήτες των νέου τύπου καφενείων, διατηρώντας την αισθητική του παλιού καφενείου (απλή εσωτερική διακόσμηση με ψάθινες καρέκλες και χαμηλά μαρμάρινα ή ξύλινα τραπέζια) και 217

237 χαμηλές τιμές στον καφέ και τα αφεψήματα, το αλκοόλ (ρακί, κρασί και μπύρα) και στους μεζέδες, απευθύνονται κυρίως σε άτομα νεαρότερης ηλικίας, άνδρες και γυναίκες, πιο εναλλακτικής κουλτούρας. Οι πρώτοι που άνοιξαν αυτού του τύπου τα καφενεία στην περιοχή, δεν είχαν στόχο της προσέλκυση της πελατείας των εναλλακτικών, καθώς τότε ακόμα δεν είχε κάνει την παρουσία της αισθητή, ούτε αποσκοπούσαν σε κάποιο ιδιαίτερο κέρδος, πέρα από την εξασφάλιση κάποιου βασικού εισοδήματος. -το πήρα το 89 αλλά ήταν και πριν καφενείο ήταν έτσι όπως είναι τώρα, αλλά πιο πριν ήταν πάλι οι περισσότεροι που έρχονταν στο μαγαζί τότε γείτονες περισσότεροι και κατεβαίναν Ομονοιακοί μετά, Ζήνωνος Ομόνοια, -Πώς αποφασίσατε να αγοράσετε αυτό το μαγαζί στο Μεταξουργείο; -Δούλευε ο άντρας μου στην Αγία Άννης στα φορτηγά και ήταν στέκι το είχανε στέκι εδώ, οι φορτηγατζήδες, και το είχε ένας κύριος άλλος, και το πούλαγε εκείνος τότε -Ήταν καλή τιμή αυτό; -Για την επιχείρηση ήταν καλά λεφτά Α. 28/12/2011 -Γενικώς θα μπορούσε να ήταν αισθητικό το κριτήριο αλλά γενικώς μου άρεσε το underground του πράγματος δηλαδή ενδεχομένως θα μπορούσε να ήταν και ακόμα πιο δηλαδή δίπλα σε συνεργεία, ξέρεις μου άρεσε αυτή η αίσθηση -Πότε ήρθες εδώ; -Τέλη του 02 -Τότε πώς ήταν η κατάσταση; -Ροκ φαντάσου ότι κάθε πρωί ερχόμουν και μάζευα ενέσεις, κλειδώναμε το βράδυ την πόρτα γιατί μπαίναν φάτσες φοβόσουνα δηλαδή κάπως, γενικώς μας ανέχτηκε ο κόσμος και καπελώσαμε το στέκι μας πίσω από αυτό, και ο ένας με τον άλλο στην ουσία καπελώσαμε το στέκι μας πίσω από αυτό τα πράγματα ήταν περίεργα τότε και η γειτονιά γι αυτό με καλοδέχτηκε, γιατί έβαλα φως, φοβόντουσαν το βράδυ να κυκλοφορήσουν έξω Α. 27/12/11 Με αυτήν τους την κίνηση απευθύνονταν στον υπάρχοντα πληθυσμό της περιοχής αλλά και σε ανθρώπους πιο underground κουλτούρας, που αναζητούσαν ένα χώρο λιγότερο εμπορευματικό και πιο αυθεντικό, ένα στέκι. Ταυτόχρονα όμως, όπως υπογραμμίζεται και στο παραπάνω απόσπασμα καπελώσανε το χώρο της περιοχής ως στέκι, καθώς η γειτονιά υποδέχτηκε με ευχαρίστηση τις νέες χρήσεις. Οι παλιοί κάτοικοι, φοβούμενοι να κυκλοφορήσουν στους δρόμους της γειτονιάς, ιδιαίτερα κατά τις νυχτερινές ώρες, καλοδέχτηκαν τις ιδιωτικές πρωτοβουλίες και τα νέα 218

238 μαγαζιά, καθώς ο φωτισμός του δημοσίου χώρου αλλά και τα νέα πρόσωπα διαμόρφωσαν καλύτερες συνθήκες ασφάλειας για τον υπάρχοντα πληθυσμό. Αρχικά ήταν καφενεδάκι και τώρα έτσι είναι, αλλά ερχόταν πολλά γεροντάκια, πολύ κόσμο ήταν πιο τώρα με τους καιρούς, άλλαξε το άλλαξαν το μαγαζί και ως εκεί είπα κάποια στιγμή Α. 28/12/2011 Τον χώρο που αναλαμβάνουν τα νέα καφενεία, διαδέχονται μια προηγούμενη χρήση η οποία ή είναι παρεμφερής, όπως παλιό καφενείο, του οποίου η πελατεία ήταν οι ηλικιωμένοι άνδρες της περιοχής ή όσοι εργάζονταν στην Ομόνοια, ή ταβερνείο που δεν λειτουργεί πολλά χρόνια, ή συνεργείο ή αποθήκη. Η δαπάνη για την επισκευή ή την ανακαίνιση του χώρου εξαρτάται από την προηγούμενη κατάσταση του κτηρίου, ωστόσο, και σε αυτήν την περίπτωση, απαιτείται προσωπική εργασία και επένδυση κεφαλαίου. Πριν ήταν ένας τύπος που έφτιαχνε ταμπέλες, επιγραφές και τέτοια, αλλά ο χώρος ήταν παρατημένος, εγκαταλειμμένος, δεν είχε πληρώσει μήνες νοίκια, είχε βαρέσει διάλυση ήταν μια μουτζούρα ένα πράγμα, που δεν είχε τίποτα η τουαλέτα υποτυπώδης, δηλαδή όλα γίναν από την αρχή, μόνο τις πέτρες δεν έριξα γιατί είναι πετρόχτιστο και παλιό, του 20 κάτι νομίζω -Το ενοίκιο; -Το νοίκι είναι καλό, ήταν τότε εκείνα τα χρόνια ήταν πολλά τα λεφτά γι αυτόν που έπαιρνε και πήρε από εμένα αμέσως [ ] στην ουσία ο τύπος είχε μια αποθήκη την οποία νοίκιασε 30% πιο ακριβά, βέβαια εγώ έριξα πολύ δουλειά από το μηδέν, όλα από το μηδέν, με τα χεράκια μου όλα, αυτή η τρυπούλα εδώ που βλέπεις σε ελληνικές δραχμές ήταν πολλά λεφτά δηλαδή Α.27/12/2011 Φωτογραφία 8: Νέου τύπου καφενείο στο Μεταξουργείο, προσωπικό αρχείο 219

239 Με τη μεταβολή της χρήσης, το ενοίκιο που απαιτείται από τους ιδιοκτήτες αυξάνει. Σταδιακά, η επανεπένδυση κεφαλαίου σε επισκευές και διορθώσεις του κτηρίου, συνοδεύεται από αλλεπάλληλες αυξήσεις ενοικίου. Η εγκατάσταση των νέων κατοίκων, η προσέλκυση περισσότερης πελατείας με ολοένα και διαφορετικά καταναλωτικά χαρακτηριστικά, και γενικότερα όλη αυτή η ρητορική περί ανόδου και ανάπτυξης της περιοχής, συνοδεύεται από επιπλέον αυξήσεις ενοικίου, αλλά και από πιέσεις που ασκούνται στους πρώτους νέους μικροεπιχειρηματίες της περιοχής. Μπήκα μέσα με σαν να είναι 100 ευρώ τώρα..και ό,τι θέλει ανεβάζει μας ανέβαζε, κάθε χρόνο μας ανέβαζε δέκα χιλιάρικα, είκοσι, μετά έγιναν ευρώ, μετά έγινε ένα πενηντάευρω κάθε χρόνο, και έφτασε στα 1100 μέχρι εκεί, όπα Α.28/12/2011 Καθώς το ενοίκιο αυξάνεται, αλλάζει και το ύφος της πελατείας. Οι παλιοί ηλικιωμένοι κάτοικοι, ή οι ψαγμένοι underground τύποι εξαλείφονται και η σχέση συνωμοσίας ανάμεσα στους αρχικούς πελάτες και τον ιδιοκτήτη νεοκαφενείου χάνεται. Η παλιοί θαμώνες αντικαθίστανται από μία διαφορετική πελατεία που χαρακτηρίζεται ως trendy ή must ή όπως αναφέρεται σε συνέντευξη από εκείνους που έρχονται από διαφορετικό χωριό, εννοώντας καλύτερες περιοχές της Αθήνας όπως συνοικίες των βορείων προαστίων. Επειδή το μαγαζί είχε μια πρόταση έτσι λίγο επαρχιακή, δηλαδή ζεστό, φτηνό, άλλη φάση, ήταν λίγο άνοιγες την πόρτα, έμπαινες μέσα, και άλλαζε η φάση τελείως, δεν ήξερες που είσαι αυτό στην αρχή προσκάλεσε φίλους και ανθρώπους που γουστάραν να περάσουν κάπου καλά, ανθρώπινα, κάπου που δεν είναι ταβέρνα και καπηλειό ακριβώς, αλλά, έχεις και το σκάκι σου, πίνεις το καφεδάκι σου το μεσημέρι, ακούς μουσικούλα αυτό στην αρχή προσκάλεσε τέτοιο κόσμο η αίσθηση που έχω είναι ότι τα πολλά μαγαζιά που ανοίξαν μπορεί επαγγελματικά λίγο πολύ τέτοια μαγαζιά κάνουν, υπάρχουν κάτι γκάου κάτι αηδίες, αλλά συνήθως είναι κάτι τέτοια δηλαδή ακούς κουβέντες που σου προκαλεί εντύπωση που ο άλλος περιγράφει σε ένα φίλο του στο τηλέφωνο πώς θα έρθει στο μαγαζί, και του μιλάει με κωδικούς με μαγαζιά που έχουν ανοίξει πέρσι, φέτος, δηλαδή «είσαι στο Κεραμείο, θα κάνεις δεξιά» αναφορές σε μαγαζιά που μπορεί και εγώ να μην τα ξέρω καλά καλά ότι υπάρχουν και αυτό έχει κατεβάσει και κόσμο άσχετο πια δηλαδή παλιά μια φορά τη βδομάδα θα δεις και μια παρέα άσχετους που δεν τους έχεις ξαναδεί, τώρα έχει παραγίνει αυτό, το Μεταξουργείο έχει περατζάδα σκάει κόσμος άσχετοι, «αχ τι είναι αυτό, να μπούμε» προτιμούσα τη 220

240 συνωμοσία «έλα μ ξέρω ένα μαγαζάκι να σε πάω, να πάθεις πλάκα» που είχε στο παρελθόν, έμπαιναν συστηνόντουσαν τους έλεγα παιδιά έχει το ένα έχει το άλλο, και υπήρχε μια συνωμοσία, ενώ τώρα είναι ξέρω γω θα μου πει ο άλλος φέρε μου ένα μεζεδάκι και φέρε μου ένα κατάλογο, ξεκινάς λίγο από την αρχή και έχεις μια εμπειρία που το κάνεις λίγο αυτόματα, αλλά λες ρε π τι ωραία που ήμασταν τότε Α. 27/11/2011 Το παλιό, το παραδοσιακό γίνεται μόδα, οι νέοι πελάτες είναι πιο απαιτητικοί ως προς την αισθητική αλλά και τη διασκέδαση που πρέπει να παρέχει το μαγαζί, και επιζητούν την αποπομπή των παλιών στοιχείων, ιδιαίτερα των ηλικιωμένων θαμώνων των καφενείων. -Φεύγαν τα γεροντάκια, ερχόντουσαν οι καινούριοι, μου λέγαν ωραίο το μαγαζί σου αλλά τα γεροντάκια τι τα θέλεις, όπα ρε φίλε, τι τα θέλω τα γεροντάκια; Με τα γεροντάκια μεγαλώσαμε μαζί, επειδή εγώ δεν είμαι γεροντάκι; -Και ποιοι στο λέγαν αυτό; -Παιδιά, άνθρωποι που έρχονται από διάφορα χωριά, την Κηφισιά, το Μαρούσι, Ψυχικό, και δεν έχουν γνώση ξέρεις τι έγινε ρε παιδί μου; Εδώ το Μεταξουργείο πριν χρόνια πριν αρχίσουν και το πάρουν χαμπάρι, γιατί το πήραν χαμπάρι, και καλά και έγινε της μόδας, για εκμετάλλευση το πάνε, το καλύτερο φιλέτο της Αττικής είναι αυτό αυτοί έχουν προβλήματα, ωραίο το μαγαζί σου αλλά όχι στα γεροντάκια αλλά πιστεύω ότι στα σπίτια τους το Μεταξουργείο ήταν απαγορευμένη κουβέντα, ακούγαν Μεταξουργείο παλιά και τινάζαν τα πέτα τους, όλοι οι οίκοι ανοχής, όλα τα μπαρμπουτάδικα, όλα τα πονηρά τα μαγαζιά, όλοι οι παπατζήδες, όλοι εδώ ερχόντουσαν, ξύλο, τσαμπουκάδες -Οι καινούριοι πότε άρχισαν να έρχονται; -Πριν 15 χρόνια, σκάσαν οι πρώτοι καλλιτέχνες εδώ οι μεγάλοι σε ηλικία, έσκασε η Γαλάνη, η Αλεξίου, σκάσαν μεγάλοι γλύπτες, η Νικολακοπούλου, Μητροπάνος έχει αγοράσει εδώ, αυτοί σκάσαν αρχικά, αυτοί που ήταν γνώστες, ξέραν νωρίτερα, μετά αρχίσαν να σκαν οι άλλοι οι δήθεν καλλιτέχνες περίεργοι άνθρωποι, δε σέβονται αυτό που πάνε μας έχουν μειονότητα εμάς εδώ πέρα τα παλιά μαγαζιά, οι καινούριοι που έρχονται μας σνομπάρουν, μας έχουν μειονότητα, μπορούν να μας λεν ό,τι θέλουν και να κάνουν ό,τι θέλουν, έτσι νομίζουν Α. 28/12/2011 Από τους νέου τύπου καφετζήδες, εκφράζεται μια δυσαρέσκεια για την αλλαγή της πελατείας. Η καινούρια πελατεία έχει συγκεκριμένα κριτήρια διασκέδασης που επιβάλλει στο χώρο και συμβάλλει σε μια αλλαγή του χαρακτήρα των μαγαζιών. Το στέκι, το πιο παρεΐστικο, αλλάζει, και οι σχέσεις που αναπτύσσονται στο χώρο του μαγαζιού είναι πιο εμπορευματοποιημένες. Οι νέες πελάτες αποζητούν την εφήμερη διασκέδαση, δεν ενδιαφέρονται να αναπτύξουν προσωπικές σχέσεις με το χώρο, και αντιμετωπίζουν με υπεροψία τους παλιούς πελάτες. Οι παλιοί θαμώνες γίνονται 221

241 ανεπιθύμητοι, καθώς χαλάν την αισθητική των νέων πελατών, οι οποίοι στη συνέχεια διεκδικούν την απομάκρυνση ή την εκδίωξή τους. Ταυτόχρονα, αυτή η μόδα, προσελκύει και άλλα μαγαζιά του ίδιου ύφους στην περιοχή. Η κίνηση που διαμορφώνεται στα καφενεία, αποτελεί ένδειξη κερδοφορίας και προσελκύει το ενδιαφέρον σε νέους πελάτες να απασχοληθούν σε παρόμοιου τύπου επιχειρήσεις. Δηλαδή, να ανοίξουν νέα καφενεία ίδιου τύπου, διευρύνοντας το σύνορο του εμπορικού gentrification στην περιοχή. Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από συνέντευξη ιδιοκτήτη νέου τύπου καφενείου που γνωρίζει αρχικά την περιοχή ως πελάτης και στη συνέχεια επενδύει μετά το 2007: Ψάχναμε γενικώς στο κομμάτι της Αθήνας κέντρο το οποίο δεν είχε ακόμα πάρει τότε πολύ τα πάνω του, δηλαδή Γκάζι δεν έπαιζε, δεν είχε και μετρό φαντάσου στο Γκάζι το 2007, ήταν μόνο ο σταθμός του Μεταξουργείου τότε και ψάχναμε από εδώ μέχρι σταθμό Λαρίσης, Άγιο Παύλο που ακόμα έχει την Αθήνα την παλιά το αστικό, το λαϊκό, δεν είναι ούτε Εξάρχεια ούτε Γκάζι ούτε Ψυρρή που έχει γίνει που το έχουν πιάσει από όλες τις πλευρές οπότε υπήρχε μόνο το Bios, το Αστάρι, δηλαδή πολύ συγκεκριμένα μαγαζιά που ερχόμασταν σε αυτά βγαίναμε, τα αγαπάμε ακόμα ξέρεις και κάνοντας ένα πρωινό μια βόλτα εδώ πέρα, το βλέπουμε το ερωτευόμαστε και ανοίγει το μαγαζί, από την αρχή έχει πολύ μεγάλη το αγαπάει ο κόσμος έχει μια απήχηση είναι και γωνία δηλαδή δεν ξέρω είχε και την ενέργεια του καφενείου από πάντα γιατί πάντα ήταν καφενείο, είμαστε οι τρίτοι καφετζήδες που το δουλεύουμε και μετά λόγω της δουλειάς και όλης αυτής της κατάστασης Δ. 16/4/2010 Καθώς στην περιοχή αναπτύσσονται διάφορες νέες χρήσεις, προσελκύεται το ενδιαφέρον αρκετών επενδυτών. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής όπως οι πεζόδρομοι και οι ελεύθεροι χώροι που διαμορφώνονται από τα χαμηλά ύψη των γύρω οικημάτων, έλκουν νέους επιχειρηματίες, με αποτέλεσμα να ασκούνται πιέσεις εκτοπισμού σε ιδιοκτήτες καφενείων που βρίσκονται σε προνομιακά σημεία της περιοχής. και με έχουν για μπραφ, παίρνουν τη νοικοκυρά μου τηλέφωνο της δίνουν περισσότερο ενοίκιο, της λέω δώσ το γιατί εγώ είμαι 22 χρόνια εδώ πέρα και ενοίκιο δεν σου έχω φάει, της λέω δώσ το να δούμε, «όχι εγώ παιδάκι μου δε σε διώχνω εγώ παιδάκι μου σε αγαπάω» αλλά μου στέλνουν συνέχεια το ΣΔΟΥ μου κλέψαν δύο φορές την ταμειακή μηχανή ότι το ταμείο γιατί εγώ δεν έχω ταμείο, τα βάζω σε ένα ποτηράκι τα λεφτά, μου πήραν το Ζ να μου κάνουν ζημιά, στην τρίτη ταμειακή μηχανή η εφορία σου βάζει κόκκινο χι και είναι και 1000 ευρώ πρόστιμο η κάθε ταμειακή μηχανή που χάνεις, δεν σου πληρώνω τίποτα τους λέω και μας 222

242 κυνηγάν αυτό το μαγαζάκι εδώ πέρα είναι το καλύτερο μαγαζάκι, όχι το καλύτερο μαγαζί σαν ποιότητα και σαν αυθεντικό, είμαι η χειρότερη από όλους, είναι σα φιλετάκι είναι αυτό το πράμα που κάθονται έξω, αυτό οπότε έχω πολλά κυνηγητά, οπότε δε με ενδιαφέρει και πολύ δηλαδή να με αναγκάσουν άμα το θες ρε φίλε έλα αγόρασέ το, παρ το ρε θέλουν να με διώξουν χωρίς να δώσουν φράγκο, να την κάνουμε εμείς να φύγει το σπαστικό ότι θέλουν να αλλάξουν τη γειτονιά, να την κάνουν υπερσύγχρονη αυτοί οι άνθρωποι, τις σνομπάρουν τις γειτονιές, πάνε και τις φτιάχνουν αυτοί όπως θέλουν αυτοί, για συμφέροντα βέβαια, πρώτα από όλα το χρήμα και σε μένα βάζουν χέρι, κατάλαβες; Πόλεμος φιλετάκι το μαγαζάκι αυτό Α. 28/12/2011 Με άμεσο τρόπο, όπως προσφορές μεγαλύτερων ενοικίων στον ιδιοκτήτη, αλλά και με έμμεσο, όπως εκβιασμοί και αλλεπάλληλες κλοπές της ταμειακής μηχανής, που συνεπάγονται προβλήματα με το υπουργείο Οικονομικών, οι πιέσεις που ασκούνται στους πρώτους μικρο-επιχειρηματίες της περιοχής, προέρχονται από επενδυτές που οραματίζονται την περιοχή με διαφορετικό τρόπο. Ήδη, κατά τη διάρκεια που διεξαγόταν αυτή η έρευνα, ο εκτοπισμός είχε γίνει εμφανής στους μετανάστες που διατηρούν τέτοιου τύπου επιχειρήσεις. Το καφενείο που διατηρούσε ιρακινός στη γωνία Μεγάλου Αλεξάνδρου και Μυκηνών, ευρύτερα γνωστό στην περιοχή του Μεταξουργείου ως ο Αιγύπτιος, εκτοπίζεται και τη θέση του πλέον καταλαμβάνει μία νεοταβέρνα με πλήρως εμπορευματοποιημένη αισθητική τύπου Γκαζιού (έντονο άσπρο χρώμα στους τοίχους και στις πόρτες, γυαλιστερά τζάμια, επίπλωση σε λευκές αποχρώσεις). Όπως εξιστορεί ο προηγούμενος ιδιοκτήτης: αυτός το πουλήσανε, εδώ και ένα χρόνο δεν ξέρω τι θα γίνει ιδιοκτήτης, μία λέει το θέλω μία λέει 500 χιλιάδες το πήρε η Ζέτα Μακρυπούλια, εγώ ήθελα να κάτσω εδώ, έδωσα 400 χιλιάδες δε με δεχτήκαν, έδωσα 450 δε με δεχτήκαν ήθελα να το αγοράσω Ι. 28/3/2011 Τα καφενεία μεταναστών και τα καφενεία της περιοχής αλλάζουν μορφή, είτε άμεσα, καθώς αλλάζει ο ιδιοκτήτης και διαμορφώνει την παρεχόμενη υπηρεσία/ αγαθό στα πρότυπα της πελατείας που εισρέει στην περιοχή, είτε έμμεσα, καθώς οι νέοι πελάτες λειτουργούν «αποικιοκρατικά» επιβάλλοντας τη δική τους κουλούρα στον τρόπο διασκέδασης. Η νέα τάση βέβαια γίνεται αποδεκτή και ενισχύεται από τους νέους επιχειρηματίες, οι οποίοι πλέον λειτουργούν στη βάση της κουλτούρας διασκέδασης της νέας πελατείας. Εμφανίζονται λίγο πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες 223

243 του 2004, μέσα από πολυτελή εστιατόρια που απευθύνονται σε πελατεία με μεγαλύτερη οικονομική ευχέρεια Πολυτελή εστιατόρια Από το 2004, λίγο πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες, στην περιοχή του Μεταξουργείου, επί της οδού Πειραιώς ανακαινίζεται κτήριο που λειτουργεί ως το ξενοδοχείο πολυτελείας Ηριδανός, και ακριβώς δίπλα εμφανίζεται το Βαρούλκο, ένα από τα πλέον ακριβά εστιατόρια της πόλης, με διακεκριμένο σεφ. Στο εσωτερικό της περιοχής, κυρίως μετά το 2007, αρχίζουν να εμφανίζονται εστιατόρια πολυτελείας που απευθύνονται σε συγκεκριμένη πελατεία, που διακρίνεται από ιδιαίτερες καταναλωτικές συνήθειες και οικονομική άνεση που επιτρέπει την κατανάλωση φαγητού σε αρκετά υψηλές τιμές. Ανάμεσα σε αυτά ξεπροβάλλουν wine bars όπως το Polly Maggoo, Ταιλανδέζικα (Tamarind) και Φιλανδικά (Sofka) εστιατόρια, αλλά και εστιατόρια που επιδίδονται σε μοριακή κουζίνα, όπως το Funky Gourmet, στο οποίο το μέσο κόστος ανά πελάτη υπολογίζεται στα 120 ευρώ. Ο λόγος που χρησιμοποιούν οι νέοι επιχειρηματίες αυτών των χρήσεων είναι αρκετά διαφορετικός από αυτόν που χρησιμοποιούν οι προηγούμενοι μικρο-επιχειρηματίες των καφενείων. Γνωρίζοντας τη δυναμική του gentrification αλλά και το χαρακτήρα της περιοχής, αποφάσισαν να βάλουν στοίχημα με την χωροθέτηση της επιχείρησής τους στην περιοχή. Ψάχναμε να βρούμε ένα σημείο το οποίο να έχει σίγουρα χαρακτήρα γειτονιάς, κάτι το οποίο το έχει το Μεταξουργείο, και ένα άλλο στοίχημα δεν θέλαμε το έχω κάνει μαζί με τη γυναίκα μου που είναι αρχιτέκτονας, οπότε υπάρχει μια σχέση έτσι υπάρχει μια πλήρη αίσθηση τι ήταν αυτό που θέλουμε να περάσουμε στο χώρο δε θέλαμε σίγουρα να πάμε το μαγαζί όχι σε ένα κεντρικό σημείο, αλλά σε ένα σημείο πιάτσα, π.χ. Γκάζι, δηλαδή το Γκάζι ήταν ή πρώτη περιοχή που είχα αποκλείσει αυτό που έχει εδώ πέρα είναι αυτό, ότι έχει το χαρακτήρα της γειτονιάς, πιστεύαμε στη δυναμική της περιοχής καταρχάς, ότι έχει μια δυναμική ότι έχει ένα χαρακτήρα, ότι πάει να γίνει κάτι, ότι οι άνθρωποι που προσεγγίζουν την περιοχή ότι δεν ήταν μια φάση ξέρεις τα μαγαζιά τα περισσότερα που θα δεις στην περιοχή είναι προσεγμένα, είτε σου αρέσουν είτε δεν σου αρέσουν, έχουν τον χαρακτήρα τους και αυτό είναι το σημαντικό, εδώ θα έρθει κάποιος για να έρθει εδώ, δε θα έρθει επειδή θα κάνει βόλτες γύρω γύρω και θα μπει μέσα απλά όπως στο Αθήρι θα γίνει το ίδιο, στους Φίλους θα γίνει το ίδιο, στα Κανάρια θα γίνει το ίδιο, στο Funky Gourmet 224

244 που είναι άλλη κατηγορία θα γίνει το ίδιο, όλα τα μαγαζιά λειτουργούν με αυτό το στυλ εδώ τώρα, αυτό, σε κάλυψα; ήρθα εδώ γιατί είναι το Μεταξουργείο, δεν ήρθα εδώ για να βρω ένα κόσμο άλλης οικονομικής κατάστασης ή άλλης τάξης ή οτιδήποτε, εις γνώση μου ήρθα εδώ, ήξερα τι υπάρχει, τι κινείται, αλλά από ένα σημείο και μετά υπάρχουν κάποια πράγματα τα οποία βελτιώνονται Γ. 15/12/2011 Οι πιο πρόσφατοι επιχειρηματίες αποφασίζουν να εγκατασταθούν στην περιοχή επειδή πάει να γίνει κάτι, δηλαδή πάει να γίνει gentrification. Λόγω αυτής της δυναμικής της που έχει αρχίσει να διαφαίνεται τα τελευταία χρόνια, αποφασίζουν να συμμετάσχουν στην κερδοσκοπία που αναπτύσσεται στο Μεταξουργείο από νέους επιχειρηματίες και τους πελάτες τους. Η δυναμική της περιοχής συνδέεται με συγκεκριμένη πελατεία, που καταναλώνει πιο επιλεκτικά σε σχέση με την πιο εμπορευματοποιημένη που αναπτύσσεται στο Γκάζι. Η πελατεία που έλκεται στο Μεταξουργείο, που πλέον διαφημίζεται ως η εναλλακτική συνοικία της πόλης, επιλέγει τα συγκεκριμένα μαγαζιά με βάση τις ιδιαίτερες επιλεκτικές και αισθητικές προτιμήσεις της. Έχω σχέση με αυτήν την περιοχή αρκετά τα τελευταία 3-4 χρόνια, γιατί έχω κάποιους φίλους που μένουν εδώ, και έρχομαι συχνά εδώ ερχόμουν συχνά εδώ να βγαίνω έξω στην περιοχή γενικά μου αρέσει πολύ αυτή η περιοχή και έτσι όταν αρχίσαμε να κοιτάμε για το εστιατόριο, αμέσως άρχισα να κοιτάζω εδώ για μένα αυτή η περιοχή είναι πολύ ξεχωριστή, για μένα είναι η μοναδική περιοχή στην Αθήνα, που πιστεύω ότι έχει τόσο μεγάλη γκάμα διάφορων ανθρώπων, πολύ διαφορετικών ανθρώπων που ζουν εδώ, και για μένα δεν υπάρχει καμία άλλη τέτοια περιοχή στην Αθήνα, παντού αλλού βρίσκεις περιοχές πολύ πιο homogeneous groups των ανθρώπων, είναι πολύ πιο ίδιοι εγώ μένω βόρεια προάστια λίγο πολύ υπάρχει ένα και εκεί οι άνθρωποι είναι κάπως συγκεκριμένοι, εδώ πιστεύω είναι μια περιοχή που για μένα, το βρίσκω τόσο συναρπαστικό, υπάρχουν τόσο διαφορετικοί άνθρωποι στην περιοχή εμένα αυτή η δυναμική με τραβάει και μπορώ να σου πω ότι μου θυμίζει κάποιες περιοχές στη Νέα Υόρκη το East Village και το Lower East Side στο Manhattan έτσι όπως ήταν, καλά το East Village ακόμα πιστεύω ότι είναι έτσι, αλλά μου θυμίζει Νέα Υόρκη λιγάκι εδώ Σ. 20/1/2012 Σκοπός, λοιπόν, αυτών των επενδυτών στις νέες χρήσεις γης είναι η αποκόμιση κέρδους μέσα από την εξυπηρέτηση των καταναλωτικών συνηθειών ατόμων που ανήκουν στις συγκεκριμένες μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές κατηγορίες με επιλεκτικές συνήθειες κατανάλωσης και διασκέδασης στη δημόσια σφαίρα, στα 225

245 wine bar ή τις ethnic κουζίνες, χωρίς να απευθύνονται κατ ανάγκη στον πληθυσμό της περιοχή. Σύμφωνα με τους πιο νέους επιχειρηματίες, το Μεταξουργείο παρουσιάζει δυναμική αντίστοιχη με αυτή του Lower East Side ή του East Village της Νέας Υόρκης, δηλαδή συνοικίες όπου το gentrification έχει ήδη διαγράψει μια συγκεκριμένη πορεία στο χώρο. Το Μεταξουργείο ως τόπος επένδυσης προκύπτει μέσα από την αναζήτηση αυτού του ιδιαίτερου ύφους του πρώιμου gentrification, και μέσα από δίκτυα φίλων που ζουν και δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Σε αντίθεση με το αρχικό ρεύμα νέων επιχειρηματιών της περιοχής, οι πιο πρόσφατοι επιχειρηματίες ενδέχεται να γνώριζαν τις διαδικασίες gentrification σε άλλες πόλεις και γι αυτό το σκοπό να επέλεξαν να χωροθετήσουν την επιχείρησή τους στο Μεταξουργείο. Φωτογραφία 9: Wine bar στο Μεταξουργείο, πηγή: Οι επενδύσεις που κάνουν στα κτήρια που ανακαινίζουν είναι σημαντικές. Οι προηγούμενες χρήσεις των κτηρίων ποικίλουν. Έχουν αναφερθεί ότι παλιότερα στα κτήρια αυτά λειτουργούσαν καφενεία, γαλακτοπωλεία ή αποθήκες, ενώ σε μία περίπτωση στο χώρο που τώρα λειτουργεί ως ethnic εστιατόριο, πιο πριν λειτουργούσε το δημοτικό γυμναστήριο της περιοχής. Αν και δεν παραχωρούνται ιδιαίτερα οικονομικά στοιχεία, από τα συμφραζόμενα των ιδιοκτητών, αλλά και από την αισθητική του χώρου, όπου επικρατεί η μοντέρνα βιομηχανική αρχιτεκτονική με λιτή εσωτερική διακόσμηση, το κεφάλαιο που επανεπενδύεται αφορά σε μεγάλα 226

246 ποσά. Από τον ιδιοκτήτη του wine bar που αντικατέστησε το καφενείο των τσιγγάνων στην οδό Σαλαμίνος αναφέρεται ότι: -Έχει γίνει ριζική ανακαίνιση, ήταν ένα μαγαζί, στο οποίο έγινε πάρα πολύ δουλειά για να γίνει έτσι όπως το βλέπεις, -Το έχετε αγοράσει; -Ναι το αγόρασα -Η τιμή ήταν καλή; -Δεν τη θεωρώ τιμή ευκαιρίας, τη θεωρώ μια φυσιολογική τιμή, δηλαδή δεν ήταν ούτε η ευκαιρία ούτε κάτι το ακριβό, ήταν μια φυσιολογική τιμή για αγορά, τίποτα παραπάνω δηλαδή -Και πόσο κόστισε; -Τώρα το πόσο κόστισε άστο δηλαδή το ποσό εδώ μιλάμε για ένα για ένα κοστολόγιο γιατί η γυναίκα μου είναι αρχιτέκτονας, ο πεθερός μου είναι μηχανικός, οπότε δεν είναι η ίδια κοστολόγηση όπως θα έκανε το μαγαζί ένας άγνωστος, αλλά αυτό για έναν που γνωρίζει ένα μαγαζί και διαχειρίζεται ένα μαγαζί κινήθηκε σε πολύ φυσιολογικά πλαίσια, για να γίνει αυτό το οποίο βλέπεις εδώ -Όταν μπήκατε εδώ ο χώρος πώς ήταν; -Ήταν ένα ερείπιο δηλαδή ανακαίνιση όχι απλά ριζική δηλαδή οι προσόψεις φύγαν τα τζάμια όλα -Και το δάπεδο; -Όλα όλα, τα πάντα Γ.15/12/2011 Η ιδιοκτήτρια του εστιατορίου που αντικατέστησε το δημοτικό γυμναστήριο που λειτουργούσε παλαιότερα στην περιοχή αναφέρει ότι το κτήριο: -Ήταν σε αρκετά άσχημη κατάσταση, δεν υπήρχε αυτό (δείχνει το μπαρ και τον ξύλινο τοίχο) όλο αυτό το έχουμε χτίσει εμείς, ήταν απλώς ένας άδειος χώρος, που ήταν σε πολύ εγκαταλελειμμένη κατάσταση, εδώ πίσω υπήρχαν μεγάλα παράθυρα ο κήπος ήταν σε πολύ άσχημη κατάσταση και υπήρχε ένα τοιχάκι εκεί και μετά παράθυρα και το ρίξαμε το τοιχάκι και κάναμε παράθυρα μέχρι κάτω, αλλά κρατήσαμε το ύφος το λίγο βιομηχανικό που έχει η περιοχή και στα κουφώματα που βλέπεις, είναι σιδερένια και τα αφήσαμε στο σίδερο όπως είναι δεν τα βάψαμε καν απλώς έχει περαστεί ένα βερνίκι διαφανές - Η ανακαίνιση που κάνατε; -Θα έλεγα ναι φτηνή δεν ήταν σε καμία περίπτωση -Τώρα το νοικιάζετε; -Ναι -Τι ενοίκιο πληρώνετε; Αυτό για τις τιμές τις περιοχής είναι καλό το ενοίκιο; -Νομίζω είναι νορμάλ προς καλό Σ. 20/1/2012 O λόγος που αποφεύγουν να δώσουν ακριβή οικονομικά στοιχεία οφείλεται, εκτός της μεγάλης διοχέτευσης κεφαλαίου για την επιχείρησή τους, και στο γεγονός ότι εν 227

247 γνώσει τους επένδυσαν στη συγκεκριμένη περιοχή αποβλέποντας ή αποσκοπώντας στο gentrification του Μεταξουργείου. Προσβλέπουν στην πελατεία που μπορούν να προσελκύσουν από την ευρύτερη περιοχή της Αθήνας και τους συγκεκριμένους κατοίκους της περιοχής, δηλαδή τους gentrifiers. Έρχονται από όλη την Αττική δηλαδή έχουμε πελάτες και από βόρεια προάστια, έχουμε πελάτες από νότια προάστια, έχουμε πελάτες του κέντρου και από την περιοχή έχουμε λίγους εκ των πραγμάτων γιατί ο κόσμος της περιοχής δεν είναι η κατηγορία του κόσμου που θα βγει σε ένα τέτοιο μαγαζί, σε ένα τέτοιο στυλ -Ως προς την ηλικία, το φύλο; -Η πλειοψηφία είναι 35 με 50 με 55, δεν έχουμε πελάτες 20 ετών ούτε 70 -Η εισοδηματική τους κατάσταση; -Εγώ θα έλεγα ότι το 90% ανήκει στη μεσαία τάξη Γ. 15/12/2011 Φωτογραφία 10: Εσωτερικός χώρος νέου εστιατορίου στην περιοχή, προσωπικό αρχείο 228

248 Εμείς μαζεύουμε πολύ διαφορετικό κόσμο δηλαδή έχουμε και κόσμο από την περιοχή αλλά υπάρχουν και πάρα πολλοί που έρχονται από εκτός και έρχονται και από προάστια Πιο πολλοί άνθρωποι είναι που έχουν ταξιδέψει, αλλά μετά έρχονται και κάποιοι που έρχονται απλώς από περιέργεια, ξέρεις που είναι κάτι διαφορετικό, έρχονται να δοκιμάσουν κάτι το διαφορετικό οι άνθρωποι που έρχονται από την περιοχή θα έλεγα ότι είναι λίγο πιο σοφιστικέ άνθρωποι δηλαδή είναι πιο πολύ από τους νέους κατοίκους της περιοχής που έχουν έρθει εδώ αν μένουν, αρχιτέκτονες, δικηγόροι, άνθρωποι με ψηλό πώς να το πω κουλτούρα και εκπαιδευτικό επίπεδο Σ. 20/1/2012 Οι άνθρωποι στους οποίους απευθύνονται συνήθως κατοικούν στις καλές περιοχές της πόλης, τα βόρεια και τα νότια προάστια, ή και το κέντρου. Είναι οι άνθρωποι που μετά από κάποια θεατρική παράσταση θέλουν να συνεχίσουν τη βραδιά τους σε ένα από τα μπιστρό της περιοχής, ή που θέλουν να ικανοποιήσουν τη περιέργειά τους για μια ethnic κουζίνα σε μια περιοχή που συνδυάζει την εγκατάλειψη με την εναλλακτική κουλτούρα. Οι συγκεκριμένοι επενδυτές αποτελούν τμήμα της επονομαζόμενης συμβολικής οικονομίας της πόλης, καθώς βασίζουν την επιτυχία της επιχείρησής τους στην παραγωγή ενός συμβόλου ως αγαθό κατανάλωσης. Το αγαθό που προσφέρουν είναι πολυπολιτισμικό, συνδυάζει το γαλλικό, το ανατολίτικό ή το ευρωπαϊκό στοιχείο με το εγχώριο περιεχόμενο. Οι καταναλωτές του συμβόλου της πολυτελούς εστίασης είναι μέλη της μεσαίας τάξης εν γένει, ενώ οι κάτοικοι του Μεταξουργείου που καταναλώνουν τα συγκεκριμένα αγαθά της συμβολικής οικονομίας της περιοχής είναι οι πιο σοφιστικέ νέοι κάτοικοι, με την κουλτούρα της μεσαίας τάξης. Ουσιαστικά, οι νέοι επιχειρηματίες των πολυτελών εστιατορίων, αφενός ικανοποιούν τις επιλεκτικές προτιμήσεις των gentrifiers, αφετέρου συμβάλλουν στη διεύρυνση του μετώπου του gentrification της περιοχής, καθώς μέσα από τη λειτουργία τους νομιμοποιείται η διεκδίκηση του κέντρου της πόλης από τα μέλη της μεσαίας τάξης. 229

249 Φωτογραφία 11: Πολυτελές Εστιατόριο στο Μεταξουργείο, πηγή: Σε παρόμοια λογική το 2010 ανοίγει στο Μεταξουργείο το πρώτο κατάστημα βιολογικών προϊόντων. Η ιδιοκτήτρια αναφέρει ότι ο λόγος που αποφάσισε να ανοίξει τη συγκεκριμένη επιχείρηση, οφείλεται ουσιαστικά στο ανέβασμα της περιοχής, και σε μια ευρύτερη φήμη που επικρατεί ότι στην περιοχή θα γίνουν πεζοδρομήσεις και αναπλάσεις. Οι πελάτες αυτού του καταστήματος είναι από τη γειτονιά οι νέοι, οι «πιο ψαγμένοι» εναλλακτικοί, με κάποια οικονομική άνεση. Στόχος αυτού του καταστήματος είναι η πελατεία που αποτελείται από τους νέους κατοίκους/ gentrifiers της γειτονιάς με ιδιαίτερες οικολογικές ανησυχίες, αλλά και το αντίστοιχο πολιτισμικό κεφάλαιο, το οποίο συμβάλλει στη διαμόρφωση πιο συγκεκριμένων καταναλωτικών συμπεριφορών, πιο επιλεκτικών ως προς τα αγαθά τα οποία πρέπει να είναι βιολογικά ή organic. Μεσα από αυτή τη προσέγγιση, και αυτή η νέα χρήση συμβάλλει στην ισχυροποίηση της δυναμικής του gentrification που εκτυλίσσεται στο Μεταξουργείο Θέατρα, γκαλερί και χώροι τέχνης Τα θέατρα της περιοχής Όπως προαναφέρθηκε, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, στην περιοχή εμφανίζονται οι πρώτες θεατρικές σκηνές: το θέατρο Άττις, το Θέατρο Βαγενά, το Θέατρο της Άνοιξης και το Θέατρο Βασιλάκου. Δεν στάθηκε δυνατή η προσέγγιση των υπευθύνων των δύο πρώτων θεάτρων, λόγω άρνησης ή λόγω έλλειψης ελεύθερου χρόνου για συμμετοχή στην έρευνα. Οι παράγοντες των θεάτρων που 230

250 συμμετείχαν στην έρευνα είναι δεύτερης γενιάς, καθώς η διαχείριση του θεάτρου έχει αλλάξει. Πιθανά οι λόγοι που οι πρώτες θεατρικές σκηνές εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του Μεταξουργείου, να μη διαφέρουν σημαντικά από τους λόγους που αναφέρει η θεωρία του gentrification: μεγάλοι χώροι με προσιτά ενοίκια σε περιοχές που λόγω των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών υποβάθμισης αλλά κοινωνικής ποικιλομορφίας ερεθίζουν την καλλιτεχνική φαντασία. Φωτογραφία 12 α και β: Ξυλαποθήκη που μετατράπηκε σε θέατρο, προσωπικό αρχείο. Αριστερά κεντρική σκηνή και δεξιά το φουαγιέ, προσωπικό αρχείο Οι λόγοι που προσελκύουν τη νέα γενιά θεατρικών σκηνών της περιοχής σχετίζονται με την παρουσία και τη δραστηριοποίηση των αρχικών θεάτρων. Στην αρχή νοικιάζαμε το θέατρο Ροές και εκεί κάναμε παραστάσεις και κάποια στιγμή ανακαλύψαμε αυτό το χώρο που ήταν το θέατρο της Κατερίνας Βασιλάκου, της ηθοποιού που έχει πεθάνει λειτουργεί αρκετά χρόνια ως θέατρο σε αυτή τη γειτονιά, εμείς το έχουμε περίπου 15 χρόνια, και πιο πριν το είχε η Βασιλάκου και πιο πριν ήταν εργοστάσιο με ξύλα εδώ κάτι τέτοιο... αυτός ο χώρος εδώ... αυτό το κτήριο -Πώς αποφασίσατε από το Γκάζι να μεταστεγαστείτε στο Μεταξουργείο; -Το βρήκαμε τυχαία, το βρήκε ένας φίλος αυτό το χώρο, τον έδειξε στον πατέρα μου, ο πατέρας μου ενθουσιάστηκε, βρήκαμε την ιδιοκτήτρια του κτηρίου και ξεκινήσαμε να νοικιάζουμε το χώρο, δεν ανήκει σε μας αυτό το κτήριο Β.17/12/2011 Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο χώρος που στεγάζονταν το Θέατρο Ροές ήταν πολύ μικρός και η διεύθυνση του θεάτρου ζητούσε μεγαλύτερο χώρο, ο οποίος ανακαλύφτηκε στο Μεταξουργείο, στο θέατρο της Βασιλάκου. Όπως φαίνεται από 231

251 τη συζήτηση, προηγούμενα ο χώρος λειτουργούσε ως εργοστάσιο ξύλων. Έτσι μια λιγότερο παραγωγική χρήση ξυλεία- αντικαθίστανται από μία πιο παραγωγική χρήση της συμβολικής οικονομίας θέατρο-. Ωστόσο, σε άλλη περίπτωση, η εγκατάσταση και η καλλιτεχνική δραστηριοποίηση στο Μεταξουργείο προκύπτει μέσα από τα δίκτυα που αναπτύσσουν οι καλλιτεχνικές ομάδες μεταξύ τους: Αυτός ο χώρος, ήταν ένα ατελιέ ζωγράφου, μέσα όλα αυτά οι πλατείες κλπ δεν υπήρχαν, ήταν ένας ενιαίος χώρος, ένα παλιό κτήριο το οποίο έχει μείνει ακόμα διατηρητέο, όπως είναι τώρα με πέτρα, ξύλο και τσιμέντο σε κάποια σημεία, ο ζωγράφος αυτός απεβίωσε πριν από κάποια χρόνια και το πήρε ο Γιάννης ο Μαργαρίτης, και το έκανε το Θέατρο της Άνοιξης πριν από 14 χρόνια περίπου Ο Γιάννης Μαργαρίτης μετά από μια πορεία 14 χρόνων έληξε την παραμονή του εδώ και ήρθαμε εμείς πια σαν ομάδα, όπου το λειτουργούμε σαν θέατρο και χώρο γενικότερα τεχνών εμείς ήμασταν μια ομάδα που δεν είχε στέγη, και ψάχναμε να βρούμε ένα χώρο, όχι κατ ανάγκη θέατρο και ο Γιάννης ο Μαργαρίτης ήταν φίλος, είχαμε έρθει εδώ σα νοικάρηδες με 4-5 παραγωγές στο παρελθόν και όταν αποφάσισε να φύγει, ήμασταν οι πρώτοι μου μας πρότεινε να έρθουμε εδώ και κατά τύχη ψάχναμε εμείς χώρο τότε ήρθαμε πέρσι πρώτη Μαρτίου, έχουμε κλείσει ένα χρόνο Ρ. 14/12/2011 Ποια χρήση προηγείται του ατελιέ δεν γνωρίζουμε, ωστόσο δεν είναι απίθανο, δεδομένης της ιστορίας της περιοχής, παλαιότερα ο χώρος να λειτουργούσε ως αποθήκη ή βιοτεχνία. Στη συνέχεια το ατελιέ ενός ζωγράφου μετατρέπεται σε θέατρο το οποίο μεταβιβάζεται σε καλλιτεχνική ομάδα που αναζητά στέγη για τη δραστηριοποίησή της. Διαφαίνεται ότι τα δίκτυα που αναπτύσσονται στους καλλιτεχνικούς κύκλους αποκτούν χωρική διάσταση, αφού οι χρήσεις που διαδέχονται η μία την άλλη, τα τελευταία 20 χρόνια, είναι της ίδιας φύσης. Με αυτόν τον τρόπο διατηρείται η χρήση, ταυτόχρονα το κέλυφος και η υπάρχουσα κατάσταση του κτηρίου, καθώς οι παρεμβάσεις που γίνονται από τους νέους επιχειρηματίες δεν αλλάζουν το ύφος του κτηρίου και διατηρούν την κατάστασή του. Παρεμβάσεις στο κτίσμα όχι και ούτε πρόκειται να κάνουμε παρεμβάσεις στο κτίσμα, γιατί είναι όμορφο από μόνο του, έχουμε κάνει μια ανακαίνιση, το πάτωμα, οι τοίχοι, εννοώ βάψιμο, φτιάξιμο κάποιες τρύπες, τη στέγη η στέγη είναι όλη ξύλινη και είναι σα στυλ σοφίτας αυτό δεν πρέπει να το χαλάσεις για μας και γενικότερα η περιοχή όπως και το rabbithole εδώ γίνονται κάποιες κινήσεις, έχουν αρχίσει κάποιες κινήσεις ανακαίνισης και όχι γκρεμίσματος, και φτιαξίματος, που αυτό είναι πολύ καλό, γιατί εδώ πέρα, έχει πάρα πολλά νεοκλασικά κτήρια, πάρα πολλά κτήρια παλιά τα οποία ανακαινίζονται ήδη, είναι και πολλά τα οποία διατηρούνται ακόμα, όπως απέναντι ακριβώς που είναι του 232

252 εικαστικού του ζωγράφου του Τσεκλένη, το σπίτι το οποίο έχει μείνει αναλλοίωτο, το προσέχει κιόλας, έρχεται πού και πού -Οι παρεμβάσεις που κάνατε τι κόστος είχαν; -Ε η διατήρηση ενός πιο παλιού χώρου θέλει κάποια χρήματα, δηλαδή το πάτωμα, το πάτωμα της σκηνής, η στέγη που είχε κάποιες τρύπες πήραν κάποια χρήματα, δεν γνωρίζω τώρα τα ποσά ακριβώς και δεν είναι τώρα μία και έξω, είναι η διατήρηση κάθε έξι μήνες χρειάζονται πράγματα, από ένα φρεάτιο μέχρι το πάτωμα, από τον εξωτερικό τοίχο μέχρι τον τσιμεντένιο τοίχο, τώρα η πέτρα και το ξύλο δεν χαλάν τόσο εύκολα... Ρ. 14/12/2011 Οικονομικά στοιχεία δεν αποκαλύπτονται από τους θεατρικούς συντελεστές. Το μόνο που αναφέρεται είναι ότι: -Το ενοίκιο όχι δεν μπορώ να το πω -Για την ποιότητα αυτού του χώρου είναι ικανοποιητικό; -Για την ποιότητα αυτού του χώρου σε εμάς, είναι ικανοποιητικό, το προηγούμενο ενοίκιο ήταν 2200 ευρώ το μήνα Ρ. 14/12/2011 Για τη συντήρηση ενός παλιού μονώροφου κτηρίου και τη διατήρησή του σε καλή κατάσταση, ώστε να μπορεί να λειτουργεί ως θέατρο, απαιτούνται αρκετές δαπάνες που σχετίζονται με μεγάλη επένδυση του κεφαλαίου στο χώρο. Τα ενοίκια που ζητούνται από τους ιδιοκτήτες για τους χώρους αυτούς θεωρούνται ικανοποιητικά. Ο περίγυρος του θεάτρου, δηλαδή η γειτονιά του Μεταξουργείου, αποτελεί μέρος του θεατρικού σκηνικού. Οι χαμηλές κλίμακες, τα παλιά σπίτια που ανακαινίζονται και οι καθημερινές επαφές των ανθρώπων περιγράφονται με γλαφυρό τρόπο, όπως θα μπορούσε να περιγραφεί και το σκηνικό μιας παράστασης. Ταυτόχρονα, για τη γειτονιά και τους κατοίκους εκφράζεται μεγάλος θαυμασμός, καθώς η αίσθηση της γειτονιάς παραπέμπει σε άλλη εποχή: Σε πηγαίνει σε άλλες εποχές αυτή η περιοχή, και έχει μια ζεστασιά, είναι ακόμα γειτονιά, δεν είναι απρόσωπη όπως άλλες γειτονιές, δηλαδή πέρα από το θέμα των κινδύνων της, έχει μια ζεστασιά που μου αρέσει πάρα πολύ, -Σε τι οφείλεται αυτή η ζεστασιά; -Έχει να κάνει και με τα κτήρια και τους ανθρώπους που κατοικούν εδώ, και με το τρένο που υπάρχει, που τρέχουν τα τρένα, πιο πολύ με τους ανθρώπους νομίζω ότι έχει να κάνει -Και πώς τους χαρακτηρίζετε τους ανθρώπους της; -Είναι ανθρώπινοι πολλοί, είναι άνθρωποι που θα σου μιλήσουν στο δρόμο, θα σε χαιρετίσουν, δεν είναι ψυχροί καθόλου δεν είναι πολύ νέοι άνθρωποι, νέοι είναι αυτοί που έρχονται να εργαστούν εδώ, δηλαδή εδώ θα βρεις πολλούς ηθοποιούς επειδή εδώ είναι πολλά θεατράκια, εδώ γύρω, 233

253 πάρα πολλοί χώροι, για χορό, για θέατρο, οπότε είναι πολλοί νέοι άνθρωποι και αυτό μου αρέσει πάρα πολύ, και που ανοίγουν συνέχεια νέοι χώροι, καλλιτεχνικοί, και αυτό μου αρέσει πολύ -Η ζεστασιά της γειτονιάς, από τους άλλους ανθρώπους που είπατε, πώς είναι αυτοί οι άνθρωποι; -Είναι πιο λαϊκοί, δηλαδή όλοι όσοι ζουν εδώ, έχουν θέματα οικονομικά, ενώ οι θεατές που έρχονται συνήθως έχουν μια άλλη άνεση οικονομική, καμία σχέση με αυτούς που ζουν σε αυτή την περιοχή Β.7/12/2011 Το αίσθημα της νοσταλγίας μιας παλιάς εποχής σχετίζεται με τη ζεστασιά, και η μη ψυχρότητα της περιοχής συνδέεται με τον ήχο του τρένου, αλλά και με το γεγονός ότι οι λαϊκοί άνθρωποι που ζουν, κατά κύριο λόγο, στην περιοχή αναπτύσσουν σχέσεις φιλικές μεταξύ τους και είναι φιλόξενοι με τους νέους χρήστες του χώρου. Αυτή η σχέση ανάγεται σε κάτι το γραφικό που συγκινεί τους θεατρικούς συντελεστές. Το ίδιο γραφικό μπορεί να βοηθάει το ευρύτερο σκηνικό των παραστάσεων στις σκηνές των θεάτρων. Άλλωστε, οι πελάτες των θεάτρων ανήκουν σε άλλες κοινωνικές κατηγορίες -έχουν μια οικονομική άνεση- ενώ οι ασθενέστερες ομάδες σπανίως, ή φοβισμένα, μπορεί να παρακολουθήσουν κάποια παράσταση. Οι θεατρικές σκηνές, ενώ απευθύνονται στις μεσαίες τάξεις της πόλης, εκμεταλλεύονται την καθημερινή εικόνα της αμεσότητας που διαμορφώνουν οι λαϊκές συνοικίες. Τις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στο χώρο και στις κοινωνικές ομάδες που δίνουν την αίσθηση του αστικού χωριού που αποζητούν οι gentrifiers, αλλά και η πελατεία των νέων χρήσεων της περιοχής, για τους οποίους η ευπάθεια ανάγεται σε νοσταλγία και η αποστέρηση σε ζεστασιά. Οι καλλιτεχνικοί συντελεστές μπορούν εύκολα να καπηλευτούν αυτά τα αισθήματα και να διαμορφώσουν νέους εναλλακτικούς χώρους, συνδυάζοντας χαμηλό οικονομικό κόστος, ενώ, ταυτόχρονα, καρπώνονται την υπεραξία που διαμορφώνεται μέσα από τις ιδιαίτερες χωρικές και κοινωνικές συνθήκες του gentrification. Οι γκαλερί Αντίστοιχη λογική αναπτύσσεται και από τους ιδιοκτήτες των γκαλερί. Στην αναζήτηση φτηνών μεγάλων χώρων, ορισμένοι ιδιοκτήτες γκαλερί προτιμούν το κέντρο της πόλης, αποφεύγοντας συνειδητά το Κολωνάκι, όπου υπήρχε συγκέντρωση πιο mainstream γκαλερί. Δείχνουν προτίμηση για τις υποβαθμισμένες περιοχές οι οποίες είναι γοητευτικές για όσους έχουν ελευθερία επιλογών ως προς τη χωρική εγκατάσταση της επιχείρησης, δηλαδή δεν αναγκάζονται, λόγω οικονομικής 234

254 στενότητας να δραστηριοποιηθούν στην περιοχή, ενώ ταυτόχρονα αποζητούν το καλλιτεχνικό προφίλ της πόλης. Άνοιξα την γκαλερί μου στην οδό Σοφοκλέους στο κέντρο της Αθήνας πάλι, σε μια περιοχή έτσι όχι τόσο ευνόητη για τους περισσότερους για να ανοίξεις γκαλερί, Σοφοκλέους και Αθηνάς. Και είχα εκεί τη γκαλερί μου για δέκα χρόνια και μετά αγόρασα αυτό το ακίνητο Κ.16/3/2010 Οι ιδιοκτήτες άλλης γκαλερί της περιοχής αναφέρουν ότι «ξεκινήσαμε από Ψυρρή το 2000, θέλαμε να είμαστε στο κέντρο της πόλης, σε άνετους χώρους με φτηνό ενοίκιο και καλλιτεχνικό προφίλ. Αυτά υπήρχαν τότε στου Ψυρρή. Φύγαμε από Ψυρρή αφού έχασε το καλλιτεχνικό του προφίλ λόγω μπουζουκιών και ψησταριών. Μετά πήγαμε στην πλατεία Κουμουνδούρου μέχρι ενός σημείου ήταν γοητευτικό αλλά μετά άρχισε να γίνεται άβολο μετά ψάχναμε στο κέντρο. Δε θέλαμε να πάμε Κολωνάκι. Ψάχναμε σε υποβαθμισμένες περιοχές γιατί οι γκαλερί είναι πινκ-πονκ. Αν είναι η περιοχή ανοιχτή, η γκαλερί προσφέρει. Αλλά η γκαλερί δεν είναι εθνικό ίδρυμα... δεν είναι μαγαζί τύπου Ερμού: μπαίνει ο άλλος βγαίνει και φεύγει... απευθυνόμαστε σε συγκεκριμένο κόσμο που έρχεται σε μας ο κόσμος ξέρει πού έρχεται»20. Οι καλλιτεχνικές αναζητήσεις σε υποβαθμισμένες περιοχές συνοδεύονται από τις ανάγκες της επιχείρησης για φτηνό ενοίκιο και μεγάλους χώρους. Το κοινό στο οποίο απευθύνονται οι χρήσεις αυτές είναι συγκεκριμένο, καθώς η επιχείρηση πληροί ιδιαίτερα κριτήρια καλλιτεχνικού περιεχομένου, δεν είναι ούτε ίδρυμα ούτε εμπορικό κατάστημα. Ο χώρος στον οποίο εκτίθενται τα καλλιτεχνήματα πρέπει να είναι «ερμητικά κλειστός, ώστε ο θεατής να αποκλειστεί από τον έξω κόσμο». Οι γκαλερί εμπορεύονται την τέχνη και οι πελάτες τους ανήκουν σε συγκεκριμένες κοινωνικές κατηγορίες της μεσαίας και ανώτερης κοινωνικής κατηγορίας, που έχουν την οικονομική δυνατότητα να αποκτήσουν έργα τέχνης, γνωρίζοντας σε ποιο σημείο της πόλης παρέχονται τα συγκεκριμένα αγαθά. Οι ιδιοκτήτες των γκαλερί θεωρούν ότι το Μεταξουργείο έχει ιδιαίτερα αισθητικά στοιχεία και ιδιαίτερες ethnic χρήσεις όπως τα κουρεία και τα μπακάλικα των μεταναστών τα οποία στηρίζουν σε καθημερινή βάση, θεωρώντας τους εαυτούς τους πολύ local. Για χρήσεις όπως οι οίκοι ανοχής, αρθρώνουν αρκετά διαφορετικές απόψεις. Στην περίπτωση της γκαλερί που βρίσκεται επί της οδού Ιάσωνος, που είναι 20 Το συγκεκριμένο απόσπασμα συνέντευξης ιδιοκτήτων γκαλερί στο Μεταξουργείο προέρχεται από τις σημειώσεις που κράτησα στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Το κέντρο της πόλης και ο μετασχηματισμός του. Πώς η τέχνη μπορεί να συμβάλλει;» που εκπονήθηκε από το Δίκτυο Νομαδικής Αρχιτεκτονικής στην οποία συμμετείχα ως επιστημονικός συνεργάτης. 235

255 ο δρόμος όπου παρατηρείται συγκέντρωση αυτών των χρήσεων, οι διαχειριστές αναφέρουν ότι οι οίκοι ανοχής λειτουργούν θετικά. Η συνεχής λειτουργία τους αποτρέπει τον κίνδυνο μετατροπής των κτηρίων σε εστιατόρια και διασκεδαστήρια τα οποία συμβάλλουν στην εμπορευματοποίηση της περιοχής. Οι γκαλερίστες υπογραμμίζουν τις φιλικές σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ανάμεσα σε αυτούς, τους διαχειριστές των οίκων και τις εργαζόμενες γυναίκες. Αντιθέτως, ο λόγος που αρθρώνει η διαχειρίστρια της γκαλερί που βρίσκεται σε άμεση γειτνίαση με την οδό Ιάσωνος είναι αρνητικός και επικαλείται την απομάκρυνσή τους, καθώς θεωρεί τη συγκεκριμένη χρήση γης εστία μόλυνσης και υποβάθμισης της περιοχής. Χώροι άλλων καλλιτεχνικών δράσεων Στο Μεταξουργείο, τα τελευταία δύο χρόνια, αρχίζουν ολοένα και περισσότερο να εμφανίζονται καλλιτεχνικές ομάδες που νοικιάζουν χώρους για τις πρόβες τους ή για να κάνουν performance. Νοικιάζουν είτε διαμερίσματα στις πολυκατοικίες της αντιπαροχής, το υπόγειο ή ανώτερους ορόφους, ή νοικιάζουν μονώροφα κτήρια και διαπραγματεύονται με τον ιδιοκτήτη το ενοίκιο στη βάση των επιδιορθώσεων ή των παρεμβάσεων που πρέπει να κάνουν στο κτήριο. Παραδείγματος χάρη, η ομάδα Ορίζοντες, που διαχειρίζεται ένα πολιτιστικό πολυχώρο στην οδό Κεραμεικού, στη βάση της σύμβασής της με τον ιδιοκτήτη του κτηρίου, δεν πληρώνει ενοίκιο για δύο χρόνια, καθώς οι επεμβάσεις στο κτήριο, ιδίως αυτή του καθαρισμού, ήταν σημαντικές. Αντίστοιχα ομάδες κρουστών, ζογκλέρ, χορού, θεατρικές ή μουσικές ομάδες, ή ακόμα και εργαστήρια ραψίματος θεατρικών κουστουμιών και ρούχων, ή εργαστήρια μεταξοτυπίας έλκονται σε χώρους της περιοχής. Ο λόγος που αναπτύσσεται από τους νέους καλλιτέχνες/ επιχειρηματίες αναφέρεται στον Κεραμεικό, συγχέοντας τα όρια της περιοχής του Μεταξουργείου. Όπως έχουμε αναφέρει, ο Κεραμεικός συνδέεται με το ένδοξο αρχαίο παρελθόν και το λαμπερό μέλλον του gentrification της περιοχής, ενώ το Μεταξουργείο με το βιομηχανικό παρελθόν και την παραβατικότητα. Ιδιαίτερα οι νέοι επιχειρηματίες, όπως και οι νέοι κάτοικοι, προτιμούν να αναφέρονται στην περιοχή ως Κεραμεικός, παρόλο που γεωγραφικά βρίσκονται στο Μεταξουργείο. εδώ δίπλα έχει ένα χώρο που τον έχουν κάποιες κοπέλες οι οποίες διοργανώνουν performances και χορό, κάνουν τέτοια πράγματα, πιο 236

256 εικαστικά, και γενικά γύρω, γύρω έχουν αρχίσει και ανοίγουν διάφορα ατελιέ, που κάνουν και σεμινάρια, ακριβώς ό,τι κάνουμε και εμείς, εμείς ράβουμε τα ρούχα μας και το απόγευμα κάνουμε μάθημα σε κόσμο που θέλει να μάθει να ράβει τα δικά του, οπότε αντίστοιχα πιο κάτω υπάρχει άλλος χώρος που κάνει μεταξοτυπίες, κάνουν οι ίδιοι μεταξοτυπίες το απόγευμα κάνουν μάθημα αντίστοιχα σε κόσμο που θέλει να μάθει αυτό το πράγμα, αυτό είναι τρία τέσσερα μέρη στην πολύ στενή, αυτοί νομίζω χαίρονται, από τη δική μου την πλευρά είναι θετικό αυτό δημιουργείται ένα δίκτυο να πεις εσύ ότι θέλω να κάνω σεμινάριο, να πεις να ξέρω στο Κεραμεικό γίνονται σεμινάρια, ό,τι και να θέλω να κάνω, θα το βρω, στο πιο καλλιτεχνικό Σε ένα όροφο πάνω πάνω κάνουν πρόβες με κρουστά, και έχει πολύ πλάκα γιατί θολώνουν όλα τα τζάμια Τ. 27/11/2011 Ο λόγος για τον οποίο επιλέγουν το Μεταξουργείο ως έδρα για τις δραστηριότητές τους, προκύπτει μέσα από προηγούμενες καλλιτεχνικές δραστηριότητες, στο πλαίσιο οργανωμένων καλλιτεχνικών δράσεων, όπως το Remap που διοργανώνεται από την εταιρεία Oliaros, από δίκτυα που αναπτύσσονται ανάμεσα στους καλλιτέχνες, ή και από το γεγονός ότι στην περιοχή έχει ήδη πραγματοποιηθεί μια συγκέντρωση καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων. Συχνά, αναφέρεται ότι, σε προηγούμενες περιόδους, η περιοχή αποτελούσε τόπο διασκέδασης. Μέσα από αυτή τη γνωριμία/ επαφή αποφάσισαν την καλλιτεχνική δραστηριοποίηση και ένταξή τους στην καθημερινότητα του Μεταξουργείου. Και στο παρελθόν μας είχαν παραχωρήσει ένα χώρο εκεί που ήταν η Kunsthalle στην Κεραμεικού ψηλά και την περιοχή τη γνωρίζαμε αρκετά καλά, ξέραμε ότι γίνονται πολλές δράσεις, ούτως ή άλλως εκεί, ξέραμε ότι συγκεντρώνονται και άλλοι χώροι, πολιτισμού και δραστηριοποιείται πολύς κόσμος στη συγκεκριμένη περιοχή και υπάρχει γενικά ένα θέμα με την περιοχή και ο μικτός πληθυσμός είναι ένα θέμα, το οποίο δημιουργεί κίνητρα εν πάσει περιπτώσει, και το γεγονός ότι έρχονται όλοι αυτοί να μείνουν, αυτό το κύμα ανθρώπων που άρχισε να μετακινείται στην περιοχή εδώ, ήταν ένα παραπάνω κίνητρο και για μας ήταν εμπειρική η επιλογή, δηλαδή δεν ήταν μέσω τρίτων, μέσω δημοσίευσης, μέσω κάποιου άρθρου που λέει ότι η περιοχή αυτή είναι υπό ανάπτυξη, επειδή κινούμαστε χρόνια σε τέτοιους κύκλους, ξέρουμε ότι έχουν επενδυθεί λεφτά εδώ, και υπάρχει μια κίνηση το να δημιουργηθεί εδώ μία κοινότητα πολιτιστική, αλλά κυρίως ήταν εμπειρικό, το ότι εδώ βγαίναμε, εδώ κινούμασταν, εδώ έμεναν και κάμποσες κοπέλες που συνεργαζόμαστε, οπότε η επιλογή ήταν λίγο άμεση Εμείς ασχολούμαστε με εικαστικές δράσεις, δηλαδή κυρίως κάνουμε performance ή φιλοξενούμε performance άλλων καλλιτεχνών και κάνουμε και εργαστήρια τεχνολογικά, κάνουμε κάποιες συγκεντρώσεις για μουσικές και χορευτές οι οποίες είναι συγκεντρώσεις αυτοσχεδιασμού, που ο χώρος είναι ανοιχτός για όποιον θέλει να έρθει και να τζαμάρουν τέτοιου είδους δραστηριότητες φιλοξενούμε αυτά στο σταθερό μας πρόγραμμα τώρα ανάλογα με το πού συμμετέχουμε, όταν για παράδειγμα 237

257 συμμετείχαμε στο Remap είχαμε δύο παράλληλους κύκλους δράσεων, ο ένας ήταν το παιδικό εργαστήριο, και είχαμε μαζέψει τα παιδιά της γειτονιάς που η εθνική τους καταγωγή δεν είναι ελληνική των περισσοτέρων Φ. 5/3/2012 Η γνωριμία και η επαφή με τη γειτονιά έρχεται μέσα από την καθημερινότητα, είτε αυτή αναφέρεται στον τρόπο διασκέδασης ή στους καλλιτεχνικούς κύκλους συνεργασίας. Η επιλογή της γειτονιάς στη συνέχεια γίνεται εν γνώσει του γεγονότος ότι η περιοχή αποκτά πολιτιστικές χρήσεις, αλλά και ότι έχουν γίνει επενδύσεις που φαινομενικά ενισχύουν τη δημιουργία μιας πολιτιστικής κοινότητας. Η περιοχή προσφέρεται για νέες δραστηριότητες, καθώς υπάρχουν διαθέσιμοι χώροι με φτηνά ενοίκια που διευκολύνουν τη συσπείρωση των πολιτιστικών χρήσεων. αυτό, αντί να πάω να βρω λεφτά για να νοικιάσω ένα χώρο που απλά λέγεται Κολωνάκι, που κοστίζει άπειρα και πάλι δεν καλύπτει τις ανάγκες μου, ε να κοιτάξω κάποια άλλη περιοχή που θα είναι σχετικά στο κέντρο, και η οποία να μπορεί στα ίδια χρήματα ή λιγότερο να μπορεί να μου δώσει πολύ περισσότερο χώρο, και καταλήξαμε εδώ βασικά είναι συγκλονιστικό αν το δεις, αυτό το κτήριο κοστίζει σαν κτήριο ολόκληρο ό,τι κόστιζε πριν από τέσσερα χρόνια 30 τετραγωνικά ημιυπόγειο στο Κολωνάκι Τ. 27/11/2011 Το παραπάνω απόσπασμα είναι αποδεικτικό του συγκριτικού πλεονεκτήματος του Μεταξουργείου σε σχέση με άλλες περιοχές του κέντρου: για το ενοίκιο 30 τετραγωνικών στο Κολωνάκι ζητήθηκαν 4,000 ευρώ το μήνα, ενώ με το ίδιο ποσό νοικιάζεται διώροφο κτήριο στο Μεταξουργείο με υπόγειο και εσωτερική αυλή. Όπως και στις άλλες περιπτώσεις νέων χρήσεων γης, οι παρεμβάσεις που γίνονται στα κτήρια έχουν να κάνουν κυρίως με την αποκατάσταση του χώρου και είναι αντίστοιχες των οικονομικών δυνατοτήτων της κάθε ομάδας. -Ήταν ένας παρατημένος χώρος για πολλά χρόνια, ο οποίος είχε μείνει στην παλιά χρήση, με τα βαρέλια μέσα που είχαν κρασί και υπήρχαν χίλια δύο προβλήματα, είναι ημιυπόγειο οπότε η υγρασία του είχε δημιουργήσει πολύ μεγάλα θέματα, και χρειάστηκε πολύ προσωπική δουλειά, γιατί ο προϋπολογισμός μας, είναι ανύπαρκτος, δηλαδή προσπαθούμε ό,τι μπορούμε να κάνουμε, να το κάνουμε μόνες μας, ηλεκτρολογικά που δεν ξέρουμε παραδείγματος χάρη, φωνάξαμε ηλεκτρολόγο, αλλά βαψίματα, γκρεμίσματα μπάζα, ό,τι όλη αυτή τη διαδικασία την κάναμε μόνες μας γιατί δεν είχαμε κανένα budget, κανένα προϋπολογισμό, και χρειάστηκαν περίπου 2-3 μήνες για να έρθει σε μια κατάσταση που μπορούσε να 238

258 χρησιμοποιηθεί και να φιλοξενήσει κάποια δράση, από εκεί και πέρα συνεχίζουμε με τις επιδιορθώσεις μόνες μας και τον διαμορφώνουμε συνέχεια το χώρο, γιατί αλλάζει και δράση, και χρήσεις καθημερινά για τις χρήσεις που τον θέλουμε εμείς, δηλαδή δεδομένου ότι βάλαμε και ένα ειδικό πάτωμα για να μπορεί να φιλοξενεί παραστάσεις χορού να φιλοξενεί μαθήματα χορού, πρέπει να έχουμε δαπανήσει, θα ακουστούν πολύ λίγα, αλλά για έξοδα συντήρησης μπογιές, εργαλεία, διάφορα τέτοια πράγματα, πρέπει να έχουμε δαπανήσει 1500 ευρώ, ίσως και λίγο παραπάνω, αυτό είναι λίγο για ένα χώρο ο οποίος αν πας σε άλλους χώρους που έχουν επέμβει δραματικά και έχουν αλλάξει τα πάντα, είναι πολύ λίγα, αλλά για το δικό μας προϋπολογισμό, και για το πώς θα θέλαμε να είναι το τελικό αποτέλεσμα, νομίζω ότι ήταν πολλά και έχουμε βάλει και μόνο προσωπική εργασία και ίσως και λέω και λίγα εν τέλει, αλλά κάπου εκεί το υπολογίζω ΦΤ. 5/3/2012 Όταν δεν υπάρχει κάποια οικονομική άνεση, ή κάποιος προϋπολογισμός, η αποκατάσταση του χώρου γίνεται με ιδία εργασία και το ποσό που δαπανείται θεωρείται μικρό, ωστόσο οι προσωπική εργασία, αυξάνει την αξία χρήσης, αλλά και την ανταλλακτική αξία, του κτηρίου. Φωτογραφία 13: Νέοι πολιτιστικοί χώροι στο Μεταξουργείο Σε μία περίπτωση αναφέρεται η χρήση τραπεζικού δανείου για την ολική αποκατάσταση του κτηρίου και τη διευθέτηση του ενοικίου με τον ιδιοκτήτη του κτηρίου. Η ανακαίνιση του κτηρίου αναλαμβάνεται πλήρως από τον ενοικιαστή, η τιμή του ενοικίου προσδιορίζεται σε χαμηλότερο ποσό για ορισμένο χρονικό διάστημα, με την πάροδο του οποίου ο ιδιοκτήτης έχει στην κατοχή του ένα πλήρως ανακαινισμένο κτήριο. 239

259 ήταν κενό όταν εμένα έφτασε στα χέρια μου, απλά, το υπόγειο πρέπει να ήταν αποθήκη με βαρέλια, το ισόγειο πρέπει να ήταν δύο ή τρία καταστήματα, το ένα δεν πρέπει να ήταν κατάστημα, ήταν ένα δωμάτιο ουσιαστικά και λόγω χρήσης της περιοχής δεν αποκλείεται να ήταν και μπουρδέλο, και μπροστά είχε μια τεράστια βάση για τηλεόραση και είχε μόνο αντρικές τουαλέτες, οπότε λογικά ήταν καφενείο αλλά πολύ παλιά, γιατί ήταν ήδη κενό χρόνια, και εδώ πάνω, πάλι δεν είμαι σίγουρη, αλλά μάλλον ήταν αποθήκη κάποιου που πρέπει να πούλαγε ή να εμπορευόταν ηλεκτρονικά είδη, γιατί βρήκα διάφορα κουτιά από συσκευές ηλεκτρικές, αλλά και αυτός το είχε κλείσει χρόνια, αλλά παλιά, παλιά, παλιά όπως έμαθα από κάποιον κύριο που πέρναγε, παππούς που ήταν πολύ συγκινημένος και το κοίταγε και είχε δακρύσει, μου έλεγε ότι παλιά, παλιά, παλιά ήταν σπίτι ξυλουργού και γι αυτό έχει αυτή την πολύ ωραία σκάλα, γιατί την είχε φτιάξει αυτός επιτόπου μέσα στο κτήριο ε ναι αυτή δε τη χαλάς, εν τω μεταξύ έχει μια κλίση αλλά είναι φανταστική χρειάστηκα πάρα πολλά χρήματα άλλαξα όλη τη σκεπή, η σκεπή ήταν σάπια, δε φαινόταν ότι ήταν σάπια, θα μπορούσα θεωρητικά με λιγότερα χρήματα να έχω εγκατασταθεί εδώ, αλλά μέσα στα επόμενα πέντε δέκα χρόνια, θα ήθελε πολύ σοβαρές παρεμβάσεις, οπότε από αυτή την άποψη άμα πεις ναι θέλω και θα προσπαθήσω, θα είμαι εδώ τα επόμενα δέκα χρόνια και θες να κάνεις κάποια πράγματα από την αρχή, να μην είσαι ήδη μέσα και έχεις ξεκινήσει και φτιάχνεις -Με τον ιδιοκτήτη είχατε κάποια συμφωνία ως προς το ενοίκιο -Ναι ναι, πληρώνω πολύ χαμηλό ενοίκιο ώστε να μπορέσω να κάνω όλη την ανακαίνιση, γιατί η ανακαίνιση αυτή, έχουμε ασχοληθεί και με τα στατικά και με τη σκεπή και με τα πάντα, έχω αλλάξει όλα τα κουφώματα, πληρώνω πολύ χαμηλό ενοίκιο και ουσιαστικά πληρώνω το δάνειο, απλά του άλλου μετά του μένει το κτήριο -Τι ενοίκιο πληρώνεις; -Δε θα πούμε τώρα αν το βάλω κάτω και δω πόσο είναι το δάνειο και πόσο είναι το ενοίκιο, είναι ένα ενοίκιο που είναι σωστό για το χώρο αυτό αν ήταν όπως το είχα λάβει και πλήρωνα αυτό το ενοίκιο θα ήταν σουρεάλ Τ. 27/11/2011 Η επιλογή της χωροθέτησης και της δραστηριοποίησης στη γειτονιά του Μεταξουργείου των ιδιοκτητών των νέων καλλιτεχνικών χρήσεων είναι πλέον απόρροια της δυναμικής του gentrification της περιοχής: 240

260 εντάξει δεν είμαστε με κλειστά τα μάτια, η περιοχή όντως αναδιαμορφώνεται γίνεται αυτό που λέμε gentrification με πολύ αργούς ρυθμούς βέβαια και έχει αποτύχει προς το παρόν, αλλά τουλάχιστον ο τρόπος με τον οποίο εγώ το βίωσα ήταν κάτι θετικό, δεν με ξένισε κάτι, δεν ήταν κάτι το οποίο να με ενοχλεί, αλλά αυτή είναι μια υποκειμενική οπτική Φ. 5/3/2012 Το gentrification το οποίο γίνεται με πολύ αργούς ρυθμούς, εν μέσω οικονομικής ύφεσης, βιώνεται ως θετική μετάβαση της περιοχής. Η όσμωση των καλλιτεχνικών δράσεων, ορισμένα projects στα οποία συμμετέχουν παλιοί και νέοι κάτοικοι, μετανάστες και τσιγγάνοι είναι κάτι που δεν ενοχλεί, καθώς αποτελεί και άλλη μια πρόκληση για τη φαντασία των καλλιτεχνών. Μέσα από καλλιτεχνικά project ιδιαίτερα με ζωγραφικές και χειροτεχνίες στο δημόσιο χώρο της περιοχής, το gentrification ξεδιπλώνεται και προκαλεί ενδιαφέρον και άλλων παραγόντων. Η άλλη όψη της ίδιας καλλιτεχνικής πρόκλησης άπτεται οικονομικών και κερδοσκοπικών συμφερόντων, που αναπτύσσονται από επενδυτικές εταιρίες ακινήτων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή Οι μεγαλοεπενδυτές της αγοράς ακινήτων Η εταιρεία ΓΕΚ-ΤΕΡΝΑ Όπως μας πληροφορεί η ιστοσελίδα της εταιρείας, η ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ Α.Ε. αποτελεί τη μητρική εταιρεία ενός διευρυμένου ομίλου εταιρειών που επικεντρώνονται στις κατασκευές, το real estate, την ενέργεια και τις παραχωρήσεις21. Το 2000, η συγκεκριμένη εταιρεία αγόρασε το οικόπεδο που περικλείεται από τις οδούς Μυλλέρου, Γερμανικού, Μαραθώνος και Λεωνιδίου, ακριβώς απέναντι από το παλιό εργοστάσιο του Μεταξουργείου. Το 2006 ξεκίνησε η κατασκευή ενός πολυτελούς συγκροτήματος κατοικιών, για το οποίο είχε προηγουμένως κηρυχθεί αρχιτεκτονικός διαγωνισμός. Οι αρχιτεκτονικές προτάσεις που κατατέθηκαν, κρίθηκαν από επιτροπή ειδημόνων, τα αποτελέσματα του διαγωνισμού εκτέθηκαν στο Μουσείο Μπενάκη, και η πρόταση που απέσπασε το τρίτο βραβείο, τέθηκε σε εφαρμογή

261 Σύμφωνα με τον project manager του έργου, ο αρχικός σκοπός της εταιρείας ήταν η κατασκευή καταστημάτων και εμπορικού κέντρου. Ωστόσο, λόγω του προεδρικού διατάγματος που ισχύει για τις χρήσεις γης της περιοχής από το 1998, ένα εμπορικό κέντρο αντιτίθεται στη νομοθεσία. Οπότε το ενδιαφέρον της εταιρείας στράφηκε στην κατοικία, εμπνευσμένη από την πολυκατοικία των ηθοποιών στον Κολωνό. Αυτό ήταν μια ανάπτυξη που είχε γίνει το αν δεν κάνω λάθος, ήταν μια ιδιωτική εταιρεία και ουσιαστικά και ο developer και ο μελετητής του έργου ήταν ο κύριος Ζουγανέλης, είναι αρχιτέκτονας, οποίος πήρε/ είχε ένα οικόπεδο στον Κολωνό σε μια περιοχή με παρόμοια χαρακτηριστικά με τα δικά μας και ως προς το βιοτικό επίπεδο αλλά και ως προς τα χαρακτηριστικά των χρήσεων γης, τη ρυμοτομία, τη χωροταξία κλπ ο οποίος διαφοροποίησε το προϊόν του κάνοντας μια προχωρημένη πολυκατοικία που είχε μέσα κλειστά γυμναστήρια, είχε πισίνα στην οροφή κλπ, πάλι μα παρόμοια χαρακτηριστικά, με εμφανές μπετόν κοκ και η οποία οδήγησε τελικά και ο οποίος σε μια περιοχή πουλούσε της τάξης με τιμές των 2000 ευρώ το τετραγωνικό, έφτασε να πουλάει 3000 ευρώ το τετραγωνικό, 3500 ευρώ το τετραγωνικό χαρακτηρίστηκε η οικοδομή των καλλιτεχνών, αυτό ήταν κάποιοι ηθοποιοί ξεκίνησαν να αγοράζουν εκεί, μιλάμε για εργένηδες σε ηλικίες 30 με 40 ετών οι οποίοι ουσιαστικά ο ένας έφερνε τον άλλον, και το ίδιο το προϊόν ήταν αυτό που προσέλκυε και τους μεν και τους δε, δηλαδή ήταν σε μια περιοχή πολύ κοντά στο κέντρο, που έχει τα χαρακτηριστικά της οικιστικής περιοχής, και το οποίο λειτούργησε έχοντας ένα προϊόν που είναι τελείως διαφοροποιημένο από αυτό που είναι συνηθισμένο ως συμβατική οικοδομή ΓΕΚ, 29/11/2011 Εφόσον η πολυκατοικία στον Κολωνό, περιοχή με όμοια χαρακτηριστικά όπως το Μεταξουργείο, σημείωσε μεγάλη κερδοφορία, καθώς οι τιμές πώλησης του κτηρίου υπερείχαν κατά 1,000-1,500 ευρώ το τετραγωνικό των υπολοίπων τιμών που σημειώνονται στην περιοχή, τα στελέχη της ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ αποφάσισαν να ακολουθήσουν το παράδειγμα της πολυκατοικίας των ηθοποιών. Τα άτομα που θέλησαν να προσελκύσουν έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά με την πολυκατοικία των ηθοποιών: νέοι εργένηδες, που ο ένας προσελκύει τον άλλο, που θέλουν να ζήσουν στο κέντρο. Προσανατολίστηκαν στην κατασκευή ενός διαφοροποιημένου προϊόντος που απευθύνεται σε αυτούς τους συγκεκριμένους πελάτες/ gentrifiers οι οποίοι μπορούν να αυξήσουν την πελατεία της επιχείρησης, προσελκύοντας ανθρώπους σαν εκείνους. βέβαια αυτό που διαφοροποιεί λίγο το Μεταξουργείο από τις υπόλοιπες περιοχές είναι ότι διαχρονικά το Μεταξουργείο είχε ένα οικιστικό χαρακτήρα και αν το περπατήσετε και πάτε λίγο πιο κάτω στην πλευρά της Ιεράς Οδού κλπ όλη αυτή η βόλτα θα δείτε ότι υπάρχει ένα τεράστιο στοκ 242

262 από παλιά νεοκλασικά ακίνητα τα οποία κάποια από αυτά χρησιμοποιούνται και έχουν ανακαινιστεί και κάποια άλλα είναι παρατημένα, αλλά ουσιαστικά τα χαρακτηριστικά της περιοχής παραπέμπουν σε αυτό που λέμε η παλιά Αθηναϊκή γειτονιά, η γειτονιά με τα χαμηλά σπίτια με τις εσωτερικές αυλές, κλπ όπου ο κόσμος μπορούσε να έρθει σε επαφή με τους γείτονές τους με τους φίλους του κοκ ο δικός μας ο στόχος ήταν μια αναβίωση αυτού του μοντέλου ζωής αυτού του τρόπου ζωής και θεωρήσαμε ότι για να μπορέσουμε να προσφέρουμε κάτι διαφορετικό από αυτό που προσφέρουν αυτοί που ονοματίζονται κατά καιρούς κατασκευαστές, θα έπρεπε το προϊόν μας να είναι μοναδικό ΓΕΚ, 29/11/2011 Η περιοχή του Μεταξουργείου ευνοεί την παραγωγή ενός μοναδικού και διαφοροποιημένου προϊόντος στην τομέα της κατοικίας, καθώς το οικιστικό απόθεμα με τις μονοκατοικίες, που άλλες αναπαλαιώνονται και άλλες όχι, παραπέμπουν στην παλιά Αθηναϊκή γειτονιά όπου οι κοινωνικές σχέσεις αναπτύσσονται εύκολα ανάμεσα στους ανθρώπους. Η εταιρεία θέλει να απευθυνθεί σε αυτούς τους κατοίκους που έχουν τη νοσταλγία του παρελθόντος της παλιάς, ζεστής Αθηναϊκής γειτονιάς, αλλά έχουν την οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν μια πολυτελή κατοικία: ουσιαστικά μέσα από τη συγκεκριμένη ανάπτυξη ακινήτων η ΓΕΚ απευθύνεται σε συγκεκριμένους ανθρώπους της μεσαίας τάξης που παρουσιάζουν στοιχεία διάκρισης, πολιτισμικής και οικονομικής, από τις υπόλοιπες κοινωνικο-οικονομικές κατηγορίες, δηλαδή απευθύνεται σε ανθρώπους που συγκεντρώνουν χαρακτηριστικά gentrifier. Ουσιαστικά η ιδέα αυτής της ανάπτυξης που είδατε τώρα είναι συνισταμένη πολλών παραμέτρων, είναι συνισταμένη αυτής της ιδέας περί ανοιχτού αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, το ερέθισμα της οικοδομής των ηθοποιών που έδειξε ότι υπάρχει μια άλλη λογική στο αγοραστικό κοινό ΓΕΚ, 29/11/2011 Το 2007, δηλαδή κατά την περίοδο που το κτήριο ακόμα χτίζεται, εκδηλώνεται μεγάλο αγοραστικό ενδιαφέρον: το πρώτο χρονικό διάστημα, δηλαδή για το πρώτο τρίμηνο, υπήρχε μια λίστα αναμονής της τάξης των 120 ατόμων δηλαδή ενδιαφερομένων για να αγοράσουν διαμέρισμα στο συγκεκριμένο συγκρότημα, εμείς όχι απλά δεν είχαμε κάτι να τους δείξουμε δεν είχαμε ούτε καν τιμοκατάλογο, τι τιμοκατάλογο, πάνω σε ποιο ακίνητο; και η αλήθεια είναι ότι και πάρα πολλά έντυπα και πάρα πολλά περιοδικά εκθείασαν αυτή την προσπάθεια, και μας οδήγησαν στην συνέχεια να το συνεχίσουμε, αυτό το πράγμα ΓΕΚ, 29/11/

263 Οι τιμές που διαμορφώνει αρχικά η ΓΕΚ για το κτήριό της ανέρχονται στις 4,000 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο, αν και οι τιμές διαφοροποιούνται κατά περίπτωση αναλόγως του ορόφου και της θέσης του διαμερίσματος στο συγκρότημα. Μετά το 2010, οπότε τα συμπτώματα της οικονομικής ύφεσης έχουν αρχίσει να γίνονται αισθητά στην περιοχή, η ζήτηση για το κτήριο μειώνεται και πωλήσεις ακυρώνονται. έγινε ένα αρχικό μπουμ όπου πωλήθηκαν αρκετές ιδιοκτησίες, στη συνέχεια υπήρχε μια λογική ροή αγοροπωλησιών για να φτάσουμε τα τελευταία ενάμισι δύο χρόνια, όπου αφενός το ενδιαφέρον έχει ατονήσει, αφετέρου ο κόσμος έχει μια λανθασμένη εντύπωση ως προς αυτό που λέγεται τιμές πώλησης, θεωρούν όλοι ότι αυτή τη στιγμή θα πας και θα πάρεις κάτι τσάμπα ή σχεδόν τσάμπα, κάτι που αυτή τη στιγμή, με τη ρευστότητα που έχει η ΓΕΚ, με τα κεφάλαια τα οποία έχει, δεν ισχύει δεν είμαστε σε ανάγκη για να πούμε ότι θα το δώσουμε κάτω από το κόστος μας, προφανώς και θα προσαρμοστούμε στην τιμολογιακή πολιτική της αγοράς, αλλά όταν εμένα αυτή η οικοδομή που έχει στοιχίσει σε επίπεδο κόστος ανά τετραγωνικό 60% επάνω από μία συμβατική κατασκευή, όπως καταλαβαίνετε δεν μπορώ να το πουλήσω με 1500 ευρω το μέτρο, δεν υπάρχει τέτοια περίπτωση, είμαι μια ανώνυμη εταιρεία εισηγμένη στο χρηματιστήριο η οποία πρέπει να λογοδοτήσει στους μετόχους της, φανταστείτε αν έφτανε αυτή η εταιρεία να πουλάει κάτω του κόστους θα ερχόταν το σύνολο των μετόχων και θα σου έλεγε τι κάνεις; Παίζεις με τα λεφτά μας; Συνεπώς προσαρμόσαμε, μειώσαμε το περιθώριο κέρδους κλπ αλλά αυτή τη στιγμή, δυστυχώς, ο κόσμος έχει την εντύπωση ότι θα ρθει και θα αγοράσει το συγκεκριμένο συγκρότημα ένα διαμέρισμα με 1100 ευρώ το μέτρο δεν υπάρχει περίπτωση να το κάνει αυτό ποτέ, προτιμάμε να καθίσουμε και να τα βλέπουμε που λέει ο λόγος φυσικά δεν πρόκειται να αγοράσει κάποιος με τις τιμές που αγόραζε το 2007, δηλαδή κανείς δεν πρόκειται να αγοράσει με 4000 ευρώ το μέτρο πλέον, είναι προφανές ότι δε γίνεται αυτό, αλλά είναι κάπου στη μέση η αλήθεια, -Τώρα τις τιμές πού τις έχετε προσαρμόσει; -Είναι 30% κάτω από τις αρχικές τιμές που είχαμε -Οπότε αν ήταν 4000 το μέτρο τώρα είναι στα 3200; -Και πιο κάτω γιατί δεν υπάρχει τιμή του τετραγωνικού για να είμαι ειλικρινής, πάει τιμή τεμαχίου γιατί κάθε διαμέρισμα το αντιμετωπίζουμε σαν διαφορετική οντότητα, η οποία έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της ΓΕΚ, 29/11/2011 Το κτήριο της ΓΕΚ, που αποτελείται από 40 διαμερίσματα, κατοικείται κατά 65% ενώ οι υπόλοιπες κατοικίες παραμένουν κενές και στη διαχείριση της ΓΕΚ. Το 55% αφορά σε πουλημένα διαμερίσματα, ενώ το υπόλοιπο 10% είναι ενοικιάσεις. Η επιχείρηση δεν έχει κίνητρο να προβεί σε μεγαλύτερη μείωση των τιμών με σκοπό την πώληση ή την ενοικίαση των υπολοίπων διαμερισμάτων. Σκοπός της είναι η διαφύλαξη των κερδών των μετόχων, της ποιότητας του προϊόντος και της 244

264 προσέλκυσης συγκεκριμένου αγοραστικού κοινού. Ο χρόνος που απαιτείται για την εξασφάλιση των σκοπών της δεν έχει σημασία για την επιχείρηση. Μέχρι την αναθέρμανση της αγοράς, τα διαμερίσματα μπορούν να παραμένουν αδιάθετα. Άλλωστε, η επιχείρηση αναπροσαρμόζει τις τιμές της, ακολουθώντας την πορεία που διαγράφεται στην αγορά ακινήτων τα τελευταία χρόνια, μειώνοντάς τις κατά 35%, ποσοστό που αφορά στη μείωση του ποσοστού κέρδους. Εφόσον όμως δύναται να μειώσει τις τιμές κατά 35%, χωρίς να σημειώνονται ζημίες, αυτό το ποσοστό αντανακλά, εν μέρει, και τη κερδοσκοπική συμπεριφορά της επιχείρησης σε σχέση με το προϊόν της στην περιοχή. Η επιχείρηση μπορεί να προσφέρει το προϊόν σε τιμή 35% χαμηλότερη, χωρίς να παρουσιάζει ζημίες, ανεξαρτήτως χρονικής συγκυρίας. Είχε τη δυνατότητα, δηλαδή, να διαμορφώσει, εξαρχής, τιμές σε χαμηλότερα επίπεδα. Ωστόσο, λειτουργώντας ως μονοπωλιακή επιχείρηση, διαμορφώνει τις τιμές του ακινήτου στην περιοχή, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του προϊόντος και των μετόχων, και αδιαφορώντας για το σύνολο της περιοχής. Άλλωστε, η ΓΕΚ είναι ο μοναδικός παίχτης στην περιοχή που προσφέρει ένα τόσο διαφοροποιημένο προϊόν που η αρχιτεκτονική του το απομονώνει από το υπόλοιπο της γειτονιάς. Κεντρικός σκοπός είναι και η παροχή ασφάλειας για τον ιδιαίτερο πελάτη που μπορεί να προσφέρει πολλά χρήματα. εμείς όπως θα είδατε καταρχήν, δεν εμποδίζουμε την πρόσβαση σε κάποιον μπορεί να το δει, να δει το εσωτερικό του, βέβαια απαγορεύουμε την είσοδο, και είναι λογικό, γιατί ζούμε σε μια περίοδο στην οποία η εγκληματικότητα είναι ιδιαιτέρως αυξημένη, όπου σε ένα άνθρωπο, ο οποίος δίνει τα χρήματα που έχουν δώσει αυτοί οι άνθρωποι για να αγοράσουν ένα διαμέρισμα προφανώς θέλει την ασφάλειά του, τη θεωρούμε καθοριστική, συνεπώς αυτό το πράγμα είναι η μετάφραση όλου αυτού του concept ναι πρέπει να τον προφυλάξω, τώρα όσον αφορά τη μορφή και τη μορφολογία του κτηρίου, η ίδια η άποψη των αρχιτεκτόνων όταν το σχεδίαζαν, ήταν ότι προσπαθούν να αναβιώσουν την παλιά αθηναϊκή γειτονιά, η παλιά αθηναϊκή γειτονιά είχε αυτά τα χαρακτηριστικά, υπήρχαν οι ενοποιημένες αυλές οι οποίες ήταν περιτειχισμένες, η συναναστροφή και το κοινωνικό κομμάτι, η αλληλεπίδραση, γινόταν μέσα σε αυτούς τους χώρους, οι οποίοι πάντα ήταν περιτειχισμένοι, και όχι μόνο στην Αθήνα, και σε άλλες περιοχές της Ελλάδος, και την Ξάνθη στην παλιά πόλη και σε άλλες περιοχές που αυτό ήταν το μοτίβο της ελληνικής αρχιτεκτονικής, και ουσιαστικά αυτό το πράγμα κάναμε και σε επίπεδο κατόψεων, το ίδιο το κτήριο είναι προσανατολισμένο προς το εσωτερικό του, όχι προς τα έξω, γιατί θεωρούμε ότι ένας άνθρωπος ο οποίος αγοράζει σε ένα τέτοιο ακίνητο διαμέρισμα, αφενός προτιμά να βλέπει αυτό που ο ίδιος έχει διαλέξει, αυτό που είδε απ έξω και του τράβηξε την προσοχή, και αφετέρου γιατί ήταν πιο εύκολο να δημιουργήσεις αναπνοές στο κτήριο έννοια του αίθριου 245

265 έχει εισαχθεί εκατοντάδες χρόνια και γίνεται για αυτό το λόγο για να μπορέσεις να δώσεις εσωτερική αναπνοή στο κτίριο, δηλαδή τρυπάς το κτήριο, προκειμένου να μπορέσεις να αποκτήσεις πρόσβαση προς τα έξω από δύο πλευρές είχες φωτισμό, ηλιασμό, όλα αυτά τα χαρακτηριστικά της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, τα παθητικά χαρακτηριστικά 29/11/2011 Στον καιρό την αυξημένης εγκληματικότητας, αυτός που έχει την οικονομική ευχέρεια μπορεί και πρέπει να προστατεύεται. Μέσα από τη λογική της ΓΕΚ, η αθηναϊκή αρχιτεκτονική των λαϊκών συνοικιών, μία κεντρική αυλή που περιβάλλεται από πολλά σπίτια, στρατεύεται στις σύγχρονες επιταγές που προτάσσουν την ασφάλεια των ιδιαίτερων κατηγοριών των μεσαίων τάξεων. Το κτήριο είναι προσαρμοσμένο στο εσωτερικό του, για να αποτρέψει το βλέμμα προς τα έξω, ενώ ταυτόχρονα απαγορεύει το βλέμμα του έξω να εισχωρήσει εντός. Ο κάτοικος του κτηρίου στρέφεται στην εσωτερική αυλή με την ελιά, και περιφρουρείται από το ίδιο το κτήριο, από τους κινδύνους και την παραβατικότητα της γειτονιάς και του κέντρου της πόλης. Ταυτόχρονα, ο εκτός, ο περαστικός ή ο κάτοικος της γειτονιάς, μπορεί μεν να δει το αίθριο, αλλά απαγορεύεται η είσοδος σε ένα οικοδομικό τετράγωνο της γειτονιάς, που μέχρι το 2005 αποτελούσε ελεύθερο χώρο. Η συγκεκριμένη αρχιτεκτονική διευκολύνει τη κίνηση του κεφαλαίου στο χώρο που επιβάλλει τη λογική του περιφραγμένου κτηρίου, ενώ ταυτόχρονα το παρελθόν της εσωτερικής κοινής αυλής αναγράφεται ως το αίθριο εκλεκτών κατοίκων- πελατών. Η επιλεκτική συμπεριφορά της εταιρείας ως προς την ιστορία της περιοχής περιγράφεται από τη συμπεριφορά της στο υπέδαφος του οικοδομήματος....πολλούς τάφους οι οποίοι για καλή μας τύχη ήταν τάφοι δούλων, και συνεπώς δε παρουσίαζαν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον από αρχαιολογικής άποψης χωρίς βέβαια να σημαίνει αυτό ότι δεν τους είχαμε 5 μήνες και τους πληρώναμε προκειμένου να προχωρήσει το έργο μας η αλήθεια είναι ότι όντως στην αρχή έδειξε ότι αυτό το πράγμα έχει πολύ μεγάλη επιτυχία, όλο αυτό το concept, λειτούργησε θετικά γίναν πωλήσεις, δηλαδή πουλήθηκε ένα 40% 29/11/2011 Στο υπέδαφος ανακαλύπτονται αρχαίοι τάφοι και το έργο καθυστερεί για πέντε μήνες. Σε άλλες περιπτώσεις όπου στο υπέδαφος υπάρχουν αρχαία ευρήματα οι διαδικασίες με την αρχαιολογική υπηρεσία μπορούν να διαρκέσουν πάνω από δύο χρόνια. Ωστόσο, στο οικόπεδο της ΓΕΚ, οι διαδικασίες με τις αρχαιολογικές 246

266 υπηρεσίες διαρκούν ελάχιστα και τα ευρήματα, εφόσον πρόκειται για τάφους δούλων, δεν σημειώνεται κάποιο αρχαιολογικό ενδιαφέρον, και το έργο προχωρά με γρήγορους ρυθμούς. Η ιστορία αναπαράγεται στη βάση ταξικών κριτηρίων, ενώ χρησιμοποιείται επιλεκτικά στην παραγωγή του χώρου. Εφόσον πρόκειται για τάφους δούλων, και όχι κάποιων επιφανών αρχαίων, σκεπάζονται, δεν υπάρχει πολιτιστικό ή αρχαιολογικό ενδιαφέρον και προχωρεί η οικοδόμηση. Στον ίδιο χώρο όμως του Μεταξουργείου, οι τάφοι των επιφανών αρχαίων πολεμιστών, το Δημόσιο Σήμα, τελεί σημείο ανάδειξης από την ΕΑΧΑ, από την εταιρεία Oliaros και από την Πρότυπη Γειτονιά, όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο. Σε περιοχές όπου αναπτύσσονται δυναμικές gentrification η ανάγνωση και ανάδυση της ιστορίας είναι επιλεκτική. Διαγράφεται η ιστορία των πιο αδύναμων κοινωνικών ομάδων, το κεφάλαιο εκμεταλλεύεται συγκεκριμένες ιστορικότητες της περιοχής και αναδιαμορφώνει τον αστικό ιστό στις επιταγές των επενδυτών και των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων Η ανώνυμη εταιρεία Oliaros Η Oliaros είναι μια εταιρεία ανάπτυξης ακινήτων με έδρα της το Μεταξουργείο και διευθύνοντα σύμβουλο/ οραματιστή διαφόρων έργων τον κ. Ιάσωνα Τσάκωνα. Η Oliaros διαχειρίζεται το θεσμικό fund που συνέστησε ο Ι. Τσάκωνας με διεθνείς επενδυτές και ελέγχεται από την τράπεζα Κύπρου (Επενδυτής, 2012). Ουσιαστικά, ο Ι. Τσάκωνας, μέσω της Oliaros, επιδίδεται σε δύο μεγάλα προγράμματα στην αγορά ακινήτων. Το Antiparos design properties έχει να κάνει με κατασκευή και πώληση πολυτελών κατοικιών στο νησί της Αντιπάρου από το 2004, ενώ, από το 2006, το ΚΜ Properties ασχολείται με το project της αγοράς ακινήτων στην περιοχή του Μεταξουργείου-Κεραμεικού. Τα στοιχεία που παρατίθενται σε αυτή την υποενότητα, προκύπτουν από δευτερεύουσες πηγές, όπως δηλώσεις του επιχειρηματία στον τύπο, αναρτήσεις στο blog της εταιρείας και από τη συνέντευξη που παραχώρησε η γραμματέας του, καθώς ο ίδιος αρνήθηκε να συμμετάσχει στην έρευνα επικαλούμενος τη λήξη της σχέσης του με το Μεταξουργείο, και τον φόρτο εργασίας σε project της Αντιπάρου και της Ελβετίας. 247

267 Στο Μεταξουργείο, ο Ι. Τσάκωνας, επενδύοντας 35 εκατομμύρια ευρώ (Το Βήμα, 2013) έχει αγοράσει περίπου το 4% του οικιστικού αποθέματος της περιοχής, δηλαδή γύρω στα 65 ακίνητα (Επενδυτής, 2012). Το ενδιαφέρον του για την περιοχή συνδέεται με ευρύτερες επενδυτικές- ανησυχίες που υπογραμμίζονται σε διάφορες συνεντεύξεις που έχει παραχωρήσει στον τύπο. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, έχει μεγαλώσει στην Εκάλη, την οποία θεωρεί αποστειρωμένη γειτονιά για πλουσίους, αποφοίτησε από το Κολλέγιο Αθηνών, σπούδασε οικονομικά στο Cornell, δούλεψε στην Νέα Υόρκη, όπου διέμενε σε loft στο Lower East Side, και στο Μπακού, στην αντίστοιχη καλλιτεχνική συνοικία του κέντρου (BHMAMEN, 2010, Lifo, 2011). Στις διάφορες δηλώσεις υπογραμμίζει ότι έλκεται από περιοχές στις οποίες υπάρχει το κενό ως οιωνός επενδυτικής ευκαιρίας. Είναι θέμα χρόνου και κεντρικού συντονισμού να συνειδητοποιήσουμε πως το κέντρο της πόλης πρέπει να παραμένει ένα ζωτικό μέρος της κοινωνικής ζωής στην Αθήνα. Δεν μπορούμε ξαφνικά να αφήσουμε μια μαύρη τρύπα στο κέντρο. Οριοθετήσαμε την περιοχή που μας ενδιαφέρει. Το πρώτο πράγμα που συνειδητοποίησα είναι πως υπάρχει ένα κενό, πολλά ερείπια, πολλά οικόπεδα. Οπότε αποφασίσαμε να εστιάσουμε στα 12 τετράγωνα βόρεια της οδού Μυλλέρου ΒΗΜΑΜΕΝ, 2010 Το ίδιο κενό που ελκύει τον Ι. Τσάκωνα πρέπει να διέγνωσε και ο επιχειρηματίας Walentas στην περιοχή DUMBO, όπου αγόρασε τα περισσότερα loft και μετά από αρκετά χρόνια, με τη συνεργασία του Δήμου, συνέβαλε στο gentrification της περιοχής, όπως αναφέρουν οι Hackworth and Smith (2001) (βλέπε κεφ. 1). Ο Τσάκωνας όμως, στο απόσπασμα της συνέντευξης αναφέρεται στο Μεταξουργείο ως μαύρη τρύπα και ως κενό. Η περιοχή του Μεταξουργείου δεν είναι κενή, ούτε ήταν κενή. Κατοικείται από μετανάστες και λαϊκά στρώματα αρκετές δεκαετίες. Η αναφορά σε μια περιοχή ως κενή αποτελεί ένδειξη των αποικιοκρατικών διαθέσεων του επενδυτή. Όπως οι εξερευνητές της Αυστραλίας ονόμασαν την ήπειρο terra nullius, δηλαδή γη που δεν ανήκει σε κανένα, παρόλη την ύπαρξη και τον πλούσιο πολιτισμό των ιθαγενών, έτσι και ο Τσάκωνας αναγνωρίζει το κενό στο κέντρο της Αθήνας. Το Μεταξουργείο ως κενή γη, που δεν ανήκει σε κανένα, είναι έτοιμο να αποκτήσει ιδιοκτήτη. Μάλιστα δε διστάζει να χαρακτηρίσει την περιοχή ως μαύρη τρύπα. Μήπως θέλει να μας παραπέμψει ότι σε αυτό το κενό της πόλης που έχει ανακαλύψει και επενδύσει αρκετά χρήματα, ουσιαστικά δε θα 248

268 μάθουμε ποτέ πώς θα γίνει η διαχείριση τους και η μαύρη τρύπα της περιοχής θα απορροφήσει ή θα αυξήσει τους σε λογαριασμούς του σε τράπεζες στο εξωτερικό; τώρα εδώ στην περιοχή άρχισε από τον επιχειρηματία το συγκεκριμένο επειδή του άρεσε η περιοχή είχε μια πορεία στο εξωτερικό που είχε να κάνει με ακίνητα και πιο πολύ ως προς το development και εκεί σε μια πόλη στο Μπακού που και εκεί ήταν αναπτυσσόμενη μετά τη κατάρρευση του παλιού καθεστώτος, είδε και εδώ στοιχεία που κτήρια εγκαταλειμμένα, παλιές χρήσεις που δεν έχουν επαναχρησιμοποιηθεί και όλα αυτά, και με αυτή τη μικρή εμπειρία που είχε αποκτήσει και κάποια χρήματα προφανώς, κυκλοφόρησε στην Αθήνα, είδε τη συγκεκριμένη γειτονιά, και είπε ότι εδώ θα μπορούσε γίνει κάτι, πιο πολύ όσον αφορά το κτηριακό απόθεμα το υπάρχον και πολλά κενά οικόπεδα που έχει είναι πολύ προσανατολισμένη στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, το project βασικά από εκεί ξεκίνησε, με κάποιους συμβούλους αρχιτέκτονες μεγάλους, άρχισαν να κοιτάν την ιστορία της, την πολεοδομία της, τη ρυμοτομία της, τα πολεοδομικά διατάγματα τις χρήσεις τις παλιές κλπ, έγινε μια ομάδα αρχιτεκτονική, 20 γραφείων ας πούμε, η οποία άρχισε να συζητάει, πώς θα μπορούσε να συλλέγοντας και πληροφορίες παράλληλα, πώς θα μπορούσαν αυτά τα κτήρια τα κενά ή τα οικόπεδα κλπ πώς θα μπορούσαν να εξελιχθούν και δεδομένου ότι είναι μια γειτονιά στο κέντρο της Αθήνας και μέσα από τις συζητήσεις και τις πρώτες συναντήσεις των αρχιτεκτόνων, άρχισε να φαίνεται ένα σχέδιο μικτής χρήσης, πιο πολυκατοικία, γιατί πλέον το ΦΕΚ του 98 για την περιοχή είναι προς την κατεύθυνση της κατοικίας, που απομάκρυνε τις όχλουσες χρήσεις τα συνεργεία, τα μεταποιητικά κλπ, και με συμπληρωματικές της κατοικίας χρήσεις, καταστήματα κάποια γραφεία ίσως, ήπιας χρήσης όμως πράγματα, και έτσι άρχισε σιγά σιγά να στήνεται, να αγοράζονται τα ακίνητα και πολλά διατηρητέα συγκεκριμένα, που έχει πάρα πολλά η περιοχή, με σκοπό να φτιαχτούν και να τεθούν προς αυτή την κατεύθυνση, αυτά νομίζω -Τι ήταν αυτό που τον τράβηξε εδώ και όχι π.χ. στα Πετράλωνα; -Καταρχήν είναι το κενό που έχει, ότι κάτι θα γίνει, και επειδή έχει και αρχιτεκτονική άποψη, ασχολείται πολύ με αυτόν τον τομέα και επιχειρηματική, πίστεψε ότι θα μπορούσε κάπως να βάλει και αυτός ένα κομμάτι και αυτή η περιοχή να μη γίνει να μην πάρει μια κατεύθυνση όπως οι τελευταίες δύο γειτονικές το Γκάζι και το Ψυρρή και να πάει πιο βιώσιμα να αναπτυχθεί, κατά τα άλλα ήθελε να μείνει στο κέντρο της Αθήνας οπότε το γύρισε και όταν γύρισε από το εξωτερικό, όλο, βρήκε αυτό το χώρο που το έκανε και ως γραφείο του και τότε λειτούργησε και ως πολυχώρος το 417 γραμματέας Oliaros, 2/11/2011 Ο Ι. Τσάκωνας έχοντας την εμπειρία του gentrification στη Νέα Υόρκη, γνώση για τα πολλαπλασιαστικά αποτέλεσμα του gentrification και μέσα από την ειδίκευση στα οικονομικά και στην αγορά ακινήτων, αποφάσισε να επενδύσει μεγάλο μέρος του κεφαλαίου εκεί που υπάρχει κενό, σύμφωνα με την άποψή του στην Αθήνα, 249

269 δηλαδή στο Μεταξουργείο. Ωστόσο, το κενό διαγιγνώσκεται στην περιοχή της οποίας τα χαρακτηριστικά προσιδιάζουν των γειτονιών των μεγαλουπόλεων οι οποίες επέδειξαν την ευκαιρία αποκόμισης υψηλού κέρδους μέσα από διαδικασίες gentrification. Το κενό της εγκατάλειψης και υποβάθμισης στο κέντρο της πόλης συνοδεία ενδιαφερόντων αρχιτεκτονημάτων και καλλιτεχνικών δράσεων συνεπάγεται gentrification. Έτσι ο Ι. Τσάκωνας άρχισε να συνεργάζεται με αρχιτεκτονικά γραφεία, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, που χαίρουν ευρείας αναγνώρισης και φήμης, όπως οι Antonas Office, Atelier Bow- Wow, BIG, Boyd Cody Architects, Camilo Rebelo, doxiadis+, FORA, Παύλος Μ. Καλλιγάς, Jean Frederic Luscher, Nίκος Νικολαΐδης, Dionysis Zacharias Architects, Ηλίας Zέγγελης κ.ά. (Oliaros blog). Σκοπός τους είναι η αναζωογόνηση και η βιωσιμότητα της περιοχής μέσα από διάφορες παρεμβάσεις και ανασχεδιασμούς κτηρίων. Φωτογραφία 14:Θέα της πόλης από κτήριο της Oliaros- έκθεση Remap 2009, προσωπικό αρχείο Το 2010 η Oliaros ανακοίνωσε την ανακαίνιση τεσσάρων κτηρίων με έμφαση στην ενεργειακή αποδοτικότητα του κάθε κτηρίου και προβολή των ιδιαιτέρων στοιχείων (θέα στην Ακρόπολη, την Πάρνηθα) και σειρά από προτεινόμενες χρήσεις όπως στούντιο για καλλιτέχνες, γραφεία, ατελιέ ή ακόμα και διαμερίσματα. Η προτεινόμενη αρχιτεκτονική παρέμβαση σε κάθε περίπτωση δύσκολα συνάδει με το υπόλοιπο τοπίο της γειτονιάς, καθώς διακρίνεται από έντονα χρώματα και στοιχεία πρωτόγνωρα που διαφοροποιούν έντονα τα ανακαινισμένα κτήρια από τον υπόλοιπο οικιστικό ιστό (βλέπε εικόνα 7.1). 250

270 Εικόνα 2: Πρόταση ανακαίνισης κτηρίου μικτών χρήσεων στη Λεωνίδου, πηγή: Σε ανάλογο πνεύμα οι αρχιτέκτονες συνεργάτες με την Oliaros συμμετέχουν στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό της Biennale (2012) με το project του Μεταξουργείου. Ταυτόχρονα, ο Ι. Τσάκωνας συνεργάζεται με ευρωπαϊκά (Studio Lapa του EPFL της Λωζάννης και το Berlage Institute του TU DELFT του Ρότερνταμ) αλλά και εθνικά (ΕΜΠ, ΑΠΘ) τμήματα αρχιτεκτονικής σε project μαθημάτων για την αναδιαμόρφωση των κτηρίων του και την αναζωογόνηση της περιοχής, διοργανώνει αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς και καλλιτεχνικά events και παρουσιάζει ένα προφίλ επενδυτή ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένου για το κέντρο της πόλης, με στόχο την ανάδειξη των ιδιαίτερων στοιχείων της γειτονιάς, και τη διατήρηση της πολυπολιτισμικότητας και της αρχιτεκτονικής και κοινωνικής ποικιλομορφίας του. -Το Remap πότε ξεκίνησε; -Είναι προσωπική πρωτοβουλία του Ιάσωνα, είναι φιλότεχνος, και είναι και οι φίλοι του που έχουν γκαλερί, ασχολούνται με την τέχνη, πάει την παρακολουθεί διεθνώς, γενικά είναι το πάθος του μαζί με την αρχιτεκτονική -έχει κάνει αντίστοιχες σπουδές; -Όχι αλλά διαβάζει πάρα πολύ αρχιτεκτονικά και εικαστικά, τα παρακολουθεί πολύ στενά, του αρέσει και είπαν να κάνουν ένα project το οποίο ονομάστηκε Remap το οποίο προκάλεσε προβλήματα γενικά υποτίθεται ότι το πρώτο είναι ένα curatorial το οποίο εγώ δεν το κατάλαβα γραμματέας Oliaros, 2/11/

271 Τα κτήρια τα οποία έχει στη διάθεσή του ο Ι. Τσάκωνας, φιλοξενούν, εκτός των ιδεών και των project αρχιτεκτόνων, καλλιτεχνικές δράσεις όπως η έκθεση Remap, ή παραχωρούνται σε καλλιτέχνες για ορισμένα χρονικά διαστήματα χωρίς απαίτηση ενοικίου. Από το 2007, η έκθεση Remap διοργανώνεται κάθε δύο χρόνια, προσκαλώντας καλλιτέχνες από την Ελλάδα, αλλά και τον υπόλοιπο κόσμο, να εκθέσουν τις δουλειές τους, είναι ελεύθερη στο κοινό το οποίο εφοδιάζεται από τους διοργανωτές με χάρτες της περιοχής που υποδεικνύουν τα κτήρια που εκτίθενται τα έργα. Τον καιρό της έκθεσης το ενδιαφερόμενο κοινό προσκαλείται να περιηγηθεί στους δρόμους και στα κτήρια στο Μεταξουργείο, διαμορφώνοντας συνθήκες αναχαρτογράφησης της γειτονιάς με έμφαση στην καλλιτεχνική φαντασία που ξεπροβάλλει στα διάφορα δωμάτια των κτηρίων και πολυκατοικιών που έχουν να επιδείξουν ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική. Οι εσωτερικές αυλές, η θέα στην πόλη ή την Ακρόπολη, τα ψηλοτάβανα δωμάτια, οι ξύλινες εσωτερικές σκάλες, τα μαρμάρινα πατώματα και τα γύψινα ανάγλυφα στους τοίχους και τα ταβάνια αποτελούν τις παράπλευρες εκθέσεις της Remap. Άλλωστε, σύμφωνα και το blog του Oliaros στόχος της έκθεσης είναι να προσελκύσει «το θετικό ενδιαφέρον για την περιοχή, η ReMap παρέχει έναν νέο τρόπο πρόσβασης, ερμηνείας, συμμετοχής και εμπειρίας όσον αφορά τη σύγχρονη τέχνη στην Αθήνα εντός ενός ζωηρού και προκλητικού αστικού πλαισίου, δημιουργώντας εποικοδομητικές συζητήσεις και διαλόγους» (Oliaros, blog22). Ίσως όμως αυτό το θετικό ενδιαφέρον να ανάγεται και στο οικιστικό ενδιαφέρον επένδυση- που μπορεί να προκληθεί μέσα από τέτοιες πρωτοβουλίες τύπου Remap. Η έκθεση του Remap έχει προκαλέσει αρκετές αντιδράσεις από καλλιτεχνικές και πολιτικές ομάδες που θεωρούν αυτή τη πρωτοβουλία ως προπομπό του gentrification. Κατά τη διάρκεια του Remap2, το 2009, διάφορα στένσιλ στους τοίχους της γειτονιάς συνδέουν την τέχνη μέσω του Remap με σχέδια real estate και το gentrification της περιοχής, ενώ κατά τη διάρκεια του Remap3, το 2011, αφίσες στους τοίχους, συνθήματα δίπλα στα εκθέματα και ακτιβίστικες πράξεις Κατά τη διάρκεια της έκθεσης, ομάδα καλλιτεχνών ακτιβιστών, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη λογική gentrification του Remap, επιρρίπτουν μίγμα από χρώματα (ίσως και κόπρανα) σε κεντρικό εκθεσιακό χώρο του Remap που χορηγείται από την αλυσίδα ΙΚΕΑ

272 προβάλλουν τη σχέση της έκθεσης με τον εκτοπισμό των μεταναστών, την εμπορευματοποίηση της τέχνης για το επιχειρηματικό κέρδος και το gentrification του Μεταξουργείου. Φωτογραφία 15 α και β: Εικόνα αριστερά, στένσιλ σε τοίχο της περιοχής το 2009, εικόνα δεξιά έγγραφη διαμαρτυρία για το Remap3 το 2011 Προς το παρόν, εκτός του Remap, τα κτήρια διατίθενται σε καλλιτέχνες. Κατά βάση καλλιτεχνικές είναι οι χρήσεις, και εκτός Remap τα δίνει σε κάποιους χώρος που είναι οκ, τους δίνει σε καλλιτέχνες που μπορεί να μένουν, να δουλεύουν, να τους χρησιμοποιούν για την πρακτική τους σε άλλους νομίζω δεν έχουμε δώσει κυρίως σε καλλιτέχνες -Υπάρχει κάποιο σχέδιο; -Όχι, έτσι από το δίκτυο του Ιάσωνα, και από τη γειτονιά, γιατί κυκλοφορούν καλλιτέχνες στη γειτονιά, έρχονται αιτήματα ότι ψάχνω ένα χώρο για ένα μήνα, δύο μήνες, ένα χρόνο κλπ αν μπορείς να με βοηθήσεις κλπ κάπως έτσι -Ναι αλλά βάζοντας ένα καλλιτέχνη μέσα έχει έσοδα; -Όχι δεν έχει έσοδα για την ώρα γραμματέας Oliaros, 2/11/

273 Φωτογραφία 16 α και β: Εσωτερικοί εκθεσιακοί χώροι του Remap 2011, προσωπικό αρχείο Μέσα από δίκτυα αλλά και από το γεγονός ότι στην περιοχή κινείται καλλιτεχνικός κόσμος ο Ι. Τσάκωνας διαθέτει τους χώρους του για ορισμένο χρονικό διάστημα, χωρίς έσοδα, για να βοηθήσει τους καλλιτέχνες. Νέες καλλιτεχνικές ομάδες, όπως οι Frawn Tails, αρχικά έλκονται στη γειτονιά λόγω της καλλιτεχνικής όσμωσης, συμμετέχουν στο Remap, και γνωρίζοντας την καθημερινότητα της περιοχής προβαίνουν σε οριστική εγκατάσταση των δράσεών τους. Έτσι, η καλλιτεχνική ευαισθητοποίηση του Ι. Τσάκωνα λειτουργεί πολλαπλασιαστικά στον χώρο, καθώς έλκονται όλο και περισσότεροι καλλιτέχνες που εγκαθίστανται στην περιοχή, με τις παρεμβάσεις τους αλλάζουν το αστικό τοπίο και με τις δράσεις τους διαμορφώνουν διαφορετικό χαρακτήρα: από την υποβάθμιση της λαϊκής εργατικής συνοικίας αναδύονται οι καλλιτεχνικές δράσεις και χρήσεις που αναζωογονούν την περιοχή. Σε παρόμοιο πλαίσιο αρχιτεκτονικής ευαισθησίας, το 2009 η Oliaros προωθεί τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό UPTO35 κατά τον οποίο καλεί νέους αρχιτέκτονες, μέχρι 35 χρονών, να σχεδιάσουν τις ιδέες τους για πρότυπες φοιτητικές κατοικίες. Οι συμμετοχές εκτίθενται στο οικόπεδο της μέλλουσας εστίας στην οδό Μαραθώνος, και το ευρύτερο κοινό της Αθήνας καλείται να ψηφίσει με γραπτό μήνυμα σε κινητό τηλέφωνο (sms) ανάμεσα στις 5 επικρατέστερες προτάσεις. Οι κατοικίες αποτελούν ιδιωτικό έργο, δεν αναλαμβάνονται από κάποιο πανεπιστημιακό ίδρυμα, και θα αποδοθούν σε συγκεκριμένους πελάτες, φοιτητές. Μέσα από τη βιβλιογραφία του gentrification, ως studentification έχουν προσδιοριστεί οι διάφορες χωρο-κοινωνικές 254

274 μεταβολές που μπορούν να προκληθούν σε μία περιοχή μέσα από την καθημερινότητα των φοιτητών (Dutton, 2005). Ο τρόπος ζωής της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας, που είναι ιδιαίτερα εξωστρεφής, η καθημερινή διασκέδαση και η καταναλωτική συμπεριφορά των φοιτητών, έχουν συμβάλλει σε διαδικασίες ανόδου των τιμών γης και εκτοπισμού των προηγούμενων χρηστών και χρήσεων. Μέσα από μία ιδιωτική φοιτητική κατοικία στο Μεταξουργείο οι διαδικασίες gentrification μπορούν να επιταχυνθούν. Και πάλι στο έργο χαρακτηρίζεται ως πρότυπο, όπως και η οργάνωση που συστήνει το Ι. Τσάκωνας με τους εύπορους νεοκατοίκους της περιοχής, την πρότυπη γειτονιά. Άλλωστε τα πρότυπα έργα και οι πρότυπες γειτονιές στο κέντρο της πόλης, κατά τα κριτήρια των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, συνδέονται με εμπειρίες gentrification. Το 2008 η OLIAROS ίδρυσε μαζί με κατοίκους και επαγγελματίες της περιοχής του Κεραμεικού-Μεταξουργείου (ΚΜ) τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό KM Πρότυπη Γειτονιά, μια φυσική και εικονική κοινωνική πλατφόρμα, που σκοπό έχει την ανταλλαγή ιδεών, έρευνας και προτάσεων ανάμεσα σε ανθρώπους οι οποίοι ενδιαφέρονται για την περιοχή ΚΜ. Η Πρότυπη Γειτονιά επιδιώκει να συνεργαστεί εποικοδομητικά με τους διάφορους φορείς που μπορούν να συμβάλλουν στην εξέλιξη της περιοχής, όπως Κυβερνητικοί και Δημοτικοί φορείς, τα ΜΜΕ, οι Εμπορικοί Σύλλογοι κ.λπ. Oliaros blog: Η συνεργασία με συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες της περιοχής, δηλαδή κυρίως τους νέους κατοίκους ανώτερης εισοδηματικής κατηγορίας και τους νέους επιχειρηματίες, δημιουργεί προϋποθέσεις διαμορφώνοντας δίκτυα πίεσης που αποσκοπούν σε συγκεκριμένες βλέψεις για την περιοχή που σχετίζονται με το gentrification. Μέσα από τη λειτουργία αυτής της ομάδας πίεσης, διαμορφώνονται οι συνθήκες για την εξώθηση του αστικού συνόρου και συγκεκριμένες κινήσεις συμβάλλουν στη διεκδίκηση του χώρου και την επιβολή συγκεκριμένων όρων, όπως θα δούμε σε επόμενη ενότητα. Ακόμα τα κτήρια που έχει της διάθεσή της η Oliaros, παραμένουν ως έχουν χωρίς να μεταβάλλουν ιδιαίτερα το αστικό τοπίο της γειτονιάς, εκτός βέβαια από τα χρονικά διαστήματα που διατίθενται για καλλιτεχνικές δράσεις. Ο Ι. Τσάκωνας εμφανίζεται ως ένθερμος υποστηρικτής μια αναζωογόνησης της περιοχής που θα εξασφαλίζουν την παραμονή των ασθενέστερων ομάδων. Έρχεται σε επαφές με διάφορα πολιτικά 255

275 πρόσωπα της τοπικής και της κεντρικής εξουσίας και προσπαθεί να προωθήσει τις προτάσεις ανάπλασης που συνδιαμορφώνει με αρχιτέκτονες συνεργάτες και την πρότυπη γειτονιά. Όπως έχει δηλώσει στον τύπο: «Έχω μιλήσει και με την κυρία Μπιρμπίλη και με τη Γενική Γραμματεία του ΥΠΕΧΩΔΕ και με τον κ. Γερουλάνο θα συναντηθώ σε λίγες ημέρες και με το επιτελείο του κ. Χρυσοχοΐδη. Συμμετείχα και στη συνάντηση του Πρωθυπουργού με νέους επιχειρηματίες. Δεν ενδιαφέρομαι να πάω κόντρα στην κυβέρνηση, ούτε πιστεύω πως η κυβέρνηση είναι αντίθετη σε μια σοβαρή επένδυση» ΒΗΜΑΜΕΝ, 2010 Πολλές φορές εκφράζεται δυσαρέσκεια για τις κρατικές πολιτικές. Η γραμματέας του Oliaros τονίζει ότι το έργο της φοιτητικής κατοικίας καθώς και της ανακαίνισης κτηρίων έχουν καθυστερήσει λόγω της έντονης γραφειοκρατίας αλλά και της έλλειψης ρευστότητας στην αγορά. ο προγραμματισμός ήταν αν βγουν οι άδειες και να αρχίσουν οι κατασκευές, και έχουν πάει πρώτον πίσω όσον αφορά τις άδειες, δεύτερον πίσω όσον αφορά την κατασκευή υπάρχει ένα ερωτηματικό για την αγοραστική δύναμη των ανθρώπων, δηλαδή οι αγοροπωλησίες έχουν πέσει πάρα πολύ ας πούμε, προτιμά κάποιος να κρατά την αποταμίευσή του για τις δύσκολες ώρες, οπότε θα αξιολογηθεί η κατάσταση και θα δούμε τώρα, σίγουρα δεν είναι επιθυμία μας να είναι τα κτίρια κενά, από την άλλη είναι κάποιες αποφάσεις που πρέπει να παρθούν προκειμένου να αξιοποιηθούν προσωρινά, γενικά προσπαθούμε να τα πάμε σε αυτή την κατεύθυνση ή να τα κατασκευάσουμε και ό,τι γίνει -Μετά το διαγωνισμό για τη φοιτητική σε ποια φάση βρίσκεται το project? -Εκεί έχει προχωρήσει η άδεια αλλά δεν βγαίνουν τα νούμερα σε αυτό, δηλαδή ξεκίνησε με προϋπολογισμό 1500 ευρώ το τετραγωνικό κλπ σε μια εποχή που τα οικονομικά δεδομένα ήταν χ για την Ελλάδα, επιτόκιο τόσο κλπ αυτές όλες οι παράμετροι τον επόμενο χρόνο είχαν αλλάξει, τη φοιτητική κατοικία μπορούμε να την προχωρήσουμε με κάποια χρηματοδότηση εναλλακτική, είναι πάντως το πρώτο έργο που αν είναι να ξεκινήσει, θα ξεκινήσει γραμματέας Oliaros, 2/11/2011 Η κρίση που έχει πλήξει την αγορά ακινήτων, αναγκάζει την εταιρεία Oliaros να αναπροσαρμόσει την πολιτική της. Τα κτήρια παραμένουν αδιάθετα και η εταιρεία προσπαθεί να βρει εναλλακτική χρηματοδότηση για να συνεχίσει με το έργο. Στην περιοχή υπάρχουν αρκετοί άστεγοι και μετανάστες χωρίς χαρτιά στους οποίους θα μπορούσε να διαθέσει αφιλοκερδώς τα κτήριά της. Αρνήθηκε, όμως, να παραχωρήσει κτήριο που ζητήθηκε προς ενοικίαση από οικογένεια τσιγγάνων μετά 256

276 τον εκτοπισμό της από την προηγούμενη κατοικία τους. Η επιχείρηση Oliaros λειτουργεί κερδοσκοπικά, καθώς αφήνει το χρόνο να καθορίσει τις θεμιτές, για τους σκοπούς της, χρήσεις που αναφέρονται σε πολιτισμό ή gentrification. Ο χρόνος, όπως έχουν σημειώσει θεωρητικοί του gentrification όπως ο Marcuse (1986), η Zukin (1989), ο Smith, (1996) αποκτά δέουσα σημασία στη διαμόρφωση των κερδοσκοπικών συμπεριφορών. Ο χρόνος ουσιαστικά συμβάλλει στη εξάλειψη των οποιονδήποτε χωρικών εμποδίων, καθώς παρέχει τη δυνατότητα στους επενδυτές να αναπροσαρμόσουν τις επενδυτικές τους στρατηγικές. Όπως περιγράφει χαρακτηριστικά ο Harvey (1990), εξολοθρεύοντας το χώρο μέσω του χρόνου24, οι επιχειρηματίες και το κεφάλαιο επαναπροσδιορίζουν τους στόχους τους και ασκούν πιέσεις μέσα από κερδοσκοπικές συμπεριφορές. Ο Ι. Τσάκωνας προσπαθώντας να ασκήσει πίεση στο κράτος, έχει προβεί σε παρουσιάσεις και παρεμβάσεις σε συνέδρια που αφορούν ζητήματα της πόλης, υπογραμμίζοντας την αναγκαιότητα της δημιουργικής οικονομίας και της βιώσιμης ανάπλασης. Ταυτόχρονα, σε δηλώσεις του στον τύπο έχει απειλήσει ότι σε περίπτωση που το κράτος δεν λάβει τα κατάλληλα μέσα, θα προβεί στη μετατροπή των κτηρίων του σε οίκους ανοχής, καθώς η συγκεκριμένη χρήση μπορεί να του αποφέρει περισσότερα κέρδη από ότι μια δημιουργική ανάπλαση της περιοχής. «Οι οίκοι ανοχής έχουν γίνει 35 από 25. Πρέπει κάποια στιγμή να αποφασίσει το κράτος αν θέλει να τους νομιμοποιήσει και να κάνει εδώ τη "γειτονιά της αγάπης" ή να τη μεταφέρει έξω από την πόλη, όπως λέει και ο Μπουτάρης για τη Θεσσαλονίκη. Αν τους νομιμοποιήσει το κράτος, τότε θα τα κάνω κι εγώ πορνεία τα κτίριά μου. Οι τύποι με τα πορνεία μού τα ζητάνε συνεχώς. Αν τα νοικιάσεις, μπορείς να πάρεις ευρώ ανά μέτρο τον μήνα. Το μέσο πορνείο είναι 90 τετραγωνικά, οπότε παίρνεις χιλιάρικα για ένα ερείπιο. Αλλά εγώ δεν ήρθα εδώ για να κάνω αυτό» LIFO, 2011 Μέσα από διάφορες κινήσεις και συναντήσεις με διάφορα πρόσωπα της πολιτικής σκηνής, προσπαθεί να επηρεάσει την έκβαση του κέντρου της πόλης. Ο παράγοντας που έλειπε, μέχρι πρόσφατα, από τη συνταγή του Ι. Τσάκωνα για το gentrification της περιοχής, ήταν η πιο άμεση κρατική παρέμβαση και η επιτακτική λήψη 24 Annihilate space by time, Harvey (1990: 425). 257

277 κρατικών πρωτοβουλιών για την ανάπλαση της περιοχής. Το 2013 καταφέρνει να αποσπάσει τη συγκατάθεση της τοπικής και κεντρικής κυβέρνησης για την ένταξη της πρότασης ανάπλασης της περιοχής στη χρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού προγράμματος Jessica25, που αφορά στις συμπράξεις δημοσίου- ιδιωτικού τομέα για βιώσιμες επενδύσεις χαμηλής ανταποδοτικότητας στο κέντρο της πόλης. Ο πυρήνας λειτουργίας του JESSICA είναι τα Ταμεία Αστικής Ανάπτυξης (ΤΑΑ) τα οποία και πραγματοποιούν τις χρηματοδοτήσεις. Πρόκειται για τα Ταμεία που επενδύουν σε επιλέξιμα έργα, με χαμηλότοκο δανεισμό από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα που περιλαμβάνονται σε ολοκληρωμένα σχέδια αειφόρου αστικής ανάπτυξης. Στην περίπτωση της Αττικής το ταμείο αστικής ανάπτυξης διαχειρίζεται η Εθνική Τράπεζα. Το έργο ανάπλασης πρέπει να πάρει την έγκριση από το Δήμο ο οποίος οφείλει να αναλάβει ευρύτερα έργα στην περιοχή που να εντάσσονται στο Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (ΕΣΠΑ), στη λογική της ανταποδοτικότητας ώστε να εγκριθεί η χρηματοδότηση μέσω του Jessica. Σύμφωνα με την πρόταση του Oliaros- Τσάκωνα, η ανάπλαση αφορά σε 30 κτήρια της περιοχής, που προϋπολογίζεται στα 70 εκατομμύρια ευρώ, αποσκοπεί: α) στη μετατροπή της οδού Ιάσωνος (όπου βρίσκονται συγκεντρωμένοι οι οίκοι ανοχής) σε street market, τη διαμόρφωση ενός συνεργατικού σχηματισμού (cluster) κτηρίων που θα στεγάσουν νέες χρήσεις που αφορούν την τεχνολογία, τη μόδα, το design, την αρχιτεκτονική, σχολή μέσων μαζικής ενημέρωσης, τρόφιμα και τα καλλυντικά με απώτερο στόχο τη διαμόρφωση ενός cluster δημιουργικής επιχειρηματικότητα, β) την κατασκευή πρότυπων φοιτητικών κατοικιών γ) την κατασκευή εξειδικευμένων κατοικιών δ) την κατασκευή, κοντά στο σταθμό μετρό του Κεραμμεικού, ενός ειδικού χώρου με 45 κοντέινερ, την «KM Pop Up Market» που θα λειτουργεί ως φυτώριο επιλεγμένων προϊόντων, ελληνικών και ξένων, λιανικού εμπορίου. Η έννοια των δημιουργικών επιχειρήσεων και cluster επιχειρήσεων, των δημιουργικών προϊόντων σε προσέλκυση δημιουργικών κατά Florida ανθρώπων 25 Η πρωτοβουλία JESSICA είναι το Αγγλικό ακρωνύμιο της πρωτοβουλίας Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas (Κοινή Ευρωπαϊκή υποστήριξη για βιώσιμες επενδύσεις σε αστικές περιοχές, εφεξής JESSICA). Η πρωτοβουλία αυτή αναπτύχθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ), σε συνεργασία με την Τράπεζα Ανάπτυξης του Συμβουλίου της Ευρώπης (CEB). Η πρωτοβουλία JESSICA αποτελεί ένα νέο μέσο αξιοποίησης των υφιστάμενων επιχορηγήσεων των διαρθρωτικών ταμείων για τη στήριξη σχεδίων αστικής ανάπτυξης. 258

278 (καλλιτεχνών, νέων επιχειρηματιών, φοιτητών), κυριαρχεί στην πρόταση της Oliaros. Πιθανά ο Ι. Τσάκωνας, γνωρίζει πολύ καλά τις θεωρίες gentrification του Richard Florida, μέσα από τις σπουδές του και την εμπειρία του στη Νέα Υόρκη. Η έμφαση και οι προτάσεις του έργου εκπηγάζουν από τη λογική του gentrification μέσα από τη συγκεκριμένη δημιουργικότητα. Η επιλογή των λέξεων που χρησιμοποιούνται είναι ιδιαίτερα προσεγμένη: λόγος γίνεται για φοιτητικές κατοικίες, ιδιωτικό έργο, και όχι φοιτητικές εστίες-δημόσιο έργο, ώστε να μπορέσει να αποκρουστεί κάθε κατηγορία για ανάληψη δημοσίου καθήκοντος. Παρά την όποια χρήση των λέξεων η πρόταση, προσανατολίζεται στην διαμόρφωση καταλλήλων συνθηκών για την προσέλκυση των συγκεκριμένων δημιουργικών ανθρώπων που έχουν το προφίλ των gentrifier. Με άλλα λόγια, το gentrification της περιοχής του Μεταξουργείου αποτελεί τη βάση της πρότασης πάνω στην οποία στηρίζονται όλες οι προτάσεις αναζωογόνησης της περιοχής. Η Οliaros διεκδικεί από το Jessica δάνειο 75 εκατομμυρίων ευρώ, ενώ το υπόλοιπο ποσό των 35 εκατομμυρίων ότι θα χρηματοδοτηθεί με ιδία κεφάλαια. Ουσιαστικά η κυβέρνηση, με αυτή την απόφαση, διαμορφώνει ευνοϊκό έδαφος για ιδιωτικές αναπλάσεις στο κέντρο της πόλης. Ταυτόχρονα, εντάσσονται στο ΕΣΠΑ δημόσια έργα για την περιοχή (ανάπλαση της πλατείας Αυδή, παιδικός σταθμός, ποδηλατόδρομος) που υποβοηθούν το όραμα του Ι. Τσάκωνα για το κέντρο της πόλης. Όπως όμως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, το κράτος με έμμεσο τρόπο κατά τα προηγούμενα χρόνια, έχει διαμορφώσει ήδη κατάλληλο έδαφος για τη διαμόρφωση των δυναμικών gentrification στο Μεταξουργείο. Σε γενικές γραμμές, η επανεπένδυση κεφαλαίου στο Μεταξουργείο γίνεται κυρίως από την ιδιωτική πρωτοβουλία. Η αλλαγή γίνεται αισθητή στο χώρο γίνεται μέσα από τις ανακαινίσεις των κατοικιών, τις βελτιώσεις μπαλκονιών διαμερισμάτων της αντιπαροχής, και μέσα από τις ανακαινίσεις και επεμβάσεις των νέων χρήσεων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Ο δημόσιος χώρος αλλάζει μέσα από αυτές τις επεμβάσεις, το φωτισμό των κτηρίων, και την καθαριότητα των πεζοδρομίων στα σημεία που παρατηρείται το gentrification. Ταυτόχρονα, στους δρόμους της περιοχής γίνεται αισθητή η παρουσία των νεοεισερχόμενων ομάδων ή των καταναλωτών των νέων χρήσεων, είτε πρόκειται για τα θέατρα, ή τα εστιατόρια και τα καφενεία. 259

279 Όπως οι λόγοι για τους οποίους εγκαθίστανται οι νεοκάτοικοι στο Μεταξουργείο διαφέρουν, έτσι και οι λόγοι δραστηριοποίησης στην περιοχή που επικαλούνται οι επιχειρηματίες ποικίλλουν. Οι πρώτοι νέοι επιχειρηματίες προσανατολίζονται στο Μεταξουργείο για λόγους που σχετίζονται με την ιδιαιτερότητα της περιοχής: τα συνεργεία δίπλα στους μετανάστες και τους παλιούς, λαϊκούς κατοίκους. Οι πρόσφατοι επιχειρηματίες γνωρίζοντας τις διαδικασίες gentrification σε άλλες πόλεις του κόσμου, δραστηριοποιούνται στην περιοχή έχοντας συνείδηση της διαδικασίας gentrification, σκοπός τους είναι η προσέλκυση του κοινού από άλλα σημεία της πόλης και το κέρδος. Η λειτουργία των πιο πρόσφατων επιχειρηματιών, συχνά επιφέρει τον εκτοπισμό των παλαιότερων ή πρώιμων νέων επιχειρηματιών. Η αλλαγή στο αστικό τοπίο της περιοχής είναι διακριτή, καθώς δίπλα στα παλιά και εγκαταλειμμένα σπίτια ή στα κτήρια της αντιπαροχής αναδύονται νέες αναπτύξεις ή ανακαινισμένα κτήρια. Η αλλαγή στο τοπίο μπορεί να γίνει σχηματικά κατανοητή και μέσα από τις χαρτογραφήσεις των χρήσεων γης που έγιναν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους για τους σκοπούς αυτής της έρευνας Αλλαγή στις χρήσεις γης μέσα από χαρτογραφήσεις Στην πρώτη φάση της μελέτης αναβάθμισης του Μεταξουργείου του Δήμου Αθηναίων (Δήμος Αθηναίων, 1991) γίνεται εκτενής περιγραφή των χρήσεων γης της περιοχής καθώς και του κοινωνικού περιεχομένου της. Μέσα από τις χαρτογραφήσεις και σημειώσεις των ερευνητών η εικόνα της γειτονιάς πριν από είκοσι περίπου χρόνια είναι αρκετά διαφορετική από την εικόνα που εμφανίζεται κατά την περίοδο που εκτυλίσσεται αυτή η έρευνα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 η περιοχή του Μεταξουργείου χαρακτηρίζεται από πολυκατοικίες χαμηλής ποιότητας, εγκαταλειμμένα νεοκλασικά σπίτια και έντονη παρουσία των βιοτεχνιών, των συνεργείων και των αποθηκών χονδρεμπορίου. Σύμφωνα με τη μελέτη του Δήμου Αθηναίων, η περιοχή χαρακτηρίζεται κατ αρχήν ως περιοχή κατοικίας, και με χαμηλότερο ποσοστό ακολουθούν οι εμπορικές χρήσεις, οι υπηρεσίες και η βιοτεχνία- βιομηχανία, κυρίως, σε επίπεδο ισογείου. Όπως αναφέρεται στη μελέτη του Δήμου Αθηναίων (1991, σελ. 32): 260

280 «σήμερα, η περιοχή χαρακτηρίζεται από συμφυρμό ετερόκλητων χρήσεων και από έντονη υποβάθμιση τόσο του οικοδομικού αποθέματος όσο και του δημοσίου χώρου. Πολυκατοικίες χαμηλής ποιότητας γειτονεύουν με εγκαταλειμμένα ή και ερειπωμένα νεοκλασικά σπιτάκια, ενώ σε πολλούς δρόμους κυρίαρχη είναι η κάθε άλλο παρά ευπρόσωπη παρουσία συνεργείων, βιοτεχνιών και αποθηκών χονδρεμπορίου. Ως περιοχή κατοικίας η συνοικία έχει χάσει κάθε ζωντάνια. Εκτός από λίγους παλιούς κατοίκους που έχουν απομείνει, επειδή οι οικονομικές τους δυνατότητες ή άλλες συνθήκες δεν τους επέτρεψαν να μεταστεγαστούν αλλού, η περιοχή συγκεντρώνει πρόσφατους εσωτερικούς και εξωτερικούς μετανάστες, κυρίως Μουσουλμάνους από την περιοχή του Έβρου και Πολωνούς, καθώς και κάποια περιθωριακά άτομα, γενικά δηλαδή ένα κόσμο που ήταν φυσικό να αναζητήσει στέγη με όσο γίνεται χαμηλότερο ενοίκιο». Σύμφωνα με τη μελέτη του Δήμου Αθηναίων (1991), η κατοικία είναι συγκεντρωμένη δυτικά της οδού Θερμοπυλών και μεταξύ των οδών Κολοκυνθούς και Θερμοπυλών. Η συγκέντρωση της κατοικίας στο τμήμα ανατολικά της οδού Θερμοπυλών αντιστοιχεί στο περισσότερο αστικό Μεταξουργείο, ενώ οι συγκεντρώσεις δυτικά της οδού Θερμοπυλών και βόρεια της οδού Αχιλλέως στο λαϊκό Μεταξουργείο. Στη δυτική πλευρά της περιοχής είναι εγκατεστημένα νοικοκυριά τσιγγάνων και μουσουλμάνων στης Θράκης, ενώ οι μετανάστες, κυρίως Πολωνικής καταγωγής, βρίσκονται στο όμορο της Ομόνοιας τμήμα του Μεταξουργείου. Τη χρήση της κατοικίας εξυπηρετούν μαγαζιά ειδών καθημερινής ανάγκης, χώροι ψυχαγωγίας, κοινωνικής υποδομής εγκαταστάσεις τεχνικής υποδομής, χώροι στάθμευσης και συγκοινωνιακή κάλυψη (Δήμος Αθηναίων, 1991). Πολλά εγκαταλελειμμένα κτήρια εμφανίζονται στα οικοδομικά τετράγωνα δυτικά της Δεληγιώργη μεταξύ της Μεγάλου Αλεξάνδρου και της Λένορμαν, και στην περιοχή δυτικά της Θερμοπυλών όπου επικρατούν πολλά μονώροφα ή διώροφα κτήρια. Οι πολυκατοικίες της αντιπαροχής βρίσκονται κατά μήκος των κυριότερων εσωτερικών δρόμων (Κεραμεικού, Μεγάλου Αλεξάνδρου, Κολοκυνθούς, Μυλλέρου, Θερμοπυλών, Σαλαμίνος και Πλαταιών), καθώς οι δευτερεύοντες δρόμοι της περιοχής δεν προσφέρονται για καθ ύψος εκμετάλλευση (Δήμος Αθηναίων, 1991). Οι οίκοι ανοχής εντοπίζονται σε όλη τη γεωγραφική επιφάνεια της περιοχής, ενώ κάποια συγκέντρωση παρατηρείται στο τμήμα κοντά την Ομόνοια, και κοντά στους βασικούς οδικούς άξονες της Κωνσταντινουπόλεως, της Αχιλλέως και της Δηλιγιάννη. 261

281 Οι βιοτεχνικές δραστηριότητες καλύπτουν όλη τη γεωγραφική επιφάνεια της περιοχής, ενώ μεγαλύτερες συγκεντρώσεις εντοπίζονται στα οικοδομικά τετράγωνα νότια της Μεγάλου Αλεξάνδρου, ανατολικά της Κολωνού, στην Ιερά Οδό και στην οδό Πειραιώς και γύρω από την πλατεία Καραϊσκάκη. Συνεργεία αυτοκινήτων πυκνώνουν στην Ιερά οδό και στην Κωνσταντινουπόλεως, ενώ καταστήματα πώλησης ανταλλακτικών και αξεσουάρ αυτοκινήτων βρίσκονται στο βόρειο τμήμα της Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ξυλαποθήκες, επιπλοποιεία και αποθήκες βρίσκονται ανάμεσα στις υπόλοιπες βιοτεχνικές και εμπορικές χρήσεις. Οι χρήσεις της διασκέδασης που σημειώνονται από τους μελετητές είναι οι ταβέρνες, τα καφενεία και τα σουβλατζίδικα, που ανταποκρίνονται στις ανάγκες των κατοίκων και των εργαζομένων της περιοχής. 262

282 263

283 Χάρτης 11: Χρήσεις γης του Μεταξουργείου το 1991 απεικόνιση μέσα από την περιγραφή και τις σημειώσεις των Δημητριάδη κ.α, Γ. Αλεξανδρή 264

284 265

285 Στην έρευνα του Δήμου Αθηναίων (1991) σημειώνεται ότι παρατηρείται αρκετή κινητικότητα στις χρήσεις γης, ειδικά στους κλάδους της βιοτεχνίας και του εμπορίου, και σημαντικές μετατάξεις σε ό,τι αφορά τα εγκαταλειμμένα ή κενά κτήρια, ενώ γίνεται αναφορά σε αριθμό νέων κτισμάτων υπό κατασκευή. Η χαρτογράφηση (σε επίπεδο ισογείου) που γίνεται το καλοκαίρι του 2009 βρίσκει αρκετά διαφορετική κατάσταση στις χρήσεις γης στην περιοχή του Μεταξουργείου. Η χαρτογράφηση που εκπόνησα στο πλαίσιο της διερεύνησης των χωροκοινωνικών μεταβολών του Μεταξουργείου, δεν αποτυπώνει το σύνολο των χρήσεων γης, αλλά τις συγκεκριμένες χρήσεις που σχετίζονται με το φαινόμενο του gentrification, όπως χρήσεις πολιτιστικές, αναψυχής, κατανάλωσης, ανακαινισμένα κτήρια και κτήρια υπό ανακαίνιση. Τα παλιά διώροφα κτήρια, που είτε κατοικούνται από μετανάστες, ή τσιγγάνους, ή δεν χαρακτηρίζονται από κάποια χρήση (κενά κτήρια) εμφανίζονται στο υπόμνημα των χαρτών ως κτήρια με αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, τα οποία, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, έχουν προοπτική απόκτησης νέας χρήσης. Οι χρήσεις που δεν έχουν χρώμα, (λευκά κτήρια) αποτελούν κτήρια που σε επίπεδο ισογείου δεν είχαν κάποια χρήση κατά τον καιρό της χαρτογράφησης. Ταυτόχρονα σημειώνεται η θέση των κτηρίων που φιλοξενούν δημόσιες υπηρεσίες, οι οποίες σε σχέση με το 1991 έχουν μειωθεί, και των μαγαζιών των μεταναστών. 266

286 267

287 Χάρτης 12: Χρήσεις γης στο Μεταξουργείο, καλοκαίρι 2009, προσωπική καταγραφή, Γ. Αλεξανδρή 268

288 269

289 Τα λιγοστά συνεργεία που έχουν απομείνει στην περιοχή βρίσκονται στις οδούς Κολωνού, Θερμοπυλών και Αχιλλέως. Στην Ιερά Οδό οι βιοτεχνικές και εμπορικές χρήσεις έχουν αντικατασταθεί από νυχτερινά κέντρα και πολιτιστικές χρήσεις (ταινιοθήκη της Ελλάδας). Στο τμήμα της Μεγάλου Αλεξάνδρου που αντιστοιχεί σε αυτό το ύψος της περιοχής, οι θεατρικές σκηνές, εναλλάσσονται με σχολές χορού και χρήσεις αναψυχής (μπαρ, νέου τύπου καφενεία). Η κατοικία, καθώς και χρήσεις που εξυπηρετούν την κατοικία, όπως μπακάλικα, ψιλικατζίδικα, χώροι αναψυχής βρίσκονται διάσπαρτες σε όλη την περιοχή. Οι χώροι αναψυχής απαρτίζονται κυρίως από νέες χρήσεις που απευθύνονται στους νέους χρήστες, που είτε μένουν, ή προτιμούν την περιοχή ως τόπο εναλλακτικής διασκέδασης. Τα νέου τύπου καφενεία και οι εναλλακτικοί χώροι τέχνης, συνοδεύονται από πολυτελή εστιατόρια και μπαρ. Συγκέντρωση αυτών των χρήσεων παρατηρείται στο νοτιοδυτικό τμήμα της περιοχής, σε σημεία των κυρίων αλλά και των δευτερευόντων αξόνων, κυρίως σε σημεία που βρίσκονται και τα πιο ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά κτήρια που επιδέχονται ανακατασκευές και τίθενται στη διάθεση των νέων χρήσεων. Ωστόσο σημειακές πυκνώσεις αυτών των χρήσεων παρατηρούνται σε διάφορα σημεία και της υπόλοιπης περιοχής. Οι ανακαινισμένες κατοικίες και οι νέες κατασκευές βρίσκονται κυρίως στο νοτιοδυτικό τμήμα της περιοχής (εκεί όπου η μελέτη του Δήμου Αθηναίω, 1991 εντοπίζει τις κατοικίες των τσιγγάνων που πλέον έχουν εκτοπιστεί). Στις οδούς Παραμυθίας, Αρτεμισίου, Αμαζόνων, Μυρωνίδος, Μέντορος και Πηλέως (δευτερεύοντες δρόμοι με χαμηλά ύψη κτηρίων) παρατηρείται έντονα η ανανέωση του οικιστικού αποθέματος μέσα από τις κατοικίες των νέων κατοίκων τύπου gentrifier. Οι εναπομένουσες οικογένειες τσιγγάνων και μουσουλμάνων της Θράκης εντοπίζονται σε ελάχιστα κτήρια στο ίδιο τμήμα της περιοχής, σε δευτερεύοντες άξονες (Προδίκου, Κλεομβρότου, μία κατοικία στη Λεωνίδου και Πλαταιών και μία στη Κεραμεικού και Πλαταιών). Στην υπόλοιπη περιοχή οι ανακαινισμένες κατοικίες βρίσκονται ανάμεσα σε πολυκατοικίες της αντιπαροχής ή εγκαταλελειμμένα διώροφα κτήρια. Μέσα από προσεκτική παρατήρηση των χαρτών (αλλά και από επιτόπια παρατήρηση) η οδός Θερμοπυλών αναδύεται ως όριο στο gentrification της περιοχής: στο τμήμα που βρίσκεται νότια της Θερμοπυλών, το gentrification μέσα 270

290 από την κατοικία αλλά και μέσα από τις χρήσεις γης είναι πιο εμφανές από ότι στο βόρειο της Θερμοπυλών τμήμα, όπου η διαδικασία εμφανίζεται σε σημεία και μόνο. Παράδειγμα το κτήριο της ΓΕΚ (Μυλλέρου και Λεωνίδου) το ανακαινισμένο κτήριο του Μεταξουργείο, οι γκαλερί Breeder και Καμχή, ανακαινισμένες κατοικίες στη Γερμανικού, Γιατράκου και την Κεραμεικού. Φωτογραφία 17α: Αύγουστος 2009 Εικόνα 17β: Ιούλιος 2011 κτήριο που ανακαινίζεται και επαναχρησιμοποιείται ως κατάστημα ρούχων, προσωπικό αρχείο Από το 2009 που ξεκινάει η επιτόπια έρευνα της περιοχής μέχρι το 2013 (χρόνος συγγραφής της διατριβής) παρατηρούνται σημαντικές μεταβολές στις χρήσεις γης. Διάφορα καφενεία νέου τύπου και μπαρ ξεπροβάλλουν σε διάφορα σημεία της περιοχής, ενώ ταυτόχρονα νέες χρήσεις, όπως κομμωτήρια, μαγαζιά που προσφέρουν ντονατς (donut house), μαγαζιά χονδρικού εμπορίου ρούχων, και μαγαζιά haute couture ενισχύουν την τάση gentrification της περιοχής. Σημαντική εισροή αποτελούν οι πολιτιστικές χρήσεις και οι χρήσεις αναψυχής οι οποίες πολλαπλασιάζουν την παρουσία τους στην περιοχή. 271

291 272

292 Χάρτης 13: Χρήσεις γης στο Μεταξουργείο, καλοκαίρι 2013, προσωπική καταγραφή, Γ. Αλεξανδρή 273

293 274

294 Χρήσεις Γης Αναψυχή Πολιτιστικές χρήσεις Καταστήματα επιδεικτικής κατανάλωσης Κτήρια αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος Κατοικία Ανακαινισμένα κτήρια Ανακαινιζόμενα κτήρια Νέα κτήρια Νέα κτήρια υπό κατασκευή Τράπεζες Δημόσιες υπηρεσίες Ξενοδοχεία Super market Οίκοι ανοχής Κενά οικόπεδα Χώροι στάθμευσης Μαγαζιά Κινέζων Μαγαζιά Μουσουλμάνων Βιοτεχνικές χρήσεις Πίνακας 11: Μεταβολές στις χρήσεις γης με βάση το χαρτογραφικό υλικό Πιο ενδελεχής εξέταση στις αλλαγές στο χρήσεων γης που εμφανίζονται μέσα από αυτές τις χαρτογραφήσεις, μπορεί να συμβάλλει στην εξέταση της ιδιαίτερης γεωγραφίας του gentrification στο Μεταξουργείο. Αντιπαραβάλλοντας συγκεκριμένες χρήσεις της χαρτογράφησης του 1991 με τις αντίστοιχες του 2013, γίνεται περισσότερη κατανοητή η χωρική αναδιάρθρωση της περιοχής λόγω των δυναμικών του gentrification. Σύμφωνα με το χαρτογραφικό υπόβαθρο του 1991, οι βιομηναχικές χρήσεις, δηλαδή οι βιοτεχνίες και οι αποθήκες, μετρούσαν σε απόλυτο αριθμό 326, ενώ το (πίνακας 11). 275

295 Χάρτης 14: Βιοτεχνικές χρήσεις το 1991, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 15: Βιοτεχνικές χρήσεις το 2013, Γ. Αλεξανδρή Το 1991 οι βιοτεχνικές χρήσεις και αποθήκες είναι εμφανείς σε όλη την γεωγραφική επιφάνεια της γειτονιάς, όχι μόνο στους περιμετρικούς δρόμους αλλά και στο εωτερικό της συνοικίας. Το 2013 οι βιοτεχνικές χρήσεις βρίσκονται στους 276

296 περιφερειακούς δρόμους (Ιερά οδό, Κωνσταντινουπόλεως, Πειραιώς και Αχιλλέως (χάρτες 14 και 15). Η μείωση αυτών των χρήσεων συνδέεται με το πολεοδομικό διάταγμα περί απαγόρευσης των βιομηχανικών και βιοτεχνικών χρήσεων γης στο κέντρο της Αθήνας, που μπορεί να θεσπίστηκε το 1988, αλλά φαίνεται ιδιαίτερα αποτελεσματικό με την πάροδο του χρόνου, προετοιμάζοντας το έδαφος για gentrification, όπως θα δούμε και στο επόμενο κεφάλαιο. Η κατοικία ενισχύει την παρουσία της στη γειτονιά σε σχέση με το 1991 που είχαν καταμετρηθεί 214 κατοικίες σε 294 το 2013 (πίνακας 11). Πέραν όμως στης κατοικίας στα κτήρια της αντιπαροχής ή σε παλιά κτήρια, το 2013 καταγράφονται 105 ανακαινισμένα κτήρια, ενώ το 2009 είχαν καταγραφεί 93 (πίνακας 11). Παρατηρώντας τους χάρτες γίνεται αντιληπτή η μετατροπή κτηρίων παλιών κατοικιών, αποθηκών και βιοτεχνιών σε κατοικίες (χάρτης 16, 17 και 18). Ιδιαίτερα στους μικρούς δρόμους της περιοχής, οι αποθήκες και οι παλιές κατοικίες, όπως επίσης και οι βιοτεχνικές χρήσεις, έχουν μετατραπεί σε νέες κατοικίες. Πιο έντονη μεταβολή των χρήσεων παρουσιάζεται στο νότιο τμήμα, δηλαδή στο κομμάτι του Μεταξουργείου από τη Θερμοπυλών μέχρι την Ιερά Οδό. Η χωρική αναδιάρθρωση της περιοχής εμφανίζεται να έχει σημειακά χαρακτηριστικά: στα οικοδομικά τετράγωνα που παρουσιάζονται μεταβολές στις χρήσεις γης, το gentrification εμφανίζεται σε σημεία του οικοδομικού τετραγώνου και σπάνια εξαπλώνεται σε όλο το οικοδομικό τετράγωνο. Εξαίρεση αποτελεί το κτήριο της ΓΕΚ, ανάμεσα στις οδούς Μυλλέρου, Κεραμεικού, Λεωνίδου και Μαραθώνος, το οποίο εμφανίζεται να έχει αντικαταστήσει τις αποθήκες και τις βιοτεχνικές χρήσεις που προϋπήρχαν το Το 2013 σε όμορο οικοδομικό οικόπεδο της ΓΕΚ, ανάμεσα από τις οδούς Κολοκυνθούς, Μεγάλου Αλεξάνδρου και Ακαδήμου, εμφανίζεται νέα κατασκευή με αντίστοιχα ογκώδη αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως το κτήριο της ΓΕΚ, που καταλαμβάνει το μισό οικοδομικό τετράγωνο. Η χρήση για την οποία προορίζεται το κτήριο (εμπορικό κέντρο, διασκεδαστήριο ή κατοικία) όπως και σε ποιόν ανήκει (ιδιαίτερα αν αποτελεί ιδιοκτησία της εταιρείας Oliaros) δεν μπόρεσα να το εξακριβώσω, καθώς οι ερωτήσεις που απεύθυνα σε ιδιοκτήτες καταστημάτων και σε περαστικούς απέβησαν άκαρπες. Ωστόσο, βλέπουμε ότι πρόσφατες τάσεις της περιοχής αποτελούν ογκώδη κτήρια με όμοιο αρχιτεκτονικό μοτίβο που ελάχιστα σχετίζονται με τον υπόλοιπο πολεοδομικό χαρακτήρα της περιοχής, και αλλοιώνουν άρδην το αστικό τοπίο του Μεταξουργείου. 277

297 Χάρτης 16: Kατοικία το 1991, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 17:Kατοικία το 2013, Γ. Αλεξανδρή 278

298 Χάρτης 18: Ανακαινισμένες και ανακαινιζόμενες κατοικίες, νέες κατασκευεές και κτήρια αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος το 2013, Γ. Αλεξανδρή Αν συγκρίνουμε τις πολιτιστικές χρήσεις και τις χρήσεις διασκέδασης στα δυο χαρτογραφικά υπόβαθρα, οι αλλαγές που παρατηρούνται είναι σημαντικές (χάρτες 19 και 20). Το 1991 σημειώνονται 4 πολιτιστικές χρήσεις και 13 χρήσεις αναψυχής, ενώ το πολιτιστικές χρήσεις και 97 χρήσεις αναψυχής (πίνακας 11). Τα καταστήματα επιδεικτικής κατανάλωσης από 29 που καταγράφονται το 2009, ανέρχονται σε 83 το Αν συγκρίνουμε τα χαρτογραφικά υπόβαθρα του 1991 και του 2013, παρατηρούμε ότι οι νέες χρήσεις του πολιτισμού και της διασκέδασης, όπως και τα νέα μαγαζιά όπως βιολογικά, μαγαζιά ρούχων ή μαγαζιά με είδη σκύλων, αναπτύσσονται στη θέση προηγούμενων αποθηκών και βιοτεχνικών χρήσεων (χάρτης 21) ενώ πάλι η οδός Θερμοπυλών αποτελεί όριο στην περιοχή, καθώς οι νέες χρήσεις είναι εμφανείς στο νότιο τμήμα της περιοχής. Και μέσα από τις νέες χρήσεις πολιτισμού και αναψυχής, αποτυπώνεται ο σημειακός χαρακτήρας της διαδικασίας gentrification στο Μεταξουργείο. 279

299 Χάρτης 19: Χρήσεις πολιτισμού και αναψυχής το 1991, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 20: Χρήσεις αναψυχής και πολιτισμού το 2013, Γ. Αλεξανδρή 280

300 Χάρτης 21: Καταστήματα επιδεικτικής κατανάλωσης το 2013, Γ. Αλεξανδρή 281

301 Οι δημόσιες υπηρεσίες στην περιοχή, σε σχέση με το 1991 έχουν μειωθεί από 21 σε 16 το 2013, ενώ τα ξενοδοχεία έχουν αυξηθεί κατά 1 από 3 το 1991 σε 4 το 2013 και οι τράπεζες κατά 1, από 1 το 1991 σε 2 το 2013 (πίνακας 11, χάρτες 21 και 22). Χάρτης 22: Δημόσιες υπηρεσίες, τράπεζες και ξενοδοχεία το 1991, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 23: Δημόσιες υπηρεσίες, ξενοδοχεία και τράπεζες το 2013, Γ. Αλεξανδρή 282

302 Χάρτης 24: Οίκοι ανοχής το 1991, Γ. Αλεξανδρή Χάρτης 25: Οίκοι ανοχής το 2013, Γ. Αλεξανδρή, 283

303 Οι οίκοι ανοχής βρίσκονται συγκεντρωμένοι στην οδό Ιάσωνος, δηλαδή στο τμήμα της περιοχής που βρίσκεται πιο κοντά στην Ομόνοια. Πρόκειται για πεζοδρομημένη οδό με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα κτήρια (διώροφα νεοκλασικά) που ο Ι. Τσάκωνας και οι συνεργάτες του θέλουν να μετατρέπει σε street market. Στους οίκους ανοχής, χρήση η οποία έχει συμβάλλει στη διατήρηση του αρχιτεκτονικού αποθέματος και των χαμηλών αξιών γης, παρατηρείται μείωση από 27 που είχαν καταγραφεί το 1991 σε 20 το 2013, ενώ το 2009 είχαν καταγραφεί 23 (πίνακας 11). Επίσης, χωρικά, το 1991 οι οίκοι ανοχής βρίσκονταν διάσπαρτοι σε όλη την γεωγραφική επιφάνεια της περιοχής, το 2013 παρουσιάζουν συγκέντρωση στην οδό Ιάσωνος (χάρτης 24 και 25). Πιθανά οι τάσεις gentrification που αναπτύσσονται στην περιοχή να σχετίζονται με τη γεωγραφική συγκέντρωση αλλά και τη μείωση του αριθμού των οίκων ανοχής. Τα μαγαζιά των κινέζων και των μεταναστών εμφανίζονται με μεγαλύτερη πυκνότητα στο βόρειο τμήμα της περιοχής, πάνω από το σύνορο της οδού Θερμοπυλών. Πιθανά, οι τάσεις gentrification που σημειώνονται πιο έντονα στο νότιο τμήμα της περιοχής πιέζουν τις δραστηριότητες του μεταναστευτικού πληθυσμού στην περιοχή που ακόμα οι αντικειμενικές αξίες (κεφάλαιο 8) και οι αξίες γης είναι συγκριτικά χαμηλότερες. Χάρτης 26: Μαγαζιά μεταναστών το 2013, Γ. Αλεξανδρή 284

304 Το γεωγραφικό μοτίβο του gentrification στην περιοχή του Μεταξουργείου μπορεί να χαρακτηριστεί ως σημειακό. Οι νέες κατοικίες, οι νέες χρήσεις εμφανίζονται σε σημεία της περιοχής δίπλα από τις παλιές κατοικίες και τις παλιές χρήσεις. Οι τάσεις gentrification γίνονται διακριτές σε επίπεδο μεμονωμένης οικείας ή διαμερίσματος ή σε επίπεδο δρόμου όπου εμφανίζονται διάσπαρτα οι νέες χρήσεις, οι ανακαινισμένες κατοικίες και οι νέες κατασκευές. Το όριο του gentrification είναι πιο εμφανές στο νοτιοδυτικό τμήμα της περιοχής, το τμήμα δηλαδή που κατά τη μελέτη του Δήμου Αθηναίων (1991) διακρινόταν από μεγαλύτερη υποβάθμιση και στο οποίο το υπουργείο Οικονομικών προσδιόριζε χαμηλότερες αντικειμενικές αξίες (κεφάλαιο 8). Το αστικό τοπίο της περιοχής μεταβάλλεται συνεχώς, με νέες χρήσεις και νέες κατασκευές δίνουν έρεισμα στην υποστήριξη της θεωρίας του gentrification στην περιοχή του Μεταξουργείου. Νέα μαγαζιά με είδη μόδας Το νέο κομμωτήριο και το ταϊλανδέζικο εστιατόριο Η νέα κατασκευή τύπου ΓΕΚ Φωτογραφία 18 α-στ: Νέες χρήσεις γης και νέες κατασκευές στην περιοχή του Μεταξουργείου, Ιούνης 2013, προσωπικό αρχείο 285

305 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Σε διάφορες χρονικές περιόδους η γειτονιά του Μεταξουργείου, έχει απασχολήσει το κεντρικό και το τοπικό κράτος. Διάφοροι φορείς, όπως ο Δήμος Αθηναίων και η ΕΑΧΑ έχουν εκπονήσει μελέτες και έχουν προβεί σε σημειακές παρεμβάσεις. Το κεντρικό κράτος, μέσω διαφόρων υπουργείων όπως το ΥΠΕΚΑ 26 και το υπουργείο Οικονομικών, έχει εκφράσει το ενδιαφέρον του για την περιοχή μέσα από τη ψήφιση πολεοδομικών και οικονομικών προεδρικών διαταγμάτων, ή μέσω του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη και της Ελληνικής Αστυνομίας με διάφορες επιχειρήσεις εκκαθάρισης της περιοχής από όποιον ενοχλεί (συνήθως μετανάστες χωρίς χαρτιά). Σε γενικές γραμμές, μέχρι σήμερα (2013), οι παρεμβάσεις της κεντρικής και της τοπικής εξουσίας μπορούν να χαρακτηριστούν ως αποσπασματικές, ωστόσο συμβάλλουν στην διαμόρφωση ενός κλίματος προσδοκίας για τη μελλοντική ανάπτυξη της περιοχής. Το παρόν κεφάλαιο ασχολείται με το θεσμικό πλαίσιο που αφορά στην περιοχή του Μεταξουργείου. 8.1 Ο Δήμος Αθηναίων Σε επίπεδο πολεοδομικής πολιτικής, οι αρμοδιότητες που εμπίπτουν στην τοπική αυτοδιοίκηση είναι περιορισμένες, και αφορούν, κυρίως, σε γνωμοδοτήσεις και εφαρμογές αποφάσεων (Αραβαντινός, 1997). Λόγω των ιδιαιτέρων προβλημάτων υποβάθμισης που άρχισαν να αντιμετωπίζουν διάφορες περιοχές του κέντρου της Αθήνας (κυκλοφοριακή συμφόρηση, αποχώρηση πληθυσμού, υπερίσχυση όχλουσων χρήσεων σε βάρος της κατοικίας) ο Δήμος Αθηναίων εκπόνησε πολεοδομικές μελέτες αναβάθμισης ορισμένων περιοχών. Η πρώτη σειρά μελετών ( ) περιλάμβανε το Εμπορικό Τρίγωνο, του Ψυρρή και το Μεταξουργείο (Αραβαντινός, 1997). Η μελέτη αναβάθμισης του Μεταξουργείου, θέτει έξι βασικούς στόχους για την περιοχή. Την αναβάθμιση της παραδοσιακής δομής της γειτονιάς και την τόνωση της κατοικίας, την ανάδειξη της ιστορικής και αρχαιολογικής σημασίας τμημάτων της περιοχής, την προστασία του εναπομείναντος κτηριακού πλούτου, την απομάκρυνση οχλουσών χρήσεων, την αντιμετώπιση του κυκλοφοριακού προβλήματος και την 26 Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής πρώην ΥΠΕΧΩΔΕ 286

306 αισθητική αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος (Δήμος Αθηναίων, α φάση, 1991). Στη δεύτερη φάση της μελέτης αναβάθμισης του Μεταξουργείου (μελέτη Δήμου Αθηναίων, β φάση, 1992), προτείνεται η υιοθέτηση ρυθμιστικών προγραμμάτων, προγραμμάτων οργανωμένης ανάπλασης, σημειακών παρεμβάσεων και ειδικών τομεακών προγραμμάτων. Στην τρίτη φάση της μελέτης αναβάθμισης της περιοχής (μελέτη Δήμου Αθηναίων, γ φάση, 1993), τα προτεινόμενα μέτρα εξειδικεύονται περισσότερο και επαγγέλλεται η μετατροπή του Μεταξουργείου ως κέντρο κατοικίας, εμπορίου και ιστορίας. Οι χρήσεις γης που προωθούνται αναφέρονται κυρίως σε αμιγή και γενική κατοικία ενώ οι χρήσεις πολεοδομικού κέντρου περιορίζονται μόνο σε ορισμένες υποενότητες της περιοχής (στο τμήμα γειτνίασης με Ομόνοια). Προτείνεται η απομάκρυνση όχλουσων χρήσεων όπως μηχανουργεία, μάνδρες οικοδομικών υλικών, φανοποιεία, βαφές αυτοκινήτων και επιγραφών όπως και των οίκων ανοχής. Προωθείται η μείωση του συντελεστή δόμησης σε 3,00 για το εσωτερικό τμήμα της περιοχής, και σε 4,2 και 4,8 στα όρια στης περιοχής με σκοπό τη διαμόρφωση κλίμακας συμβατής με εκείνη της ιστορικής γειτονιάς (μελέτη Δήμο Αθηναίων, γ φάση, 1993: 43). Προτάσσεται η πεζοδρόμηση του άξονα της Ιεράς Οδού, στην προοπτική ενός βουλεβάρτου, με κύρια χρήση την κατοικία και η μίξη με χρήσεις πολιτισμού συμβατές με τον ιστορικό χαρακτήρα του χώρου. Η αναφορά στην ιστορικότητα σχετίζεται με την αρχαία περίοδο (ανάδειξη της Ιεράς Οδού και του Δημοσίου Σήματος μέσα από συστήματα πεζοδρομήσεων) και όχι με το βιομηχανικό παρελθόν της περιοχής (εργατικές συνοικίες και βιοτεχνικές χρήσεις). Ταυτόχρονα, προτείνεται η μεταφορά του τμήματος Θεατρολογίας του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου και η Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου στον άξονα της Ιεράς Οδού με σκοπό την προσέλκυση του φοιτητικού κόσμου και ιδιαίτερου του καλλιτεχνικού κόσμου, όπως επίσης και η ίδρυση σχολείων (πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης) και παιδικών σταθμών στην περιοχή. Παράλληλα, προωθείται η λογική ενός συστήματος πεζοδρομήσεων (των οδών Κολοκυνθούς, Κεραμέων, Κεραμεικού, Πλαταιών, Αρτεμισίου, Μαραθώνος, Σαλαμίνος) με έμφαση στην πρότυπη πεζοδρόμηση της οδού Ιάσωνος, όπου παρατηρείται σήμερα (2013) συγκέντρωση των οίκων ανοχής, καθώς η κλίμακα, στη συγκεκριμένο οδό, και η αρχιτεκτονική των κτηρίων είναι 287

307 συμβατά με τον ιστορικό χαρακτήρα της περιοχής. Το σύστημα πεζοδρομήσεων συνδυάζεται με εγκατάσταση γραμμών τραμ, ενώ προβάλλεται και η μείωση των λωρίδων κυκλοφορίας της περιοχής με σκοπό τη βελτίωση των μετακινήσεων και στην αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αισθητική αναβάθμιση του Μεταξουργείου μέσα από την αποκατάσταση των διατηρητέων κτηρίων και αναβάθμιση των ελεύθερων χώρων και των οικοδομών που τους περιβάλλουν. Αναφορικά με τα διατηρητέα κτήρια οι μελετητές ισχυρίζονται ότι το 1993 υπάρχουν 56 χαρακτηρισμένα κτήρια από το ΥΠΕΧΩΔΕ και το Υπουργείο Πολιτισμού (ΥΠΠΟ) και προτείνουν τον χαρακτηρισμό άλλων 15 ενδιαφερόντων κτηρίων, την απόκτησή τους από το Δήμο Αθηναίων και την πλήρη αποκατάστασή τους. Στο τέλος της μελέτης, προτείνεται η σύσταση νομικού προσώπου ιδιωτικού δικαίου ως ειδικού φορέα ανάπλασης της περιοχής, κατά το πρότυπο μιας redevelopment authority, με σκοπό την ανάπλαση «της ιστορικής συνοικίας του Μεταξουργείου, με τρόπο που να εξασφαλίζει συνθήκες άρτιου πολεοδομικού περιβάλλοντος για τους κατοίκους, καθώς και τεχνικής και κοινωνικής υποδομής στα πλαίσιο των γενικότερων πολεοδομικών συνθηκών αλλά και στόχων για το μέλλον της Αθήνας» (μελέτη Δήμου Αθηναίων, 1993, σελ. 132). Όπως αναφέρει ο βασικός υπεύθυνος της έρευνας, η έρευνα αποσκοπούσε στη διατήρηση του στοιχείου της παλιάς γειτονιάς και την ταυτόχρονη προσέλκυση νέων νοικοκυριών και καλλιτεχνών. η πρόθεση ήταν να εξακολουθήσει να είναι μια μεσοαστική και κατώτερου επιπέδου οικονομικού γειτονιά, που θα έχει τα στοιχεία της παλιάς γειτονιάς αναβαθμισμένα κατά το δυνατόν, και ταυτόχρονα θα προσελκύσει άτομα που δεν τα είχε τότε, όπως νέα ζευγάρια, νέα άτομα γενικά, που θα μπορέσουν να βρουν φτηνή κατοικία, να την αποκτήσουν φθηνά και να την αναβαθμίσουν οι ίδιοι κάτι που γίνεται πάρα πολύ στην Αμερική σε πολλές περιπτώσεις υποβαθμισμένων περιοχών, αλλά ταυτόχρονα επειδή ήταν σε πολύ κεντρική περιοχή, έχει αυτό το πλεονέκτημα το γεωγραφικό, θα μπορούσε να προσελκύσει και κόσμο καλλιτεχνικό, διότι γνωρίζαμε ότι υπήρχαν άνθρωποι του καλλιτεχνικού κόσμου που θα θέλαν να μένουν στο κέντρο, όχι σε φοβερά πλούσιες, ακριβές περιοχές, αλλά σε περιοχές όπως το Μεταξουργείο, αρκεί να αναβαθμιζόταν τέτοιου είδους ακούσματα είχαμε Δημητριάδης,16/11/2010 Μέσα από τη διατήρηση του στοιχείου της παλιάς αθηναϊκής συνοικίας, την κατάλληλη διαμόρφωση και αισθητική ωραιοποίηση του δημοσίου χώρου και την 288

308 ταυτόχρονη παροχή κοινωνικών υποδομών, όπως σχολεία και παιδικούς σταθμούς, σε απώτερο χρονικό διάστημα, στόχος της έρευνας αποδεικνύεται η προσέλκυση ατόμων ανώτερου εισοδηματικού επιπέδου, ακολουθώντας τη συνταγή gentrification αρκετών πόλεων της Αμερικής. Αρχικά, πρέπει να απομακρυνθούν οι χρήσεις που ενοχλούν, ώστε να αρχίσει η εισροή των πρωτοπόρων νέων ζευγαριών και καλλιτεχνών. Στη συνέχεια, να απομακρυνθούν και αυτοί που ενοχλούν, δηλαδή οι μετανάστες και τα πιο φτωχά νοικοκυριά, ώστε στο τέλος όλοι όσοι θέλουν και μπορούν οικονομικά, να είναι σε θέση να αποκτήσουν ένα νεοκλασικό στο Μεταξουργείο. Όπως αναφέρεται αυτά τα νοικοκυριά είναι σε θέση και μπορούν να αναβαθμίσουν την περιοχή, δηλαδή μέσα από ιδιωτική πρωτοβουλία να ξεκινήσει το gentrification, όπως έγινε και με την αντίστοιχη ζήτηση με αυτή που εκδηλώθηκε για τα town house στη Φιλαδέλφεια. Και σε επίπεδο πολιτικής, η εμπειρία gentrification άλλων πόλεων, ή διαφορετικά η γνώση και τεχνογνωσία (knowledge transfer) του πώς λειτουργεί η διαδικασία αποτελεί βάση για την προώθηση πολιτικών αστικής ανάπτυξης. πρώτο να φύγουν οι χρήσεις που υποβαθμίζουν την περιοχή έστω σταδιακά, δεν μπορείς με ένα διάταγμα αύριο να φύγουν, στην Αμερική το να φτάσεις στο χειρότερο σημείο υποβάθμισης μια περιοχή που έχουν φύγει όλοι και έχουν μείνει κάποιοι αναξιοπαθούντες άνθρωποι εκεί πέρα, συνήθως μαύροι, μέχρι να γίνει πλήρης μα πλήρης αναβάθμιση μπορείς να το κάνεις σε 20 χρόνια, αλλά μιλάω από έρημο σε αναβαθμισμένη περιοχή, που να θέλει ο πιο πλούσιος άνθρωπος της Φιλαδέλφειας από το προάστιο, να πουλήσει το σπίτι του με τη πισίνα του κλπ και να πάει να αποκτήσει ένα town house στο Society Hill αυτό έγινε σε ένα διάστημα 10 ετών, από βομβαρδισμένη περιοχή και έγινε σταδιακά πρώτα ήρθαν ποιοι; Τα νέα ζευγάρια και γενικά νέοι που τους δίναν αυτά τα κτήρια και μόνοι τους με δική τους προσωπική εργασία τα αναβάθμισαν αυτό διήρκησε μια δεκαετία και ήταν η πιο δύσκολη, μετά όμως με τα διάφορα προγράμματα που είχαν και που δίνουν δάνεια για να ανακαινίσουν κλπ και ο ίδιος ο δήμος που είχε την άδεια για αναβάθμιση κλπ άλλη μια δεκαετία, δηλαδή σε είκοσι χρόνια έγινε το πλήρες τέτοιο Δημητριάδης, 16/11/2010 «Ο μελλοντικός αυτός πληθυσμός αναμένεται να είναι σταθερότερος και ομοιογενέστερος από τον σημερινό, δεδομένου ότι η αναβάθμιση είναι φυσικό να οδηγήσει σταδιακά στην απομάκρυνση σημαντικού αριθμού των μεταναστών, κυρίως των εξωτερικών που η εγκατάστασή τους είναι προσωρινή, αλλά και στην αφομοίωση εκείνων που θα απομείνουν ως μόνιμοι κάτοικοι. Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι λόγω της κεντρικότητάς της, η περιοχή θα προσελκύσει μεγαλύτερο του συνήθους ποσοστό ολιγομελών νοικοκυριών (του ενός ή των δύο ατόμων) και ότι 289

309 συνακόλουθα, το ποσοστό των ατόμων μικρής ηλικίας (κάτω των 18 ετών) θα είναι χαμηλό» (μελέτη δήμου Αθηναίων, 1993, σελ. 91). Οι μελετητές ήδη γνώριζαν ότι για την περιοχή είχαν εκδηλώσει ενδιαφέρον μετεγκατάστασης αρκετοί καλλιτέχνες, με την προϋπόθεση ότι η περιοχή θα αναβαθμίζονταν. Σε αυτό το πλαίσιο τα μέτρα που προτείνουν στη δεύτερη και στην τρίτη φάση της μελέτης αναβάθμισης συμβάλλουν στη διαμόρφωση καταλλήλου κλίματος για την υποδοχή αυτών των ομάδων, οι οποίες εισρέουν στην περιοχή από τα τέλη της δεκαετίας του Η διευθύντρια του Σχεδίου πόλης του Δήμου Αθηναίων ισχυρίζεται ότι ο Δήμος είναι ενήμερος για την τάση μετεγκατάστασης ορισμένων ανώτερων εισοδηματικών τάξεων, την επανεπένδυση του ιδιωτικού κεφαλαίου στην περιοχή και την κερδοσκοπική συμπεριφορά ορισμένων επενδυτών, οι οποίοι αναμένουν τη σμίκρυνση του χάσματος γαιοπροσόδου, διατηρώντας αδιάθετα και κλειστά τα ακίνητά τους. Για παράδειγμα υπήρξε ένα ρεύμα το κάποιων επωνύμων πλουσίων οι οποίοι αγόρασαν φτηνά τότε ακίνητα και έκαναν κάποια πολύ ακριβά σπίτια, πρόσφατα υπήρξε και αυτή η παρέμβαση της ΓΕΚ που έκανε ένα συγκρότημα ξέρω επίσης ότι υπάρχουν και επενδυτές που έχουν αγοράσει πολλά παλιά σπίτια διατηρητέα και περιμένουν δεν επενδύουν αυτή τη στιγμή, δεν είναι το θέμα μόνο τι κάνει το δημόσιο, είναι και το τι κάνει και ο ιδιωτικός τομέας και όλα αυτά είναι λίγο ο φαύλος κύκλος της υποβάθμισης ή ο κύκλος της αναβάθμισης, μπορεί να κινηθεί σε σήματα εκατέρωθεν, είτε σήμα του δημοσίου ή σήμα του ιδιωτικού, δηλαδή το νεύμα που έκανε το δημόσιο με το διάταγμα χρήσεων γης, λειτούργησε μέχρι ένα σημείο, κάποιοι επένδυσαν εκεί στη συνέχεια αμηχανία αν θέλετε, γενικότερα, κρίση της κτηματαγοράς διευθύντρια σχεδίου πόλης Δήμου Αθηναίων, 19/12/2011 Ο δήμος μέσα από τις διάφορες μελέτες αναβάθμισης, όπως και το κεντρικό κράτος μέσα από τη έκδοση διατάγματος χρήσεων γης το 1998 για το Μεταξουργείο, κάνει νεύμα στους ιδιώτες επενδυτές. Το ενδιαφέρον μετεγκατάστασης στην περιοχή έχει ήδη εκδηλωθεί σε ορισμένους πολιτικούς κύκλους πριν από τη δεκαετία του Στη συνέχεια οι παράγοντες του τοπικού ή και του κεντρικού κράτους προβαίνουν σε πρακτικές, όπως η δημοσίευση μελετών αναβάθμισης ή η έκδοση του προεδρικού διατάγματος αλλαγής των χρήσεων γης της περιοχής. Αυτές οι πρακτικές ικανοποιούν τις αιτήσεις των συγκεκριμένων ομάδων που θέλουν να εποικήσουν το κέντρο της πόλης, ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνεται κατάλληλο επενδυτικό κλίμα για την 290

310 εκμετάλλευση της υπεραξίας της περιοχής και την ανάπτυξη κερδοσκοπικών συμπεριφορών. Όπως αναφέρει νέος κάτοικος της περιοχής: Ήξερα ότι το Μεταξουργείο ήταν στα σχέδια για τις αναπλάσεις κλπ, δημοσιογράφος είμαι, αυτά τα πράγματα δε μένουν κρυφά, αλλά δεν ήταν αυτό το κριτήριο αυτό που πρυτάνευσε στη λογική μου. Πρυτάνευσε η ευκολία που έχει το κέντρο της πόλης για να ζεις σ αυτό. Έχει πάρα πολλές ευκολίες Τ. 14/3/2011 Το κέντρο της πόλης έχει πάρα πολλές ευκολίες που συνδέονται με ευκαιρίες όπως τα σχέδια για την ανάπλαση της περιοχής. Τα πολεοδομικά και πολιτικά σχέδια για την αναβάθμιση περιοχών δε μένουν κρυφά από ανθρώπους που έχουν πρόσβαση σε κατάλληλα δίκτυα πληροφόρησης, ή είναι συνδεδεμένοι με κοινωνικά δίκτυα, ή δίκτυα εξουσίας που αναγνωρίζουν τις ευκαιρίες ανάπτυξης ή επένδυσης στο δομημένο περιβάλλον. Το σχέδιο πόλης κάθε πόλης και ειδικά της Αθήνας είναι κάτι που δεν είναι στατικό. Διαχρονικά μεταβάλλεται γιατί μεταβάλλονται οι ανάγκες για παράδειγμα, μεταβάλλονται οι επιθυμίες, οι απαιτήσεις, ή ακόμα αν θέλετε τα συμφέροντα που λειτουργούν σε μια πόλη, επομένως, όλα αυτά σε συνδυασμό με τις κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές, αντανακλούν σε μια πόλη δηλαδή ο σχεδιασμός μιας πόλης είναι αντανάκλαση κοινωνικών οικονομικών και πολιτικών συνθηκών δεδομένων κλπ επομένως αυτό που ισχύει σήμερα σα σχεδιασμός μιας πόλης είναι το αποτέλεσμα μιας διαχρονικής μεταβολής. διευθύντρια σχεδίου πόλης Δήμου Αθηναίων, 19/12/2011 Η μελέτη ανάπλασης στο Μεταξουργείο δε μπήκε σε εφαρμογή καθ εαυτή, αλλά σταδιακά διάφορες προτάσεις της άρχισαν να πραγματοποιούνται, άλλες με πρωτοβουλία δημόσια, όπως η έκδοση προεδρικού διατάγματος για τον συντελεστή δόμησης και τις χρήσεις γης της περιοχής (1998), διάφορες πεζοδρομήσεις (δεκαετία 1990), η ανάπλαση του εργοστασίου του Μεταξουργείου (2010) και των παρακείμενων πλατειών Αυδή και Δουρούτη (οι οποίες έχουν αναπλαστεί δύο φορές από τη δεκαετία του 1990), και άλλες με ιδιωτική πρωτοβουλία όπως η ανάδειξη του Δημοσίου Σήματος από την Πρότυπη Γειτονιά και την εταιρεία Oliaros. Το project που καταθέτει η εταιρεία Oliaros για το πρόγραμμα Jessica αναφέρεται στην πεζοδρόμηση της πρότυπης, κατά τη μελέτη του Δήμου Αθηναίων, οδού Ιάσωνος και τη διαμόρφωση χρήσεων γης με έμφαση στο πολιτισμικό και το καλλιτεχνικό στοιχείο της γειτονιάς. Όπως, γλαφυρά, αναφέρει μέλος δημοτικής 291

311 παράταξης του Δήμου Αθηναίων, οι παρεμβάσεις που γίνονται στην Αθήνα είναι σημειακές και εξυπηρετούν συγκεκριμένα ιδιωτικά συμφέροντα. δηλαδή γίνονται σημειακές παρεμβάσεις με βάση τα ιδιωτικά συμφέροντα δημοτικός σύμβουλος της Ανοιχτής Πόλης, 31/10/ Σημειακές Παρεμβάσεις του Δήμου Αθηναίων στο Μεταξουργείο Πεζοδρομήσεις και μετατροπή του εργοστασίου του Μεταξουργείου σε Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων Από τη δεκαετία του 1980 σε διάφορες περιοχές του κέντρου της πόλης, όπως και στο Μεταξουργείο, ο Δήμος προβαίνει σε πεζοδρομήσεις. Σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής, η κεντρική πλατεία Αυδή και η όμορη πλατεία Μεταξουργείου έχουν αναπλαστεί δύο φορές από τη δεκαετία του 1990, ενώ αυτόν τον καιρό ο Δήμος σχεδιάζει την τρίτη ανάπλαση της πλατείας (μηχανικόςεργαζόμενος στις τεχνικές υπηρεσίες του Δήμου Αθηναίων, ημερολόγιο 10/12/2012). Οι πεζοδρομήσεις, σε συνδυασμό με τις φήμες περί αναβάθμισης της περιοχής δημιουργούν προσδοκίες σε νοικοκυριά μεσαίων στρωμάτων, τα οποία σπεύδουν να αγοράσουν ακίνητα στο Μεταξουργείο. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούν να επωφεληθούν των χαμηλών τιμών γης, πριν την ανάπλαση της περιοχής και τη διαμόρφωση υπεραξιών, ή διαφορετικά με το άνοιγμα του χάσματος γαιοπροσόδου κατά Smith (1996), όπως έγινε στην όμορη περιοχή της Πλάκας. όταν πρωτοπήγαμε στην Πλάκα δεν ήταν όπως είναι σήμερα ούτε οι πεζόδρομοι είχαν δημιουργηθεί εμείς δηλαδή πρωτοκατοικήσαμε το 1989 στην Πλάκα υπήρχαν τα μπαρ, υπήρχε κίνηση πρώτα απ όλα τα αυτοκίνητα περνούσαν μέσα από την Πλάκα δηλαδή ήταν ένα κομφούζιο μετά διαμορφώθηκε το πλέγμα των πεζοδρόμων και έτσι πήρε κάποια μορφή αυτή που έχει και σήμερα απομακρύνθηκαν και τα μπαρ και όλ αυτά εδώ περιμέναμε περίπου παράλληλη εξέλιξη όταν διαμορφώθηκε εδώ η περιοχή με τους πεζόδρομους και τέτοια θεωρήσαμε ότι είναι υποκατάστατο της Πλάκας, ότι ήταν μια συγγενής περιοχή, κοντινή δεν είναι η αλήθεια, βέβαια, αυτή, αλλά εντάξει είναι κοντά, καταλάβατε, λόγω του χαρακτήρα της περιοχής Χ. 9/2/2010 Όπως αναφέρει η Καμούτση (2001), ο όρος παρέμβαση αναβάθμισης στην ελληνική περίπτωση είναι αρκετά παραπλανητικός. 292

312 «Συνήθως, πρόκειται για σειρά σχετικά ανεξαρτήτων παρεμβάσεων, δηλαδή έργων και κανονιστικών αλλαγών που εκτείνονται σε μεγάλα χρονικά διαστήματα και συνδέονται χαλαρά σε ένα γενικό πλαίσιο φιλοσοφίας και στρατηγικής και ένα «ρυθμιστικό» σχέδιο χρήσεων γης και άλλων πολεοδομικών ρυθμίσεων και προτάσεων» (Καμούτση, 2001, σελ. 221). Σταδιακά, απομακρύνονται οι υποδεέστερες χρήσεις γης, αντικαθίστανται από ευγενέστερες χρήσεις του πολιτισμού και της αναψυχής και σε τελική φάση εμφανίζονται οι επενδύσεις σε κατοικία από εύπορα στρώματα (Καμούτση, 2001). Ουσιαστικά, οι παρεμβάσεις στο χώρο, όπως γίνονται μέσα από σημειακές πεζοδρομήσεις και αναπλάσεις, ο εξωραϊσμός του δημοσίου χώρου, οι κηρύξεις διατηρητέων κτηρίων και ο έλεγχος των χρήσεων γης, οδηγούν βαθμιαία στην αισθητική και ποιοτική αναβάθμιση των περιοχών, στη μεταλλαγή των υφιστάμενων χρήσεων και στην προσέλκυση νέων χρήσεων και ισχυρότερων επενδυτών. Η σημειακή παρέμβαση του Δήμου Αθηναίων που συμβάλλει αισθητά στη μεταβολή του αστικού τοπίου της περιοχής είναι η ανάπλαση του κτηρίου του παλιού εργοστασίου του Μεταξουργείου, η μετατροπή του σε Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων (27/10/2010), όπως και η διαπλάτυνση του πεζοδρομίου επί της οδού Μυλλέρου λίγο πριν τις δημοτικές εκλογές του Νοέμβρη του Αξίζει να αναφερθεί ότι το κτήριο του πρώην εργοστασίου του μεταξουργείου παραχωρήθηκε στον Δήμο Αθηναίων από τον ιδιοκτήτη του Κ. Δουρούτη. Το 2007 τμήμα του κτηρίου τελούσε υπό κατάληψη από ομάδες ακτιβιστών που προασπίζονταν το δικαίωμα της γειτονιάς ενάντια στην εμπορευματοποίηση που επιχειρεί να φέρει μια πολιτιστική ανάπλαση 27. Η κατάληψη του κτηρίου κατεστάλη μετά από παρέμβαση της αστυνομίας

313 Εικόνα 3: Το Μεταξουργείο το 1995, πηγή Χ. Αγριαντώνη, σελ. 155 Φωτογραφία 19: Η Πινακοθήκη του Δημου Αθηναίων το 2010 Όπως αναφέρει ιδιοκτήτης καφενείου για την κατάληψη του παλιού εργοστασίου: κοίταξε τα παιδιά πολύ καλή ενέργεια, πιτσιρικάδες, φωτεινά πρόσωπα, ένα από τα παιδιά την ήξερα και καλύτερα, και αυτή και τον πατέρα της εδώ μέσα, ωραία φάση γενικώς, μιλάγαμε, και ήταν κ αυτό, γουστάραν.με παππούδια γενικώς ήταν σε φάση πολιτικό γραφείο το Αστάρι, όταν μου λέγαν για τα παιδιά, τους έλεγα τα παιδιά μια χαρά είναι, θα το φτιάξουν κιόλας, τσάμπα, οπότε διεκδικούσα την αλήθεια τους, και την επιτυχία, οπότε φαντάσου τον μαστρο Νίκο τον ιδιοκτήτη του μαγαζιού οποίος ξέρεις παλιός οικοδόμος που τα κάνει όλα, να πάρω σπίτια να προικίσω τις κόρες μου, με τσιγκουνιά με τα ίδια ρούχα, ξέρεις ένα πράγμα, λεφτά και από την άλλη δεν αλλάζω παντελόνι, ένα πράγμα παλιό, και τους έδινε συμβουλές, θα πάρετε παιδιά αυτό το αστάρι, το χρώμα, καθόταν και μίλαγε μαζί τους, σουρεάλ, ήταν ό ένας με ράστα με το μαλλί 294

314 στον κ και ο μαστρο Νίκος με το στοκαδόρο στην τσέπη του, ογδόντα χρονών, τους έδινε συμβουλές, είχε πλάκα αυτό η κατάληψη από μόνη της δεν είναι πανάκεια, ποιος μπαίνει μέσα και τι θέλει, αυτό ήταν καλή περίπτωση εδώ και κρίμα που τους χάσαμε καλή ενέργεια Α. 27/12/2011 Η κατάληψη τμήματος του παλιού κτηρίου του Μεταξουργείου προσπάθησε με αντιεμπορευματικό τρόπο να αντισταθεί στο επικείμενο gentrification της περιοχής μέσα από πολιτιστικές χρήσεις. Όπως αναφέρουν σε κείμενό τους: «Το κτήριο αυτό, εγκαταλελειμμένο επί 15 χρόνια, ενώ ήδη βρισκόταν στην ιδιοκτησία του Δήμου, αποτελούσε όχημα υποσχέσεων του εκάστοτε δημάρχου σε σχέση με την μετατροπή του σε πολιτιστικό κέντρο. Τα σχέδια του δήμου για το κτήριο της κατάληψης αλλά και του συμπλέγματος του παλιού εργοστασίου στο σύνολό του, αποσκοπούν στη δημιουργία ενός εξωραϊσμένου κελύφους νεκρού στο εσωτερικό του από οποιαδήποτε μορφή συμμετοχικής αξιοποίησης και τα οποία ουδεμία σχέση έχουν με τις οργανικές ανάγκες της γειτονιάς. Είναι ευρέως γνωστό ότι το παλιό εργοστάσιο του Μεταξουργείου αποτελεί λόγω της θέσης του, έναν από τους βασικότερους μοχλούς στα σχέδια μετατροπής της ζώνης ΨυρρήΜεταξουργείο- Βοτανικός σε μια περιοχή εντατικής καπιταλιστικής εκμετάλλευσης Με αυτή την τακτική ο Κεραμεικός, μια περιοχή κατά παράδοση εργατική, θα περάσει στα χέρια ενός μεταμοντέρνου συμπλέγματος καπιταλιστών και φαντασμένων καλλιτεχνών, μετατρέποντάς την σε μηχανή εμπορευματοποιημένης τέχνης και μαζικής διασκέδασης. Οι πλατείες θα αδειάσουν από παιδιά και θα γεμίσουν φτιασιδωμένους γιάπηδες, το γέλιο, η μπάλα και η παρέα θα δώσουν τη θέση τους στους φραπέδες, την πόζα και την τέχνη προκάτ. Μια από τις τελευταίες γειτονιές του κέντρου θα καταστραφεί. Αυτό το ονομάζουμε πολεοδομική καταστολή. Η κατάληψη είναι επιλογή η οποία πηγάζει από την αποστροφή που νοιώθουμε απέναντι στις συνθήκες που επιβάλλει ο σύγχρονος πολιτισμός στην καθημερινή ζωή των κατοίκων της μητρόπολης. Τα εξαντλητικά ενοίκια, οι συνθήκες εργασίας και η εμπορευματοποίηση της ζωής μας περιορίζουν ασφυχτικά τη δημιουργικότητα, την έκφραση και τις επιθυμίες, τόσο συλλογικά όσο και προσωπικά. Η κατάληψη είναι μια επιλογή που πηγάζει από την επιθυμία μας για ισότιμη συνεύρεση και επικοινωνία, για έκφραση και δημιουργία, ελεύθερη από ιεραρχίες και μεσολαβήσεις. Για μια καθημερινή ζωή συλλογική και αυτο-οργανωμένη βασισμένη στην αλληλεγγύη και το σεβασμό της προσωπικής διαφορετικότητας. Η κατάληψη είναι το έδαφος ανάπτυξης της κριτικής μας ως καθημερινή ζωή και της καθημερινής μας ζωής ως κριτική απέναντι στον κυρίαρχο πολιτισμό»

315 Αναζητώντας μια λύση συγκατοίκησης με τη γειτονιά πέρα από το πλαίσιο της εμπορευματοποίησης που επιβάλλονται από τους μηχανισμούς της αγοράς, είτε αναφορικά με την κατοικία ή με την καθημερινότητα, τα μέλη της κατάληψης κατάφεραν να έχουν καθημερινή επαφή με τον κόσμο της γειτονιάς, και να ανακαινίζουν σταδιακά, με τις συμβουλές των παλιών κατοίκων το κτήριο του Μεταξουργείο. Ωστόσο, μέσα από αυτή τη συμβολική κίνηση ακυρώνονταν τα σχέδια για την πόλη της ελπίδας της εμπορευματοποίησης και της κερδοφορίας, όπως μας ενημερώνει δημοτικός σύμβουλος της Αθήνας. ήταν υπό κατάληψη αυτό, ναι ήταν υπό κατάληψη κάθε νέα πράξη που πας να κάνεις προσκρούει σε αντιδραστικές ομάδες, οι οποίες ομάδες διαμορφώνουν την πόλης της μιζέριας, και δεν μπορούν να αφήνουν να διαμορφωθεί η πόλη της ελπίδας, -Οι κάτοικοι το είχαν καταλάβει; -Ποιοι κάτοικοι παιδάκι μου; Είχαν μπει μέσα κάποιοι αναρχικοί και το είχαν καταλάβει και έγινε μάχη για να φύγουν, να βγουν από μέσα να φτιαχτεί το λέω αυτό γιατί με κέντρο την Πινακοθήκη καταλαβαίνεις ότι μπορεί να σηματοδοτήσει την περιοχή της τέχνης Αυτή είναι η λογική δημοτικός σύμβουλος Αθήνα, πόλη της ζωής μας, 10/11/2011 Η κίνηση της κατάληψης και η συγκεκριμένη διεκδίκηση του χώρου ενόχλησε το Δήμο. Βασικός σκοπός του είναι η μετατροπή της περιοχής του Μεταξουργείου σε περιοχή τέχνης και πολιτισμού ώστε στη συνέχεια να μπορέσει να αποτελέσει πόλο έλξης πιο εμπορευματικών χρήσεων. Σε συνεργασία με την αστυνομία, εκκένωσε αρχικά την κατάληψη, και συνέχισε με εργασίες αναπαλαίωσης, αποκατάστασης και μετατροπής του κτηρίου σε πινακοθήκη. -Ποια έργα έκανε ο Δήμος; -Το σημαντικότερο από όλα είναι η Πινακοθήκη στο Μεταξουργείο -Έγινε πολύ πρόσφατα αυτό -Ναι αλλά διαμορφώνει γιατί ο άλλος βλέπει τι γίνεται, η πλατεία πίσω είχε διαμορφωθεί, η διπλή πλατεία, το άλλο το σπίτι είχε αγοραστεί, είχε αναπαλαιωθεί, 4-5 ακίνητα αναπαλαιώθηκαν, πήγαν κάτοικοι οι οποίοι είχαν υψηλό δείκτη πολιτισμικό τουλάχιστον άρα είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται οι συνθήκες δημοτικός σύμβουλος: Αθήνα, πόλη της ζωής μας 10/11/2011 Μία σημειακή παρέμβαση του κράτους διαμορφώνει επενδυτικό κλίμα σε μια περιοχή. Η ταυτόχρονη ανάπτυξη κερδοσκοπικών συμπεριφορών συμβάλλει σε μια συγκεκριμένη ανάπτυξη της περιοχής που απευθύνεται στα ανώτερα στρώματα, ή στην κουλτούρα και τις καθημερινές συνήθειες των μεσαίων τάξεων (Smith, 2002). 296

316 Οι παρεμβάσεις, μπορεί να γίνονται στο όνομα του συνόλου του πληθυσμού της περιοχής, αλλά στοχεύουν στην εξυπηρέτηση των καταναλωτικών διαθέσεων και των αισθητικών προδιαθέσεων των μεσαίων τάξεων. Ουσιαστικά μέσα από σημειακές παρεμβάσεις το κράτος απορροφά κάποιο ρίσκο και κάνει νεύμα στους ιδιώτεςεπενδυτές. Διαμορφώνει, δηλαδή, κατάλληλο έδαφος για τη δραστηριοποίηση του ιδιωτικού κεφαλαίου. Όμως, η υποβάθμιση μιας περιοχής δημιουργεί και τις αντίστοιχες συνθήκες αναβάθμισης (Smith, 1986, 1996). Και για το Μεταξουργείο είχε γράψει ο Ριζοσπάστης μια έρευνα ανέφερε και ποιες εταιρείες έχουν αγοράσει στο κέντρο και στο Μεταξουργείο τα οποία θα χρησιμοποιηθούν είτε για ξενοδοχεία, ή για πολυδιασκεδαστήρια, για τέτοιου είδους χρήσεις, γιατί φεύγοντας ο κόσμος, ξεπουλάει τις περιουσίες του, και υποβαθμίζεται τώρα και με την ανοχή του κράτους, που περιθωριακά στοιχεία σε εισαγωγικά θα τα βάλουμε, χρήστες ναρκωτικών, όταν δεν χτυπιέται το εμπόριο, ή το παρεμπόριο των φτωχών μεταναστών, και η αστυνομία κυνηγάει αυτούς, και η δημοτική αστυνομία λες και αυτοί έχουν τα εμπορεύματα μεταπωλητές είναι για να βγάλουν ένα 20άρικο να ζήσουν να τη βγάλουν με όλη αυτή την υποβάθμιση δίνεται μεγαλύτερη ικανότητα στο κεφάλαιο να εισχωρήσει σε αυτές τις υποβαθμισμένες περιοχές και να κάνει αυτό τις χρήσεις που θέλει. δημοτικός σύμβουλος Λαϊκής Συσπείρωσης, 10/11/2011 Μέσα από την υποβάθμιση περιοχών οι τιμές των ακινήτων μειώνονται, ενώ η ταυτόχρονη δραστηριοποίηση παραβατικών χρήσεων όπως διακίνηση ναρκωτικών, και η εγκληματικότητα αναγκάζουν τους υπάρχοντες κατοίκους σε φυγή από τις περιοχές κατοικίας και την πώληση των ακινήτων τους σε χαμηλές τιμές (Smith, 1996). Το ιδιωτικό κεφάλαιο εκμεταλλεύεται την υποβάθμιση και λειτουργεί ανενόχλητο, είτε μέσω της αγοράς των ακινήτων, ή με την εγκαθίδρυση νέων πιο κερδοφόρων χρήσεων που έχουν να κάνουν κυρίως με τη βιομηχανία της διασκέδασης. Όποια και αν είναι η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα σε ιδιωτικά συμφέροντα με το κράτος, είτε το τοπικό είτε το κεντρικό, είναι πολύ δύσκολο να αποκαλυφθεί καθώς οι οικονομικές δοσοληψίες, νόμιμες και παράνομες, είναι απαραίτητες για τον κρατικό μηχανισμό. 297

317 όταν το κράτος θέλει το μαύρο χρήμα εξίσου με το μη μαύρο, δεν πρόκειται ξαφνικά να εξαφανίσει όλους τους μετανάστες που πουλάν λαθραία εμπορεύματα που είναι ο τελευταίος κρίκος της αλυσίδας, είναι τόσο αντιφατικές οι δυνάμεις που δρουν οι προθέσεις του κράτους οι εμφανείς και οι αφανείς [ ] το μαύρο χρήμα είναι εξίσου σημαντικό για το κράτος δημοτικός σύμβουλος της Ανοιχτής Πόλης, 31/10/2011 Η υποστήριξη των δράσεων της Πρότυπης Γειτονιάς Όπως έχει αναφερθεί σε προηγούμενα κεφάλαια, αρκετοί από τους ευπορότερους κατοίκους του Μεταξουργείου έχουν ιδρύσει ένα μη κερδοσκοπικό οργανισμό, σε συνεργασία με τον διευθύνοντα σύμβουλο της εταιρείας Oliaros, με σκοπό την προστασία και την ανάδειξη της περιοχής του Κεραμεικού29. Η Πρότυπη Γειτονιά έχει προβεί σε διάφορες δράσεις στο χώρο του Μεταξουργείου οι οποίες έχουν τύχει υποστήριξης από τον Δήμο Αθηναίων. Τον Αύγουστο του 2010, η Πρότυπη Γειτονιά σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Καθαριότητας του Δήμου Αθηναίων ξεκίνησε μια πρωτοβουλία/ καμπάνια για την ανακύκλωση στη γειτονιά. Η πρωτοβουλία ονομάστηκε πόρτα- πόρτα : αποσκοπεί στην εκπαίδευση των κατοίκων για θέματα ανακύκλωσης με άμεσο τρόπο (ενημερώνοντας πόρτα-πόρτα), ενώ ταυτόχρονα κυκλοφορεί μαγνητάκι (ψυγείου) που ενημερώνει για την πρωτοβουλία της Πρότυπης Γειτονιάς με την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων

318 Εικόνα 4: Πρωτοβουλία ανακύκλωσης της Πρότυπης Γειτονιάς με την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων, όψη του ενημερωτικού μαγνήτη πηγή: Τον ίδιο μήνα η Πρότυπη Γειτονιά παρουσιάστηκε με τον Ι. Τσάκωνα στο δημοτικό συμβούλιο με πρόταση ανάπλασης της περιοχής 30. Τον Οκτώβρη του 2010, η Πρότυπη Γειτονιά αποφάσισε να δενδροφυτεύσει τρία (ιδιωτικά) οικόπεδα της περιοχής. Για αυτή τη δραστηριότητα ο Δήμος παραχώρησε χώμα για τη φύτευση, ενώ συνεργεία καθαριότητας του Δήμου παραβρίσκονταν κατά τη διάρκεια της δράσης. Τον Απρίλη του 2011, η Πρότυπη Γειτονιά συμμετείχε στη διαμόρφωση και ανάδειξη οικοπέδου του Δημοσίου Σήματος στη συμβολή των οδών Πλαταιών και Κεραμεικού. Για τη δράση αυτή ο Δήμος Αθηναίων συνέβαλε με συνεργεία για τον καθαρισμό του οικοπέδου. Τον Μάη του 2011, ο Δήμος Αθηναίων συνεργάζεται με την Πρότυπη Γειτονιά για τη αλλαγή λαμπτήρων στην οδό Κεραμεικού και την αντικατάστασή τους από λαμπτήρες τεχνολογίας LED31. Όπως περιγράφει δημοτικός σύμβουλος, η Πρότυπη Γειτονιά πλησίασε το Δήμο Αθηναίων και οι προτάσεις της και οι πρωτοβουλίες της βρίσκονται εντός του πλαισίου της πολιτικής ατζέντας των κυβερνητικών παρατάξεων. Οι δράσεις επικροτούνται καθώς προέρχονται από ανθρώπους με όραμα, που ενδιαφέρονται για την περιοχή και συμβάλλουν στη βελτίωσή της. τώρα λοιπόν αυτή η ομάδα, ήρθε στο Δήμο, την πρώτη φορά είπαμε τι είναι αυτό, τη δεύτερη φορά, και υπάρχουν άνθρωποι που ονειρεύονται ακόμα, δεν ξέρω εγώ νομίζω ότι ήταν από τις καλύτερες ενέργειες Οι 30 Σε επόμενο κεφάλαιο θα γίνει ενδελεχής αναφορά στις δράσεις της Πρότυπης Γειτονιάς

319 άνθρωποι αυτοί, προφανώς γιατί ό ένας είχε κάποια ακίνητα πάρει, παραδοσιακά, τα οποία έπρεπε να φτιάξει, οι άλλοι γιατί είχαν τη δουλειά τους που βόλευε, οι άλλοι γιατί ήταν καλλιτέχνες που ήταν κοντά σε χώρους τέτοιους, για διαφορετικούς λόγους δημιουργήθηκε μια ομάδα, και δεν είναι μία, είναι περισσότερες, εμείς που ξέρουμε τις διαφορετικές είναι περισσότερες οι ομάδες, η οποία ενδιαφέρθηκε για την περιοχή, αυτό το μοντέλο εμείς έπρεπε να το αγκαλιάσουμε, έπρεπε να δοθεί μάχη με αυτούς τους ανθρώπους να τους στηρίξουμε δημοτικός σύμβουλος: Αθήνα, πόλη της ζωής μας 10/11/2011 Οι ομάδες που ουσιαστικά αναλαμβάνουν έργο του Δήμου, καθώς προβαίνουν σε αισθητική βελτίωση και αναβάθμιση των κεντρικών περιοχών, πρέπει να αγκαλιάζονται και να ενισχύονται από την τοπική εξουσία. Όπως αναφέρει η υπεύθυνη του Σχεδίου Πόλης, η συνεργασία με την Πρότυπη Γειτονιά συνεχίζεται, καθώς η ιδιωτική πρωτοβουλία που αναλαμβάνει μέρος των εξόδων ωραιοποίησης του χώρου, ιδιαίτερα σε περίοδο κρίσης, πρέπει να επιβραβεύεται. εν μέρει συνεχίζεται αυτή η προσπάθεια συνεργασίας της ομάδας των κατοίκων που έχουν και ένα site ΚΜ η Πρότυπη Γειτονιά σε συνεργασία με το Δήμο που φτιάξαν τους ιδιωτικούς κήπους ήταν μια ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία με την έννοια ότι ζούμε σε μια περίοδο που δεν υπάρχουν πολλά λεφτά, δηλαδή η λύση απαλλοτρίωση περίπου δεν υπάρχει, οπότε η δυνατότητα κάποια ανενεργά οικόπεδα που δεν υπάρχει η πιθανότητα τα επόμενα 5 χρόνια να χτιστούν, και υπάρχει και η διασφάλιση του ιδιοκτήτη ότι θα διαμορφωθεί προσωρινά αυτό δε σημαίνει ότι θα διεκδικηθούν μετά δικαιώματα, γιατί υπάρχει ένα θέμα αντίστοιχο της χρησικτησίας, λέει ο νόμος 1337 διευθύντρια σχεδίου πόλης Δήμου Αθηναίων, 19/12/2011 Ο δήμος έχει συγκεκριμένες προσδοκίες για το κέντρο της πόλης και την περιοχή του Μεταξουργείου, που συνάδουν με τη διαμόρφωση χρήσεων γης που εξυπηρετούν τις νέες χρήσεις της αναψυχής και του πολιτισμού που μπορούν να φέρουν περισσότερα έσοδα στο Δήμο. Σκοπός είναι και η προσέλκυση ανώτερων εισοδηματικών κατηγοριών και η ενίσχυση των ομοίων τακτικών των μεσαίων τάξεων που έχουν πρόσφατα εγκατασταθεί στο κέντρο της πόλης. Η πολιτεία αυτή τη στιγμή έχει στα συρτάρια της τις κινήσεις που μπορούν να τελειώσουν την περιοχή λόγω των συνθηκών η πολιτεία δεν μπορεί και δεν θα μπορεί προφανώς το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα να προχωρήσει σε έργα τέτοια, που έπρεπε να γίνουν στην περιοχή για να πάρει τα πάνω της, μπορεί όμως να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις τις θεσμικές, ώστε αυτό να αναπτυχθεί, γιατί ο κόσμος ψάχνει τις ευκαιρίες, και υπάρχουν έστω και σε περιόδους κρίσης ευκαιρίες δημοτικός σύμβουλος: Αθήνα, πόλη της ζωής μας 10/11/

320 Το στοιχείο που λείπει για την ενεργοποίηση και την εφαρμογή του σχεδίου gentrification που οραματίζεται ο Δήμος Αθηναίων είναι το οικονομικό. Ειδικά σε περιόδους κρίσης που τα οικονομικά αποθέματα του Δήμου είναι μάλλον αρνητικά, η ευκαιρία που αναδύεται μέσα από προγράμματα της Ευρωπαϊκής ένωσης σε συνεργασία με το ιδιωτικό κεφάλαιο, όπως το πρόγραμμα Jessica, αποκτά προνομιακή θέση. Μέσα από την ενίσχυση των επενδύσεων στο δομημένο χώρο, την επανεκκίνηση του κεφαλαίου επιβραβεύεται και η πρωτοβουλία της πολιτικής αρχής. Ξεχνάτε ότι ο Δήμος δεν έχει λεφτά, τα οικονομικά του έχουν μειωθεί 30% άρα υπάρχει μια μεγάλη έλλειψη και πρέπει να μπορέσουμε να βρούμε χρήματα από ευρωπαϊκά προγράμματα για να τα εντάξουμε σε αυτόν τον τομέα Αντιδήμαρχος της παράταξης Δικαίωμα στην πόλη, 6/11/2011 Ο Δήμαρχος Αθηναίων, το κέντρο της πόλης και το Μεταξουργείο Αν και το gentrification δεν αναφέρεται ευθέως ως κομμάτι της πολιτικής ατζέντας του Δήμου Αθηναίων, ο Δήμαρχος Αθηναίων έχει προβεί σε διάφορες δηλώσεις για το κέντρο της πόλης, στις οποίες επικαλείται την επιστροφή των κατοίκων. Ο πληθυσμός του Δήμου Αθηναίων έχει μειωθεί, αυτό όμως δε συνεπάγεται ότι η πόλη δεν κατοικείται. Μάλλον κατοικείται από στρώματα που δεν είναι αρεστά στην άρχουσα τάξη, όπως οι μετανάστες ή τα λιγότερο εύπορα νοικοκυριά, ή κατοικείται από τμήματα της μεσαίας τάξης που δυσανασχετούν με την υποβάθμισή του κέντρου και αναζητούν την αναβάθμισή του. Οι κάτοικοι που καλούνται να επιστρέψουν στο κέντρο της πόλης έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: νέα ζευγάρια, μονομελή νοικοκυριά, δημιουργικοί άνθρωποι. Χαρακτηριστικά, δηλαδή, που περιγράφονται στη βιβλιογραφία του gentrification. Ο δήμαρχος σε διάφορες ομιλίες και δηλώσεις, έχει υπογραμμίσει ότι βασικός στόχος είναι η εξασφάλιση του αισθήματος ασφάλειας ώστε να επιστρέψουν οι συγκεκριμένοι- πολίτες ανώτερων και μεσαίων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων-, να αναπτυχθεί επιχειρηματική δραστηριότητα και να αλλάξει η εικόνα της πόλης. Να ξεκαθαρίσουμε κάτι: η εικόνα της Αθήνας θα αλλάξει αποφασιστικά όταν επιστρέψουν στο κέντρο οι πολίτες και η επιχειρηματική δραστηριότητα. Αυτό όμως προϋποθέτει ότι θεμελιώδη στοιχεία της Δημοκρατίας, όπως είναι και η ασφάλεια του πολίτη, βρίσκονται σε υψηλά επίπεδα. Τόσο στο συγκεκριμένο πεδίο, όσο και στα υπόλοιπα, η παρατεταμένη αδράνεια, είναι δεδομένο. ότι φέρνει πάντοτε σκληρότερες 301

321 λύσεις. Η αντεγκληματική πολιτική στο κέντρο και η αντιμετώπιση του μεταναστευτικού ζητήματος, είναι ζητήματα κεντρικά, που απαιτούν διάρκεια, συνέχεια και συστηματικότητα, και δεν πρέπει επηρεάζονται από τον εκλογικό κύκλο. Δήμαρχος Αθηναίων, News247, 20/4/2012 Για να ενισχύσουμε, το αίσθημα ασφάλειας, απαιτούνται παρεμβάσεις σε περισσότερα επίπεδα, αλλά με κοινό στόχο: Να κάνουμε ασφαλέστερο τον δημόσιο χώρο, να αναζωογονήσουμε τις υποβαθμισμένες περιοχές, να αποκαταστήσουμε την κοινωνική συνοχή Ήδη, από την προεκλογική περίοδο, είχα υποστηρίξει ότι «ασφαλής πόλη είναι η ζωντανή πόλη». Η εμπειρία αυτού του χρόνου ενισχύει την πεποίθησή μου ότι η προσέγγιση αυτή είναι σωστή. Το αίσθημα ασφάλειας δεν θα αποκατασταθεί, αν, παράλληλα με την καταστολή του εγκλήματος, τη διαμόρφωση -επιτέλουςμιας συνεπούς μεταναστευτικής πολιτικής, τον περιορισμό των φαινομένων εξαθλίωσης, την ανάπτυξη της πρόνοιας και της φροντίδας για τους ασθενέστερους, οι ίδιοι οι άνθρωποι δεν επιστρέψουν στην πόλη. Αν, ιδίως οι νεότεροι, δεν έρθουν στο κέντρο και στις προβληματικές σήμερα γειτονιές για να περπατήσουν, να ψυχαγωγηθούν, να ψωνίσουν, να κατοικήσουν. Δήμαρχος Αθηναίων, ημερίδα για εγκληματικότητα στο κέντρο της πόλης, 14/3/2012 Το κέντρο της πόλης πρέπει να απαλλαχθεί από εγκληματικές και παραβατικές δραστηριότητες και από τις εξαθλιωμένες εικόνες που παρουσιάζονται από πληθυσμούς μεταναστών. Μέσω κοινωνικών εκκαθαρίσεων και έργων και αναπλάσεων πρέπει να μεταμορφωθεί σε μέρος ασφαλές για τις μεσαίες τάξεις, και ιδιαίτερα για τους νέους, ώστε να μπορούν να περιηγηθούν, να καταναλώσουν και να ψυχαγωγηθούν ελεύθερα. Το βασικό διακύβευμα μέσα από αυτές τις διαδικασίες παραμένει η κατοίκηση του κέντρου από τις μεσαίες τάξεις, δηλαδή το gentrification των κεντρικών περιοχών. Ο Δήμαρχος υπογραμμίζει ότι έχουν εξασφαλιστεί πόροι μέσα από προγράμματα της Ευρωπαϊκής ένωσης που θα επενδυθούν σε έργα ανάπλασης των υποβαθμισμένων κεντρικών περιοχών για τη βελτίωση της καθημερινότητας και το νοικοκύρεμα του Δήμου. Ταυτόχρονα, μέσα από κοινές δράσεις με την αστυνομία, η πόλη έχει γίνει πιο ασφαλής και η επανεκκίνησή της μπορεί να επιτευχθεί μέσα από διαδικασίες gentrification που προωθεί και η εταιρεία Oliaros στην περιοχή του Μεταξουργείου. Και παράλληλα, περιορίζοντας τη σπατάλη και εξορθολογίζοντας τη λειτουργία ενός γίγαντα, ο οποίος στην κυριολεξία κοιμόταν, 302

322 εξασφαλίσαμε πόρους 120 εκατομμυρίων ευρώ από την Ε.Ε. για έργα ανάπλασης στην Αθήνα αλλά και για ευρύτερες αναπτυξιακές δράσεις. Παρουσιάσαμε τα πρώτα 15 έργα ύψους 35 εκ. ευρώ που περιλαμβάνουν αναπλάσεις πλατειών, νέο σύστημα βυθιζόμενων κάδων απορριμμάτων για μικρότερη όχληση στην πόλη, κατασκευή δικτύων αποχέτευσης, αλλά και δράσεις για την επιχειρηματικότητα και την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας. Και αυτό είναι η αρχή. Θα συνεχίσουμε να δουλεύουμε για την ουσία και είναι ακλόνητη η πεποίθησή μου ότι σύντομα το νοικοκύρεμα που κάναμε στο δήμο, θα φανεί στη βελτίωση της καθημερινότητας του Αθηναίου. Παράλληλα, επιδιώκουμε συνεργασία με την Κυβέρνηση, και όπου απαιτείται ασκούμε πίεση, έτσι ώστε να συστηματοποιηθούν πολιτικές για το κέντρο, τις οποίες, παρόλο που δεν είναι στη δική μας αρμοδιότητα, ο πολίτης τις χρεώνει σε εμάς: όπως για παράδειγμα την ασφάλεια στους δρόμους και τη δημόσια χρήση ναρκωτικών. Θέλω να σας πω, ότι στο ζήτημα της ασφάλειας του πολίτη, η κατάσταση τον τελευταίο χρόνο έχει βελτιωθεί κατακόρυφα. Δεν λέω ότι έχουμε φτάσει στο απολύτως επιθυμητό, αλλά χωρίς αμφιβολία μπορούμε όλοι ευκολότερα να πούμε στον πολίτη ή στον επισκέπτη της πόλης ότι η Αθήνα είναι μια ασφαλής πόλη για το λόγο αυτό φροντίζω να κάνουμε τη δουλειά μας όσο το δυνατόν καλύτερα, κάνοντας επιμέρους συμμαχίες ή συγκρούσεις που είναι απαραίτητες ώστε να πετύχουμε την επανεκκίνηση της Αθήνας. Δήμαρχος Αθηναίων, Ερμής, 21/1/2013 Στο δημοτικό συμβούλιο στις 30/12/2012, ο Δήμαρχος της Αθήνας εισηγείται την ένταξη της πρότασης της εταιρείας Oliaros για την ανάπλαση της περιοχής του Κεραμμεικού και του Μεταξουργείου. Σύμφωνα με την εισήγηση του Δημάρχου, οι τρεις προτάσεις της εταιρείας (street market: εξειδικευμένη αγορά ελληνικών και διεθνών δημιουργικών προϊόντων, cluster δημιουργικής επιχειρηματικότητας, πρότυπες φοιτητικές κατοικίες) συνοδεύονται από ευρύτερα έργα ανάπλασης της περιοχής που αναλαμβάνονται από το Δήμο και εντάσσονται στο ΕΣΠΑ: Ο Δήμος Αθηναίων στον προγραμματισμό του προωθεί ήδη τα παρακάτω έργα που βρίσκονται στην περιοχή του Κεραμεικού - Μεταξουργείου, με τα οποία οι προτάσεις της ιδιωτικής εταιρείας εκτιμούμε ότι θα λειτουργήσουν συμπληρωματικά στην αναζωογόνηση της περιοχής. Πιο συγκεκριμένα, προωθείται: 1. Δημιουργία «πράσινης διαδρομής» πεζοδρόμων, ποδηλατοδρόμων και οδών ήπιας κυκλοφορίας για την ενοποίηση ιστορικών χώρων του δυτικού ορίου της Αθήνας (Κεραμεικός Ακαδημία Πλάτωνος Ήπιος Κολωνός κλπ) 2. Κατασκευή βιοκλιματικού βρεφονηπιακού σταθμού (Λεωνίδου και Θερμοπυλών) 3. Προμήθεια και εγκατάσταση ειδικών λαμπτήρων LED για εξοικονόμηση ενέργειας 4. Ανάπλαση της πλατείας Δουρούτη και 303

323 5. Αποκατάσταση κτιρίου πρώην οικίας Δουρούτη για τη λειτουργία Πολιτιστικού κέντρου (Μ. Αλεξάνδρου 37) Δήμαρχος Αθηναίων, πρακτικά δημοτικού συμβουλίου 30/10/ Στα πρακτικά του δημοτικού συμβουλίου 30/10/2012, ο Δήμαρχος αφού εξηγεί τη λογική της χρηματοδότησης μέσω του JESSICA, επικαλείται την κρίση και την οικονομική δυσχέρεια του δήμου, υπογραμμίζοντας τη σημασία της ενίσχυσης του έργου της Oliaros. Τον καιρό της κρίσης, όταν το κράτος δεν έχει οικονομικά αποθέματα, οι ιδιωτικές οι επενδύσεις θα δημιουργήσουν θέσεις εργασίας και θα θέσουν την οικονομία της πόλης σε εκκίνηση. «Η περιοχή του Κεραμεικού Μεταξουργείου, ως τμήμα του Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας, αποτελεί περιοχή υψηλής προτεραιότητας στο πλαίσιο του προγράμματος του Δήμου Relaunch Athens για την αναζωογόνηση του κέντρου» (Δήμαρχος Αθηναίων, πρακτικά δημοτικού συμβουλίου, 30/12/2012). Καθώς η χώρα καταρρέει, δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο: η υλοποίηση του έργου στην περιοχή του κέντρου πρέπει να στηριχθεί από όλες τις παρατάξεις και να τεθεί σε εφαρμογή: Για vα καταστεί σαφές σε όλoυς, τo Jessica είvαι έvα χρηματoδoτικό εργαλείo όπως τo λέvε, για επεvδύσεις χαμηλής αvταπoδoτικότητας στo θέμα της κερδoφoρίας, τo oπoίo πρoϋπoθέτει σύμπραξη δημόσιoυ και ιδιωτικoύ τoμέα. Ο ιδιώτης βάζει κεφάλαια, η τράπεζα συμμετέχει πoυ είvαι στη συγκεκριμέvη περίπτωση για τηv Αθήvα, τoυλάχιστov τηv Αττική, η Εθvική Τράπεζα, αυτή δίvει τα δάvεια, o Δήμoς δεν βάζει δραχμή και εμείς απλώς καλoύμαστε vα απoφασίσoυμε μόvo για έvα πράγμα σήμερα, ότι αυτά τα oπoία συμφωvεί o ιδιώτης με τηv Εθvική Τράπεζα δεv αvτιβαίvoυv στo αvαπτυξιακό πρόγραμμα τoυ Δήμoυ. Κάτσαμε και κάvαμε έvα εμπεριστατωμέvo εισαγωγικό σημείωμα. Ο φάκελoς τoυ έργoυ βρίσκεται στη διάθεση όπoιoυ τo θέλει και voμίζω ότι μία επέvδυση, όπως και η επόμεvη τηv oπoία θα δoύμε παρακάτω, η 34 είvαι; δε θυμάμαι πoια είvαι, φέρvoυv χρήματα στηv πόλη, ευρώ επεvδύσεις. Είμαστε σε θέση αυτή τη στιγμή vα καθόμαστε και vα δεv ξέρω τι - vα λεπτoλoγoύμε, vα ψιλoλoγoύμε κλπ, εφ' όσov oύτε λεφτά βάζoυμε, στo αvαπτυξιακό μας πρόγραμμα δεv αvτιβαίvoυv και μάλιστα εvσωματώvovται. Εμείς είχαμε πρoγραμματίσει λ.χ. και παιδικό σταθμό vα κάvoυμε στηv περιoχή και o φωτισμός LED vα μπει σε όλη τηv Αθήvα. Έτσι δεv είvαι, Ναvά; Οπότε πιάvει και τηv περιoχή. Λoιπόv, αvτί vα λέμε ότι θα βρεθoύv εδώ πέρα άvθρωπoι πoυ θα έχoυv δoυλειά, ότι αυτό θα φέρει αvάπλαση μίας περιoχής πoυ ξέρoυμε πόσo πρoβληματική είvαι, θέλoυv vα - δεv ξέρω, o καθέvας μπoρεί vα έχει στo

324 μυαλό τoυ ότι αυτό μπoρεί vα είvαι, δεv ξέρω, vα καθυστερήσει τηv αvάπτυξη της πόλης κλπ. Εγώ voμίζω ότι πρέπει vα πρoχωρήσoυμε. Θα ελεγχθεί τo έργo μετά, στo πλαίσιo τωv αρμoδιoτήτωv τoυ Δήμoυ. Ο Δήμoς θα δίvει άδειες για τα πάvτα. Οπότε παρακαλώ vα μηv καθυστερήσει άλλo αυτό τo πράγμα. Δεv πρέπει vα καθυστερήσει. Δεv υπάρχει λόγoς vα καθυστερήσει Να σας πω κάτι; Εvτάξει. Η χώρα καταρρέει. Τo έχoυμε συvειδητoπoιήσει; Η χώρα καταρρέει. Αvθρωπoι χάvoυv τη δoυλειά τoυς κάθε μέρα. Τo vα τα κάvει όλα τo Δημόσιo, είτε είvαι κράτoς είτε είvαι Δήμoς, αυτό πέθαvε, χρεoκόπησε και εκεί πoυ υπήρχε. Θα κάvoυμε κάπoιες επεvδύσεις σε συvθήκες διαφάvειας και vα μπoρoύv vα βρoυv oι άvθρωπoι δoυλειά και vα υπάρξει μία αvάπλαση στηv πόλη, πoυ εκεί πέρα πoυ θα πάvε vα γίvoυv αυτά τα πράγματα έχει τα χάλια της τα μαύρα; Δήμαρχος Αθηναίων, πρακτικά δημοτικού συμβουλίου 30/10/2012 Οι ιδιωτικές επενδύσεις και τα έργα αστικής ανάπτυξης, τον καιρό της κρίσης, αναδύονται ως ευκαιρία διεξόδου από τη λαίλαπα της οικονομικής ύφεσης και της ανεργίας. Σε διαπίστωση του τέλους της εποχής της αποκλειστικής παρέμβασης και αρμοδιότητας του κράτους σε πολεοδομικό επίπεδο, και σχεδόν σε κλίμα πανηγυρικό για την επιχειρηματική δράση του Δήμου, δημοτικός σύμβουλος της παράταξης Δικαίωμα στην πόλη τονίζει ότι: Ο Δήμoς της Αθήvας, o μεγαλύτερoς Δημoς της χώρας για πρώτη φoρά έχει διεκδικήσει ευρωπαϊκά πρoγράμματα. Αυτό είvαι έvα μεγάλo κατόρθωμα και έπρεπε vα είχε γίvει όχι τώρα, έπρεπε vα είχε γίvει χρόvια πριv, αλλά τέλoς πάvτωv κάλλιo αργά παρά πoτέ. Οφείλoυμε vα επικρoτήσoυμε αυτή τηv πρoσπάθεια και vα τηv εvισχύσoυμε. πρακτικά δημοτικού συμβουλίου 30/10/2012 Στις 16/4/2013, πραγματοποιήθηκε ευρεία σύσκεψη με αποκλειστικό θέμα τον καθορισμό δράσεων για την υλοποίηση του έργου αστικής αναζωογόνησης της περιοχής Κεραμεικού - Μεταξουργείου της εταιρείας Oliaros με την διαδικασία ταχείας αδειοδότησης (fast track) και την χρηματοδότηση από το πρόγραμμα JESSICA. Στη σύσκεψη έλαβαν μέρος πολιτικοί παράγοντες της κεντρικής και της τοπικής εξουσίας, παράγοντες του τραπεζικού τομέα και επενδυτικές εταιρείες. Πιο συγκεκριμένα, η σύσκεψη απαρτίζονταν από στελέχη του υπουργείου Υποδομών και Επενδύσεων, του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη, του ΥΠΕΚΑ και του υπουργείου Τουρισμού, από τον ειδικό γραμματέα Συμπράξεων Δημοσίου Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ), τη Διευθύντρια Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, εκπροσώπους της Εθνικής Τράπεζας, του Invest In Greece και από τον Ι. Τσάκωνα 305

325 από την εταιρεία OLIAROS. Ίσως, για πρώτη φορά, στην αθηναϊκή πραγματικότητα προωθείται πρόγραμμα ανάπλασης με ευρωπαϊκά κονδύλια μέσα από συνεργασία δημοσίου ιδιωτικού τομέα, του Δήμου Αθηναίων του τραπεζικού και επενδυτικού κεφαλαίου για την ιδιωτική πολεοδόμηση της περιοχής. Ο χαμηλότοκος δανεισμός του έργου μέσω του προγράμματος JESSICA, καταλήγει στην ενίσχυση του τραπεζικού κεφαλαίου (καθώς οι τόκοι αποδίδονται στις τράπεζες) και του ιδιωτικού κεφαλαίου (στη λογική της ανταποδοτικότητας του έργου, το κέρδος απομένει στον ιδιώτη). Ο δήμαρχος, παρουσιάζοντας το πρόγραμμα της εταιρίας Oliaros, δηλώνει: Είχαμε την ευκαιρία, σήμερα εδώ στο υπουργείο Ανάπτυξης, να βρεθούμε όλοι οι συναρμόδιοι φορείς και να συζητήσουμε γι αυτήν την σημαντική ιδιωτική επενδυτική πρωτοβουλία που θα πραγματοποιηθεί στην περιοχή του Μεταξουργείου- Κεραμεικού. Ο Δήμος ήδη έχει προκρίνει την ένταξη του έργου στο πρόγραμμα JESSICA, ενώ παράλληλα έχει εντάξει παράπλευρα έργα στο πρόγραμμα ΕΣΠΑ, ύψους 7 εκ Ευρώ. Για τη συγκεκριμένη περιοχή προβλέπεται η δημιουργία παιδικού σταθμού, ενός πράσινου ποδηλατοδρόμου, η ανάπλαση της πλατείας Αυδή, ο φωτισμός ολόκληρης της περιοχής με νέας τεχνολογίας λαμπτήρες. Στην περιοχή αυτή όμως υπάρχει το ανοιχτό θέμα με το πλήθος των παράνομων οίκων ανοχής. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε δυο ζητήματα: Το πρώτο αφορά το σφράγισμα, το οποίο κάνει αμέσως ο δήμος Αθηναίων σε συνεργασία με την αστυνομία, προκειμένου οι χώροι αυτοί να κρατηθούν κλειστοί. Το δεύτερο αφορά τη νομοθετική πλευρά του ζητήματος. Εμείς έχουμε εκπονήσει, εδώ και πάρα πολύ καιρό, και έχουμε παραδώσει στην τότε κυβέρνηση Παπαδήμου, ένα νομοσχέδιο το οποίο περιείχε ρυθμίσεις που θα συνέβαλλαν να εκλείψει το φαινόμενο της πληθώρας παράνομων οίκων ανοχής στην πόλη, που πλήττει ειδικά αυτήν την περιοχή. Πρόκειται λοιπόν, για ένα έργο, το οποίο το στηρίζουμε γιατί θα αναζωογονήσει μια ιστορική σημαντική περιοχή της πόλης, η οποία μέχρι τώρα δεν έχει γνωρίσει την αξιοποίηση που θα έπρεπε να είχε γνωρίσει. Θέλω να τονίσω ότι η περιοχή Κεραμεικού, Μεταξουργείου συνορεύει με τις περιοχές της Ομόνοιας, του Ψυρρή, το Γκάζι και την Ακαδημία Πλάτωνος. Επομένως αυτό το έργο το υποστηρίζουμε εμπράκτως. Πιστεύουμε ότι σε στενή συνεργασία με τον κ. Μηταράκη, καθώς και με τους άλλους συναρμόδιους φορείς να συμβάλλουμε ώστε να υλοποιηθεί μια επενδυτική πρωτοβουλία, η οποία θα αναζωογονήσει το μαλακό υπογάστριο της πόλης. Δήμαρχος Αθηναίων, δελτίο τύπου για την υλοποίηση έργου αστικής αναζωογόνησης του Μεταξουργείου, 16/4/2013 Η πρόταση της εταιρείας Oliaros προκρίνεται για τη χρηματοδότηση μέσα από το πρόγραμμα JESSICA, ενώ ταυτόχρονα ο Δήμος Αθηναίων προβαίνει σε παράλληλες 306

326 πολεοδομικές επεμβάσεις και κοινωνικά έργα για την γενικότερη αναβάθμιση της περιοχής. Επιπλέον, επιβεβαιώνεται το σφράγισμα των οίκων ανοχής και η αστυνόμευση της περιοχής για την εφαρμογή των σχεδίων ανάπλασης. Πρόσφατα, ο Δήμαρχος της πόλης δηλώνει στο περιοδικό Time της Νέας Υόρκης, ότι σκοπός του είναι η αναβάθμιση των περιοχών κοντά στο δημαρχιακό μέγαρο, και ιδιαίτερα της περιοχής του Μεταξουργείου- Κεραμεικού σε συνεργασία με την εταιρεία Oliaros (Time, 12/8/2013). Οι παρεμβάσεις και η προώθηση των προτάσεων συνεργασίας με ιδιωτικές εταιρίες για την αναβάθμιση της περιοχής δεν αποσκοπούν μόνο στη βελτίωση του δομημένου περιβάλλοντος για τον υπάρχοντα πληθυσμό, αλλά και στη διαμόρφωση των κατάλληλων συνθηκών για επενδύσεις και την προσέλκυση των gentrifier. 8.2 Παρεμβάσεις από το κεντρικό κράτος Το Υπουργείο Πολιτισμού και η Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας (ΕΑΧΑ) Ο Μεγάλος Περίπατος που προτείνει η ΕΑΧΑ Α.Ε. μέσω της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων επεκτείνεται μέχρι την Ακαδημία Πλάτωνος, αφού έχει προηγουμένως περάσει από την Ακρόπολη, το Θησείο και το Μεταξουργείο/ Κεραμεικό, αναδύοντας το Δημόσιο Σήμα και τους τάφους των επιφανών αθηναίων ανάμεσα στις οδούς Σαλαμίνος και Πλαταιών. Σε αυτό το πλαίσιο, πραγματοποιείται από την ΕΑΧΑ Α. Ε. «Μελέτη αναγνώρισης και προτάσεις παρεμβάσεων για την περιοχή του Μεταξουργείου» (μελέτη ΕΑΧΑ, 2001). Στην μελέτη τονίζεται ότι: Η προοπτική της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων μπορεί να αξιοποιήσει, αν μη τι άλλο, τις σημαντικές οπτικές φυγές που παρέχει η περιοχή προς την Ακρόπολη και την ευκολία προσπέλασης προς τα ήδη ανεπτυγμένα τμήματα του Ιστορικού Κέντρου. Η μεγάλη της έκταση και ο συνδυασμός των επιλογών που παρέχει η θέση της (κοντά στο λαϊκό μητροπολιτικό κέντρο της Ομόνοιας, πάνω στις σημαντικότερες πύλες προς το λιμάνι και προς τη δυτική και Νότια Ελλάδα, δίπλα στους σιδηροδρομικούς σταθμούς, πάνω στον εσωτερικό δακτύλιο) επιβάλλουν διακριτική αξιοποίηση αφ ενός της ιστορικότητας, αλλά εκ παραλλήλου και των νέων δυνατοτήτων για σύγχρονη ανάπτυξη, που θα μπορούσε να καλλιεργήσει μια πιο θετική στροφή απέναντι στην οικονομική αναζωογόνηση της περιοχής. (μελέτη ΕΑΧΑ, σελ. 15) 307

327 Οι παρεμβάσεις που προτείνονται έχουν κυρίως αισθητικό περιεχόμενο και αναφέρονται στην αποκατάσταση του δομημένου περιβάλλοντος και στη βελτίωση της ποιότητας του δημοσίου χώρου. Αναφέρεται στην περιοχή ότι υπάρχουν 144 κηρυγμένα διατηρητέα κτήρια είτε από το Υπουργείο Πολιτισμού είτε από το ΥΠΕΧΩΔΕ, αριθμός σχεδόν τριπλάσιος από εκείνον που αναφέρεται στην μελέτη του Δήμου Αθηναίων το 1993 (56 κηρυγμένα) και προτείνεται η αποκατάστασή τους. Σημειώνεται ότι στην περιοχή το σύνολο των αξιόλογων ιστορικά κτηρίων είναι 190. Προτείνεται η αποκατάσταση των όψεων των κτηρίων, αρχής γενομένης από τα δημόσια κτήρια της περιοχής, η διαμόρφωση της τρίτης πλατείας του Κεραμεικού (στη λογική του σχεδίου των Κλεάνθη- Schaubert), η παρέμβαση γύρω από το Δημόσιο Σήμα και η πεζοδρόμηση της Ιεράς Οδού και άλλων δρόμων της περιοχής, «από την άποψη της σκοπιμότητάς τους σε ένα δίκτυο πορειών που αναδεικνύουν κτίρια, θεματικές διαδρομές ή νέες συνδέσεις μεταξύ διαχωρισμένων συνοικιών» (μελέτη ΕΑΧΑ, σελ. 55). Επίσης αναφέρεται ότι στην περιοχή υπάρχει τάση εγκατάστασης θεατρικών σκηνών, η οποία: «εμφανίζεται σήμερα ως διείσδυση ασυμβίβαστων χρήσεων στις ζώνες που έχουν θεσπιστεί για Γενική Κατοικία, διαγράφει μια θετική προοπτική για την «εξαγωγική βάση» και για την προσέλκυση ενδιαφέροντος επισκεπτών και συνοδευτικών επενδύσεων. Τα νέα θέατρα εγκαθίστανται έχοντας επιτύχει χαμηλότερα ενοίκια σε χώρους διαμορφωμένους ως επαγγελματικούς και προσβλέποντας σε ανετότερες συνθήκες προσπέλασης εργαζομένων και κοινού» (μελέτη ΕΑΧΑ, σελ. 33). Σε γενικές γραμμές: «η περιοχή, καθώς και η ευρύτερη περιβάλλουσα περιοχή παρουσιάζει τάσεις εξάπλωσης χρήσεων που σχετίζονται με την νυκτερινή αναψυχή πρέπει να σημειωθεί ότι παρά τον γενικά υποβαθμισμένο χαρακτήρα της η περιοχή παρουσιάζει και σημεία ανάκαμψης, λόγω της γειτνίασης με τις περιοχές Ψυρρή και Γκάζι, κάτι που υποβοηθείται από το γεγονός ότι υπάρχει πληθώρα κτισμάτων που παρουσιάζουν αισθητικό ενδιαφέρον, ενώ είναι στα όρια των αρχαιολογικών χώρων» (μελέτη ΕΑΧΑ, σελ ). Οι αναγγελίες της ΕΑΧΑ για την περιοχή του Κεραμεικού- Μεταξουργείου διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην απόφαση μετεγκατάστασης ορισμένων νοικοκυριών μέλη των οποίων εργάζονταν για την ΕΑΧΑ. 308

328 Εγώ ήθελα πάντοτε να ζήσω στο κέντρο, δεν είχα ζήσει ποτέ στο κέντρο αλλά λόγω της δουλειάς μου είχα ασχοληθεί πολύ με το κέντρο της Αθήνας, δηλαδή πολεοδομικά με τη λειτουργία της πόλης, αυτό έκανα στους Ολυμπιακούς αγώνες, και δεκατρία χρόνια πριν αγοράσαμε αυτό το σπίτι το οποίο το αγοράσαμε για να μείνουμε κάποια στιγμή Δ. 20/2/2010 Οι προσδοκίες που διαμορφώθηκαν με την ωραιοποίηση του προσώπου της πόλης για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, καθώς και η πρόσβαση σε πληροφορίες για τα επικείμενα σχέδια ανάπλασης της περιοχής, συνέβαλαν στην αγορά και την αποκατάσταση κτηρίων από ορισμένα νοικοκυριά. Ο μεγάλος περίπατος από τις περιοχές που διέρχεται έχει αναμορφώσει τις άξιες γης, και οι υπεραξίες που έχουν διαμορφωθεί, αποτυπώνονται στις ιδιαίτερα αυξημένες τιμές των ακινήτων στις όμορες περιοχές. Ωστόσο, ο περίπατος δεν έχει φτάσει ακόμα στην περιοχή του Μεταξουργείου, καθώς το τελευταίο τμήμα του προστίθεται το 2007, με την κατεδάφιση της Κορεάτικης Αγοράς, περίπου στο ύψος της Ιεράς Οδού και Πειραιώς (απέναντι από την περιοχή μελέτης) και την ανάδειξη της τρίτης πλατείας της πόλης. Πρόσφατα, όμως, μια νέα πρωτοβουλία της ΕΑΧΑ, το πρόγραμμα Αθήναx4 έρχεται για να διαμορφώσει νέες υπεραξίες στην πόλη. Το πρόγραμμα στοχεύει: «στην κατάργηση του «σταυρού» που σχηματίζουν οι ενδιάμεσοι δρόμοι και την ανάδειξη ενός μεγαλύτερου Οικοδομικού Τετραγώνου ως βασικού κυττάρου της πόλης, με την παράλληλη απομάκρυνση του αυτοκινήτου και την αύξηση του πράσινου, στοχεύει ο διαγωνισμός «ΑθήναΧ4» που διοργανώνει το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, δια της εταιρείας Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων και Αναπλάσεις (ΕΑΧΑ), με τη χορηγία της Εθνικής Τράπεζας Ελλάδος 33». Ο διαγωνισμός αυτός στοχεύει τις υποβαθμισμένες περιοχές της πόλης στη λογική ότι: «οι διαγωνισμοί αυτοί είναι κεφαλαιώδους σημασίας, καθώς η ανασύσταση του δημοσίου χώρου και η χρήση του από τους πολίτες είναι πλέον ζήτημα ισοπολιτείας 34». Μία από τις περιοχές που έχει εγκριθεί προς εφαρμογή του προγράμματος Αθήναx4 είναι η περιοχή του Μεταξουργείου, και όπως δηλώνει η διευθύντρια του σχεδίου πόλης:

329 Σε ότι αφορά τα πολεοδομικά θέματα δεν υπάρχει κάτι από την πλευρά μας, υπάρχουν κάποια αποσπασματικά θέματα, αυτό το πρόγραμμα που έκανε η ΕΑΧΑ το επί4 που τελικά θα γίνουν 3 σταυροί εκ των οποίων ο ένας θα γίνει στο Μεταξουργείο και εμείς προωθούμε την αντίστοιχη πολεοδομική ρύθμιση διευθύντρια σχεδίου πόλης Δήμου Αθηναίων, 19/12/2011 Συνεχίζοντας την παράδοση των αστικών αναπλάσεων στις ελληνικές πόλεις, η ΕΑΧΑ προκρίνει μία σημειακή παρέμβαση ωραιοποίησης του δομημένου περιβάλλοντος, χωρίς την προηγούμενη εξέταση της λειτουργικότητας του έργου ή του κοινωνικού αντίκτυπου των νέων υπεραξιών γης. Σε επίπεδο πόλης, ο ένας σταυρός θα γίνει στην περιοχή του Μεταξουργείου. H επιλογή αυτής της τοποθεσίας δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη, από το γενικότερο σχέδιο επανα-προώθησης (relaunch) της Αθήνας, ούτε από τις πιέσεις που δέχεται το κράτος από ιδιώτες που θέλουν να αναμορφώσουν τη περιοχή με βάση τις δικές τους αισθητικές προτιμήσεις και οικονομικά συμφέροντα (όπως της Πρότυπης Γειτονιάς και της εταιρείας Oliaros). Στα νέα προγράμματα αναβάθμισης ή αναζωογόνησης -ή gentrification- διαφαίνεται η συνεργασία των επιπέδων της εξουσίας του τοπικού (Δήμος) και του κεντρικού (Υπουργεία) κράτους με τραπεζικά ιδρύματα (Εθνική Τράπεζα), χρηματοδοτήσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση και προώθηση των ΣΔΙΤ στο όνομα της κρίσης και της έλλειψης κεφαλαίων. Κεντρικό ρόλο στη χάραξη της πολιτικής αυτής για την ανασύσταση του κέντρου της πόλης διαδραματίζει το ΥΠΕΚΑ, το οποίο μέσα από αποσπασματικές πολιτικές έχει συμβάλλει στη διαμόρφωση των πιέσεων gentrification που ασκούνται στην περιοχή του Μεταξουργείου Το Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) (πρώην υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων ΈργωνΥΠΕΧΩΔΕ) Η πολεοδομική πολιτική χαράσσεται κυρίως μέσω του υπουργείου Περιβάλλοντος και κλιματικής αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) και οι περισσότερες αρμοδιότητες εξακολουθούν να παραμένουν στη δικαιοδοσία του υπουργείου αυτού. Διάφορες πολιτικές που έχουν δρομολογηθεί από τα τέλη της δεκαετίας του 70 για το κέντρο της πόλης έχουν επηρεάσει τη γειτονιά του Μεταξουργείου και εν μέρει έχουν συμβάλλει στην 310

330 αλλαγή των χρήσεων γης και στη διαμόρφωση των κοινωνικών δυνάμεων που συντείνουν στο gentrification των κεντρικών περιοχών. Με το ΦΕΚ 567/Δ/1979 Περί χαρακτηρισμού ως παραδοσιακού τμήματος της πόλεως των Αθηνών (Ιστορικόν Κέντρον) εκδίδεται προεδρικό διάταγμα που ορίζει τον αρχιτεκτονικό έλεγχο των κτηρίων, τόσο των νέων οικοδομών, όσο και τις κατεδαφίσεις και αντικαταστάσεις παλιών κτηρίων, με σκοπό τον περιορισμό της αντικατάστασης του παλαιότερου οικιστικού ιστού του κέντρου της πόλης από τα κτήρια της αντιπαροχής. Μέσα στη δεκαετία του 1980, κηρύσσονται διατηρητέα 30 κτήρια στην περιοχή του Μεταξουργείου από το ΥΠΕΧΩΔΕ, ενώ μέχρι το 2001 στην περιοχή έχουν χαρακτηριστεί ως διατηρητέα 144 κτήρια (μελέτη ΕΑΧΑ, 2001). Οι χαρακτηρισμοί των κτηρίων ως διατηρητέα, ουσιαστικά συμβάλλουν στην εγκατάλειψη της περιοχής. Αρκετά νοικοκυριά αδυνατούν να προβούν στις βελτιώσεις που απαιτεί ο νόμος, ενώ ταυτόχρονα, χωρίς την αντίστοιχη αδειοδότηση από το κράτος, απαγορεύονται οι επισκευές και οι βελτιώσεις στα κτήρια. Αρκετά κτήρια εγκαταλείπονται, καθώς οι συνθήκες κατοίκησης γίνονται μη βιώσιμες, ενώ, σταδιακά, από τη δεκαετία του 1980, ολοένα και περισσότερες πυρκαγιές κτηρίων εκδηλώνονται στην περιοχή. Οι ιδιοκτήτες των ακινήτων προτιμούν να καταστρέψουν το διατηρητέο τμήμα της περιουσία τους, ώστε να μπορέσουν να οικειοποιηθούν το οικόπεδο πιο επικερδώς μέσα από νέες κατασκευές. Με την κυκλοφορία του ΦΕΚ 33/Α/84 ορίζεται η μετεγκατάσταση των βιομηχανικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων από την Αττική. Στο κέντρο της Αθήνας, απαγορεύονται οι οχλούσες χρήσεις και επιτρέπεται η ελαφρά βιομηχανία και βιοτεχνία. Πολλές βιομηχανίες κλείνουν ή απομακρύνονται, και η βιοτεχνική και βιομηχανική δραστηριότητα της πόλης συρρικνώνεται. Στην περιοχή του Μεταξουργείου, δραστηριοποιούνται κυρίως χρήσεις που ορίζονται από το νόμο ως οχλούσες (συνεργεία αυτοκινήτων, φανουργεία, μηχανουργεία κοκ) για τις οποίες απαγορεύεται η ανανέωση της άδειας λειτουργίας και προτείνεται μελλοντική μετεγκατάσταση. Αρκετά συνεργεία κλείνουν, ενώ μέσα στο 2008, με αφορμή την εγκύκλιο 30/2001 του ΥΠΕΧΩΔΕ, η Νομαρχία Αθηνών σφραγίζει τουλάχιστον 32 εναπομείναντα συνεργεία (Μανιφάβα, 2008). Η παραγωγική βάση και η οικονομική δραστηριότητα της περιοχής, αναδιαρθρώνονται. Τα συνεργεία και τα μηχανουργεία 311

331 αποχωρούν και στη θέση τους εμφανίζονται οι νέες οικονομίες της διασκέδασης και της αναψυχής. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας (νόμος 1515/1985) θέτει ως βασικό στόχο την προστασία του κέντρου της πόλης, την ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωμίας της περιοχής και την ποιοτική αναβάθμιση και προστασία κάθε γειτονιάς. Στο πλαίσιο της ανάσχεσης της εξάπλωσης της πόλης, δίνεται έμφαση στην ανάγκη της ποιοτικής αναβάθμισης των κέντρων της Αθήνας και του Πειραιά. Στη λογική που αναπτύσσεται για την ανάγκη ανασυγκρότησης των κεντρικών περιοχών, γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην περιοχή του Μεταξουργείου/ Κεραμεικού και στην Ιερά οδό. «Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στην αναβάθμιση του δυτικού τμήματος της κεντρικής περιοχής της Αθήνας με μεταφορά σε αυτό πολιτιστικών και διοικητικών λειτουργιών με εστίες τις περιοχές Γκαζιού- Κεραμεικού και την Ιερά Οδό» (ΦΕΚ 1515/85). Στην περιοχή προτείνεται η εγκατάσταση πολιτιστικών και διοικητικών λειτουργιών, αφού, προηγουμένως, έχει εκκαθαριστεί από τις όχλουσες χρήσεις της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας. Σε ανάλογο πνεύμα, το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Αθήνας (ΤΑ 255/45 ΦΕΚ 80/Δ/88), ορίζει τη μείωση των συντελεστών δόμησης και εισηγείται αναπλάσεις υποβαθμισμένων περιοχών, όπως το Μεταξουργείο και ο Κεραμεικός, για την τόνωση της κατοικίας και την αναβάθμιση της ποιότητάς της. Οι παρεμβάσεις προτείνονται με γνώμονα την ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωμίας του κέντρου, τη βελτίωση της εικόνας του και της λειτουργικότητάς του. Προβάλλονται κυκλοφοριακές ρυθμίσεις, πεζοδρομήσεις, αποκαταστάσεις και επαναχρήσεις κτηρίων. Στην περιοχή ανάπλασης του Μεταξουργείου, ορίζονται συντελεστές δόμησης 2,00 και 2,10. Προτείνεται η πεζοδρόμηση της Κωνσταντινουπόλεως, της Σαλαμίνος και της Πλαταιών που καταλήγουν στην Ακαδημία Πλάτωνος, όπως και άξονας πεζοδρομήσεων του Κεραμεικού με την Ακαδημία Πλάτωνος, της Ιεράς Οδού με τον Βοτανικό Κήπο, του Μεταξουργείου με το Μοναστηράκι και το Σύνταγμα. Η περιοχή εντάσσεται στο προτεινόμενο πλέγμα της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της πόλης, ώστε να επιτυγχάνεται άνετη και ακίνδυνη κυκλοφορία πεζών. Με βάση το ΓΠΣ35, οι χρήσεις που επιτρέπονται στο βόρειο και στο νοτιοανατολικό τμήμα της περιοχής, είναι αυτές που υπαγορεύονται ως χρήσεις πολεοδομικού 35 Ο χάρτης του ΓΠΣ Αθηνών και οι χρήσεις που ορίζονται σε αυτό παρατίθενται στο παράρτημα 312

332 κέντρου, ενώ για το υπόλοιπο του Μεταξουργείου προβλέπεται η χρήση της γενικής κατοικίας. Πιο συγκεκριμένη πολιτική για τη γειτονιά του Μεταξουργείο χαράσσεται το 1998 με την έκδοση του Προεδρικού Διατάγματος «Καθορισμός χρήσεων της γης και ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης στην περιοχή του Μεταξουργείου, του ρυμοτομικού σχεδίου Αθηνών» (ΦΕΚ 16/Δ/1998). Με την έκδοση του συγκεκριμένου διατάγματος, προτείνονται πιο συγκεκριμένες χρήσεις γης στην περιοχή, με έμφαση στην κατοικία, ενώ επίσης μειώνεται ο συντελεστής δόμησης και τίθενται περιορισμοί πολεοδομικής φύσεως. Οι χρήσεις που ορίζονται είναι της γενικής κατοικίας, του πολεοδομικού κέντρου/ τοπικό κέντρο συνοικίας και του αστικού πρασίνου- ελεύθεροι χώροι. Επί της Ιεράς οδού, ορίζονται χρήσεις αμιγούς κατοικίας, ενώ σε οικόπεδα που έχουν μέτωπο σε συγκεκριμένες οδούς, όπως η Ιάσωνος, η Σαλαμίνος, η Πλαταιών, η Παραμυθίας κ.ά., επιτρέπονται οι χρήσεις της κατοικίας, εμπορικά καταστήματα που εξυπηρετούν τις καθημερινές ανάγκες της γειτονιάς, γραφεία, επαγγελματικά εργαστήρια χαμηλής όχλησης, καφενεία και μαγειρεία παραδοσιακού τύπου, θρησκευτικοί χώροι, κτήρια κοινωνικής πρόνοιας και κτήρια εκπαίδευσης (πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας) αθλητικές εγκαταστάσεις και πολιτιστικά κτήρια. Σε ορισμένες οδούς, πάνω από τον δεύτερο ή τον τρίτο όροφο, εισάγεται υποχρεωτικά η κατοικία ως χρήση. Απαγορεύονται οι βιομηχανικές και βιοτεχνικές χρήσεις που ενοχλούν την κατοικία, όπως μάντρες πώλησης και εμπορίας αυτοκινήτων, μάντρες οικοδομικών υλικών, εμπορία και αποθήκευση καυσίμων, τα μηχανουργεία, εργαστήρια επισκευής αυτοκινήτων, βιοτεχνίες εύφλεκτων υλικών και επιβάλλεται η απομάκρυνσή τους σε διάστημα 36 μηνών από την έκδοση του προεδρικού διατάγματος. Επίσης, απαγορεύεται η εγκατάσταση επαγγελματικής στέγης που οχλεί την κατοικία, όπως επίσης απαγορεύονται οι χαρτοπαικτικές λέσχες και οι οίκοι ανοχής. Επιτρέπονται τα καταστήματα που δεν οχλούν την κατοικία όπως οι φούρνοι, τα φαρμακεία, τα ανθοπωλεία, τα ζαχαροπλαστεία, τα κουρεία, τα βιβλιοπωλεία και τα πρατήρια οίνου και ελαίου. Στο προεδρικό διάταγμα για το Μεταξουργείο, τροποποιείται ο συντελεστής δόμησης, σε 2,2 στο μέτωπο των οδικών αξόνων που περιβάλλουν την περιοχή, και στο εσωτερικό της περιοχής σε 2,2 (βόρειο τμήμα) και 1,4 (νότιο τμήμα). Με την 313

333 έκδοση του διατάγματος επιβάλλεται η φύτευση των ακαλύπτων χώρων και ο καλλωπισμός των ενδιάμεσων μεσότοιχων. Οι πολεοδομικοί νόμοι, οι διατάξεις, τα ρυθμιστικά σχέδια αλλά και τα γενικά πολεοδομικά σπάνια εφαρμόζονται. Παρατηρείται χρονική υστέρηση στη θέσπιση και εφαρμογή των διαφόρων διαταγμάτων. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, το ρυθμιστικό και το γενικό πολεοδομικό σχέδιο στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ορίζουν την ανάπλαση της περιοχής, η μελέτη αναβάθμισης καταρτίζεται από το Δήμο Αθηναίων στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και το προεδρικό διάταγμα ψηφίζεται στα τέλη της ίδιας δεκαετίας. Μέσα σε τέτοια χρονικά διαστήματα, οι κοινωνικές και οικονομικές δυνάμεις που αναπτύσσονται και επιδρούν στο χώρο, μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής. Ταυτόχρονα, η πολιτική αδράνεια και η ανοχή των χρήσεων που είναι αντίθετες με τις θεσπισμένες χρήσεις γης, κοινώς η μη εφαρμογή της πολεοδομικής νομοθεσίας δίνει έρεισμα σε παραβάσεις και στην ανάπτυξη κερδοσκοπικών συμπεριφορών από τους ιδιώτες, αλλά και από ομάδες οργανωμένων συμφερόντων. αυτό που προχώρησε από το 81 και μετά έγινε το ρυθμιστικό το πρώτο της Αθήνας το 85 και γίναν τα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια, εκ των οποίων και το ΓΠΣ της Αθήνας όμως ο νόμος ήταν έτσι ο 1337 που έβαλε τα γενικά πολεοδομικά που δεν είχε άμεση εφαρμογή στις εντός σχεδίου περιοχές, ήταν νόμος στραμμένος στη λογική των επεκτάσεων, ότι έπρεπε να εντάξει στο σχέδιο τα αυθαίρετα κοινωνική πολιτική και καλά και ο αυθαίρετος οικιστής, ο ήρωας και καλά είχε ένα λαϊκίστικο στοιχείο το οποίο λειτούργησε άσχημα υποτίθεται ότι ήταν μεταβατικός και ότι θα κράταγε 5 χρόνια, κράτησε 15, 25 μέχρι να εφαρμοστεί και πάλι ακόμα το ΓΠΣ που τι κάνει, κάνει χρήσεις γης και συντελεστές δόμησης, δεν έχει εφαρμοστεί στην Αθήνα ξεκίνησαν κάποιες μελέτες αναβάθμισης σε όλο το κέντρο από το 1989 όσον αφορά τον έλεγχο των χρήσεων γης ισχύει αν γίνει η πολεοδομική μελέτη, το επόμενο στάδιο δηλαδή που θα το εξειδικεύσει ας πούμε αυτό είναι ένα λάθος του συστήματος σχεδιασμού είναι ένα μεγάλο λάθος και έχει φέρει και πολλά προβλήματα, παράδειγμα φέρει μια ασάφεια στις χρήσεις γης λέει οι χρήσεις γης το ΓΠΣ Γενική Κατοικία και στην πολεοδομία και κάποιος ζητάει άδεια για κινηματογράφο εφόσον το ΓΠΣ δεν έχει άμεσα εφαρμοστέες τις χρήσεις, μπορεί να πάρει αυτός άδεια για κινηματογράφο, επειδή όμως η νομολογία του ΣτΕ έχει πει ότι οι χρήσεις γης του ΓΠΣ εφαρμόζονται άμεσα, αν κάποιος γείτονας κάνει προσφυγή, θα την κερδίσει και έτσι θα βρεθεί ο κινηματογράφος αυθαίρετος αυτό είναι αποτέλεσμα κάποιας πολιτικής διγλωσσίας που έχουμε στην Ελλάδα ότι λέμε ότι κάνουμε σχεδιασμό αλλά δεν κάνουμε, δηλαδή είναι μια μορφή απορρύθμισης αλλά δεν έχει τον πολιτικό λόγο της απορρύθμισης από πίσω τους είναι μια υποκρισία είναι μια διγλωσσία, μια πολιτική διγλωσσία, ίδιον τριτοκοσμικών 314

334 χωρών δηλαδή δηλώνεται μια πρόθεση που στην ουσία αναιρείται από τη μη εφαρμογή της και η μη εφαρμογή της δεν είναι μονάχα ότι ο κόσμος αυθαιρετεί, δεν το εφαρμόζει ή ότι δεν το εποπτεύουν, είναι ότι υπάρχει μια υποκρισία από το ίδιο το κράτος, που έχει πει ότι θα εφαρμοστεί με το άλλο στάδιο και το άλλο στάδιο δε γίνεται ποτέ είτε γιατί κοστίζουν πολύ οι μελέτες, είτε γιατί δεν υπάρχει ενδιαφέρον από τους δήμους, είτε γιατί για να κάνουν το άλλο στάδιο πρέπει να ρίξουν τους συντελεστές δόμησης και δεν τους ρίχνουν, δεν συμφέρει τους ιδιοκτήτες να ρίξουν τους συντελεστές δόμησης, δεν υπάρχει αντίληψη ότι θα ρίξουν τους συντελεστές γιατί θα ανέβει το περιβάλλον, θεωρούν ότι με πιο πολλούς συντελεστές, χτίζουν πιο πολύ, άρα αυτό προϊσταμένη της διεύθυνσης μητροπολιτικών παρεμβάσεων του ΟΡΣΑ, 19/12/2011 Παρόλη την πολεοδομική αδράνεια και διγλωσσία, στην περίπτωση του Μεταξουργείου το κράτος φαίνεται να είναι πιο ενεργό από ότι σε άλλες περιοχές του κέντρου. Η μελέτη αναβάθμισης τίθεται εν μέρει σε εφαρμογή, μέσα από τις διάφορες πεζοδρομήσεις, και ιδιαίτερα μέσα από τη ψήφιση του προεδρικού διατάγματος για τις χρήσεις γης στην περιοχή και την τόνωση της κατοικίας. ειδικότερα για την περιοχή του Μεταξουργείου, του Ψυρρή και το ιστορικό τρίγωνο, από τη δεκαετία του 1990 έχουν αποκτήσει κάποιους τέτοιους ειδικούς κανόνες δηλαδή ειδικό διάταγμα χρήσεων γης και όρων δόμησης αυτά τα διατάγματα για αυτές τις περιοχές, ήταν αποτέλεσμα ενός μεγάλου προγράμματος που κράτησε 10 χρόνια που έγινε από αυτή την υπηρεσία, από το Σχέδιο Πόλεως, ένα πρόγραμμα μελετών αναβάθμισης όλων των γειτονιών της Αθήνας Γιατί είναι αυτό το πρόγραμμα; Ο Δήμος Αθηναίων έχει ένα Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο που είναι του 1988, δηλαδή η μελέτη αυτού του Πολεοδομικού Σχεδίου ήταν αρκετά χρόνια πιο πριν το 85 περίπου μετά το ρυθμιστικό δηλαδή, σε εφαρμογή του ρυθμιστικού έγινε το πολεοδομικό δηλαδή αυτά τα γενικά Πολεοδομικά Σχέδια τα παλαιότερα, πριν το 1997, είναι γενικά πολεοδομικά σχέδια που ναι μεν δίνουν κατευθύνσεις, δεν είναι όμως δεσμευτικά για αυτόν που χτίζει βέβαια την τύχη των μελετών Ψυρρή, Μεταξουργείο, δεν είχαν οι υπόλοιπες γειτονιές που ποτέ δεν θεσμοθετήθηκαν, μείναν σε ένα συρτάρι στο Υπουργείο, για του Ψυρρή, το Μεταξουργείο και το Εμπορικό Τρίγωνο εκδόθηκαν προεδρικά Διατάγματα σε εφαρμογή των μελετών και των συμπερασμάτων τους, παρότι και αυτά τα διατάγματα άργησαν πάρα πολύ, δηλαδή οι μελέτες τελείωσαν και ο χρόνος που μεσολάβησε μεταξύ των μελετών και της έκδοσης των ειδικών προεδρικών διαταγμάτων ήταν πάρα πολύ μεγάλες, που στο μεσοδιάστημα μεταβλήθηκαν πράγματα αντίστοιχα στο Μεταξουργείο ο στόχος ήταν να τονωθεί η κατοικία, δεν είναι βέβαιο καθόλου ότι ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικά αυτά τα διατάγματα και ο λόγος είναι ότι μια σειρά από άλλες δυνάμεις λειτουργούν μέσα στην πόλη που καθιστούν από μόνες τους τις πολεοδομικές ρυθμίσεις αδύναμες, δηλαδή αν επιχειρεί κάποιος να αλλάξει μια περιοχή, δεν αρκεί και μόνο 315

335 να βγάλει ένα πολεοδομικό, ένα προεδρικό διάταγμα, χρειάζονται και άλλα πράγματα διευθύντρια σχεδίου πόλης Δήμου Αθηναίων, 19/12/2011 Η συγκεκριμένη όμως κρατική παρέμβαση μέσω του ΠΔ 616/Δ/1998 δεν είναι ανεξάρτητη από τις νέες κοινωνικές δυναμικές που παρουσιάζονται από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 στην περιοχή του Μεταξουργείου. Όπως αναφέρει νεοκάτοικος της περιοχής: θυμάμαι τότε είχα πάει στο ΥΠΕΧΩΔΕ και πίεσα πάρα πολύ να κατεβούν οι συντελεστές γιατί τότε θα μπορούσες να χτίζεις επταώροφο και εγώ πίεσα, εγώ και άλλοι άνθρωποι που είχαν έρθει εδώ γύρω, πιέσαμε πολύ το ΥΠΕΧΩΔΕ για να πέσουν οι συντελεστές, και τους έριξε πραγματικά το ΥΠΕΧΩΔΕ, και κάναμε το εξής καταπληκτικό αναστέλλοντας τις άδειες που ήταν να οικοδομηθούν μέχρι να λήξει το θέμα για ένα χρόνο να αναστείλει τις άδειες και μέσα στις άδειες ήταν και το δικό μου, εγώ του είχα προκαλέσει δηλαδή και μάλιστα είχα πει ρε παιδιά ηρεμήστε εμείς σπίτια θέλουμε να φτιάξουμε, δε θέλουμε να φτιάξουμε επαγγελματικούς χώρους και έτσι έγινε μια διάταξη και έτσι συνεχίσαμε εγώ είχα πάρει άδεια, είχα ξεκινήσει, πέρασα όλα αυτά ήρθε η αρχαιολογική υπηρεσία είδε εδώ πέρα στις εκσκαφές ότι δεν υπήρχε τίποτε, κανονικά όλα νομότυπα και όμως έπρεπε να γίνουν και σε σχέση με τους συντελεστές και σε σχέση με το χώρο Δ. 8/2/2010 Οι νεοκάτοικοι (gentrifiers) διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη θέσπιση αυτού του εργαλείου. Έχοντας τις κατάλληλες πολιτικές διασυνδέσεις και επιρροές πιέζουν για τη λήψη μέτρων που αποσκοπούν στη βελτίωση των συνθηκών ζωής, μέσα από τη θέσπιση συγκεκριμένων πολεοδομικών όρων που προάγουν την ιδιαίτερη αισθητική αντίληψη για τις κεντρικές γειτονιές της πόλης. Τα ύψη και οι χρήσεις στην περιοχή ήταν απολύτως απελευθερωμένες, μέχρι το 98 όπου κάποιο προεδρικό διάταγμα έβαζε κάποια τάξη, όπου κάποιοι εδώ, και κυρίως με πρωταγωνιστή εμένα, προσπαθήσαμε να κάνουμε πάνω σε αυτό το προεδρικό διάταγμα του 98 το οποίο προέβλεπε είχε και θετικά στοιχεία σε σχέση με την Πειραιώς κυρίως με την Πειραιώς είναι αυτό το προεδρικό διάταγμα που φτιάχτηκε με τον Λαλιώτη αφορούσε όλη την Πειραιώς και σαν πολιτιστικό άξονα και σου πα μου πες όμως δεν είχε μπει ποτέ σε λεπτομέρειες σε ουσιαστικές λεπτομέρειες συντελεστές εμείς προσπαθήσαμε και κατεβάσαμε τα ύψη της περιοχής στα τρία οικοδομικά τετράγωνα που αρχίζουν από την... το μόνο που μπορέσαμε να κάνουμε δηλαδή γιατί τα συμφέροντα και για φιλέτα περιοχές όπως η Πειραιώς το να μειώσεις στα ύψη από τα είκοσι τόσα μέτρα στα οκτώμισι σήμαινε επαναστατική αλλαγή και το καταφέραμε όμως και έτσι από την Θερμοπυλών μέχρι την Ιερά οδό στα ύψη που είναι μέχρι την Αγησιλάου από Πειραιώς μέχρι Αγησιλάου 316

336 περιορίστηκαν στο οκτώμισι μέτρα και απέκτησαν και κάποιες πιο αυστηρές χρήσεις... Έγινε δηλαδή και όσον αφορά τις χρήσεις κάποιες αλλαγές με μια διορθωτική κίνηση παρακολούθησε την όλη διαδικασία και νομίζω το 2003 δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα της κυβέρνησης ήδη υπήρχε επί μέρους για τα 8,5 μέτρα για τους δύο άξονες Πλαταιών Σαλαμίνος αλλά αμέσως στη γωνία σηκωνόταν πράγματα τέρατα τα οποία δεν είχαν μελετηθεί καθόλου και είχαν υπαγορευθεί από ανάγκες πιθανών οικοπεδούχων αυτή η περιοχή σε μεγάλο βαθμό, η φάτσα της, δε μπορούμε να σώσουμε όλη την περιοχή, με το τεράστιο τρέξιμο που κάναμε εγώ, ο Γιώργος ο Παπαδημητρίου ο συνταγματολόγος, πέθανε πέρσι, ήταν ο νομικός σύμβουλος του Σημίτη, το λέω για τη μνήμη του δηλαδή, ένας άνθρωπος που προσέφερε πολύ και στον πολιτισμό ήταν νομικός σύμβουλος του Μουσείου Μπενάκη ήταν ένας άνθρωπος με μεγάλο κύρος και τότε υποστηρίχτηκαν αυτά για να προχωρήσουν νομικά βεβαίως θετική ήταν η παρουσία ένα δύο υφυπουργών που βρεθήκαν στο ΥΠΕΧΩΔΕ μας βοήθησαν όπως ο Ηλίας ο Ευθυμιόπουλος, ο πρώην πρόεδρος της Greenpeace όταν έγινε υφυπουργός ΥΠΕΧΩΔΕ όταν έγινε γύρω στο 2000 επί Σημίτη ο οποίος προχώρησε γιατί είχαν κολλήσει στα συρτάρια αυτά που συζητάμε τώρα δηλαδή τρέχεις και κάνεις ουσίας δουλειά Λ. 10/3/2010 Η μείωση του συντελεστή δόμησης συνδέεται άμεσα και με το αίσθημα νοσταλγίας της παλιάς αθηναϊκής γειτονιάς που αναζητάν οι συγκεκριμένοι νεοκάτοικοι στο κέντρο της πόλης. Στην περίπτωση που το κράτος διακρίνεται από αδράνεια ή νωχελικότητα στις παρεμβάσεις του, οι νέοι κάτοικοι ενεργοποιούν πολιτικά δίκτυα και διασυνδέσεις, λειτουργούν ως ομάδα πίεσης για τη διαμόρφωση ενός πολεοδομικού νομικού πλαισίου που ορίζει χρήσεις συμβατές με την κατοικία, όπως την αντιλαμβάνονται οι ίδιοι: μέσα από απαγορεύσεις χρήσεων γης που ενοχλούν και μείωση του ύψους των κτηρίων της γειτονιάς. Ουσιαστικά, διαμορφώνουν τις συνθήκες του gentrification της περιοχής, με την έλξη των χρήσεων που σχετίζονται με τον πολιτισμό και τις πολιτιστικές χρήσεις της Πειραιώς, για τη διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος στη βάση του δικού τους habitus, δηλαδή του habitus που διαμορφώνεται από τις κοινωνικές και χωρικές σχέσεις που ορίζουν οι ίδιοι. Ταυτόχρονα, το κράτος ενεργοποιείται, δραστηριοποιείται και θεσπίζει ένα νόμο που λειτουργεί απαγορευτικά μεν για την άμεση εξόρυξη γαιοπροσόδου από το δομημένο περιβάλλον (ψηλοί συντελεστές δόμησης), απογοητεύει συγκεκριμένα συμφέροντα στην περιοχή, ικανοποιώντας όμως τις απαιτήσεις της νέας τάξης που έρχεται να εγκατασταθεί στο Μεταξουργείο (χαμηλοί συντελεστές δόμησης, πράσινοι χώροι, αισθητική αναβάθμιση). 317

337 Το 2010, αναζωπυρώνεται ο διάλογος για το κέντρο της Αθήνας και την αντιμετώπιση της κρίσης του και ιδιαίτερα της υποβάθμισης που χαρακτηρίζει ορισμένες συνοικίες. Η υπουργός ΠΕΚΑ με την ανακοίνωση της αναθεώρησης του ρυθμιστικού σχεδίου Αθήνα- Αττική 2014, προβαίνει σε δηλώσεις, τονίζοντας ότι στόχος των μέτρων που προωθούνται, είναι η επιστροφή των κατοίκων μεσαίων εισοδημάτων στο κέντρο της πόλης και η αλλαγή μέρους της υπάρχουσας χρήσης των ακινήτων σε κατοικία και με την παροχή κατάλληλων φορολογικών κινήτρων (Ελευθεροτυπία, 21/12/2010). Σε ανάλογο πνεύμα, ο πρόεδρος του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας (ΟΡΣΑ) υπογραμμίζει την αναγκαιότητα υιοθέτησης δέσμης κινήτρων για την επιστροφή ιδιαίτερα των νέων ανθρώπων και των νέων ζευγαριών στο κέντρο της πόλης. Στο νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο και Πρόγραμμα Προστασία Περιβάλλοντος Αττικής 2020 αποτυπώνεται η ανάγκη της ποιοτικής αναβάθμισης κάθε γειτονιάς μέσα από επαναχρησιμοποίηση της γης και τον επανασχεδιασμό του χώρου. Στόχος αποτελεί η ανάσχεση της εξάπλωσης της πόλης μέσω των αναπλάσεων των υποβαθμισμένων γειτονιών κατοικίας και ο επαναπροσδιορισμός του κέντρου της Αθήνας. Στο πρόγραμμα αναφέρεται ότι ιδιαίτερη σημασία θα δοθεί στην αναβάθμιση του δυτικού τμήματος της κεντρικής περιοχής της Αθήνας και στη μεταφορά πολιτιστικών και διοικητικών λειτουργιών με εστίες στις περιοχές του Γκαζιού- Κεραμεικού και τους σταθμού Λαρίσης και Πελοποννήσου (Αθήνα-Αττική 2014, 2010). Οι λέξεις με αρχικό συνδετικό επαν- εμφανίζονται συχνά στο λόγο των πολιτικών και των δημοσιευμάτων όπως επανάχρηση, επαναχρησιμοποίηση, επαναπροσδιορισμός, επανακατοίκηση. Μέσα από τη χρήση των συγκεκριμένων λέξεων γίνεται πιο εμφανές το όραμα gentrification που ασπάζονται οι πολιτικοί κύκλοι. Στόχος των αναπλάσεων, ή αλλιώς του επαναπροσδιορισμού του χώρου, αποτελεί η προσέλκυση αρχικά των νέων πρωτοπόρων ζευγαριών και ατόμων, των δημιουργικών ανθρώπων που μπορούν να μοχλεύσουν το κέντρο της πόλης (Καλτσά, σεμινάρια ΕΚΚΕ, 24/5/2011), διαμορφώνοντας τις κατάλληλες χωροκοινωνικές συνθήκες για μεγαλύτερη επένδυση κεφαλαίου στο δομημένο χώρο, δηλαδή συνθήκες gentrification. Στις 16/11/2011 το ΥΠΕΚΑ και το Υπουργείο Οικονομικών ανακοινώνουν «φορολογικά κίνητρα αποκατάστασης και εκσυγχρονισμού κτηρίων των περιοχών 318

338 «Γεράνι» & Κεραμεικός- Μεταξουργείο του ιστορικού κέντρου της Αθήνας» που τίθενται σε ισχύ μέχρι το τέλος του Οι περιοχές Γεράνι και Μεταξουργείο ορίζονται ως Ζώνες Ειδικού Προγράμματος Ανάπλασης και τα κίνητρα που προωθούνται αφορούν: α) Φορολογική απαλλαγή για το κόστος αποκατάστασης των κατοικιών. Συγκεκριμένα θα εκπίπτει από τον οφειλόμενο φόρο εισοδήματος, επί μια δεκαετία, το 80% της συνολικής δαπάνης αποκατάστασης και εκσυγχρονισμού του ακινήτου με χρήση κατοικίας (για έργα κόστους μέχρι 500 ευρώ ανά τετραγωνικό μέτρο) και β) αντίστοιχες ρυθμίσεις, αλλά με διαφορετικά ποσοστά κόστους ανά τετραγωνικό μέτρο, προβλέπονται για τα ισόγεια καταστήματα, τους κοινόχρηστους χώρους και τις όψεις των οικοδομών καθώς και για ακίνητα που χρησιμοποιούνται ως γραφεία. Προϋπόθεση για τα προαναφερθέντα κίνητρα αποτελεί η ιδιοκατοίκηση, ή η ιδιόχρηση του ακινήτου από τον κύριο αυτού ή από μέλους της οικογένειάς του ή αν εκμισθωθεί να εκμισθωθεί σε πρόσωπα που το δηλούμενο εισόδημά τους είναι τριπλάσιο του ενοικίου. Αυτή η προϋπόθεση δεν ισχύει για τα ισόγεια τα καταστήματα και τα γραφεία. γ) Ανάλογες ρυθμίσεις προωθούνται για τον εκσυγχρονισμό και την αποκατάσταση διατηρητέων κτιρίων. Δηλαδή, εκπίπτει κάθε χρόνο το 1/10 της συνολικής δαπάνης αποκατάστασης και μέχρι κόστος ευρώ το τ.μ και δ) προβλέπεται η χορήγηση κινήτρου για τις αγοροπωλησίες ακινήτων που θα γίνουν στην περιοχή αυτή για χρονικό διάστημα 2 ετών. Συγκεκριμένα ο φόρος μεταβίβασης από 10% που είναι σήμερα μειώνεται σε 3%. Με βάση το τελευταίο φορολογικό πλαίσιο (ν.3842/2010 και ν.3943/2011) χορηγείται φοροαπαλλαγή ίση με το 20% δαπανών μέχρι ευρώ και 10% για δαπάνες από μέχρι ευρώ, για την ενεργειακή αναβάθμιση των ακινήτων που εντάσσονται σε έργα του επιχειρησιακού προγράμματος «Περιβάλλον Αειφόρος Ανάπτυξη» και σε παρεμβάσεις ενεργειακής αναβάθμισης των ακινήτων μετά από ενεργειακή επιθεώρηση («Εξοικονομώ κατ οίκον» κλπ), οι οποίες καταλαμβάνουν πολύ περισσότερο τα ακίνητα του κέντρου, λόγω παλαιότητάς τους a.gr%2flinkclick.aspx%3ffileticket%3d0emskfztn6i%253d%26tabid%3d367%26language%3delgr&ei=nmsuuf3rd8fhtqas1odada&usg=afqjcngetrvlw1cw6aumjes7tjshzzt5ma&sig2=r9yqlog_zovwetrdca egrg&bvm=bv ,d.yms 319

339 Γιατί όμως τα φορολογικά κίνητρα θεσπίζονται για τις συγκεκριμένες περιοχές του κέντρου και όχι για άλλες που αντιμετωπίζουν εξίσου σοβαρά προβλήματα υποβάθμισης; Όπως υποστηρίζει η γραμματέας της εταιρείας Oliaros, η εταιρεία, σε συνεργασία με την Πρότυπη Γειτονιά, έχει αποταθεί πολλές φορές στο ΥΠΕΚΑ με διάφορες προτάσεις για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής της περιοχής. - Σχέση με το ΥΠΕΚΑ υπάρχει; -Υπάρχει είχε βγάλει αυτό το Αθήνα 2014 στο Αθήνα 2014 που έλεγε να δώσει σημασία στο κέντρο της Αθήνας, το Μεταξουργείο ήταν εκτός και τότε τους είχαμε πιέσει πάρα πολύ και τους είπαμε ότι είχαμε στείλει βέβαια ως Πρότυπη Γειτονιά, και ο Ιάσωνας, παρουσιάσεις, υλικό, τι θέλουμε να κάνουμε, πώς θέλουμε να το κάνουμε, για την Πρότυπη, είχαμε μαζέψει υπογραφές πιο μετά υπάρχει επικοινωνία από εμάς σίγουρα πηγαίνει ό,τι πληροφορία πρέπει να πάει, παρόλα αυτά δεν είχαμε δει ανταπόκριση στα λόγια ναι πολύ καλή προσπάθεια και αυτό και συνεχίστε, αλλά δεν βλέπαμε κάποια σχέδια για τη δικιά μας γειτονιά και για τα φορολογικά κίνητρα, είχαν πει και για το Γεράνι για φορολογικά κίνητρα και να γίνει εκεί ένα πιλοτικό πρόγραμμα εκεί πέρα, και τότε είπαμε και εμείς ότι και το Μεταξουργείο πρέπει να μπει οπωσδήποτε εκεί πέρα, γιατί και εδώ έχει γίνει αντίστοιχη δουλειά και εδώ έχουμε κάνει απογραφή του κτηριακού αποθέματος της περιοχής, και εδώ υπάρχει προοπτική και και και και εδώ τουλάχιστον βλέπεις ότι πρώτον ένας ιδιώτης έχει βάλει x εκατομμύρια εδώ, πέρα, δεύτερον θα ήθελε να βάλει άλλα τόσα, τρίτον θα ήθελε να τα βάλει όχι για να πλουτίσει, γιατί σε διαβεβαιώ ότι θέλει να φτιάξει τετραγωνικά συνολικά Ο Ιάσωνας εδώ στη γειτονιά, χτίσιμο, υπόγεια ισόγεια, όχι μόνο άνω δομή, τετραγωνικά είναι ένα εμπορικό κέντρο, θα είχε κάνει ένα εμπορικό κέντρο και θα είχε βγάλει τα τριπλά, γιατί η αρχιτεκτονική και όλα αυτά είναι επένδυση, δηλαδή δεν στοιχίζει το ίδιο μια πολυκατοικία του εργολάβου με τα καγκελάκια στον Άγιο Δημήτριο που τις βλέπεις ποιο είναι το ένα και ποιο είναι το άλλο όταν θες να πληρώσεις αρχιτεκτονική και στο ιστορικό κέντρο, αυτό το πράγμα στοιχίζει πολύ περισσότερο όταν βλέπεις ότι κάποιος πάει να κάνει αυτή την προσπάθεια, σε μια Αθήνα που ο developer είναι ο Βωβός βασικά, είναι αμαρτία να μην τον βοηθάς αμαρτία τα κίνητρα μπήκαν, βέβαια χαμηλότερα από ότι στο Γεράνι, όχι ως προς τα διατηρητέα ευτυχώς, ως προς τα υπόλοιπα, και κάποιες διευκολύνσεις για να παν υπηρεσίες, καταστήματα κλπ που κλείνουν στο κέντρο, βέβαια είναι για μικρό διάστημα οπότε δεν ξέρω πόσο είναι για 2 χρόνια περίπου και που θα είναι 2 χρόνια της κολάσεως οικονομικά η Πρότυπη, μαζί με το Δημόσιο Σήμα και άλλους 50 κατοίκους, υπογράψαμε κάποια πράγματα 13 πράγματα που πιστεύουμε ότι πρέπει να γίνουν στη γειτονιά μας ένα από αυτά ήταν τα φορολογικά κίνητρα, άλλο πολύ σημαντικό είναι η αδειοδότηση, που διαρκεί πάρα πολλά χρόνια παράλληλα ζητάγαμε να γίνει και ένα γραφείο όπως ήταν το γραφείο Πλάκας κάποτε, που εκεί απευθυνόσουν και σου δίναν όλη τη νομοθεσία, για το τι κτήριο να χτίσεις, πώς, πού αυτό το ζητάμε και πιστεύουμε ότι πρέπει να γίνει για όλο το κέντρο, και αυτό είναι ένα κίνητρο για τον ιδιοκτήτη να ασχοληθεί με το ακίνητό του η 320

340 γραφειοκρατία είναι μεγάλο αντικίνητρο για τον άλλο να πάει να ασχοληθεί, όταν έχεις ένα απέναντί σου είναι πολύ διαφορετικό γραμματέας εταιρείας Oliaros, 2/11/2011 Κάτω από τις πιέσεις που ασκούν οι νέοι κάτοικοι της περιοχής, αλλά και η εταιρεία Oliaros, το κράτος κηρύσσει την περιοχή του Μεταξουργείου ως ζώνη ανάπλασης ειδικών κινήτρων. Η ομάδα πίεσης για το gentrification του Μεταξουργείου καταθέτει διάφορες προτάσεις, μία εκ των οποίων είναι η θέσπιση φορολογικών κινήτρων, την οποία υιοθετεί και προωθεί το κράτος. Σε συνέχεια της πολεοδομικής παράδοσης, οι παρεμβάσεις είναι σημειακές και με γνώμονα την ικανοποίηση συγκεκριμένων ιδιωτικών συμφερόντων. Οι οικονομικές διευκολύνσεις και οι απαλλαγές που προωθούνται μέσα από τα μέτρα, αφορούν ιδιώτες που έχουν τη δυνατότητα, ή την ευχέρεια, να προχωρήσουν σε απόκτηση και αποκατάσταση κτηρίων. Οι φορολογικές απαλλαγές και εκπτώσεις φόρου είναι αρκετά σημαντικές και αποσκοπούν στην προσέλκυση συγκεκριμένων ομάδων κατοίκων. Ευνοούνται, δηλαδή, οι συγκεκριμένες ομάδες της μεσαίας τάξης που έχουν επιθυμία να εγκατασταθούν στο κέντρο της πόλης, ενώ αποκλείονται τα ασθενέστερα εισοδηματικά στρώματα που μπορεί να διαμένουν στην περιοχή, να έχουν την πρόθεση αποκατάστασης των κτηρίων στα οποία διαμένουν, ωστόσο να μην πληρούν τις προδιαγραφές που τίθενται θεσμικά. Στη βάση αυτών των φορολογικών κινήτρων και εκπτώσεων, το πρόγραμμα της εταιρείας Oliaros που προωθείται και από την κεντρική κυβέρνηση (ΥΠΕΚΑ, ΥΠΠΟ, υπουργείο Ανάπτυξης) για χρηματοδότηση μέσω του ευρωπαϊκού προγράμματος JESSICA θα τεθεί σε εφαρμογή με όρους ταχείας αδειοδότησης (fast track), ώστε να μπορέσει το επενδυτικό κεφάλαιο να επωφεληθεί των φοροαπαλλαγών που έχουν θεσπιστεί μέχρι το τέλος του Στη σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε στο υπουργείο ανάπτυξης για το πρόγραμμα JESSICA, αναφορικά με την πρόταση της εταιρείας Oliaros, δεν ήταν τυχαία η συμμετοχή του υπουργού Προστασίας του Πολίτη, και οι ιδιαίτερες αναφορές στην ουσιώδη σημασία του έργου της αστυνομίας για την εκκαθάριση της περιοχής από παραβατικές χρήσεις και χρήστες. Ο υφυπουργός ανάπτυξης υπογράμμισε την αναγκαιότητα της ταυτόχρονης δράσης της αστυνομίας για την εκκαθάριση των εστιών ανομίας, ενώ ο δήμαρχος της Αθήνας τόνισε ότι η οργανωμένη αστυνομική παρέμβαση συμπλέει με τα αναπτυξιακά έργα. 321

341 8. 3 Σε συνεργασία με το Υπουργείο Δημόσιας Τάξης Πρόσφατα, ο Δήμαρχος της Αθήνας σε διάφορες δηλώσεις του έχει δηλώσει πρόθυμος να προβεί σε επιμέρους συνεργασίες ή συγκρούσεις απαραίτητες για την επανεκκίνηση της Αθήνας (Ερμής, 2013). Σε κοινές δηλώσεις με τον προηγούμενο υπουργό προστασίας του πολίτη37, καθώς και με τον σημερινό (Ελευθεροτυπία, 2013), οι εκπρόσωποι της τοπικής και της κεντρικής εξουσίας εμφανίζονται αποφασισμένοι για κοινή πολιτική αντιμετώπιση των προβλημάτων της Αθήνας, την πάταξη των προβλημάτων της ασφάλειας και την ενίσχυση της οικονομίας και της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, το αστυνομικό τμήμα της περιοχής, συγχωνεύεται και μεταφέρεται στο αστυνομικό τμήμα της Ομόνοιας. Πολλοί παλιοί κάτοικοι τονίζουν ότι αυτή η κρατική παρέμβαση είχε ως αποτέλεσμα την όξυνση της υποβάθμισης και της εγκληματικότητας στην περιοχή. Μέχρι και το 2011, η περιοχή είχε υποτυπώδη αστυνόμευση. Mε τις εξαγγελίες της κυβέρνησης περί φορολογικών κινήτρων, η κυκλοφορία των αστυνομικών δυνάμεων, και ιδιαίτερα της ομάδας ΔΙΑΣ, στην περιοχή γίνεται πιο έντονη και οι επιχειρήσεις- σκούπα μεταναστών λαμβάνουν πιο βίαιες διαστάσεις. Από το καλοκαίρι του 2012, που τίθεται σε εφαρμογή η επιχείρηση Ξένιος- Δίας από την ελληνική αστυνομία, οι συλλήψεις μεταναστών χωρίς χαρτιά στο Μεταξουργείο γίνεται καθημερινό φαινόμενο. Στην προσπάθεια εξυγίανσης κεντρικών υποβαθμισμένων περιοχών, η κυκλοφορία της αστυνομίας φαίνεται δικαιολογημένη. Άλλωστε, βασικό συστατικό της επιτυχίας μιας αστικής παρέμβασης ή μιας ανάπλασης υποβαθμισμένων περιοχών είναι ο τρόπος με τον οποίο αυτή διασφαλίζεται μέσα από πολιτικές επιτήρησης και δημιουργίας κλίματος ηρεμίας (Raco, 2003). Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, η παρουσία της αστυνομίας, μάλλον, συντελεί στην εκκαθάριση των πιο ευπαθών κοινωνικών ομάδων, ακολουθώντας τις επιταγές που θέτει το όριο του gentrification της περιοχής, είτε προέρχεται από τις ομάδες πίεσης των νέων κατοίκων ή από την εξουσία. 8.4 Το υπουργείο Οικονομικών και οι αντικειμενικές αξίες στην περιοχή Οι αντικειμενικές αξίες των ακινήτων ορίζονται από το υπουργείο Οικονομικών κυρίως για φορολογικούς όρους. Σε κάθε ζώνη, με τη χρήση διαφόρων συντελεστών,

342 ορίζονται οι αντικειμενικές αξίες για τις χρήσεις γης. Ωστόσο, οι αξίες που ορίζονται είναι αρκετά χαμηλότερες από τις πραγματικές αξίες. Μέσα από τις αυξήσεις ή τις μειώσεις που εισηγείται το υπουργείο Οικονομικών διαμορφώνονται αντίστοιχες συμπεριφορές στην αγορά ακινήτων. Οι αντικειμενικές αξίες στην περιοχή του Μεταξουργείου έχουν ανοδική τάση από τη δεκαετία του Οι ζώνες που ορίζονται με πιο υψηλές τιμές στη δεκαετία του 1990 είναι οι ζώνες που βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με την Ομόνοια, κυρίως λόγω της έντονης εμπορικής δραστηριότητας αυτής της περιοχής. Ζώνη ΛΗ1: Κωνσταντινουπόλεως, Δεληγιάννη, Πλατεία Καραϊσκάκη, Αγίου Κωνσταντίνου,Μενάνδρου, Πειραιώς, Κολοκυνθούς, Λένορμαν, Ζ: Ιερά Οδός, Πειραιώς, Ερμού, Θεσσαλονίκης, Ηρακλειδών, Κωνσταντινουπόλεως, Πέτρου Ράλλη, Σπύρου Πάτση, Ιερά Οδός Η: Κολοκυνθούς, Πειραιώς, Σαρρή, Θεσσαλονίκης, Ερμού, Σαλαμίνος, Ιερά Οδός, Κωνσταντιπόλεως, Μοναστηρίου, Αχιλλέως, Κολοκυνθούς Η1: Λένορμαν, Αχιλλέως, Κωνσταντινουπόλεως, Ιερά Οδός, Μοναστηρίου, Κερατσινίου, Λένορμαν 1993 Αντικειμενικές αξίες ακινήτων (δραχμές) 1995 Αντικειμενικές αξίες ακινήτων (δραχμές) 1997 Αντικειμενικές αξίες ακινήτων (δραχμές) 2006 Αντικειμενικές αξίες ακινήτων (ευρώ) 2007 Αντικειμενικές αξίες ακινήτων (ευρώ) Διαφορά Τιμών (έτος βάσης 1993) ( 365 ευρώ) ( 470 ευρώ) ( 265 ευρώ) ( 395 ευρώ) ( 615ευρώ) ( 250 ευρώ) ( 365 ευρώ) ( 528 ευρώ) ( 250 ευρώ) ( 365 ευρώ) ( 470 ευρώ) ( 265 ευρώ) Πίνακας 12: Αντικειμενικές αξίες ζωνών του Μεταξουργείου Στο τέλος της δεκαετίας του 2000 επαναπροσδιορίζονται οι αντικειμενικές αξίες για το Δήμο της Αθήνας. Στην περιοχή του Μεταξουργείου ορίζονται χαμηλότερες αξίες σε σχέση με το υπόλοιπο του Δήμου Αθηναίων, όμως, σε σχέση με τις αξίες που έχουν προσδιοριστεί το 1993 οι τιμές παρουσιάζουν άνοδο (πίνακας 12). Σύμφωνα με την τελευταία αναπροσαρμογή των αντικειμενικών αξιών στο Μεταξουργείο (2007) οι τιμές που ορίζονται στις διάφορες ζώνες είναι αρκετά υψηλότερες (κατά περίπου 200 ευρώ) σε σχέση με αυτές που έχουν οριστεί το 2006 (πίνακας 13). 323

343 Αντικειμενικές αξίες δρόμων (σε ευρώ) Αντικειμενικές αξίες δρόμων (σε ευρώ) Μεταβολή (τιμές ) Πειραιώς Κωνσταντινουπόλεως Δηλιγιάννη Πειραιώς 850 / / / Ιερά Οδός 850/ / / Σαλαμίνος Κολοκυνθούς Κωνσταντινουπόλεως Λένορμαν Αχιλλέως Μοναστηρίου Πλατεία Μεταξουργείου Διαμέρισμα/ Οδός Παρατηρήσεις α' διαμέρισμα γ' διαμέρισμα Πιο υψηλές τιμές στη ζώνη προς την Ιερά Οδό Πιο υψηλές τιμές στη ζώνη προς την Πειραιώς Πίνακας 13: Αντικειμενικές Αξίες σε δρόμους του Μεταξουργείου τα έτη 2006 και 2007, πηγή υπ. Οικονομικών Οι υψηλότερες τιμές παρουσιάζονται στο νοτιοδυτικό τμήμα της περιοχής, δηλαδή στις ζώνες κοντά στην Ιερά Οδό, σε αντίθεση με τις τιμές που όριζε το υπουργείο πριν από περίπου δέκα χρόνια. Ουσιαστικά, οι υψηλότερες αντικειμενικές αξίες εμφανίζονται στις ζώνες κάτω από το όριο της οδού Θερμοπυλών, στην περιοχή που ξεδιπλώνεται με πιο εμφανείς και γρήγορους ρυθμούς το gentrification. Μέσα από αυτόν τον μηχανισμό θέσπισης αντικειμενικών αξιών, επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό οι πραγματικές τιμές γης, οι οποίες αυξάνονται κατακόρυφα μέχρι το Με το ξέσπασμα της κρίσης, οι τιμές των ακινήτων παγώνουν και αρχίζει μια φθίνουσα πορεία, την οποία όμως η περιοχή του Μεταξουργείου ακολουθεί με πιο αργούς ρυθμούς, λόγω των ιδιαίτερων χωρο-κοινωνικών σχέσεων, και ιδίως των κερδοσκοπικών συμπεριφορών που έχουν εκδηλωθεί στην περιοχή. Σε γενικές γραμμές, το gentrification των κεντρικών περιοχών της Αθήνας δε λείπει από την πολιτική ατζέντα των διαφόρων φορέων. Σε προηγούμενες δεκαετίες ο Δήμος Αθηναίων εκπονεί μελέτες αναβάθμισης των κεντρικών περιοχών. Όπως 324

344 υπογραμμίζουν οι ειδήμονες που διεξάγουν την μελέτη της περιοχής του Μεταξουργείου, γνώριζαν ήδη πώς λειτουργούν οι διαδικασίες gentrification στις πόλεις των ΗΠΑ και οι προτάσεις τους χαραχτήκαν πάνω σε αυτή τη λογική. Ο τρόπος με τον οποίο μεταφέρεται η πολεοδομική γνώση από τη μία πόλη στην άλλη έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Οι πολιτικές που στήριξαν το gentrification σε πόλεις δυτικών χωρών σε προηγούμενες δεκαετίες, μεταφέρονται και προτείνονται στην Αθήνα για την αναβάθμιση συνοικιών που έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά, δηλαδή έχουν την προοπτική του gentrification. Αντίστοιχα, οι κινήσεις του κράτους σε κεντρικό επίπεδο, συμβάλλουν στην ανάπτυξη δυναμικών gentrification στο κέντρο της Αθήνας. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, ιδιαίτερο ενδιαφέρουν έχουν οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα σε νέους κατοίκους και στα διάφορα επίπεδα εξουσίας. Το πρώτο ρεύμα νέων κατοίκων, που απαρτίζεται από τους πιο εύπορους, κατά πάσα πιθανότητα μέσα από κοινωνικά και πολιτικά δίκτυα, είχε τις απαραίτητες πληροφορίες περί αναβάθμισης της περιοχής. Γνωρίζοντας ήδη τις διαδικασίες gentrification, μέσα από προσωπικές εμπειρίες σε πόλεις του εξωτερικού, μετεγκαθίστανται στη περιοχή και ασκούν περαιτέρω πιέσεις στο κράτος για την αναμόρφωση του Μεταξουργείου στη βάση των δικών τους αισθητικών προτύπων και προδιαθέσεων. Το προεδρικό διάταγμα χρήσεων γης (1998) για την περιοχή βγαίνει ύστερα από τέτοιες πιέσεις, όπως και τα φορολογικά κίνητρα για την αποκατάσταση κτηρίων (2011). Οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στους θεσμικούς φορείς και το ιδιωτικό κεφάλαιο, ή τους επιχειρηματίες νέους κατοίκους ή τους επενδυτές της αγοράς ακινήτων, είναι αμφίδρομες. Το κράτος συνεχίζει ουσιαστικά τις μεταπολεμικές πολεοδομικές πρακτικές: υποχωρεί στα ιδιωτικά συμφέροντα και ικανοποιεί επιλεκτικά τις διαθέσεις των υψηλότερων κοινωνικών ομάδων. Οι αυξήσεις στο σύστημα αντικειμενικών αξιών, οι έντονη αστυνόμευση και οι αισθητικές παρεμβάσεις σε σημεία της περιοχής όπως η ανάπλαση του εργοστασίου και οι πεζοδρομήσεις εξομαλύνουν το έδαφος για την επέκταση του gentrification. Ουσιαστικά, στο Μεταξουργείο, το κράτος δεν είναι απόν από το gentrification, αλλά διαδραματίζει δευτερεύοντα και βοηθητικό ρόλο. Αντίστοιχες πολιτικές πρακτικές έχουν περιγράψει οι Hackword and Smith (2001) στη δεύτερη φάση του gentrification στη Νέα Υόρκη μετά την κρίση της δεκαετίας 325

345 του Όπως αναφέρουν οι διάφορες πολιτικές που προωθήθηκαν υποβοήθησαν τη διαδικασία, ενισχύοντας τον laissez faire χαρακτήρα του gentrification μέσω της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. 326

346 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟΥ 9.1. Κερδοσκοπικές συμπεριφορές Πολλοί παλιοί κάτοικοι αναφέρονται στις κερδοσκοπικές σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί στο χώρο με την άφιξη, ή λίγο πριν την άφιξη των νέων κατοίκων. Όπως ισχυρίζονται ηχηρά ονόματα καλλιτεχνών, αλλά και ανθρώπων εμπλεκόμενων με την πολιτική, άδραξαν της ευκαιρίας και αγόραζαν φτηνά οικόπεδα, πριν ανέβει η περιοχή, δηλαδή πριν αρχίσει να σημειώνεται το χάσμα γαιοπροσόδου. Τα παρακάτω αποσπάσματα είναι ενδεικτικά του λόγου τους: Aυτό έχει γίνει πριν πολλά χρόνια και ξαφνικά πουληθήκαν κάτι μονοκατοικίες με λεφτά ξεφτιλισμένα βρέθηκαν διάφοροι που ήρθαν και πήραν... γιατί ήρθαν στον Κεραμεικό από τη στιγμή που ήταν υποβαθμισμένη περιοχή; Βλέπαν τόσο μακριά ότι σε λίγα χρόνια ο Κεραμεικός θα αναπτυχθεί και θα πάρουν την αξία που έχει πάρει σήμερα; η Γαλάνη, η Τσαλιγοπουλου, η Βαγενά που μένουν κιόλας εδώ, έχει αγοράσει ο Νταλάρας εδώ, έχει αγοράσει η Βίσση εδώ, έχει αγοράσει η Χαρούλα αλλά γι αυτό δεν είμαι σίγουρη, αλλά οι γείτονες εδώ πέρα ξέρουμε ότι είναι ο τάδε και τώρα χτίζει και η Μακρυπούλια... P. 1/12/2010 Η γενικότερη πολιτική που ακολουθήθηκε στην περιοχή, κάποιοι ας πούμε μυριστήκαν ψαχνό, και εξαγόρασαν ανθρώπους που ήταν στο Δήμο, στην ηγεσία σε συγκεκριμένες υπηρεσίες, τους οποίους τους εξαγόρασαν προκειμένου να έχουν αυτό που θέλουν αυτοί, αυτό έγινε τίποτα άλλο δεν έγινε και για αυτό η περιοχή έγινε αυτό που έγινε ορισμένοι κάτοικοι, ωφεληθήκαν και βγάλαν πολύ χρήμα, είτε πούλησαν είτε νοίκιασαν αυτό έγινε παροδικά υπάρχουν όμως ορισμένοι άνθρωποι που ακόμα ωφελούνται Σ. 12/5/2010 Ωστόσο, και νέοι κάτοικοι αναγνωρίζουν ότι η περιοχή αλλάζει και γίνεται κάπως μέσα από την κερδοσκοπία που αναπτύσσεται στο χώρο: Έχει γίνει πολύ έτσι μποέμ έχει ρυθμούς πιο χαλαρούς πιο έτσι και τα λοιπά... ανεβαίνει και σε ένα δύο χρονάκια θα έχει χαλάσει τελείως, θα είναι άλλη περιοχή... έχει αλλάξει πιο παλιά ήταν πιο τσιγγάνοι έτσι... αλλιώς... ξέρεις... τώρα έχει αρχίσει και αλλάζει έχει φτιάξει τώρα είναι η καλύτερη εποχή του πιστεύω τα τελευταία δύο χρόνια 327

347 -Τι εννοείς; -Δεν ξέρω αλλάζει... χαλάει φτιάχνει δεν ξέρω... δεν διαβάζω το μέλλον... αλλά τώρα είναι στην καλύτερή του... ρε παιδί μου επειδή τον έχω παρακολουθήσει τον Κεραμεικό τα τελευταία δώδεκα δεκατρία χρόνια τώρα είναι στην πιο πολιτισμένη του μορφή γιατί έχουν ανοίξει αρκετά εστιατόρια high παίζει μια αντίθεση στον Κεραμεικό... τέλος πάντων οικιστική... είναι Κούρδοι και τσιγγάνοι στην πλειονότητα οι μετανάστες που είναι εκεί εγκατεστημένοι έχει και θέατρα πολλά που έγιναν την προηγούμενη δεκαετία μέσα σε αυτή τη δεκαετία και τώρα πολλά ακριβά εστιατόρια που γίνονται τα τελευταία χρόνια δηλαδή έτσι έχει πάει τώρα θα δείξει τι άλλο Κ. 30/4/2010 Οι διάφορες κοινωνικές ομάδες που ζουν στο Μεταξουργείο, συμφωνούν σε μεγάλο βαθμό ότι στην περιοχή έχουν αναπτυχθεί κερδοσκοπικές συμπεριφορές, οι οποίες εκδηλώνονται με την άνοδο των τιμών και των ενοικίων γης. Οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές στην τοπική αγορά ακινήτων, σχετίζονται με τις κινήσεις των νέων επενδυτών και των ιδιοκτητών γης της περιοχής που έχουν ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό των πιο ασθενών ομάδων, ιδιαίτερα των τσιγγάνων. Οι κάτοικοι της περιοχής αναφέρονται, σε άτομα αρκετά εύπορα, με την υπόνοια ότι οι συγκεκριμένοι είχαν πληροφορίες για την επικείμενη αναβάθμιση της περιοχής, εκμεταλλεύτηκαν το χάσμα γαιοπροσόδου και επένδυσαν στην τοπική αγορά ακινήτου/ων ή ακόμα και με τη μετεγκατάστασή τους. Ταυτόχρονα, γίνονται αναφορές σε ιδιοκτήτες οι οποίοι αντιλαμβάνονται ότι μπορούν να επιδιώξουν μεγαλύτερο κέρδος ορίζοντας μεγαλύτερες τιμές σε ενοίκια ή σε τιμές πώλησης. Προτιμούν να εκτοπίσουν τα φτωχότερα νοικοκυριά και να διατηρήσουν κλειστά τα ακίνητά τους, μέχρι του σημείου ανάδειξης και εκμετάλλευσης του μέγιστου κέρδους. Άλλωστε, στην περιοχή διαμορφώνεται μια αντίθεση, η οποία συνδέεται με οικονομικές ευκαιρίες: τα θέατρα και τα high εστιατόρια βρίσκονται δίπλα σε τσιγγάνους και φτωχότερα νοικοκυριά. Η περιοχή βρίσκεται στην καλύτερη εποχή της, αλλά θα δείξει πού θα πάει η περιοχή, καθώς ακόμα βρίσκεται σε μια μεταβατική κατάσταση από την οποία εξαρτάται η μελλοντική έκβαση. Οι συμπεριφορές που αναπτύσσονται στην αγορά ακινήτων και η αλλαγή των χρήσεων γης αποτελούν ενδεικτικά στοιχεία της μεταβολής της γειτονιάς, και ιδιαίτερα των κερδοσκοπικών συμπεριφορών που αναπτύσσονται σταδιακά. Στις 328

348 αρχές της δεκαετίας του 80, για ένα οικόπεδο με μια παλιά μονοκατοικία ζητούνται περίπου 70 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο, ενώ στα τέλη της ίδιας δεκαετίας η τιμή ανεβαίνει στα 300 ευρώ. Το 82 το αγόρασα 3,5 εκατομμύρια δραχμές ήταν ένα οικόπεδο με μια παλιά μονοκατοικία 145 τετραγωνικά και είχε μια παλιά μονοκατοικία που το χρησιμοποιούσαν σαν αποθηκευτικό χώρο ο κόσμος που έρχεται πίσω και αγοράζει τις μονοκατοικίες είναι αυτός που θέλει να έχει την ανεξαρτησία του και την αυτονομία του και γι αυτό ζητάν μονοκατοικίες και τις πιάνουν τις αναπαλαιώνουν και τις φτιάχνουν κάπου εκεί που άρχισαν να αγοράζουν μονοκατοικίες θυμάμαι σαν αφετηρία εκκίνησης τα 300 ευρώ το τετραγωνικό Μεσίτης, 31/5/2010 Μέσα στη δεκαετία του 1990, εμφανίζονται κερδοσκοπικές συμπεριφορές από επενδυτές γης που δύσκολα ανιχνεύονται, καθώς εκείνη την περίοδο δεν γίνονται άμεσα αισθητές στην καθημερινότητα της περιοχής. Σύμφωνα με μαρτυρία παλιού κατοίκου, πέντε μέρες μετά την αγορά οικοπέδου για την κόρη του το 1995, εμφανίζεται, στο καφενείο που συχνάζει, καλοντυμένος κύριος ο οποίος του προσφέρει επιπλέον 5,5 εκατομμύρια δραχμές του ποσού που διέθεσε, για την αγορά του ίδιου οικοπέδου. Ο επενδυτής τον συναντά στο παραδοσιακό καφενείο, όπου ο κάτοικος περνά τον ελεύθερο χρόνο του, και τον αναζητά ονομαστικά. Ενδέχεται στη περιοχή να αναπτύσσουν τη δράση τους κυκλώματα επενδυτών που επιδιώκουν τον έλεγχο της τοπικής αγοράς γης. το 1995 το πήραμε το οικόπεδο στην κόρη μου 7,5 εκατομμύρια, εκείνη δεν ήθελε να το πάρει και θα σου εξηγήσω πώς έγινε με το οικόπεδο αυτό ήταν της κυρά-λέλας και έμαθα ότι το πούλησαν και τη βλέπω μια μέρα σε ένα ψιλικατζίδικο που πάω και ψωνίζω στη Μεγάλου Αλεξάνδρου και της λέω κυρά Λέλα το πούλησες και «Α. μου δεν το ξερα, με στενοχώρησες τώρα» τέλος πάντων εντάξει τι να κάνεις τώρα, μετά από κανα δυο χρόνια, με παίρνει τηλέφωνο και Α. μου λέει η Λέλα είμαι, το έχει αγοράσει ένας φοιτητής αυτό και ξέρεις το πουλάει το οικόπεδο, το πουλάει αλλά ζητάει 8 εκατομμύρια, το είχε πουλήσει 7 αυτή, 8 εκατομμύρια ζητάει λέει να έρθεις σε επαφή να μιλήσεις, εντάξει της λέω και πάω στην κόρη μου και της λέω έτσι και έτσι, το οικόπεδο πουλιέται, εν τω μεταξύ είχα κερδίσει ένα λαχείο 7200 τον πρώτο αριθμό, και λέει τράβα στην κυρά Λέλα και βρες το φοιτητή να το πάρουμε, τι να το κάνουμε, γιατί είναι και λιγάκι, και λέω τράβα βρες την κυρά Λέλα, βρες το φοιτητή και θα το πάρουμε, το οικόπεδο, πάμε τη βρήκε, το παζάρεψε γιατί το πήρε 7,5 εκατομμύρια, γιατί ο άνθρωπος που το είχε πάρει, λέει έχασα κάποιους τόκους από την τράπεζα, τουλάχιστον να μη χάσω τους τόκους και ζήταγε 8 εκατομμύρια, αυτή το παζάρεψε και το πήρε την άλλη μέρα Παρασκευή και την άλλη μέρα έρχονται στο καφενείο ένας κύριος 329

349 και λέει «τον κύριο Κ.» και λέει ο καφετζής ο κύριος είναι και λέει «Γεια σας, μπορώ να σας απασχολήσω;» και λέω «ορίστε», και μου λέει «πήρατε κάποιο οικόπεδο στην Αμαζόνων» «ναι» του λέω, μου λέει «ξέρετε ενδιαφέρομαι», «ναι» του λέω «αλλά εγώ το αγόρασα για την κόρη μου», και μου λέει «αν θέλετε, να σας δώσω το τηλέφωνό μου σας δίνω 13 εκατομμύρια» μετά από 5 μέρες, τα 7,5 μου έδινε 13 εκατομμύρια, του λέω «δεν πουλιέται το οικόπεδο, το αγόρασα για την κόρη μου και είναι τελειωμένο», «εντάξει» μου λέει «σας ευχαριστώ πολύ, συγγνώμη», «να πάτε στο καλό» μετά από 5 μέρες μου δώσαν 13 εκατομμύρια Α. 8/2/2011 Μετά την έκδοση του προεδρικού διατάγματος χρήσεων γης του 1998, οι τιμές γης σημειώνουν ουσιαστική άνοδο. Όπως αναφέρει μεσίτης που δραστηριοποιείται στην περιοχή, οι τιμές κορυφώνονται το 2007 στα ευρώ το τετραγωνικό σε νεόδμητες κατοικίες. Μέσα δηλαδή σε 15 χρόνια περίπου οι τιμές έχουν αυξηθεί κατά 533%38 περίπου χωρίς να έχει γίνει κάποια ιδιαίτερη αναβάθμιση της περιοχής, πέρα από τις σημειακές παρεμβάσεις του Δήμου. Δηλαδή οι τιμές αυξάνονται κερδοσκοπικά σε αναμονή της ζήτησης που προέρχεται από τους νέους κατοίκους, τους νέους χρήστες και επιχειρηματίες της περιοχής. Οι τιμές άρχισαν να απογειώνονται κάπου στο 2000 θα έλεγα θυμάμαι από τα 3 κατοστάρικα, πήγαν στα 4, στα 5 μετά στα 7 μετά στο μετά 1.300, 1.400, σταδιακά αυτά έτσι, στο σταμάτησαν το 2007 αλλά από τότε δεν γίνονται αγοραπωλησίες, η τιμή αυτή που μιλάμε είναι τιμή ανά τετραγωνικό οικοπέδου, γης, εκεί κώλωσαν. Και άρχισε το εξής ερώτημα: ρε Δ. γιατί να αγοράσω στο Μεταξουργείο με ευρώ το τετραγωνικό και να μην πάω στην Εκάλη; ναι υπάρχουν περιοχές στην Εκάλη με ευρώ το τετραγωνικό βέβαια στο Γκάζι έχουμε τιμές το τετραγωνικό επί της πλατείας είναι το τετραγωνικό τόσο λεν τα συμβόλαια, εγώ επειδή είμαι μέσα στη δουλειά δε λέω την τιμή που βάνει ένας ιδιοκτήτης ξεκινώντας να πουλήσει το ακίνητό του που βάζει μια τιμή υψηλή και μετά αρχίζει και το παζαρεύει λέω για τιμές στις οποίες έγιναν συμβόλαια και διαμέρισμα αλλά αν όχι στα σε στα πουλήθηκαν της ΓΕΚ αλλά και στο Γκάζι Μεσίτης, 31/5/2010 Σημαντικό ρόλο στην άνοδο των τιμών και στην ανάπτυξη κερδοσκοπικών συμπεριφορών, διαδραματίζουν οι εφημερίδες και τα διάφορα δημοσιεύματα για την 38 Διαφορά Τιμών=(1.600/300)x100=533,33% 330

350 περιοχή και την ανάπτυξή της. Πιο συγκεκριμένα, η Καθημερινή αναφέρεται συχνά με αφιερώματα στην περιοχή, και κυρίως μέσω του δημοσιογράφου Δ. Ρηγόπουλου, ο οποίος περιγράφει γλαφυρά το ιδιαίτερο κλίμα που διαμορφώνεται από τους νέους, πρότυπους κατοίκους. Ταυτόχρονα, η εγκατάσταση διάσημων καλλιτεχνών διαμορφώνουν προσδοκίες στους ιδιοκτήτες γης οι οποίοι δυσκολεύονται να μειώσουν τις τιμές ακινήτων. εδώ η Καθημερινή, κάθε τρεις και λίγο έγραφε χίλια-δυο πράγματα για τη γειτονιά, το Μεταξουργείο, εδώ εμείς λέγαμε γράψτε κάτι και για τη γειτονιά μας φτάσαμε στο σημείο να λέμε, έλεος μη γράφετε άλλο για τη γειτονιά έχουν τρελαθεί οι ιδιοκτήτες δεν μπορούν να τους μαζέψουν τα μυαλά τους τι να του πω εγώ όταν μου ερχόταν με το ολοσέλιδο της Καθημερινής και μου έλεγε, να τα βλέπεις, τι μας λες κύριε μεσίτη; Εδώ θα γίνει εκείνο, θα γίνει το άλλο, ήρθε ο Λαζόγκας, ήρθε εκείνο, και λέω ρε παιδιά, και τι έγινε δηλαδή; Πόσο θα; όχι εγώ θέλω 2000 ευρώ το τετραγωνικό, εσύ δεν μας τα λες καλά τα πράγματα, δηλαδή αυτή η μεγάλη διαφήμιση που έγινε από τον τύπο για διάφορους λόγους, ξεσήκωσε τα μυαλά των ιδιοκτητών και εγώ έχω συγκεκριμένα ακίνητα, αυτοί οι διάλογοι είναι πραγματικοί δεν τα βγάζω από το μυαλό μου, το οποίο μένει έτσι ακόμα εδώ στην Αρτεμισίου εδώ πιο κάτω... έτσι τα πράγματα μη μου λες ότι έγινε το Μεταξουργείο Κολωνάκι ή δεν ξέρω τι είναι το Μεταξουργείο που είναι από 300 ευρώ που είχε έχει πάει 1,500 είναι μια καλή τιμή και για σένα που πουλάν και για αυτόν που αγοράζει όλα είναι μια ισορροπία, δηλαδή συνέβηκαν αυτά, και έπειτα ήρθε η Νικολακοπούλου, ήρθε η Γαλάνη, ήρθε ο Λαζόγκας, ήρθαν και άλλοι, επώνυμοι και επόμενο ήταν να κάνουν πονηρές σκέψεις οι ιδιοκτήτες αυτού του είδους που σου είπα νωρίτερα. Ανοίγει η όρεξή τους, σου λέει δεν πολυέχει και ανάγκη, σου λέει θα συνεχίζεται αυτή η ιστορία Μεσίτης, 31/5/2010 Το 2008, η κρίση που πλήττει την αγορά ακινήτων επηρεάζει και τη γειτονιά του Μεταξουργείου. Οι τιμές στην περιοχή παγώνουν το χάσμα γαιοπροσόδου της περιοχής και είναι καθηλωμένες στα ευρώ το τετραγωνικό μέτρο. Η θέα στην Ακρόπολη εξακολουθεί να διαμορφώνει υπεραξίες, που κυμαίνεται στα ευρώ σε νεόδμητη πολυκατοικία ή στα ευρώ σε παλιά. Στους υπόλοιπους ορόφους (πχ. στο δεύτερο όροφο) οι τιμές μεταξύ νεόδμητων και παλιών κατοικιών παρουσιάζουν απόκλιση των ευρώ. Ωστόσο, οι ιδιοκτήτες δυσκολεύονται και να προσαρμοστούν σε χαμηλότερες τιμές από αυτές που είχαν διαμορφωθεί. Από τότε είναι καθηλωμένες στο 1.600, πολλοί μου λένε βάλε εγώ θέλω το τετραγωνικό και τους λέω παιδιά εγώ τη βάζω, αλλά μένει στα αζήτητα, αν θες να πουληθεί το ακίνητο, κατέβα στο κάτω από 1.600, δεν αποτελεί κίνητρο για κάποιον το και το έπειτα γίνεται και ένας 331

351 λογαριασμός αν το δούμε οικονομίστικα έχουμε ένα συντελεστή δόμησης 2,2 δηλαδή ένα οικόπεδο 145 τετραγωνικά, θα μας δώσει 319 μέτρα κάλυψη, κτίσμα, αν αφαιρέσω τα 19 χονδρικά που θα είναι το κλιμακοστάσιο και το ασανσέρ μου μένουν 300 μέτρα, 300 μέτρα όταν το έχω πληρώσει 300 χιλιάδες το κατασκευαστικό κόστος συν το οικόπεδο το τετραγωνικό πόσο πρέπει να πουλήσω το μέτρο; Η τιμή πώλησης σα διαμέρισμα να έχει το παρκινγκ του θα πρέπει να γυροφέρνει στο με 2.000, το πολύ με εξαίρεση κάποια διαμερίσματα που έρχονται αυτοί που έχουν χρήματα και αναζητούν διαμερίσματα που πρέπει να έχουν θέα την Ακρόπολη, αν έχει θέα Ακρόπολη του παίρνεις και το παντελόνι ας πούμε. -Δηλαδή στις πολυκατοικίες πόσο κυμαίνονται οι τιμές; -Όταν ένα διαμέρισμα έχει θέα Ακρόπολη, το τετραγωνικό σε καινούρια πολυκατοικία, εφόσον έχει παρκινγκ -Σε παλιά πολυκατοικία; -Σε παλιά πολυκατοικία, ανακαινισμένο; Όχι θα μιλήσουμε έτσι ως έχει χρόνια διαμέρισμα, να παίξει στα αν είναι 70 τετραγωνικά, 40 χρονών στο 2ο όροφο θα είναι είχε φτάσει μέχρι ευρώ το τετραγωνικό, -Σε καινούρια πολυκατοικία ένα αντίστοιχο; -Όταν είχε φτάσει στο παλιό, στο καινούριο είχε Μεσίτης, 31/5/2010 Οι αυξήσεις στις τιμές γης δεν αφορούν μόνο στις αγοραπωλησίες ακινήτων, αλλά και στα ενοίκια της περιοχής. Σε αρκετές συνεντεύξεις δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο παράλογο της περιοχής: ακόμα και για διαμερίσματα σε κακή κατάσταση, τα ενοίκια που ζητάν οι ιδιοκτήτες θεωρούνται υπερβολικά. Ιδιαίτερα οι νέοι κάτοικοι που καλούνται να πληρώσουν αυξημένα ενοίκια εκφράζουν απογοήτευση για το αυξημένο επίπεδο τιμών και τη χαμηλή έως κακή κατάσταση των διαμερισμάτων ή των διαθέσιμων κτηρίων: Αυτό είναι ένα μεγάλο μυστήριο σε αυτήν την περιοχή. Ξέρετε τι γίνεται; Είχα ένα φίλο που νοίκιαζε στη Μεγάλου Αλεξάνδρου κι ύστερα έψαχνε να νοικιάσει κι ο άνθρωπος δεν έβρισκε να νοικιάσει γιατί οι τιμές ήταν οι τεράστιες και πήγε στο Μετς και βρήκε με καλύτερη τιμή... Θέλω να πω ότι ζητάνε πράγματα τα οποία είναι παράλογα σε σχέση με αυτό του προσφέρουν Δ. 12/3/

352 Δηλαδή φοβερά είχα δει μια αφίσα που είχε ένα χώρο με studio εδώ στην περιοχή και ζητούσε για το στούντιο αυτό, ήταν μικρό, 60 τετραγωνικά κάτι τέτοιο, ζητούσε 600 ευρώ. Δηλαδή έχουν αρχίσει και τρελαίνονται. Υπάρχουν ακόμα ευκαιρίες, μπορείς να βρεις δυάρι με 300 ευρώ, 350, αλλά η τάση είναι προς τα πάνω και όσο πάει ο καιρός, οι άνθρωποι με μικρά εισοδηματικό επίπεδο δε θα μπορούν να παραμείνουν στη γειτονιά. Ζ. 2/3/2010 Γενικά αυτό ακούω τώρα το τελευταίο διάστημα, να σου πω ότι τις προάλλες έψαχνε κάποια φίλη, έμενε και αυτή εδώ στην περιοχή και έψαχνε σπίτι. Και αυτό που έλεγε είναι ότι ζητάν για στάβλους ζητάν τρελά λεφτά 400 και 500 ευρώ... δηλαδή 400 ευρώ για μια γκαρσονιέρα που είναι στο Μεταξουργείο γιατί είναι 5 λεπτά από το μετρό. Εντάξει ok είναι 5 λεπτά από το μετρό, αλλά δε μου δίνεις το σουπερ λουξ σπίτι, μου παρέχεις σπίτι από το 60 απλά με καινούρια παράθυρα. και όχι με καινούρια παράθυρα απλά βλέπεις ότι είναι παλιά... δηλαδή έτσι να σπρώξεις με το πόδι σου έχουν ανοίξει... αλλά λες και από την άλλη ότι άμα είναι να σου κάτσει θα σου κάτσει. Μ. 17/4/2010 Οι ιδιοκτήτες της περιοχής αυξάνουν τις τιμές ενοικίων και τις τιμές αγοραπωλησίας των ακινήτων, αλλά εμφανίζονται μικροεπενδυτές ή ακόμα και επενδυτικές εταιρείες που αγοράζουν ακίνητα και τα διατηρούν κλειστά (δεν επενδύουν ούτε σε ιδιοκατοίκηση). Ακόμα και τα περίπου 65 ακίνητα της εταιρείας Oliaros, το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου παραμένουν κλειστά. Μέχρι την πραγματοποίηση των σχεδίων ανάπλασης που προωθεί, η εταιρεία διαθέτει τα ακίνητά της μόνο για καλλιτεχνικές δράσεις και την έκθεση Remap. Αυτές οι συμπεριφορές που αναπτύσσονται στην αγορά ακινήτων είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την κερδοσκοπία. Ο παράγοντας χρόνος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο για την επικάρπωση μεγαλύτερων αποδόσεων (Harvey, 1990, Smith, 1996). Σε αναζήτηση και αναμονή μεγαλύτερου κέρδους τα ακίνητα παραμένουν αδιάθετα μέχρι οι συνθήκες της αγοράς να ωριμάσουν, δηλαδή να μπορέσουν να αποδώσουν τη μέγιστη υπεραξία του ακινήτου. Οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές στην αγορά ακινήτων, πλήττουν ουσιαστικά αυτούς που δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν οικονομικά και εκτοπίζονται από τις περιοχές. Ουσιαστικά, όπως έχει υπογραμμίσει και η Zukin (1989) η κερδοσκοπία αποτελεί κοινωνικό πρόβλημα που δεν πλήττει μόνο τις 333

353 περιοχές gentrification αλλά το σύνολο της πόλης, καθώς μέσα από αυτούς τους μηχανισμούς αναπαράγεται και ενισχύεται η χωρο-κοινωνική αδικία που επικρατεί. Το Μεταξουργείο, σε αυτό το πλαίσιο, έχει ήδη αγοραστεί από κερδοσκόπους, που αναμένουν τις κατάλληλες συνθήκες. Όπως ρητά αναφέρει νεοκάτοικος, δημοσιογράφος υψηλού κύρους: Η γειτονιά έχει αγοραστεί. Αγοράζουν κάποιες εταιρίες που αγοράζουν σπίτια παλιά με σκοπό να τα φτιάξουν και να μεταμορφώσουν την περιοχή, αγοράζουν μεν αλλά ακόμα δεν έχουν κάνει τη relance (ρελανς) να τα φτιάξουν να τα πουλάν και να τα νοικιάζουν και δυστυχώς όλοι αυτοί δεν είναι καλό στοιχείο για τη γειτονιά γιατί υπάρχουν και μερικοί που αγοράζουν διαρκώς, δηλαδή υπάρχουν και άνθρωποι που έχουν αγοράσει δέκα σπίτια -Οι οποίοι είναι κτηματομεσίτες ή είναι ιδιώτες που απλώς κάνουν επένδυση; -Ιδιώτες οι οποίοι κάνουν επένδυση από την άλλη ο Oliaros είναι ένα οργανωμένο ένα καλό σχέδιο. Αυτό μόνο που διαφοροποιεί τον Oliaro από οποιοδήποτε άλλο είναι ότι δε θέλουν απλώς να αναπτύξουν τη γειτονιά, θέλουν να την αναπτύξουν με ορισμένο τρόπο, που δεν είναι ο χειρότερος τρόπος, αλλά όσον αφορά το επίπεδο των τιμών, αυτοί ίσως είναι χειρότεροι και από τους άλλους. Στο επίπεδο του τι θέλουν να κάνουν για τη γειτονιά δεν είναι χειρότεροι από τους άλλους Ζ. 2/3/2010 Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, οι τιμές των ακινήτων παραμένουν σε υψηλό επίπεδο και λόγω της κινέζικης κοινότητας της περιοχής. Οι κινέζοι προσφέρουν υψηλότερα ενοίκια στους ιδιοκτήτες, πολλές φορές προσφέρουν μεγαλύτερα ποσά, μετρητοίς, από αυτά που ζητάει ο ιδιοκτήτης, για να στεγάσουν τις επιχειρήσεις τους ή για τις κατοικίες τους. Στον καιρό της κρίσης, τα υψηλότερα ποσά κι τα μετρητά εκτιμώνται ιδιαίτερα από τους ιδιοκτήτες. Σε αρκετές περιπτώσεις οι Κινέζοι αγοράζουν διαμερίσματα σε καλές τιμές τα οποία τα ανακαινίζουν πλήρως. It depends, some of the people if they are rich enough and their family is here, why not, they buy it, and a lot of them, they used to buy the house, especially in few years before -The quality of their housing? Of course it is good, outside the beauty is very bad inside they construct them to be better. -Is it them that they renovate the houses? -Yes Εκπρόσωπος Κινέζικης Κοινότητας, 10/2/

354 Οι κινέζοι ιδιοκτήτες και ενοικιαστές προβαίνουν και αυτοί στις απαραίτητες επιδιορθώσεις και κατασκευές του κτηρίου, διεκδικώντας βελτιωμένους όρους ζωής για την καθημερινότητά τους. Σε αρκετές συνεντεύξεις, κάτοικοι της περιοχής, ιδίως οι παλιότεροι και οι λιγότερο εύποροι νέοι κάτοικοι, δυσανασχετούν με την ανοδική πίεση που ασκούν οι Κινέζοι στις τιμές και στα ενοίκια των ακινήτων της περιοχής. Ταυτόχρονα, με αυτές τις πρακτικές, οι Κινέζοι κάτοικοι και επιχειρηματίες της περιοχής συμβάλλουν στη διαμόρφωση και διατήρηση των υψηλών τιμών, διευρύνοντας το χάσμα γαιοπροσόδου και εντείνοντας τις τάσεις gentrification. Με τη κρίση στην αγορά ακινήτων, αλλά και των οικονομικών δραστηριοτήτων, οι τιμές στην περιοχή έχουν αρχίσει να σημειώνουν μικρή κάθοδο από τα τέλη του Όπως αναφέρει νεοκάτοικος της περιοχής, στο Μεταξουργείο οι τιμές ανέβηκαν ιδιαίτερα κατά την περίοδο μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Η άνοδος των τιμών δεν οφειλόταν σε έργα υποδομής ή βελτίωσης του οικιστικού ιστού, αλλά στις κερδοσκοπικές συμπεριφορές που αναπτύχθηκαν στο χώρο. Η όλη κατάσταση που διαμορφώθηκε ήταν δηλαδή μια φούσκα, η οποία με την κρίση, μάλλον αρχίζει να ξεφουσκώνει. μετά πήρε μια ανάπτυξη που δεν είχε σχέση με την αντικειμενικότητα της περιοχής, την αντικειμενική αξία της περιοχής, δηλαδή έγινε μια φούσκα με όλο αυτό την Ολυμπιάδα και μπούρου μπούρου και αυτό και θα συμβεί εκείνο και θα φτιαχτεί το άλλο και να αναβαθμιστούν τα άλλα κλπ και έγινε μια φούσκα οικονομική όσον αφορά τις αγορές, πωλήσεις, ενοικιάσεις κλπ η οποία κάποια στιγμή έγινε απρόσιτη η περιοχή και νομίζω ότι τώρα ξεφουσκώνει σιγά σιγά πάλι Γ. 26/8/2010 Στα οικονομικά τμήματα των κυριακάτικων εφημερίδων (Καθημερινή, Ελευθεροτυπία), γίνεται λόγος για πτωτική πορεία που σημειώνουν οι τιμές των ακινήτων στο κέντρο της πόλης, η οποία εξωθεί τους ιδιοκτήτες να πουλήσουν τα ακίνητά τους σε τιμές κάτω από τις αντικειμενικές αξίες. Αυτή η κατάσταση ευνοεί ιδιαίτερα τους επενδυτές στην αγορά ακινήτων, καθώς με την πάροδο του χρόνου μπορούν να καρπωθούν αρκετά μεγαλύτερες υπεραξίες. Άλλωστε, με την άνοδο των τιμών των χρηματιστηριακών τίτλων, σημειώνεται πτώση των επιτοκίων της αγοράς. Οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές από επενδυτές στην αγορά ακινήτων, ευνοούνται ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, καθώς μπορούν να αγοράζουν φτηνά 335

355 αναμένοντας την άνοδο των επιτοκίων, την πάροδο του χρόνου δηλαδή, για να ξεκινήσουν τις πωλήσεις ή όποια άλλη επιχειρηματική δραστηριότητα. Η παγωνιά που επικρατεί στην αγορά ακινήτων επηρεάζει και την περιοχή του Μεταξουργείου. «Ήδη στην περιοχή του Μεταξουργείου έχουν εμφανιστεί επενδυτές οι οποίοι έχουν προχωρήσει σε πολλές αγορές ακινήτων Είναι μια από τις περιοχές που εντάχθηκαν στο κυβερνητικό σχέδιο, ενώ έχει χαρακτηριστεί αναπτυσσόμενη λόγω των σχεδίων ανάπλασης που έχουν καταστρωθεί. Στοιχεία πραγματικών συναλλαγών που έχουν γίνει τους τελευταίους μήνες δείχνουν ότι οι μεταχειρισμένες κατοικίες πωλούνται σε τιμές που κυμαίνονται ευρώ το τετραγωνικό, ενώ για τα νεόδμητα ξεπερνούν το ευρώ το τετραγωνικό» (Ελευθεροτυπία, 22/5/2011). Σε σχέση με το 2008, οι τιμές που διαμορφώνονται το 2011 για την περιοχή του Μεταξουργείου (πίνακας 14), τόσο για τα νεόδμητα όσο και για τις παλιές κατοικίες, σημειώνουν μικρότερη μείωση αναλογικά με τη μείωση των τιμών άλλων κεντρικών περιοχών. Η μείωση στα διαμερίσματα νεόδμητων πολυκατοικιών είναι γύρω στο 28%, ενώ στις μεταχειρισμένες στο 25%. Μεγαλύτερη μείωση τιμών εμφανίζεται σε άλλες κεντρικές συνοικίες όπως στα ακίνητα του Κολωνακίου (στα νεόδμητα κατά 80% και τα μεταχειρισμένα κατά 33%), στα Πατήσια (στα νεόδμητα κατά 35% και τα μεταχειρισμένα κατά 71%) και στην Κυψέλη (στα νεόδμητα κατά 32% και στα μεταχειρισμένα κατά 72%). Περιοχή Κέντρο Κολωνάκι Κολωνός Πατήσια Κυψέλη Σεπόλια Βοτανικός Πετράλωνα Νέος Κόσμος Παγκράτι Γκύζη Αμπελόκηποι Γκάζι Μεταξουργείο Νεόδμητα Μεταχειρισμένα Τιμή Πώλησης Διαφορά τιμών Τιμή Πώλησης Διαφορά τιμών (%) (%) , , , , , , , , , , Πίνακας 14: Τιμές Πώλησης Κατοικιών πηγή: Καθημερινή, 18/3/2012 Στις όμορες συνοικίες του Μεταξουργείου, που έχουν σημειώσει αντίστοιχες τάσεις gentrification, εμφανίζεται μεγαλύτερη πτώση τιμών. Στα Πετράλωνα η πτώση στα 336

356 νεόδμητα υπολογίζεται στο 37% και στα μεταχειρισμένα στο 66%, στο Γκάζι οι τιμές για τα νεόδμητα πέφτουν κατά 47% και για τα μεταχειρισμένα κατά 22%, ενώ στον Βοτανικό η πτώση είναι στα 30% για τα νεόδμητα και 56% για τα μεταχειρισμένα. Όπως εξηγεί άρθρο στον Κόσμο του Επενδυτή (23-25/12/2011), στο Μεταξουργείο οι τιμές των ακινήτων δεν έχουν παρουσιάσει μεγάλη πτώση λόγω των τάσεων gentrification που εμφανίζονται στην περιοχή. «Καλύτερη εικόνα υποστηρίζουν στελέχη της κτηματαγοράς ότι εμφανίζει η αγορά κατοικίας στο Μεταξουργείο, στον Κεραμεικό και στα Εξάρχεια καθώς οι τιμές δεν έχουν κατακρημνιστεί. Για τις περιοχές γύρω από τον άξονα της Πειραιώς, η δυναμική που είχε δημιουργηθεί με το σούπερ project που λέγεται «εξευγενισμός» μέσω των lofts και της τέχνης, παρ ότι δεν είναι και πολύ στα πάνω της εσχάτως, εξακολουθεί να δρα «προστατευτικά». Πιο συγκεκριμένα, στον Κεραμεικό οι μεταχειρισμένες κατοικίες πωλούνται σε τιμές που κυμαίνονται από 1,000 έως 1,200 ευρώ το τετραγωνικό, ενώ για τα νεόδμητα οι τιμές ξεπερνούν τα 2,000 ευρώ το τετραγωνικό». Το χάσμα γαιοπροσόδου που έχει δημιουργηθεί στην περιοχή κατά τα προηγούμενα χρόνια έχει παγώσει τις τιμές προσδίδοντάς τους μια μικρή ελαστικότητα καθόδου. Ενώ η αγορά ακινήτων έχει αδρανοποιηθεί, για αυτήν την περιοχή εκδηλώνεται ακόμα ζήτηση και αναπτύσσονται κερδοσκοπικές συμπεριφορές που διατηρούν τις τιμές σε υψηλά, για την εποχή, επίπεδα. Όπως προαναφέρθηκε, οι υψηλές τιμές, η αυξημένη ζήτηση για μια περιοχή και οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές πλήττουν τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες οι οποίες τρέπονται σε φυγή από την περιοχή. Ακόμα και σε περίοδο κρίσης κατά την οποία το gentrification μιας περιοχής παγώνει ή κινείται σε πιο αργούς ρυθμούς υπάρχουν τα θύματα του εκτοπισμού. 9.2 Ο εκτοπισμός στο Μεταξουργείο Εκτοπισμένοι τσιγγάνοι Στην α φάση της μελέτης αναβάθμισης του Δήμου Αθηναίων (1991) για το Μεταξουργείο, αναφέρεται ότι οι τσιγγάνοι είναι εγκατεστημένοι σε διάφορα σημεία της περιοχής, αλλά μεγαλύτερη πυκνότητα του πληθυσμού αυτού παρατηρείται στο νοτιοδυτικό τμήμα της περιοχής, δηλαδή στην περιοχή που γειτνιάζει με το Γκάζι. Δύο καφενεία τσιγγάνων υπάρχουν στον πεζόδρομο της Σαλαμίνος, περιγράφονται εικόνες καθημερινότητας με παιδιά τσιγγάνων να παίζουν στο τμήμα της Σαλαμίνος 337

357 κοντά στην Αγησιλάου. Σύμφωνα με τις συνεντεύξεις που πραγματοποίησε η ερευνητική ομάδα, οι τσιγγάνοι δεν παρουσιάζουν επιθυμία μετεγκατάστασης (μελέτη Δήμου Αθηναίων, 1991). Ταυτόχρονα, κυρίως στο νοτιοδυτικό τμήμα της περιοχή υπήρχαν πολλά συνεργεία και γενικότερα χρήσεις γης που ήταν συνδεδεμένες με βιοτεχνικές και βιομηχανικές χρήσεις. Μετά τη θέσπιση του νομοθετικού πλαισίου περί βιοτεχνικών και βιομηχανικών χρήσεων στην Αθήνα τη δεκαετία του 1980, αυτές οι χρήσεις απομακρύνονται από την περιοχή, και σταδιακά αντικαθίστανται από χρήσεις της αναψυχής. Η σημερινή εικόνα του νοτιοδυτικού τμήματος της περιοχής είναι αρκετά διαφορετική και δίνει περισσότερο την αίσθηση του gentrification. Ανακαινισμένα διώροφα σπίτια, χώροι τέχνης, νέα καφενεία, μπαρ και εστιατόρια φιλοξενούν τους νέους κατοίκους αλλά και τους νέους εναλλακτικούς χρήστες της περιοχής από άλλες γειτονιές της πόλης. Στην οδό Σαλαμίνος δεν υπάρχει κανένα καφενείο τσιγγάνων, όπως επίσης δεν υπάρχουν πολλές οικογένειες τσιγγάνων. Ορισμένες οικογένειες, απέμειναν στη Σαλαμίνος στο ύψος της Παραμυθίας και χαμηλά στη Μυκάλης (λιγότερες των 10), στη Λεωνίδου (2-3 οικογένειες), την Κεραμεικού (1 οικογένεια). Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, οι ιδιοκτήτες γης, επηρεασμένοι από τη φήμη και την πελατεία που αποκτά η γειτονιά, διώχνουν τους ενοικιαστές τσιγγάνους, ώστε να μπορέσουν να στεγάσουν τους νέους κατοίκους, οι οποίοι οικονομικά αποδίδουν περισσότερο κέρδος, καθώς έχουν τη δυνατότητα να ανταποκριθούν σε υψηλότερες τιμές ενοικίων. Χαρακτηριστικό είναι από απόσπασμα από συνέντευξη με νέα κάτοικο της περιοχής, η οποία έχει αλλάξει δύο φορές σπίτι στο Μεταξουργείο. Το πρώτο σπίτι της ήταν σε διαμέρισμα στην οδό Σαλαμίνος. Η οδός Σαλαμίνος που έχει πεζοδρομηθεί από τη δεκαετία του 1980, χαρακτηρίζεται από οικιστικό απόθεμα παλιών διώροφων αθηναϊκών σπιτιών με εσωτερικές αυλές. Όπως μας περιγράφει: Όταν πρωτοήρθα στη γειτονιά υπήρχαν πάρα πολλοί αθίγγανοι, οικογενειάρχες όμως, πολύ ωραίοι τύποι, δεν ήταν όλοι ας πούμε βγάζαν τα παιδιά τους στο πεζοδρόμιο να πουλήσουν λουλούδια, φαντάσου δηλαδή μια οικογένεια αθίγγανων που ήταν γείτονές μου όταν έμενα στη Σαλαμίνος, είχαν παντρέψει τον μεγάλο τους το γιό στα 17 έγινε ένας τσιγγάνικος γάμος απίστευτος στη Σαλαμίνος με τι να σου πω δηλαδή, φοβερές εικόνες, μας είχαν καλέσει, όλη η γειτονιά ήταν εκεί έξω από έρωτα παντρεύτηκαν, δεν ήταν προξενιό, φοβεροί άνθρωποι, πήγαν τα 338

358 παιδιά τους φαντάροι, δηλαδή και αυτοί όλοι άρχισαν να φεύγουν πήγαν στην Ακαδημία Πλάτωνος πολλές οικογένειες άρχισαν αν φεύγουν ναι ένα άλλο κτήριο λίγο πιο κάτω Σαλαμίνος και Κεραμεικού, ήταν ένα τεράστιο κτήριο από αυτά τα παλιά τα καμαράκια ας πούμε, που ήταν πολλές πολλές οικογένειες και μοιραζόταν μια αυλή, και αυτοί ήταν αθίγγανοι και κάποιας τουρκικής προέλευσης οι οποίοι τα 3 πρώτα χρόνια που ήμουν εδώ, μετά έφυγαν βασικά τα πρώτα 3 χρόνια που ήμουν εδώ ξεκίνησε μια μεγάλη μεσιτική κίνηση τους διώξανε αυτοί νοικιάζαν πολύ φτηνά, γιατί την εποχή εκείνη ήταν τόσο υποβαθμισμένη περιοχή δεν ήθελε να μείνει κανείς εδώ, τα νοικιάζαν για ένα κομμάτι ψωμί κάποια στιγμή υπήρξε μεσιτικό ενδιαφέρον, και κάποια μεγάλα μεσιτικά γραφεία αγόρασαν πάρα πολλά κτήρια στην περιοχή δεν τα επένδυσαν, δεν τα έκαναν τίποτα, τα αγόρασαν και τα έκλεισαν. Το συγκεκριμένο κτήριο που σου λέω χτίσαν τα παράθυρα με τούβλα, και χτίσαν και τις πόρτες για να μην μπουν μέσα καταληψίες, και στέκει ακόμη έτσι ακούγαμε τότε ότι αυτά τα αγοράζουν επενδυτές τώρα που είναι φτηνά για αργότερα Σ. 28/3/2011 Όπως περιγράφει άλλη νεοκάτοικος: Να φανταστείς λοιπόν όταν είχα έρθει να μείνω εδώ το Σαββάτο στην Μυκάλης βγαίναν και κάναν πανηγύρια βγάζαν καρέκλες πλαστικές, κλαρίνα, ψήναν χορεύαν και αυτά ήταν super. Εντάξει βέβαια ήταν πάρα πολύ βρώμα, δεν μου άρεσε ιδιαίτερα, έχουν φύγει αυτοί οι άνθρωποι και πρέπει να έχουν αγοραστεί τα περισσότερα Γ. 8/2/2010 Ενώ ένας παλιός κάτοικος ισχυρίζεται: Στη Σαλαμίνος ήταν κάτι τσιγγάνοι μόλις μπαίνουμε αριστερά, ήταν 2-3 οικογένειες χρόνια, και φύγανε ναι ήταν δεν ξέρεις και πόσοι είναι αυτοί τώρα φύγαν το πώς φύγαν και γιατί το αγόρασε μια κοπέλα στη Γρανικού και Σαλαμίνος, το αγόρασε μια κοπέλα, το φτιάξαν και είναι και πολύ ωραίο και από εκεί και κάτω το είχαν όλο τσιγγάνοι παιδάκια εκεί παίζαν, αλλά τώρα φύγαν Α. 8/2/2011 Η οδός Σαλαμίνος και η οδός Μυκάλης, που χαρακτηρίζονται από οικιστικό απόθεμα χαμηλών διώροφων σπιτιών με εσωτερικές αυλές, φιλοξενούσαν τα προηγούμενα χρόνια οικογένειες τσιγγάνων. Τα σπίτια διατηρήθηκαν σε καλή κατάσταση καθώς οι ενοικιαστές τσιγγάνοι, προβαίνοντας σε απαιτούμενες βελτιώσεις, ουσιαστικά διατηρούν τις κατοικίες σε κατοικήσιμη κατάσταση. Αντιστρέφοντας το επιχείρημα, αν δεν υπήρχαν οι τσιγγάνοι, τα σπίτια δεν θα βρίσκονταν σε καλή σχετικά κατάσταση, ώστε να μπορέσει το gentrification να πραγματοποιηθεί. Με την 339

359 εμφάνιση των gentrifiers, τη διαμόρφωση του χάσματος γαιοπροσόδου και την ανάπτυξη κερδοσκοπικών συμπεριφορών από τους ιδιοκτήτες των ακινήτων, οι περισσότερες οικογένειες των τσιγγάνων εκτοπίζονται. Φωτογραφία 20 α και β: Εκτοπισμένη οικογένεια τσιγγάνων στο Μεταξουργείο. Φωτογραφία αριστερά η οικογένεια όταν απειλούταν με έξωση από τον ιδιοκτήτη, φωτογραφία δεξιά η είσοδος του σπιτιού μετά τον εκτοπισμό, προσωπικό αρχείο Συνήθως, με τη λήξη του συμβολαίου οι ιδιοκτήτες απαιτούν υψηλότερα ενοίκια. Σε περίπτωση που η οικογένεια αρνείται να πληρώσει, προβαίνουν σε διακοπή της παροχής νερού ή ηλεκτρικού ρεύματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα άμεσου εκτοπισμού αποτελεί η οικογένεια τσιγγάνων που διέμενε στη Μεγάλου Αλεξάνδρου στο ύψος της Γιατράκου, μέχρι το τέλος του Ο ιδιοκτήτης αρνήθηκε να ανανεώσει το συμβόλαιο με ενοίκιο 360 ευρώ και διεκδίκησε αύξηση στα 500 ευρώ το μήνα. Επικαλέστηκε ότι το ακίνητό του, το είχε ζητήσει νέος ενδιαφερόμενος στην περιοχή. Η οικογένεια συνέχισε να μένει στο σπίτι, χωρίς να πληρώνει το ενοίκιο, και ο ιδιοκτήτης διέκοψε την παροχή του νερού και του ρεύματος. Η ίδια οικογένεια ζητούσε να νοικιάσει ακίνητο της εταιρείας Oliaros στον οδό Γιατράκου, όμως η εταιρεία αρνήθηκε να το παραχωρήσει, ισχυριζόμενη ότι το έχει ήδη νοικιάσει σε μη κυβερνητικό οργανισμό. Το 2011 η οικογένεια εκτοπίζεται από το σπίτι της Μεγάλου Αλεξάνδρου και το ακίνητο μέχρι σήμερα (2013) παραμένει αδιάθετο. Το κτήριο της εταιρείας Oliaros χρησιμοποιείται στην έκθεση Remap2011, και το υπόλοιπο χρονικό διάστημα παραμένει κλειστό. Αυτό το συμβάν εκτοπισμού μπορεί να υπαχθεί στο θεωρητικό σχήμα του Marcuse (1986) για τις περιπτώσεις του αλυσιδωτού εκτοπισμού (chain displacement), καθώς οικογένειες των τσιγγάνων έχουν ήδη 340

360 εκτοπιστεί από την περιοχή με αντίστοιχες διαδικασίες και συμπεριφορές, δηλαδή με εξώσεις και ενοχλήσεις. Όπως αναφέρει νεοκάτοικος της περιοχής οι τσιγγάνοι: έφυγαν και μέσα από τα κτήρια και πήγαν σε άλλες περιοχές πήγαν προς Κολωνό προς Ακαδημία Πλάτωνος πιο κάτω. Και αυτό γιατί τους ανέβαζαν τα νοίκια ο λόγος που έφυγαν ήταν το κόστος ξαφνικά. Ενώ ήρθαν εδώ που ήταν φτηνά, ανέβηκαν τα νοίκια, οι ιδιοκτήτες προτιμούσαν να τους διώξουν αυτούς και να τα νοικιάσουν πιο ακριβά σε κάποιον Έλληνα και άρχισε να αλλάζει χέρια αν θέλεις Σ. 28/3/2011 Οι τσιγγάνοι μετακινούνται στις όμορες συνοικίες της Ακαδημίας Πλάτωνος και του Κολωνού, αναζητώντας τα δίκτυα των φίλων και των συγγενών τους. Αυτές οι περιοχές έχουν τα συγκεκριμένα οικιστικά χαρακτηριστικά που αναζητούν τα μέλη της κοινότητας: χαμηλά σπίτια, εσωτερικές αυλές και φτηνά/ προσιτά ενοίκια. Ήδη, όμως, διαφαίνεται ότι το gentrification στην Αθήνα κατευθύνεται σε αυτές τις βορειοδυτικές συνοικίες του κέντρου. Καλλιτεχνικές ομάδες, θεατρικές σκηνές και νέοι κάτοικοι εμφανίζονται ισχνά, κάτω από τις γραμμές του τρένου στην Κωνσταντινουπόλεως. Ο λόγος που διαμορφώνεται από πολιτικούς, επενδυτές και δημοσιογράφους αναφέρεται σε αυτές τις περιοχές ως η Ακαδημία Πλάτωνος και στην ανάγκη ανάδειξης της αρχαίας ακαδημίας και της αρχαίας μνήμης της περιοχής. Ίσως, αυτές οι συνοικίες, να είναι οι επόμενες που θα εμφανίζουν σημεία του ιδιότυπου αθηναϊκού gentrification. Τα σπίτια από τα οποία εκτοπίζονται οι τσιγγάνοι ή παραμένουν κλειστά, ή μετατρέπονται σε κατοικίες των gentrifier, σε καφενεία ή χώρους τέχνης, προσαρμόζονται, δηλαδή, στις επιταγές του gentrification της περιοχής. Παλιά κάτοικος της περιοχής εξιστορεί πώς μια κατοικία τσιγγάνων μετατρέπεται σε χώρο τέχνης με την υποστήριξη και την ευρύτερη επικρότηση της υπόλοιπης γειτονιάς: Γύρω στο 1980 θυμάμαι αρχίσαμε να βλέπουμε αυτούς τους τσιγγάνους, εδώ απέναντί μας ήταν μια οικογένεια, η οποία τώρα έφυγε από εδώ, τους διώξανε και έφυγε όχι ότι έφυγε από μόνη της, πίσω από τα φανάρια είναι μια μονοκατοικία ήταν μια οικογένεια και δημιουργούσε πολλά προβλήματα, έπινε ο πατέρας, το παιδί ήταν πρεζόνι, το άλλο ήταν κλέφτης και πούλαγε χασίς, τέλος πάντως άρχισαν και γινόντουσαν πολύ ενοχλητικοί γιατί κατέβαινε καινούριος κόσμος στη γειτονιά, λόγω των μαγαζιών και κάπου ας πούμε ήταν ένα άσχημο θέαμα για τη γειτονιά μας, αλλά πριν από αυτούς, είχαμε πάρα πολλούς οι οποίοι σιγά σιγά φύγαν και 341

361 από ότι μας λένε, έχουν πάει στον Κολωνό ήταν ορισμένοι που ήταν πολύ ενοχλητικές οικογένειες, ο πατέρας έπινε να τα σπαγε, να έβγαινε στο δρόμο να έσπαγε στο ξύλο τη μάνα, γινόντουσαν και αυτά, ας πούμε εδώ τους διώξανε, πιο κάτω κάποιες οικογένειες στη Μυκάλης φύγαν από μόνες τους, μια οικογένεια τη διώξανε, κάποια αιτία. Χ. 27/9/2011 Οι τσιγγάνοι για τους παλιούς κατοίκους, καθώς και για τους νεοεισερχόμενους, πέρα από το πολιτισμικά ενδιαφέρον και folklore (πανηγύρι, πλαστικές καρέκλες, χοροί), είναι βρώμικοι και η συμπεριφορά τους δεν αρμόζει στις συνοικίες της Αθήνας. Θεωρείται καλύτερη η εκδίωξή τους από κάποια περιοχή, παρά η κοινωνική υποστήριξη και η αντιμετώπιση των προβλημάτων τους. Τη θέση της οικογένειας που δημιουργούσε πολλά προβλήματα στην αισθητική των νέων κατοίκων και του καινούριου κόσμου της περιοχής (πατέρας μέθυσος που χτυπάει τη μάνα στο δημόσιο χώρο), έχει πάρει ο χώρος τέχνης Ορίζοντες. Μια πολιτιστική χρήση είναι πιο συμβατή με το habitus των gentrifier και τις πεποιθήσεις παλαιών κατοίκων που υπεραμύνονται της διαδικασίας gentrification της περιοχής. Εκτοπισμένοι μετανάστες Σε συνεντεύξεις με μετανάστες που μένουν στο Μεταξουργείο, σημειώνεται ότι η αλλαγή στην κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού είναι αισθητή. Αρκετοί μετανάστες, όπως και οι τσιγγάνοι, εκτοπίζονται από τις κατοικίες τους με την αλλαγή του προσώπου του ιδιοκτήτη. Όπως αναφέρεται σε συνέντευξη με μετανάστρια που μένει χρόνια στην περιοχή: άλλαξε και ο κόσμος.. τον καιρό που πρωτοήρθαμε εδώ υπήρχαν πολλοί Αλβανοί, πολλά γυφτάκια στις μονοκατοικίες και στα παλιόσπιτα, αυτά κάποια στιγμή πουληθήκαν τα σπίτια Ε. 7/2/2011 Οι μετανάστες, με ή χωρίς χαρτιά, αποτελούν άλλη ομάδα εκτοπισμένων λόγω των τάσεων gentrification που έχουν εκδηλωθεί στην περιοχή. Το γεγονός ότι η γειτονιά γίνεται πιο φωτεινή συνδέεται με τους εκτοπισμούς των ανθρώπων που έβρισκαν καταφύγιο στα μέχρι πριν εγκαταλελειμμένα κτήρια της περιοχής. Σε συνέντευξη με μετανάστη αναφέρεται: Η γειτονιά φαίνεται να ανεβαίνει όπως φαίνεται, είναι πιο φωτεινή, ανοίγουν μαγαζιά συνεχώς και κάτι άλλο, φαίνεται ότι τότε, που 342

362 πρωτοπιάσαμε το σπίτι ήταν πολλοί αλλοδαποί, και τώρα συνεχίζουν να υπάρχουν, αλλά κάποιοι έχουν φύγει, πολλοί έχουν φύγει, έρχονται έλληνες πια να μένουν εδώ, πιάνουν πολλά σπίτια, γιατί πολλά διατηρητέα είναι, είναι παλιά σπίτια που τότε ήταν ανοιχτά, παντού όποιος ήθελε έμπαινε, έβγαινε, αλλά τώρα κατοικούνται ήδη, έχουν αγοραστεί τα σπίτια, βλέπω πολύ όμορφα πράγματα, έχουν φτιαχτεί υπάρχουν 5-6 χρόνια, που αρχίσαν και φεύγαν και φεύγαν και φεύγαν, και φεύγουν από αυτή τη γειτονιά κάτι που ξέρω ότι πουληθήκαν πάρα πολλά διαμερίσματα, εκεί που μέναν ξένοι, άρα αναγκαστικά φύγαν και δεν έχουν πιάσει στην ίδια γειτονιά, πήγαν κάπου αλλού. Π. 28/3/2011 Οι μετανάστες που είχαν βρει κατάλυμα σε παλιές μονοκατοικίες, αναγκάζονται να φύγουν, όταν το ακίνητο πωλείται σε νέους κατοίκους, οι οποίοι επιζητούν την ιδιοκατοίκηση, ή σε νέους επενδυτές οι οποίοι μετατρέπουν το ακίνητο σε χώρο διασκέδασης ή το διατηρούν κλειστό. Σύμφωνα με την Τζιρτζιλάκη (2007), στο πλαίσιο του Remap1 μετανάστης που διέμενε σε ακίνητο της εταιρείας Oliaros, εκδιώχτηκε πριν την έναρξη της έκθεσης, με άμεσο τρόπο με διακοπή ηλεκτρικού ρεύματος, ώστε ο χώρος να μπορέσει να χρησιμοποιηθεί στο όνομα της τέχνης για ένα μικρό χρονικό διάστημα. Θύματα εκτοπισμού πέφτουν και οι μετανάστες χωρίς χαρτιά, που καταλαμβάνουν σπίτια της περιοχής ή πέφτουν θύματα κυκλωμάτων που διαθέτουν ακίνητα σε άθλιες συνθήκες σε μετανάστες χωρίς χαρτιά. Με την αλλαγή του προσώπου του ιδιοκτήτη ή/ και την αλλαγή της χρήσης, οι άνθρωποι τρέπονται σε φυγή. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα παλιού καφενείου της περιοχής, που κατά την προηγούμενη δεκαετία διέμεναν μετανάστες χωρίς χαρτιά. Η νέα επιχειρηματίας που αναζητά χώρο για να στεγάσει το καφενείο της στην περιοχή, ερωτεύεται την όψη και το πάτωμα του κτηρίου, αναζητά τον ιδιοκτήτη, το νοικιάζει, το μετατρέπει σε καφενείο νέου τύπου στο οποίο πλέον συχνάζουν gentrifiers και εναλλακτικοί καλλιτέχνες. Όπως ισχυρίζεται στη συνέντευξη: τα Κανάρια πριν γίνουν καφενείο μέναν μετανάστες μέσα. Το νοίκιαζε ο Ιούλιος απέναντι το ψιλικατζίδικο, το επινοικίαζε και αυτός, το νοίκιαζε από κάποιον άλλο -δηλαδή; -Ο Ιούλιος το νοίκιαζε από κάποιον ιδιοκτήτη από κάποιον παλιό ξεχασμένο και το είχε αρχικά για αποθήκη του. Αυτό μετά από αποθήκη κάποια στιγμή το εκμεταλλεύτηκε ένα κομμάτι του το επινοικιάζε σε κάποιους μετανάστες σε άλλους ανθρώπους που δίναν και αυτοί χαμηλό 343

363 νοίκι μετά από κάποια χρόνια μπορεί να έληξε η σύμβαση που είχε, το ενοίκιο που είχε και το πήραν τα παιδιά το κάναν καφενείο. Και αυτό κατοικούνταν εκεί μέναν άνθρωποι ήταν μετανάστες όλα όλα αυτά και δίπλα στον Πέτρο έφυγε πάρα πολύς κόσμος, δεν μπορείς να φανταστείς από αυτούς που έμειναν όταν ήρθα στη γειτονιά, τους μετανάστες που έμεναν εδώ μόνιμα με την οικογένειά τους έχουν φύγει το 50% μη σου πω παραπάνω. Το 60% έχει φύγει και ήρθαν άλλοι άνθρωποι σαν και εμένα και ιδιοκτήτες εκεί που είχαν ένα σπίτι εδώ και το είχαν του πεταματού δεν ήθελε κανείς να μείνει το νοικιάζαν μόνο σε μετανάστες, ξαφνικά πάθαν την πλάκα τους. Ξαφνικά ανέβηκαν οι τιμές γιατί σου λέει ξαφνικά μου το ζητάν καλλιτέχνες, Έλληνες και μένει και η Γαλάνη εδώ και μένει και ο τάδε εδώ Σ. 28/3/2011 Στον ίδιο χώρο βέβαια, πριν (εκ-)καθαρίστει, αρκετοί μετανάστες εύρισκαν καταφύγιο, ενώ ταυτόχρονα έπεφταν θύματα εξαπάτησης. Μάλλον όσοι/ες δεν έχουν εκτοπιστεί από τον τόπο τους, δεν έχουν αναγκαστεί να υποκύψουν σε κυκλώματα εκμετάλλευσης και κερδοσκοπικών συμπεριφορών, μπορούν να απολαύσουν την καθαρ(ι)ότητα ενός καφενείου τρίτης γενιάς. κάνοντας ένα πρωινό μια βόλτα εδώ πέρα, το βλέπουμε το ερωτευόμαστε ήταν σε άθλια κατάσταση, δεν είχε ούτε ενοικιάζεται ούτε πωλείται ούτε τίποτα, απλά μας άρεσε το είδαμε εγκαταλελειμμένο και είπαμε να κάνουμε μια προσπάθεια ήταν δύσκολο να εντοπίσουμε τον ιδιοκτήτη αλλά τέλος πάντων τον βρήκαμε συνεννοηθήκαμε το αναλάβαμε, το ανακαινίσαμε μόνες μας και το ανοίξαμε μένανε από κάποιον άλλο τώρα δεν ξέρω ακριβώς την ιστορία που έβαζε εδώ πέρα κόσμο μετανάστες και τέτοια και το είχε και σαν αποθήκη αλλά δηλαδή εγώ την πρώτη φορά δε μπόρεσα να μπω μέσα από τη βρώμα και τη δυσωδία δηλαδή μόνο το πάτωμα είδα και λέω αυτό είναι -Μετά πώς το καθαρίσατε; Φέρατε συνεργείο; -Και συνεργείο και μόνες μας, γενικώς πάρα πολύ δουλειά σε όλα τα επίπεδα και ανοίγει το μαγαζί, από την αρχή έχει πολύ μεγάλη το αγαπάει ο κόσμος έχει μια απήχηση είναι και γωνία δηλαδή δεν ξέρω είχε και την ενέργεια του καφενείου από πάντα γιατί πάντα ήταν καφενείο, είμαστε οι τρίτοι καφετζήδες που το δουλεύουμε Δ. 16/4/2010 Οι μετανάστες εκδιώκονται και από τα διαμερίσματα των πολυκατοικιών, αναλόγως των διαθέσεων και των πρακτικών των ιδιοκτητών. Στις συνεντεύξεις αναφέρεται ότι αυτοί οι άνθρωποι, φυγαν, δηλαδή εκτοπίστηκαν, αλλά δεν αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο έφυγαν οι μετανάστες από τα κτήρια, δηλαδή με ειρηνικό τρόπο ή με πιο βίαιες διαθέσεις. Όπως αναφέρει νεοκάτοικος που μένει σε διαμέρισμα στο Μεταξουργείο, πριν από εκείνον: 344

364 -πριν από εσάς ποιος έμενε εδώ; -Ναι εδώ πέρα δύο οικογένειες, τους γνωρίζω έχω ακόμα σχέση με αυτούς από τη Βουλγαρία, πολύ καλοί άνθρωποι ήταν από το πρώτο κύμα μεταναστών που είχαν έρθει. -Ο ιδιοκτήτης αποφάσισε να το πουλήσει; --Αποφάσισε να το πουλήσει για άλλους λόγους ο ιδιοκτήτης ήταν έτρωγε την περιουσία του ήταν σε μια φάση που έτρωγε την περιουσία του λοιπόν την έφαγε και ησύχασε Τ. 14/3/2011 Όταν ο ιδιοκτήτης αποφασίζει την πώληση του διαμερίσματος, διακόπτει το συμβόλαιο ή δεν το ανανεώνει με τη λήξη του, διώχνει τους προηγούμενους ενοικιαστές (άμεσος εκτοπισμός) και παραχωρεί το διαμέρισμα στον νέο κάτοικο, ο οποίος ανακαινίζει το χώρο ανάλογα με τα δική του αισθητική προδιάθεση και ιδιοκατοικεί. Ο εκτοπισμός στο Μεταξουργείου μπορεί να στοιχειοθετηθεί και άμεσα (με διακοπές ρεύματος) και έμμεσα (με τη λήξη του συμβολαίου) και οι περισσότερες περιπτώσεις εκτοπισμού αναφέρονται σε μετανάστες, με ή χωρίς χαρτιά, και τσιγγάνους. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι άλλες ευάλωτες κοινωνικοοικονομικές κατηγορίες, δεν έχουν υποστεί αντίστοιχες πιέσεις Τα ηλικιωμένα νοικοκυριά Σε αρκετές συνεντεύξεις γίνεται λόγος για ηλικιωμένα νοικοκυριά τα οποία αναγκάζονται να φύγουν από την περιοχή. Όταν ο ένας σύντροφος αποχωρεί από τη ζωή, τον άλλον τον αναλαμβάνουν τα παιδιά του και τον μεταφέρουν στα σπίτια τους σε άλλες συνοικίες της πόλης. Η κατοικία του πιθανά να νοικιάζεται σε νεοκατοίκους. Σε άλλη περίπτωση ηλικιωμένων αδερφών που συγκατοικούν στο Μεταξουργείο, η μία γιαγιά πεθαίνει και η άλλη μετακομίζει στα παιδιά της στο Μαρούσι, και πουλάει το σπίτι της στο Μεταξουργείο σε εύπορο νεοκάτοικο. Όπως αναφέρει ιδιοκτήτης νεοκαφενείου: Βεβαίως κάποιοι έχουν φύγει, καταρχάς όσοι γερνάνε γερνάνε, παππούδια μένουν μόνοι τους, τους παίρνουν τα παιδιά τους, και τα παιδιά δεν έρχονται να μείνουν εδώ προτιμούν να πάρουν τα γερόντια αλλού, γιατί η γειτονιά είναι ροκ αρκετά γεροντάκια την έχουν κάνει, έρχεται πολύς νέος κόσμος που έχει γοητευτεί από αυτή τη φάση και πιάνει σπιτάκια εδώ, όλη αυτή η ιστορία κοντά στο κέντρο λίγο underground, λίγο φτηνά δηλαδή ότι είναι ωραίο σα σκέψη αλλά γενικώς όλη αυτή η αίσθηση του underground, του φόβου κάπως σε έχει ξαναγυρίσει σε άλλες γειτονιές, 345

365 πιο εξευγενισμένες, αλλά γενικώς, υπάρχει μια ανθεκτικότητα, οι περισσότεροι που έρχονται, μένουν Α. 27/12/2011 Ο φόβος πλέον για την εγκληματικότητα που σημειώνεται στην περιοχή δεν υπάρχει όσο σε προηγούμενες περιόδους. Η underground φάση του Μεταξουργείου έχει εξευγενιστεί και οι νέοι που έρχονται να μείνουν στα διαμερίσματα των ηλικιωμένων κατοίκων, είναι πιο ανθεκτικοί και μένουν. Ο εκτοπισμός που παρατηρείται σε αρκετά ηλικιωμένα νοικοκυριά έχει στοιχεία έμμεσου εκτοπισμού, όπως περιγράφεται στη βιβλιογραφία. Κατά πάσα πιθανότητα τα ηλικιωμένα ζευγάρια, δεν ασπάζονται αυτή την απόφαση μετεγκατάστασης στα σπίτια των παιδιών τους. Στη βιβλιογραφία του gentrification, ο εκτοπισμός των ηλικιωμένων ανθρώπων συνδέεται με οδυνηρές εμπειρίες, καθώς η αποχώρηση από τη περιοχή που συνδέεται με το μεγαλύτερο μέρος του βίου συνεπάγεται στην απώλεια φιλικών και κοινωνικών δικτύων (Atkinson, 2000a, b, Slater, 2009, Crookes, 2012). Σε άλλες περιπτώσεις, ο εκτοπισμός που υφίστανται τα ηλικιωμένα νοικοκυριά είναι άμεσος και συνδεδεμένος με τις κερδοσκοπικές συμπεριφορές που αναπτύσσουν οι προηγούμενοι ιδιοκτήτες. Καθώς η πώληση της οικείας αποφέρει περισσότερα κέρδη από την εκμίσθωσή της, οι ιδιοκτήτες εκτοπίζουν τους ενοικιαστές και μεταβιβάζουν την κυριότητα του ακινήτου στους gentrifiers. Όπως περιγράφεται από νεοκάτοικο της περιοχής που εκτόπισε νοικοκυριά ηλικιωμένων και άρρωστων ανθρώπων για να αγοράζει το νεοκλασικό που την ενδιέφερε: -Πριν από εσάς ξέρατε ποιος έμενε σε αυτό το χώρο; -Ναι έμεναν κάτι γέροι, ξεχασμένοι, ένας άστεγος, που του έδιναν αυτό το χώρο, ήταν σαν ένα εγκαταλελειμμένο κτήριο δωματιάκια δωματιάκια που μέναν κατά καιρούς κάτι άνθρωποι και σιγά σιγά πεθάναν και έμενε μόνο ένας τυπάκος εδώ μέσα μόνος του, άρρωστος ήταν; Κάτι περίεργο ο ιδιοκτήτης τον είχε εδώ μέσα και έμενε τον άνθρωπο -Ξέρετε γιατί αποφάσισε να το πουλήσει; -Δεν ξέρω γιατί αποφάσισε να το πουλήσει αλλά φαντάζομαι για τα χρήματα, γιατί δεν το είχε εκμεταλλευτεί, δεν το είχε ανακαινίσει, ήταν εγκαταλελειμμένο κάπως, ήταν ερείπιο ουσιαστικά, αλλά ουσιαστικά δεν μπορούσε να μένει κανείς κανονικά εδώ, αυτός που έμενε ήταν ένα υποτυπώδες πράγμα -Ξέρετε πού πήγε αυτός που έμενε πριν εδώ, πήγε σε καμιά πολυκατοικία 346

366 της γειτονιάς ή μετακόμισε κάπου αλλού; -Όχι δεν ξέρω, ήταν ένας σαν άστεγος ουσιαστικά οπότε Κ. 16/3/2010 Οι συνθήκες που διαβιούν οι προηγούμενοι κάτοικοι περιγράφονται ως άθλιες κάτω από τις οποίες δεν μπορεί να ζήσει κάποιος κανονικά, ενώ οι ίδιοι οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται ως υποτυπώδες πράγμα. Ο οικονομικά αδύναμος και ευάλωτος ουσιαστικά δεν έχει δυνατότητες επιλογής των συνθηκών κατοικίας του. Αναγκάζεται να διαμένει σε κατοικίες που δεν έχουν διατηρηθεί καλά και παρέχονται σε χαμηλό ενοίκιο (Van Criekingen, 2006). Με την εμφάνιση του gentrification, τα ίδια νοικοκυριά, υπόκεινται σε εκτοπισμό και μη έχοντας άλλη επιλογή αναζητούν κατάλυμα σε άλλες περιοχές. Φαίνεται, όμως, ότι το οικιστικό απόθεμα που Μεταξουργείου, ακόμη, έχει τη δυνατότητα να φιλοξενήσει φτωχότερα εισοδήματα, όχι όμως σε μονοκατοικία, αλλά σε διαμέρισμα πολυκατοικίας της αντιπαροχής, όπως σημειώνεται στην παρακάτω περίπτωση: το ηλικιωμένο ζευγάρι δεν επιθυμεί να αλλάξει τόπο κατοικίας, αναγκάζεται, όμως, καθώς το σπίτι πωλείται σε ανθρώπους που θέλουν να το ανακαινίσουν και να ιδιοκατοικήσουν. Οι εκτοπισμένοι βρίσκουν κατοικία σε χώρο που διατίθεται με αντίτιμο που μπορούν να αντιμετωπίσουν. Όπως περιγράφεται από τη νεοκάτοικο που τους εκτόπισε: -Αυτό το σπίτι πριν το αγοράσετε ξέρετε ποιός έμενε -Ναι άνηκε σε ένα δικηγόρο ο οποίος είχε γεννηθεί εδώ και το νοίκιαζε σε ένα ζευγάρι γέρων συνταξιούχων που μετακόμισαν λίγο πιο κάτω στον ίδιο δρόμο, αλλά ήταν παλιοί κάτοικοι της περιοχής αυτής, παλιοί συνταξιούχοι, έχει πολλούς τέτοιους που δεν έφυγαν ποτέ, δηλαδή, από τους κατοίκους της περιοχής που γεννήθηκαν εδώ πριν τον πόλεμο αυτής της κατηγορίας - Και αυτό το ζευγάρι ήθελε να μετακομίσει για οικονομία δυνάμεων; -Όχι δεν ήθελαν απλώς όταν πουλήθηκε το σπίτι από τον ιδιοκτήτη σε μας μεσολάβησαν δύο χρόνια που εμείς δεν κάναμε τίποτα δεν ξέραμε πότε θα... το 2004 το αγοράσαμε το '06 ξεκινήσαμε τις εργασίες... ήταν σε καλή κατάσταση εξ ου και το 2007 μπήκαμε, ήθελαν ένα χρόνο λίγο πολύ... αυτά τα δύο χρόνια που ήταν μέσα οι ηλικιωμένοι αυτοί οι άνθρωποι εμείς δεν παίρναμε πια νοίκια και τους είχαμε πει ζούσαν βέβαια σε μια άθλια κατάσταση εδώ μέσα δεν παίρναμε καθόλου νοίκι και τους είχαμε πει βάλτε τα χρήματα στην μπάντα για να βρείτε κάπου να μείνετε όταν θα 347

367 πρέπει να φύγετε για να το φτιάξουμε και πράγματι βρήκαν στον ίδιο δρόμο λίγο παρακάτω τους βλέπουμε τώρα... Ζ. 18/2/2010 Το γεγονός ότι το ηλικιωμένο ζευγάρι νοίκιασε διαμέρισμα στην ίδια περιοχή δεν συνεπάγεται ότι δεν βίωσαν την εμπειρία της βιαιότητας, που επιβάλλεται σε μια περιοχή, λόγω των αισθητικών επιθυμιών και της νοσταλγίας για την παλιά αθηναϊκή γειτονιά που εκφράζεται από τμήματα της μεσαίας τάξης Νέοι κάτοικοι με περιορισμένο οικονομικό κεφάλαιο Από την έρευνα πεδίου έχει προκύψει μία περίπτωση εκτοπισμού καλλιτέχνη με ιδιαίτερα χαμηλό οικονομικό κεφάλαιο, αρκετά χαρακτηριστική της διαδικασίας στο Μεταξουργείο. Στην περιοχή διαμορφώνονται τάσεις gentrification και τα παλιά κτήρια με εσωτερικές αυλές ζητούνται από επενδυτές νέων χρήσεων όπως της αναψυχής. Ο καλλιτέχνης, έχοντας υπογράψει συμβόλαιο για 15 χρόνια με ενοίκιο περίπου στα 150 ευρώ, προβαίνει σε επισκευές του κτηρίου οι οποίες του κοστίζουν 3 εκατομμύρια δραχμές. Με τη λήξη του συμβολαίου, ο ιδιοκτήτης ζητά ευρώ το μήνα, επιδιώκοντας να καρπωθεί τις νέες υπεραξίες που διαμορφώνονται για την περιοχή. Ο κάτοικος δεν μπορεί να ανταποκριθεί στη μεγάλη αύξηση του ενοικίου και εκτοπίζεται άμεσα: - ήταν με δραχμές εγώ πρωτομπήκα με ενοίκιο Και το εργαστήριο και το σπίτι; -Ναι ναι, πακέτο. - Και πόσα τετραγωνικά ήταν; -170 αλλά μετά πήρε μια ανάπτυξη που δεν είχε σχέση με την αντικειμενικότητα της.. εγώ είχα υπογράψει ένα συγκεκριμένο συμβόλαιο μου είχε αφήσει δύο χρόνια σταθερά, και από τα 2 χρόνια και μετά είχα 8% αύξηση επί του ενοικίου κάθε χρόνο -Οπότε μπήκες με και έφυγες με πόσο; -Με ευρώ πληθωριστικά καθαρά δηλαδή καμία σχέση με την αξία του -Είχε κάνει κάποια παρέμβαση στο κτήριο ή είχες κάνει εσύ; -Ναι παιδί μου τίποτα εγώ το πήρα ρημάδι και το έκανα ας πούμε -και επένδυσες κάποιο ποσό εκεί; -Τρία εκατομμύρια ακριβώς γιατί είχε προκύψει και μια πώληση από ένα πατρικό σπίτι που είχαμε και θεώρησα ότι αντί να τα επενδύσω στη δουλειά κάποια λεφτά και κάπως έτσι έγινε, έριξα κάποια χρήματα το ανασκεύασα, το επισκεύασα ξέρω εγώ και μπόρεσα να λειτουργήσω για χρόνια 348

368 -Αυτός τι σου είπε ακριβώς; -Αυτός ήθελε να πάρει λεφτά, τον ενδιέφεραν τα -Πώς σου το παρουσίασε; - Έληξε το συμβόλαιό μου, «δεν με ενδιαφέρεις θέλω 1,500 τώρα, μπορείς να μου το δώσεις;», «όχι δεν μπορώ», «χαίρεται» νομότυπα που λέμε -Το συμβόλαιο το ανανέωνες; -Το συμβόλαιο ήταν συγκεκριμένο και όταν έληξε αυτός οπότε με τη λήξη του συμβολαίου «ή μου δίνεις τόσα, ή φεύγεις» αυτό μου είπε -Αυτόν τον χώρο που είσαι τώρα πώς τον βρήκες; - Έψαξα και τον βρήκα -Σε ενδιέφερε πάλι να μείνεις Μεταξουργείο; -Ε πού να πας; Εδώ είναι οι φίλοι μου, εδώ είναι η τοπική κοινωνία που γνωρίστηκα και έχω δηλαδή είναι πολλά πράγματα που σε δένουν πέρα από ότι εντάξει πάλι βρήκα ένα προσιτό χώρο πολύ μικρότερο βέβαια του προηγούμενου αλλά είναι προσιτός και μπορώ να ανταποκριθώ σαν καλλιτέχνης σα γλύπτης, δηλαδή δεν είναι τα τρελά λεφτά που ζητάν αλλού σε άλλες περιοχές Γ. 26/20/2010 Ο καλλιτέχνης εκτοπίζεται από το χώρο που χρησιμοποιεί ως εργαστήρι και ως κατοικία. Τον διαδέχεται το μπαρ Κεραμείο, το οποίο διατηρεί ως όνομα την τέχνη του εκτοπισμένου. Πουθενά όμως δεν αναγράφεται ότι σε αυτό το χώρο ζούσε ο κεραμίστας, ο οποίος εκτοπίστηκε για να μπορεί να διασκεδάζει ο εναλλακτικός κόσμος της πόλης. Ο κεραμίστας στη συνέχεια στέγασε την κατοικία του και την τέχνη του σε μικρότερο χώρο της περιοχής, καθώς δεν ήθελε να χάσει τα δίκτυα και τους φίλους του. Πρόσφατα εκτοπίστηκε και από αυτόν τον χώρο και σύμφωνα με πληροφορίες, φιλοξενείται από φίλους του στην περιοχή. Το εργαστήριό του, όμως, έχει κλείσει. Πολύ πιθανό και άλλοι καλλιτέχνες της περιοχής να έχουν αντιμετωπίσει ανάλογες καταστάσεις διαδοχικού εκτοπισμού. Η βιβλιογραφία σε μεγάλο βαθμό υποστηρίζει αντίστοιχες ιστορίες (Rose, 1984, Zukin, 1989, Ley, 1996). Άλλωστε η βιαιότητα της κερδοσκοπίας δεν κάνει διακρίσεις σε μετανάστες, τσιγγάνους, ηλικιωμένους και ανθρώπους χωρίς οικονομικό κεφάλαιο, καλλιτέχνες ή μη. Οι ευάλωτες κοινωνικά ομάδες αποτελούν τα πρώτα θύματα του gentrification. Καθώς όμως το αστικό σύνορο επεκτείνεται και βαθαίνει, στο στόχαστρο της διαδικασίας μπαίνει όποιος δεν έχει οικονομική, αλλά ούτε και πολιτική δύναμη. 349

369 Κρατικές Παρεμβάσεις και εκτοπισμός Μέσα από την έρευνα πεδίου έχουν εντοπιστεί δύο περιπτώσεις εκτοπισμού κατοίκων της περιοχής λόγω κρατικών παρεμβάσεων. Η πρώτη περίπτωση αναφέρεται στους κατοίκους του συγκροτήματος του εργοστασίου του Μεταξουργείου. Από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα μέχρι τη δεκαετία του 1990, στο κέλυφος του εργοστάσιου του μεταξουργείου υπάρχει χρήση κατοικίας στους άνω ορόφους, ενώ στα ισόγεια αναπτύσσονται εμπορικές χρήσεις που εξυπηρετούν τις καθημερινές ανάγκες της περιοχής. Με τη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας του εργοστασίου στο Δήμο Αθηναίων, και την απόφασή ανακαίνισής του και απόδοσης σε αυτό κάποιας δημοτικής λειτουργίας, γίνεται έξωση των 30 οικογενειών που διαμένουν σε αυτό. Λόγω καθυστερήσεων η ανακαίνιση γίνεται το Στο ενδιάμεσο το κτήριο υπόκειται σε περισσότερες φθορές, ενώ η ισορροπία της τοπικής κοινωνίας διαταράσσεται μετά την αποχώρηση των κατοίκων του συγκροτήματος. Η πολιτιστική ανάπλαση και η δημιουργία πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων συμπορεύεται με τον εκτοπισμό παλιών κατοίκων και την εγκατάλειψη της περιοχής. Όπως περιγράφει παλιός κάτοικος της περιοχής: Καταρχάς οι Δουρουταίοι όταν έκλεισε το εργοστάσιο και αφού έμειναν και πρόσφυγες το 22, αποφασίζουν και χωρίζουν το εργοστάσιο, γκρεμίζεται η παλιά καμινάδα, και αποφασίζουν και κάνουν κατοικίες διώροφες, το οποίο το νοικιάζουν στον πληθυσμό, εξαιρετικής ομορφιάς κτήρια στην εσωτερική τους διακόσμηση με ξύλινες σκάλες και γύψινα πάνω νεοκλασική αρχιτεκτονική, απ τη μεριά της Μυλλέρου με μαρμάρινα μπαλκόνια το παίρνει ο Δήμος και θέλει να δει το δομικό του κτηρίου και τις προσθήκες που έχουν γίνει και αρχίζει και ξηλώνει όλο το σοβά, από εκεί αρχίζει η κατάρρευση, αρχίζουν οι διαβρώσεις του κτηρίου, διώχνουν όλους τους κατοίκους φεύγοντας όλοι αυτοί, επειδή τους είπε ο Δήμος παιδιά το παίρνω και αλλάζει και τέλος, το κομμάτι από τη Θερμοπυλών μέχρι εδώ (Λεωνίδου) πέφτει, δηλαδή από εκεί που υπήρχε μια ζωή, είναι 30 οικογένειες μείον, αρχίζει και πέφτει η γειτονιά και αρχίζει σιγά σιγά και εγκαταλείπεται ο Δήμος δεν είχε λεφτά να προχωρήσει σε εργασίες, και έχει ξηλώσει και τους σοβάδες έχει προκύψει και η πλατεία που είπαμε πριν, αρχίζει σιγά σιγά η διάβρωση αυτό τη δεκαετία του 90. Ο δήμος το παίρνει τέλη δεκαετία 80 διώχνει τους κατοίκους και τη δεκαετία του 90 αρχίζει η παρακμή όπου περίπου αρχίζουν και πρώτες καταστροφές, μπαίνουν πολλοί, μπαίνουν πρεζάκια μέσα, διάφοροι λαθρομετανάστες, αναγκάζεται ο Δήμος κατόπιν παραινέσεων των κατοίκων χτίζει κάποιες πόρτες, αλλά κάποια άλλα δεν χτίζονται, κάποια στιγμή από κάποιο πρεζάκι παίρνει φωτιά στα μεσαία σπίτια, με τη φωτιά αυτή ένα μέρος της μεσαίας σκεπής καταρρέει, και το κομμάτι το πρώτο που είναι γιατί αν το δεις είναι σα δυο κτήρια, το προς 350

370 Μεγάλου Αλεξάνδρου, εκεί ήταν μια προσθήκη πιο νέο κτήριο, που έχει ακόμα μπετό και είναι σε καλύτερη κατάσταση, εκεί μπαίνουν και κάνουν κατάληψη Θ. 22/10/2010 Η άλλη περίπτωση κρατικής παρέμβασης στην οδό Σφακτηρίας γίνεται από τον οργανισμό σχολικών κτηρίων (ΟΣΚ). Σε ανεύρεση χώρου για την ανέγερση γυμνασίου και λυκείου στην περιοχή, κατεδαφίζονται σπίτια στα οποία διαμένουν οικογένειες τσιγγάνων, οι οποίοι στη συνέχεια εγκαταλείπουν την περιοχή. Όπως περιγράφει νεοκάτοικος: πριν 3 χρόνια είχε γίνει απαλλοτρίωση στη Σφακτηρίας, ρίξαν 3-4 σπιτάκια που κατοικούνταν από οικογένειες που λέγαμε, αθίγγανων κλπ, και λέγαν ότι θα γίνει σχολείο εκεί ακόμα έτσι είναι, αλάνα είναι, δεν έχει γίνει τίποτα Σ. 28/3/2011 Μέχρι σήμερα (2013), το σημείο αυτό παραμένει περιφραγμένο με πινακίδα του ΟΣΚ που ενημερώνει για την επικείμενη ανέγερση του σχολείου. Το 2011 το ίδιο οικόπεδο φιλοξένησε δράση της Πρότυπης Γειτονιάς- κίνηση που προβλήθηκε ως προσωρινή βελτίωση του δημοσίου χώρου. Πολύ επιλεκτικά, το κράτος, σε κάποιες κοινωνικές επιθυμητές ομάδες επιτρέπει την οικειοποίηση του χώρου, ενώ άλλες ομάδες εκδιώκονται, καθώς η παρουσία τους είναι ανεπιθύμητη. Ο εκτοπισμός που πλήττει τα ευάλωτα νοικοκυριά λόγω gentrification, μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσα από κρατικές παρεμβάσεις ή τοπικές διεκδικήσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι δήμοι μέσα από επιδοτήσεις ενοικίου κατάφεραν να αναχαιτίσουν τον άμεσο εκτοπισμό των ευάλωτων νοικοκυριών (Lees at al, 2008). Σε αυτή την περίπτωση, όμως, ελλοχεύει ο κίνδυνος του έμμεσου εκτοπισμού, καθώς τα νοικοκυριά αυτά αναγκάστηκαν να φύγουν από την περιοχή σε επόμενη χρονική περίοδο, κατά την οποία το gentrification ήταν εμφανές. Οι φίλοι τους είχαν αποχωρήσει από την περιοχή, όπως και οι δημόσιες υπηρεσίες που τους στήριζαν και τα μαγαζιά στα οποία απευθύνονταν είχαν εκτοπιστεί. Η πιο πρόσφατη συζήτηση περί αναχαίτισης του gentrification προέρχεται από πόλεις της Λατινικής Αμερικής, όπου δήμαρχοι προτείνουν το χτίσιμο εργατικών κατοικιών σε περιοχές που αναπτύσσονται δυναμικές gentrification, ώστε οι τιμές των ακινήτων και τα ενοίκια να διατηρηθούν σε χαμηλότερα επίπεδα (Janoschka et al, 2013). O Neil Smith (1996) αναφέρει ότι ο 351

371 εκτοπισμός θα σταματήσει να αποτελεί πρόβλημα όταν οι κατοικίες, ως στοιχειώδες δικαίωμα, σταματήσουν να είναι εμπορεύματα, και έτσι να διαμορφώνουν υπεραξίες και να αποδίδουν κέρδη, δηλαδή λήξει όταν η αγορά κατοικίας, Μάλλον οι τοπικές διεκδικήσεις που βάζουν στο επίκεντρο το δικαίωμα στην κατοικία σε συνδυασμό με πολιτικές πρόνοιας μπορούν να αναχαιτίσουν πιο αποτελεσματικά τις πιέσεις εκτοπισμού λόγω gentrification. Ο εκτοπισμός αποτελεί χωρική και κοινωνική έκφανση του gentrification. Όμως, οι χωρικές δυναμικές της περιοχής διαμορφώνονται και μέσα από τις καθημερινές πρακτικές των διαφόρων κοινωνικών ομάδων. Στο Μεταξουργείο, οι σχέσεις που αναπτύσσονται ή δεν αναπτύσσονται ανάμεσα στις διάφορες κατηγορίες κατοίκων, προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο με τον οποίο διεκδικείται ο χώρος της περιοχής και τη διαδικασία με την οποία εκτυλίσσεται το gentrification. 9.3 Χωρο-κοινωνικές σχέσεις και καθημερινότητα στο Μεταξουργείο. Ο τρόπος με τον οποίο προσδιορίζουν τα μέλη των διαφόρων κοινωνικών ομάδων τις σχέσεις τους με μία γεωγραφική περιοχή και οι πρακτικές που αναπτύσσουν στην καθημερινότητά τους, συνδέονται άμεσα με τις νόρμες και τις συνειδησιακές προδιαθέσεις, δηλαδή με το habitus της κάθε ομάδας (Bourdieu, 1984). Ο τρόπος, όμως, που οι διάφορες ομάδες οικειοποιούνται ή διεκδικούν το χώρο της περιοχής, συνδέεται με τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, τις προδιαθέσεις και τις οικονομικές δυνατότητες κάθε ομάδας, ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνει τα χαρακτηριστικά των τάσεων του gentrification που αναπτύσσονται σε περιοχές όπως το Μεταξουργείο. Η κάθε ομάδα προσδιορίζει τις σχέσεις της με το χώρο μέσω της πολιτισμικής ιδιοσυγκρασίας της και των καθημερινών πρακτικών της που συνδέονται με το ιδιαίτερο habitus. Οι χωρικές και κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσουν οι νέοι κάτοικοι είναι διαφορετικές από τις σχέσεις που έχουν αναπτύξει οι προηγούμενοι κάτοικοι, είτε πρόκειται για τους παλαιότερους ντόπιους, είτε για τους μετανάστες. Ταυτόχρονα, οι χωροκοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσουν οι πιο εύποροι νεοκάτοικοι διαφέρουν από τις σχέσεις των νέων λιγότερο εύπορων κατοίκων. Λόγω του ιδιαίτερου πολιτισμικού κεφαλαίου που διαθέτουν και οι δύο ομάδες, οι πρακτικές τους στο χώρο συναντώνται, και αρκετές φορές τέμνονται. 352

372 9.3.1 Kαθημερινότητα και κατανάλωτικές συμπεριφορές στην περιοχή Στην περιοχή του Μεταξουργείου, εκτός από τις νέες χρήσεις, υπάρχουν διάσπαρτα μπακάλικα ντόπιων και μεταναστών. Το βασικό μεγάλο σουπερμάρκετ βρίσκεται στη συμβολή των οδών Πλαταιών και Παραμυθίας (Βερόπουλος), ενώ ένα μικρότερο σούπερ μάρκετ υπάρχει στη Μεγάλου Αλεξάνδρου το οποίο από Dia μετατράπηκε σε Carrefour Express λόγω εσωτερικής αναδιάταξης στον όμιλο Μαρινόπουλου. Κάθε Τρίτη πραγματοποιείται λαϊκή αγορά στην οδό Κεραμεικού. Οι κοινωνικές ομάδες που μένουν στην περιοχή, αναλόγως των οικονομικών τους περιορισμών και των προτιμήσεών τους, διαμορφώνουν διαφορετικές καταναλωτικές συμπεριφορές στο χώρο. Τα ανώτερα εισοδηματικά στρώματα χρησιμοποιούν αρκετά επιλεκτικά την περιοχή, και η σχέση που αναπτύσσουν με τον χώρο της προσδιορίζεται από τα αισθητικά τους κριτήρια και τις πολιτισμικές προδιαθέσεις και προτιμήσεις. Ιδιαίτερα ως προς τις καταναλωτικές τους συνήθειες, η συμπεριφορά τους είναι ιδιαίτερα επιλεκτική στο χώρο. Όπως δηλώνουν εύποροι νεοκάτοικοι σε συνεντεύξεις: -Ψωνίζω στο Βερόπουλο που είναι εδώ από κάτω και παίρνω αραβικές πίτες από τη Μεγάλου Αλεξάνδρου που έχει άραβες και είναι ωραίες, οπότε ψωνίζω λίγο εδώ, στη λαϊκή φρούτα και λαχανικά τις Τρίτες, και μετά πηγαίνω και στο Βασιλόπουλο στα Πετράλωνα ξέρεις κάνω ένα συνδυασμό και στην Πλάκα στην παλιά μου γειτονιά σε ένα μανάβικο και ένα με βιολογικά Ν. 6/5/2010 Συνήθως αναφέρονται σε βιολογικά μαγαζιά και στο σουπερμάρκετ που απευθύνεται στα πιο εύπορα νοικοκυριά της πόλης, δηλαδή το Βασιλόπουλο. 353

373 -το Βασιλόπουλο στα Πετράλωνα που πάω μια φορά τη βδομάδα ας πούμε για τα πολλά και μετά στο Βερόπουλο εδώ δίπλα είναι. τις Τρίτες δε τη χρησιμοποιώ τη λαϊκή αγορά... όχι για κάνα λόγο αλλά τη βαριέμαι τη λαϊκή αγορά πρέπει να χάσω ένα πρωινό δηλαδή να πάω με το καρότσι να γυρίσω στο Βασιλόπουλο πάω γιατί τα κρέατα είναι καλύτερα γιατί στη γειτονιά ομολογώ ότι τα κρεοπωλεία και ο Βερόπουλος δεν έχουν καλής ποιότητας κρέατα οπότε φοβάμαι λαχανικά παίρνω λίγα βιολογικά Ζ. 18/2/2010 Οι περισσότεροι χρησιμοποιούν για τις καθημερινές αγορές τους τον Βασιλόπουλο στα Πετράλωνα και αποφεύγουν τον Βερόπουλο και τα κρεοπωλεία της γειτονιάς, καθώς θεωρούν ότι τα προϊόντα τους είναι χαμηλότερης ποιότητας. Τα τοπικά μπακάλικα, όπως και των μεταναστών, αποφεύγονται καθώς δεν είναι καλά οργανωμένα και όμορφα. Καταφεύγουν σε αυτά, μόνο αν κάποιο προϊόν είναι πιο νόστιμο. Η επιλεκτικότητά τους φαίνεται έντονα στην προτίμηση που δείχνουν για τα βιολογικά προϊόντα. αγοράζουμε σχεδόν μόνο οικολογικά, δηλαδή στο σούπερ μάρκετ παίρνω χαρτί τουαλέτας, και σαρδέλες και ούτε καν απορρυπαντικά, ούτε καν, παίρνω απορρυπαντικά μόνο από βιολογικά μαγαζιά, αυτή εδώ δεν έχει απορρυπαντικά Κ. 16/3/2010 Για την αγορά των βιολογικών προϊόντων απευθύνονται σε διάφορα καταστήματα εκτός περιοχής, ενώ ταυτόχρονα ενισχύουν και το κατάστημα βιολογικών προϊόντων που άνοιξε το 2010 στην οδό Κεραμεικού, αν και όπως σημειώνουν στις συνεντεύξεις το συγκεκριμένο μαγαζί δεν έχει πολλά πράγματα. Η προτίμηση στον Βασιλόπουλο και στα βιολογικά προϊόντα σχετίζεται με το υψηλό μορφωτικό επίπεδο και πολιτισμικό κεφάλαιο (ανησυχίες και ενημέρωση για την ποιότητα των τροφίμων και προτίμηση πιο αγνών και ποιοτικών προϊόντων), ενώ ταυτόχρονα αποτελεί ένδειξη της οικονομικής άνεσης αυτής της κατηγορίας νέων κατοίκων (ο Βασιλόπουλος είναι από τα πλέον ακριβά σουπερμάρκετ που δραστηριοποιείται στην Ελλάδα, ενώ τα βιολογικά προϊόντα και απορρυπαντικά είναι πιο ακριβά από τα ευρείας κατανάλωσης). 354

374 Οι λιγότερο νέοι κάτοικοι- εναλλακτικής κουλτούρας αναπτύσσουν αρκετά διαφορετικές καταναλωτικές συνήθειες στο Μεταξουργείο, οι οποίες εξαρτώνται ιδιαίτερα από την οικονομική τους κατάσταση. Όπως αναφέρουν σε συνεντεύξεις, ικανοποιούν τις ανάγκες τους ψωνίζοντας: Από το σουπερμάρκετ της περιοχής κι από το κατάστημα βιολογικών προϊόντων επιτέλους το πρώτο στην περιοχή στην Πλαταιών Δ. 8/3/2010 -Από το σουπερμάρκετ από το μπακάλικο της γειτονιάς από το Βερόπουλο εδώ, από την Αγάπη που έχουν κάποια παιδιά από την Αίγυπτο... από το ψιλικατζίδικο που είναι απέναντι από την Αγάπη που το έχει πει μια κυρία εδώ αυτό, γενικά εδώ τριγύρω τα βιολογικά είναι λίγο κυριλέ, σε εισαγωγικά κυριλέ θέλω να πω ότι είναι λίγο πανάκριβα, δηλαδή δεν τα σηκώνει η τσέπη μου εύκολα, τα βιολογικά ας πούμε είναι μεν βιολογικά, αλλά δεν είναι για όλους τα βιολογικά, προτιμώ το σουπερ μάρκετ και το μπακάλικο της γειτονιάς, και αν είναι για κάτι βιολογικό θα πάρω κάτι συγκεκριμένο αλλά και πάλι δε θα το πάρω από βιολογικά θα πάω στο κέντρο της Αθήνας που υπάρχει ένα τρελό κέντρο από οικολογικά προϊόντα και σχετικά φτηνά σε σχέση με το αν θέλω να πάρω κάτι ας πούμε αλλά δεν παίρνω από καταστήματα βιολογικών προϊόντων για το λόγο ότι είναι πανάκριβα δεν είναι για την τσέπη μου εμένα κάποιων άλλων όμως κάποιος άλλος όμως μπορεί Μ. 27/7/2010 Για τις καθημερινές τους ανάγκες ψωνίζουν στο Βερόπουλο και κάθε Τρίτη στη λαϊκή της γειτονιάς. Δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση στα βιολογικά προϊόντα, ωστόσο δυσκολεύονται να τα καταναλώσουν αποκλειστικά λόγω οικονομικής στενότητας. Καταναλώνουν επιλεκτικά, και όσοι έχουν τη δυνατότητα να αγοράσουν βιολογικά προϊόντα, απευθύνονται στο μαγαζί βιολογικών προϊόντων στην οδό Κεραμεικού, και σπανιότερα στο βιολογικό μαγαζί στο Θησείο. Για τους νέο-εναλλακτικούς κατοίκους, η αγορά των βιολογικών προϊόντων, ενώ είναι επιθυμητή, έχει ένα ταξικό χαρακτήρα. Τα προϊόντα είναι βιολογικά αλλά όχι προσιτά για όλες τις κοινωνικές κατηγορίες. Σε αντίθεση με τους πιο εύπορους νεοκατοίκους, οι εναλλακτικοί νεοκάτοικοι δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση και στα μικρά μαγαζιά της περιοχής, εμπιστεύονται τα κρεοπωλεία της γειτονιάς και τα ψιλικατζίδικα που τα λειτουργούν είτε ντόπιοι ή μετανάστες. 355

375 Ένα μεγάλο μέρος επειδή τυγχάνει να είναι απέναντι το σουπερ μάρκετ το αγοράζω από το Βερόπουλο. Αλλά ένα μεγάλο μέρος των πραγμάτων το αγοράζω από μαγαζιά εδώ της γειτονιάς. Έχει ένα εδώ που πουλάει βιολογικά προϊόντα και έχω πάρει κανα δυο φορές ψωμί και μου άρεσε, από ένα κρεοπωλείο στη Θερμοπυλών, από ένα φούρνο στη Θερμοπυλών που παίρνω το ψωμί μου κλπ φρούτα από ένα δυο μανάβηδες που είναι Αιγύπτιοι, ψωνίζω γενικότερα δηλαδή, προσπαθώ να ανοίγομαι σε όλη τη γειτονιά ψωνίζω παντού. Β. 15/10/2010 Οι εναλλακτικοί νέοι κάτοικοι δείχνουν μεγαλύτερη προτίμηση στα μαγαζιά της περιοχής, από ότι η πιο εύπορη κατηγορία νέο-κατοίκων. Στους δεύτερους επικρατεί μεγαλύτερη επιλεκτικότητα ως προς την κατανάλωση, καθώς υπερτερούν τα στοιχεία που ορίζει το εκπαιδευτικό και το κοινωνικό τους κεφάλαιο, όπως και η πολιτισμική τους προδιάθεση. Ανάλογες συμπεριφορές θα μπορούσαν να αναπτύξουν και οι εναλλακτικοί, καθώς χαρακτηρίζονται από όμοιες καταναλωτικές ανησυχίες (βιολογικά προϊόντα, καλή ποιότητα, αυθεντικότητα) που συνδέονται άλλωστε με το υψηλό πολιτισμικό κεφάλαιο. Ωστόσο, διαφέρουν σημαντικά ως προς το οικονομικό κεφάλαιο και έτσι περιορίζονται στα μαγαζιά της γειτονιάς και στην επιλεκτική κατανάλωση ορισμένων βιολογικών προϊόντων. Ταυτόχρονα, όμως, η αναφορά στα παλιά μαγαζιά της περιοχής, όπως και στα μαγαζιά μεταναστών, δείχνει μεγαλύτερη εξοικείωση με το χώρο και καθημερινή συναναστροφή, σε εμπορικό πλαίσιο, με τις παλιότερες ομάδες. Οι παλιοί κάτοικοι και οι μετανάστες έχουν πολύ πιο περιορισμένες επιλογές για τα καθημερινά τους ψώνια. Οι παλιοί κάτοικοι αναφέρουν ότι για τις καθημερινές τους ανάγκες, συνήθως χρησιμοποιούν το Βερόπουλο της γειτονιάς, την λαϊκή, την κεντρική αγορά και το Dia. Ο Βερόπουλος θεωρείται αρκετά ακριβό σουπερμάρκετ για τις ανάγκες τους και πολλοί πηγαίνουν στο Carrefour στην Καβάλας για οικονομικούς λόγους. Όπως αναφέρεται σε συνεντεύξεις με παλιούς κατοίκους της περιοχής: Έχει δύο σουπερμάρκετ έχει το Βερόπουλο και έχει και ένα άλλο μεγάλο στην Κολοκυνθούς και Αχιλλέως αυτά είναι τα βασικά, υπάρχουν και κάποια άλλα που είναι μικρότερα όπως το Dia που δεν πήγαμε ποτέ και υπάρχουν και άλλα μπακάλικα αν και πολύς κόσμος παίρνει τα αυτοκίνητά του και πάει σε πιο μεγάλα έξω, στο Carrefour στην Καβάλας, 356

376 γιατί είναι πιο φτηνά, αλλά η ποιότητά τους δεν είναι τόσο καλή και λέω στη γυναίκα μου να μην ψωνίζουμε από εκεί Μ. 17/5/2010 Αντίστοιχα με τους παλιούς κατοίκους, κινούνται και οι μετανάστες για την ικανοποίηση των διατροφικών τους συνηθειών και των καθημερινών τους αναγκών. Στις συνεντεύξεις αναφέρεται ο Βερόπουλος, αν και θεωρείται ιδιαίτερα ακριβό σουπερμάρκετ, και πιο συχνά το Dia, το Carrefour στην Καβάλας, η κεντρική αγορά της Αθήνας, το Lidl και η λαϊκή αγορά της Τρίτης. Επίσης, γίνεται αναφορά σε μαγαζιά της Ομόνοιας όπου μπορούν να βρουν τρόφιμα και προϊόντα από τον τόπο προέλευσής τους. από το Βερόπουλο, από το Dia που ήταν παλιά, τώρα έγινε Carrefour σε σύγκριση με το Dia είναι λίγο πιο ανεβασμένες οι τιμές και έχει πιο γκουρμέ δηλαδή έχει και ποιότητα και του Carrefour και ο καθένας μπαίνει μέσα και διαλέγει ό,τι θέλει και παίρνει, ανάλογα την τσέπη του παίρνει, ή τα χαρτικά από καμιά αποθήκη κοιτάζουμε τις τιμές, τα ψάχνουμε δε γίνεται ψωνίζουμε στη λαϊκή κάθε Τρίτη, αν τύχει να περάσω από ένα Lidl και να μπω μέσα να ψάξω να πάρω 5 πράγματα αλλά συνήθως από τη γειτονιά ψωνίζω Ε. 7/2/2011 Εδώ στη λαϊκή τα περισσότερα επειδή μαγειρεύουμε κάθε μέρα, προσπαθούμε να μην πάρουμε πάρα πολλά από το σουπερμάρκετ, γιατί όλα αυτά είναι τουλάχιστον αυτά ξέρεις ότι τα έχουν πάρει από τα χωράφια, είναι φρέσκα, και μαγειρεύουμε, λίγο κρέας, φακές, φασολάδες, ρεβίθια μαγειρεύουμε διάφορα, τα υπόλοιπα ρύζι μακαρόνια σουπερμάρκετ Carrefour, Dia, Βερόπουλο, αλλά ο Βερόπουλος είναι ακριβός, στην Πλαταιών στη γειτονιά, είναι ακριβά προσπαθούμε, γιατί είναι και πιο φτηνά να το μαγειρεύεις και είναι και καλύτερα και αφού έχει χρόνο η γυναίκα μου έτσι είναι σπίτι, πρέπει να πάει να πάρει τα παιδιά Ι. 5/4/2011 Sometimes I am going Bangladeshi shops in Omonia and the supermarkets Veropoulos, Dia, Lild all supermarket is here -Where is Lidl? -Going to Nikea, have Lidl Z. 22/3/

377 Οι μετανάστες αναγκάζονται να διανύσουν μεγαλύτερες αποστάσεις στην πόλη για να μπορέσουν να ικανοποιήσουν τις διατροφικές και καθημερινές ανάγκες. Οι συχνές αναφορές στο Carrefour της Καβάλας και στο Lidl, ακόμα και αν αυτό βρίσκεται στη Νίκαια, υποδεικνύουν την αντιξοότητα συνθηκών επιβίωσης στην πόλη και υπογραμμίζει τη χωρική αδικία της Αθήνας. Οι gentrifiers μπορούν να ικανοποιήσουν τις επιλεκτικές τους ανάγκες στην περιοχή, ή σε βιολογικά- μαγαζιά σε όμορες κεντρικές περιοχές, ενώ οι μετανάστες υποβάλλονται σε ταξίδια προς τις δυτικές συνοικίες της πόλης. Οι καταναλωτικές συμπεριφορές στο χώρο που αναπτύσσουν οι διάφορες κοινωνικές ομάδες δεν περιορίζονται μόνο στα μαγαζιά που απευθύνονται για να ικανοποιήσουν τις καθημερινές τους ανάγκες. Ο τρόπος διασκέδασης, και συγκεκριμένα τα μαγαζιά που επιλέγουν, αποτελούν ένδειξη των σχέσεων που αναπτύσσονται με τον χώρο της περιοχής, αλλά και των κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσονται στον τόπο του Μεταξουργείου Τρόποι διασκέδασης ή επιδεικτικής κατανάλωσης στο Μεταξουργείο Οι εύπορες νεοεισερχόμενες ομάδες στην περιοχή του Μεταξουργείου επιδεικνύουν επιλεκτικότητα στην καταναλωτική τους συμπεριφορά ως προς τον τρόπο διασκέδασης. Οι περισσότεροι βγαίνουν αρκετές φορές μέσα στην εβδομάδα. Για κάτι φτηνό και πρόχειρο, για μεζέ, πηγαίνουν στα καφενεία της περιοχής, ενώ για τη βραδινή έξοδό τους προτιμούν τα πολυτελή εστιατόρια και τα wine bar της περιοχής, ενώ συχνά αναφέρονται και στις νεοταβέρνες στο Γκάζι. Τώρα έχει ανοίξει ένα που μας αρέσει πάρα πολύ το Polly Maggoo στη γωνία Λεωνίδου και Σαλαμίνος που έχει πολύ λογικές τιμές και είναι πολύ συμπαθητικό το περιβάλλον και είναι και η γειτονιά που μαζεύεται κι αυτό το καλοκαίρι τώρα αλλάζει το καλοκαίρι πάμε στις ταβέρνες τις ανοιχτές στο Λάκη που είναι Κεραμεικού και Σαλαμίνος στον πεζόδρομο που βγάζει τραπεζάκια και τσιγαρίζει κρέατα μετά είναι ένας Ρουμάνος, η Αυλή του Πέτρου, επίσης, αυτά είναι τα πιο καλοκαιρινά.. τώρα το χειμώνα δεν πάμε πολύ σε αυτά είναι ένας συμπαθητικός Αιγύπτιος που είναι στη μεγάλου Αλεξάνδρου που όλη την ημέρα καπνίζουν ναργιλέδες αλλά το βράδυ έχει ωραίο φαγητό και είναι φτηνό και μας αρέσει, σπάνια αλλά για πολύ ιδιαίτερη περίπτωση όπως επέτειο ή κάτι αν έχουμε όμως ένα πολύ ακριβό που είναι λίγο πιο πάνω Funky Gourmet, που το έχουν ανοίξει δύο παιδιά που έχουμε κάνει μαγειρική στη Νέα Υόρκη, που έχουν έρθει εδώ πέρα και κάνουν κέτερινγκ γενικώς είναι ένα τύπου Βαρούλκο Βαρούλκο δεν πάμε ποτέ που είναι το άλλο πολύ ακριβό της γειτονιάς αλλά 358

378 έτσι έχουμε πάει δύο φορές τα τελευταία 3 χρόνια αλλά έτσι το είπα, αλλά για πολύ γκουρμέ καταστάσεις θα πάμε εκεί Ζ. 18/2/2010 Ναι το Polly Maggoo μου αρέσει πολύ, το Funky Gourmet, ο Αρχάγγελος στην πλατεία, σε όλα γενικά πάντως κοιτάω να πάω, εδώ στην περιοχή, κοιτάω όλα να τα στηρίξω, να πάω να φάω να κάτσω να δω πώς είναι να γνωρίσω τους ιδιοκτήτες, είμαι μεγάλη γειτονο-around Κ. 16/3/2010 Ουσιαστικά για την ικανοποίηση των επιλεκτικών τους συνηθειών κινούνται σε ίδιους χώρους στο Μεταξουργείο, στα νέο-καφενεία τις μεσημεριανές ώρες ή τα πολυτελή εστιατόρια για τη βραδινή διασκέδαση. Όπως αναφέρει και ο Beauregaurd (1986) ο τρόπος ζωής και διασκέδασης συνδέεται με τις νέες χρήσεις και η συγκεκριμένη αναφορά στη δημόσια σφαίρα γίνεται θέαμα. Νεοκάτοικοι αναφέρουν στις συνεντεύξεις: Πηγαίνω στο Canteen πολύ που είναι στο Γκάζι και είναι και πάρα πολύ κοντά γιατί είναι Ιάκχου πώς λέγεται ο δρόμος, είναι ακριβώς απέναντι από τη Λεωνίδου, δηλαδή είναι η συνέχεια της Λεωνίδου και πηγαίνω εκεί αρκετά, πηγαίνω και στο Polly Maggoo εδώ στη Λεωνίδου αλλά είναι πάντα γεμάτο πλέον φοβερή επιτυχία, είναι πολύ ωραίο για τη γειτονιά είναι ωραίο και ποιοτικό μέρος οπότε είναι καλό αυτό Ν. 6/5/2010 ή θα πάω στα Κανάρια και στο Polly Maggoo, καμιά φορά πάω στο Bios στην Πειραιώς, στο Nixon δεν πηγαίνω γιατί δεν μπορώ το ουίσκι εκεί και δε μου αρέσει φοβερά και η μουσική, καμιά φορά πάω στο Γιάνταη εδώ στην πλατεία Αυδή Ζ. 2/3/2010 Συχνή αναφορά γίνεται στο Polly Maggoo, το καινούριο wine bar της περιοχής, που αντικατέστησε το καφενείο των τσιγγάνων, και στο καφενείο Κανάρια. Στο Polly Maggoo η κατανάλωση ανά άτομο υπολογίζεται στα 25 με 30 ευρώ το άτομο, ενώ στα νέο-καφενεία όπως τα Κανάρια στα ευρώ. Η οικονομική τους ευρωστία επιτρέπει τη διασκέδαση σε πιο πολυτελή εστιατόρια όπως το Funky Gourmet, που 359

379 επιδίδεται σε μοριακή κουζίνα, και άλλα πολυτελή, αλλά σχετικά φτηνότερα εστιατόρια όπως το Aleria, το Αθήρι και το Γιάνταη. Η επιλογή των ακριβών εστιατορίων σχετίζεται, πάλι, με την αισθητική προδιάθεση και τις ιδιαίτερες και επιλεκτικές προτιμήσεις που απορρέουν από το ιδιαίτερο πολιτισμικό κεφάλαιο. Η έξοδος στο καφενείο συνδέεται με την ανάγκη αναζήτησης της αυθεντικότητας μέσω της καθημερινότητας στο αστικό χωριό του Μεταξουργείου. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο καφενείο οι Φίλοι κάθε Τρίτη μετά τη λαϊκή αγορά. Οι συχνές συναντήσεις στο συγκεκριμένο τόπο και χρόνο διευκόλυναν το διάλογο γύρω από κοινά θέματα και προβληματισμούς, όπως η ασφάλεια και η υποβάθμιση της περιοχής, και συνέβαλαν στη διαμόρφωση της μη κερδοσκοπικής Πρότυπης Γειτονιάς από τα μέλη αυτής της κοινωνικο-οικονομικής κατηγορίας. Ουσιαστικά, όμως, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, μέσα από το όχημα της Πρότυπης Γειτονιάς διεκδικείται ο χώρος του Μεταξουργείο για τις ανώτερες κοινωνικοοικονομικές ομάδες. Οι λιγότερο εύποροι νεοκάτοικοι διακρίνονται από μεγαλύτερη εξωστρέφεια, καθώς περνούν τον περισσότερο χρόνο της ημέρας τους σε δράσεις ή σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες στην περιοχή. Η διασκέδαση, αλλά και γενικότερα ο ελεύθερος χρόνος τους, είναι συνυφασμένα κυρίως με τα νέο- καφενεία και τα μπαρ της περιοχής. Στα πολυτελή εστιατόρια δεν γίνεται καμία αναφορά. Αναφέρεται, συχνά, ένα παλιό και παραδοσιακό μαγειρείο στην οδό Κολοκυνθούς.. Φωτογραφία 21 α και β: Στέκια εναλλακτικών στο Μεταξουργείο, καθημερινές εικόνες, προσωπικό αρχείο 360

380 Όπως μας περιγράφουν στις συνεντεύξεις: τα Κανάρια μου αρέσουν αυτά γιατί είναι χώροι που μπορείς να κουβεντιάσεις να ακούσεις και καλή μουσική χαμηλά και να το ευχαριστηθείς να επικοινωνείς με τους ανθρώπους γιατί ένα μεγάλο κομμάτι που λείπει σήμερα είναι η επικοινωνία φυσικά εγώ την επικοινωνία την έχω παρατραβήξει και την έχω κάνει φλυαρία βασικά αλλά είναι κομμάτι της ανάγκης μου να επικοινωνήσω το Κεραμείο ένα άλλο μαγαζί πιο μίνιμαλ αλλά ενδιαφέρον χώρος, από πίσω ακριβώς ένα άλλο μεζεδοπωλείο οι Φίλοι, στο Αστάρι αρκετές φορές, στο καμπαρέ Voltaire που πηγαίνω όταν γίνεται κανα live περίεργο στο Σαλαντίν που έχει κάτι ωραίες Παρασκευές με κάτι blues βραδιές στο μεζεδοπωλείο του Πέτρου και στα θέατρα εντάξει, στα θέατρα πηγαίνω χρόνια δεν τα αναφέρω, και το Βασιλάκου και το Παραμυθίας Β. 15/10/2010 Για φαγητό στην κυρία Μαρία στην Κολοκυνθούς, στον Πέτρο εδώ στην Αυλή, στον Νίκο στα λόγια της Πλώρης, σε αυτά που είναι έτσι κατεξοχήν για φαγητό και ειδικά τώρα που είναι ο καιρός καλύτερος για ποτό κυρίως στην περιοχή θα το έλεγα ή στην ευρύτερη περιοχή δηλαδή Γκάζι, Βοτανικό σε μαγαζιά φίλων Δ. 16/3/2010 Εδώ στη γειτονιά πάω στον Πέτρο, στην Αυλή του Πέτρου, έτσι και αλλιώς είναι οικογενειακά κιόλας, είναι φίλος γνωριζόμαστε, είναι ωραία ξέρω εγώ, στο Τιρμπουσόν πηγαίνω κατά καιρούς εκεί όπου είναι και φίλοι μου, πολλές φορές μπορεί να τύχει να μη δώσω κάποια χρήματα για το ποτό μου αλλά άλλες φορές μπορεί να δώσω και 20 ευρώ αλλά ξέρεις με κεράσματα μέσα με όλα. Δηλαδή στο εικοσάρικο είναι η καλύτερη φάση ξέρεις δεν θεωρείς ότι σε κλέψανε δηλαδή με έχουν κεράσει τόσες φορές που το εικοσάρικο είναι και λίγο μια εξιλέωση ρε παιδιά εντάξει, παρ τε το, παρ τε και παρ τε τα με χαρά, και ευτυχώς υπάρχουν τέτοια μέρη, το Τριφασικό και η φάση εκεί που μου αρέσει να αράζω, τα Κανάρια είναι και Φίλοι και είναι και καλλιτέχνες έχουμε συνεννοηθεί και σε άλλες φάσεις, δηλαδή με αυτό το παιδί που έχει το Τριφασικό πριν κάνει το Τριφασικό ασχολιόμασταν με κλόουν και τέτοια πάλι καλλιτεχνικά πράγματα, με το παιδί που έχει τον Άνθρωπο τον Η. πάντοτε είμαστε σε καλλιτεχνική επαφή με ιδέες με projects με πάρα πολλά με performances στο χώρο του έχουμε δηλαδή και μια άλλη επαφή πέραν της πελατειακής σχέσης, κάτι πιο κοινοτικό πράγμα αυτό Μ. 27/7/

381 Η έξοδος στα καφενεία ή τα μπαρ της περιοχής σχετίζεται με χώρους όπου μπορεί να αναπτυχθεί διάλογος και επικοινωνία, ή που υπάρχουν γνωστοί και φίλοι. Η κοινωνική δυναμική που αναπτύσσεται σε ορισμένα καφενεία, το στέκι δηλαδή, ευνοεί τους εναλλακτικούς κατοίκους, όχι μόνο για οικονομικούς λόγους, διότι η διασκέδαση σε αυτά τα στέκια είναι φτηνή, και μπορεί να πάει και ρεφενέ, αλλά και επαγγελματικά. Οι περισσότεροι ασχολούνται με την τέχνη και θεωρούν τους εαυτούς τους δημιουργικούς και εναλλακτικούς ανθρώπους. Μέσα από συναντήσεις στα καφενεία της περιοχής προκύπτουν ιδέες για project και επαγγελματικές ευκαιρίες. Αναπτύσσονται, δηλαδή, δίκτυα που έχουν ως χωρική αναφορά τα συγκεκριμένα στέκια. Όμως η διαμόρφωση κοινωνικών δικτύων σε ορισμένους χώρους, συμβάλλει στη δημιουργία χωρικών δικτύων στη διεκδίκηση του Μεταξουργείου, όπως συμβαίνει με τη διοργάνωση των διαφόρων καρναβαλιών αλλά και άλλων καλλιτεχνικών και εναλλακτικών δράσεων στην περιοχή. Οι παλιοί κάτοικοι, κυρίως οι άνδρες της περιοχής, συχνάζουν στο καφενείο που υπάρχει στη Μεγάλου Αλεξάνδρου ανάμεσα από την οδό Μυκάλης και Πλαταιών, ενώ οι γυναίκες αναφέρουν ότι δεν βγαίνουν από το σπίτι παρά μόνο αν είναι να βγουν με τους συζύγους τους σε κάποια παραδοσιακή ταβέρνα της γειτονιάς. Όπως αναφέρουν σε συνεντεύξεις παλιοί κάτοικοι: Στα παραδοσιακά καφέ αλλά έχουν μείνει λίγα, υπάρχει ένα παραδοσιακό καφέ στη Μεγάλου Αλεξάνδρου και Πλαταιών σχεδόν γωνία, που παν κάτοικοι της περιοχής, τα γεροντάκια της περιοχής και λέμε κουβέντες, βεβαίως πάω και στο Γκάζι αλλά στις καφετέριες το πρωί, ή πηγαίνουμε να φάμε καμιά φορά κλπ υπάρχει μια παραδοσιακή ταβέρνα που κρατάει το παραδοσιακό στυλ εκεί που είναι του Τσάκωνα, που λέει Ταβερνείο το Μεταξουργείο αλλά οι τιμές του είναι παραπάνω από το παραδοσιακό, αλλά κρατάει το παραδοσιακό στυλ και μια ταβέρνα στην Κωνσταντινουπόλεως και Καλυψούς που κρατάει το παραδοσιακό στυλ. Και ένα καφέ στην Ιάσωνος και Αχιλλέως σχεδόν, που κρατάει το παραδοσιακό Μ. 17/5/

382 Φωτογραφία 22: Παλιός κάτοικος της περιοχής το καφενεδάκι μου και το σπίτι μου, την οικογένειά μου, τα παιδιά μου τα εγγόνια μου, δεν έχω επαφές εγώ, θα πάω να παίξω το ταβλάκι μου και θα έρθω σπίτι μου, ούτε ξενύχτια ξέρω, ούτε μπουζούκια ξέρω, δεν πήγαινα ποτέ εγώ θα πάρω τη γυναίκα μου το Σάββατο να πάω στο ταβερνάκι μου να φάω τα παϊδάκια μου να πιούμε το κρασάκι μας και να έρθω σπίτι μου. Αυτός είμαι εγώ και γι αυτό δεν έχω και επαφή, οι επαφές που έχω είναι οι παλιές γνωριμίες, αν δεν πάω στο καφενείο σήμερα, θα πουν ο Κ. γιατί δεν ήρθε; Τι έπαθε; Κ. 8/2/2011 Σχέσεις αναπτύσσονται κυρίως με τους παλιούς γείτονες και κατοίκους και τους θαμώνες του καφενείου. Οι σχέσεις με τους νέους κατοίκους είναι υποτυπώδεις και όχι ουσιαστικές. Οι μετανάστες που ζουν στην περιοχή, έχουν πιο συγκεκριμένες αναφορές στο χώρο. Οι περισσότεροι αναφέρουν ότι δεν έχουν ιδιαίτερο ελεύθερο χρόνο, καθώς αναγκάζονται να εργαστούν μέχρι τις νυχτερινές ώρες. Στέκια μεταναστών εντοπίζονται δυο καφενεία που συχνάζουν Αιγύπτιοι ή Σύριοι (ένα επί της Μεγάλου Αλεξάνδρου και το δεύτερο στην Κολωνού). Οι υπόλοιποι μετανάστες προτιμούν να περάσουν κάποιες ώρες στην πλατεία Αυδή, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες, όταν τα παιδιά τους παίζουν στο δημόσιο χώρο κατά τις απογευματινές ώρες, ή να περπατήσουν στους χώρους της ευρύτερης περιοχής του κέντρου όπως στην Ακρόπολη, το λόφο του Φιλοπάππου και την αγορά στο Μοναστηράκι. Όπως αναφέρουν μετανάστες στις συνεντεύξεις: 363

383 -Όχι εγώ δεν έχω χρόνο, εγώ προσωπικά δεν έχω χρόνο και αν κάποια στιγμή μια Κυριακή αν έχουμε χρόνο παίρνουμε τη βόλτα και πηγαίνουμε μέχρι το Θησείο, να περπατήσουμε ή την Κυριακή πάμε μια βόλτα μέχρι το Μοναστηράκι Ε. 7/2/2011 Sunday I go to church it is up from Kipseli it is our church Ethiopean church I stay with one friend and we spend time, we stay together, to cook traditionally our country food, eat, we go to African restaurant Ε. 1/4/2011 Έχουμε αλλά δεν είναι στη γειτονιά δύο βρίσκονται λίγο κάτω από την πλατεία Βάθης, εκεί έχει κάτι βουλγάρικα και πάω και βρίσκω τους φίλους μου εκεί, ή πάμε σε φιλικά σπίτια σε φιλικά ζευγάρια στα σπίτια ή έρχονται αυτοί ή πάμε εμείς Ρ, 14/4/2011 Αρκετοί μετανάστες αναφέρουν ότι ιδιαίτερα τα Σαββατοκύριακα, όταν δε δουλεύουν, προτιμούν να συναντηθούν με τους συμπατριώτες τους σε άλλες περιοχές της πόλης όπου έχουν ανοίξει μαγαζιά ομοεθνείς τους. Παραδείγματος χάρη, οι Βούλγαροι αναφέρουν μαγαζιά στην πλατεία Βάθης, ενώ Αφρικανοί αναφέρονται στην περιοχή της Κυψέλης και τα Πατήσια. Φωτογραφία 23: Μετανάστης που ζει και εργάζεται στο Μεταξουργείο 364

384 Οι κοινωνικές ομάδες που ζουν στο Μεταξουργείο μπορεί να ζουν στον ίδιο τόπο, αλλά ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούν και οικειοποιούνται το χώρο ποικίλλει. Ουσιαστικά, στον τόπο του Μεταξουργείου, διαμορφώνονται παράλληλοι βίοι που εξαρτώνται από το ιδιαίτερο habitus της κάθε κοινωνικής ομάδας. Αντίστοιχα διαμορφώνεται και η συμπεριφορά που αναπτύσσουν για την εκπαίδευση των παιδιών τους. 9.4 Εκπαιδευτικές πρακτικές -στρατηγικές αναπαραγωγής Οι πιο εύποροι gentrifiers για την εκπαίδευση των παιδιών τους προτιμούν τα ιδιωτικά σχολεία στα βόρεια προάστια όπως το ελληνοαμερικάνικο κολλέγιο Αθηνών ή το αμερικάνικο κολλέγιο Αθηνών (Pierce), εκφράζοντας έντονα τη διάκρισή τους από τις χαμηλότερες κοινωνικοοικονομικά ομάδες που καταφεύγουν στα δημόσια σχολεία της περιοχής ή της ευρύτερης περιοχής. Ουσιαστικά, ακολουθούν τις εκπαιδευτικές πρακτικές που είχαν χαράξει πριν την μετεγκατάστασή τους στην περιοχή, ενισχύοντας τις στρατηγικές αναπαραγωγής της μεσαίας τάξης. Οι γόνοι των εύπορων οικογενειών αποκτούν το πολιτισμικό τους κεφάλαιο στα συγκεκριμένα ιδρύματα, που επιτρέπουν το συναγελασμό με ομοίους (Μαλούτας, 2009). Οι εύποροι νεοκάτοικοι του Μεταξουργείου αναφέρονται στα εκπαιδευτικά ιδρύματα τα οποία απευθύνονται στις ανώτερες εισοδηματικά κατηγορίες της πόλης, και επιτρέπουν την αναπαραγωγή ομοίων χωρικών και κοινωνικών αντιλήψεων και πρακτικών. δεν πήγαν εδώ σχολείο, συνέχισαν να πηγαίνουν στο ιδιωτικό που τα έστελνα εξαρχής στο Ψυχικό όταν μετακομίσαμε εδώ ο ένας τελείωνε το Λύκειο, ο δεύτερος είχε άλλα δύο χρόνια, έφυγε πέρυσι, δηλαδή τελείωσε, και έχω μια κόρη 13 χρόνων που πάει ακόμα σχολείο... όταν ήρθαμε ήταν 18, 16 και 11 Ζ. 18/2/2010 Είναι στο εξωτερικό η μεγάλη κόρη και η μικρή είναι εδώ στο γυμνάσιο ήρθαμε εδώ μόλις ξεκίνησε το γυμνάσιο για να αλλάξει σχολείο αλλάζοντας και σπίτι -Όταν αλλάξατε σχολείο πήγε στο σχολείο της γειτονιάς; -Πάει στο αμερικανικό κολλέγιο Δ. 20/2/

385 Στο κολέγιο πάει και μένα αλλά πάει στην Κάντζα της Ε. πάει στο κολέγιο θηλέων της Αγίας Παρασκευής και της Α. πάει στο κολέγιο του Ψυχικού Κ. 16/3/2010 Για τη μεταφορά των παιδιών τους στα ιδιωτικά σχολεία των βορείων προαστίων χρησιμοποιούνται τα σχολικά λεωφορεία που συλλέγουν τους γόνους των εύπορων οικογενειών, είτε από τη συμβολή της Πειραιώς και Ιεράς οδού (απέναντι από την Τεχνόπολη), είτε από την πλατεία Κολωνακίου. Τα παιδιά των εύπορων οικογενειών μεταφέρονται στην πλατεία Κολωνακίου από τους γονείς τους, οι οποίοι χρησιμοποιούν είτε το μηχανάκι τους είτε το αυτοκίνητό τους. Η αποστροφή τους για το δημόσιο σχολείο της περιοχής που βρίσκεται επί της οδού Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι έντονη. Το σχολείο χαρακτηρίζεται ως άθλιο και ως φυλακή. Μάλλον αυτό που ουσιαστικά ενοχλεί είναι ότι η σύνθεση των μαθητών απαρτίζεται κυρίως από εθνοτικές μειονότητες και από γηγενείς χαμηλότερων οικονομικών κατηγοριών, ενώ οι δάσκαλοι δεν θεωρούνται καλοί. Η διάκριση και η στάση τους απέναντι στις άλλες κοινωνικές τάξεις γίνεται ιδιαίτερα αισθητή και από τις εκπαιδευτικές στρατηγικές που αναπτύσσουν στο χώρο. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια νεοκατοίκου της περιοχής: εδώ το σχολείο είναι πραγματικά άθλιο είναι σαν φυλακή είναι πάνω στη Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν τολμάω να σκεφτώ να τους πάω εκεί νομίζω ότι θα μου λένε μετά γιατί ρε μάνα; εγώ δηλαδή δεν θα μπορούσα να πάω σε αυτό το σχολείο, θα νόμιζα ότι με στέλνουν στη φυλακή αν ήταν να μπω εκεί κι είναι αυτό το κριτήριο λέω ότι δεν μπορώ να τους πάω εκεί εφόσον έχουμε την οικονομική δυνατότητα αλλά δεν είχαμε την οικονομική δυνατότητα νομίζω ότι θα ήτανε πιο δίκαιο να πουλήσουμε αυτό το σπίτι εδώ και να πάμε σε μια περιοχή που τα παιδιά θα μπορούν να πάνε σε ένα σχολείο Σ. 16/3/2010 Οι μετανάστες και οι παλιοί κάτοικοι, δηλαδή οι χαμηλότερες εισοδηματικές κατηγορίες της περιοχής, μη έχοντας άλλη επιλογή, στέλνουν τα παιδιά τους για δημοτικό στη Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ για γυμνάσιο και λύκειο στο Βοτανικό ή στον Κολωνό, καθώς η περιοχή δεν έχει εγκαταστάσεις δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. 366

386 Σε σχέση Έλληνες- ξένοι, η σχέση είναι οι ξένοι περισσότεροι είναι Αλβανοί, μετά έρχονται από χώρες της ανατολικής Ευρώπης, Ρουμανία, Πολωνία, Ρωσία, αρχικά οι Ρώσοι ήταν περισσότεροι, τώρα προς το τέλος το ποσοστό των Ρώσων αυτών έπεσε Ουκρανοί και βέβαια από χώρες της Ασίας και της Αφρικής, Μπαγκλαντές, Ινδία, Αίγυπτο, Ιράκ, Συρία, είχαμε πάντοτε από αυτές τις χώρες, δείγμα μαθητών, μπορεί να μην ήταν πολλοί, αλλά είχαμε πάντοτε πρώην διευθυντής 64ου δημοτικού σχολείου, 7/7/2011 Οι μετανάστες είναι ιδιαίτερα ικανοποιημένοι από το σχολείο της γειτονιάς και πιστεύουν ότι η μόρφωση που λαμβάνουν τα παιδιά τους, είναι καλού επιπέδου. Τα παιδιά τους αναπτύσσουν φιλικούς δεσμούς με παιδιά από τα διάφορα εθνοτικά υπόβαθρα, ενώ οι γονείς, κυρίως οι γυναίκες, αναπτύσσουν φιλικές σχέσεις μέσω των παιδιών τους και των συμμαθητών τους. Όπως αναφέρει μία μετανάστρια από τη Γεωργία: -Πώς είναι το σχολείο; -Καλό καλό πολύ καλό μάθανε πολύ καλά όλα, -Ικανοποιημένη από τη δασκάλα; -Ναι ναι πολύ ωραία ναι -Έχουν κάνει φίλους από το σχολείο; -Ναι ναι πολλά -Από πού είναι οι φίλοι τους; -Είναι ξένες πιο πολύ εκεί Ρουμάνες, έχει μια φίλη Ρουμάνη, όλοι Τουρκία, όλες αυτές οι χώρες, δεν ξέρω Μ. 22/3/2011 Τα παιδιά των μεταναστών και των παλιών κατοίκων παίζουν στους δημόσιους χώρους της περιοχής, όπως η πλατεία Αυδή, μπροστά στο δημοτικό της Μεγάλου Αλεξάνδρου ή στη μικρή πλατεία στη συμβολή των οδών Μυκάλης και Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αντιθέτως, τα παιδιά των πιο εύπορων οικογενειών, είναι περιορισμένα στην ιδιωτική σφαίρα του σπιτιού ή των σπιτιών των φίλων τους, όπου δεν έρχονται σε επαφή με άλλες κοινωνικοοικονομικές κατηγορίες και η επιτήρησή τους γίνεται πιο εύκολα. Όπως, όμως, αναφέρουν οι γονείς τους, ο ελεύθερος χρόνος των παιδιών τους είναι ελάχιστος, οπότε προτιμούν τους δημόσιους χώρους άλλων περιοχών που μπορούν να συναναστραφούν με γόνους ομοίων κοινωνικο-οικονομικών κατηγοριών. 367

387 Όπως αναφέρει νεοκάτοικος της περιοχής για την κόρη της: Τώρα το χειμώνα η αλήθεια είναι ότι δεν έχουν και πολύ ελεύθερο χρόνο, παίζει στο δωμάτιό της δεν μένουμε συνήθως στη γειτονιά το σαββατοκύριακο, πάμε σε πάρκα άλλων περιοχών, σε φίλους, σε σπίτια, ή φεύγουμε εκτός Αθηνών Κ. 16/3/2010 Οι δημόσιοι χώροι της περιοχής σύμφωνα με τα κριτήρια των εύπορων νεοκατοίκων είναι βρώμικοι, και αποκρουστικοί, καθώς σε αυτούς κυριαρχούν εικόνες που δεν συνάδουν με τις αισθητικές τους προδιαθέσεις όπως οι μετανάστες χωρίς χαρτιά που μένουν σε χάρτινες κούτες και οι χρήστες ουσιών που περιφέρονται στις πλατείες. Η χρήση του χώρου της περιοχής από τους νεοκατοίκους, και ιδιαίτερα τους πιο εύπορους, γίνεται επιλεκτικά με έντονα στοιχεία διάκρισης. Τα καφενεία νέου τύπου και τα πολυτελή εστιατόρια αποτελούν στοιχεία της γειτονιάς που ικανοποιούν τις καταναλωτικές τους ανάγκες, αλλά και την ανάγκη επίδειξης της διαφορετικότητάς τους, καθώς συνάδουν με το habitus που διαμορφώνουν οι συγκεκριμένες ομάδες στο χώρο. Αναφορικά με τις εκπαιδευτικές στρατηγικές που ακολουθούν οι εύποροι νεοκάτοικοι, συνδέονται με τις στρατηγικές αναπαραγωγής των ανώτερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων. Αντίστοιχες εκπαιδευτικές στρατηγικές αναπτύσσονται από τους gentrifiers στο Λονδίνο, όπως αναφέρουν οι Butler and Robson, (2001). Οι μεσαίες τάξεις, ή ασκούν πιέσεις στην τοπική κυβέρνηση του Λονδίνου για αναβάθμιση των σχολείων της περιοχής, ή επιλέγουν σχολεία καλύτερων περιοχών για τη μόρφωση των παιδιών τους (Butler and Robson, 2001). Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, το δημόσιο σχολείο της περιοχής δεν ανταποκρίνεται καθόλου στα μορφωτικά και πολιτισμικά πρότυπα, ενώ τα συγκεκριμένα ιδιωτικά σχόλια των βορείων προαστίων διαμορφώνουν το κατάλληλο πλαίσιο αναπαραγωγής της διάκρισης από τις υπόλοιπες κοινωνικές κατηγορίες. Ταυτόχρονα, στα συγκεκριμένα σχολεία, όπως και στις νέες χρήσεις της περιοχής, υπάρχουν άνθρωποι σαν εμάς. Οι σχέσεις που αναπτύσσονται στο χώρο προσδιορίζονται, ουσιαστικά, ανάλογα με το πολιτισμικό υπόβαθρο και την οικονομική ευχέρεια, ενώ συνδέονται με τα συμφέροντα και τις χωρικές διεκδικήσεις της κάθε κοινωνικής ομάδας. 368

388 9.5. Κοινωνικές σχέσεις στο χώρο Η Πρότυπη Γειτονιά και το Δημόσιο Σήμα Οι σχέσεις που αναπτύσσονται στο χώρο και οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες δεν επιδέχονται μονοσήμαντο προσδιορισμό. Τα μέλη της κάθε κοινωνικής ομάδας αναπτύσσουν φιλικές σχέσεις και δεσμούς στη βάση των κοινών πολιτιστικών και οικονομικών χαρακτηριστικών, όπως ίδιο επίπεδο εκπαίδευσης, παρόμοια κουλτούρα και πολιτισμική προδιάθεση. Όμως, οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στα μέλη των διαφόρων κοινωνικών ομάδων διέπονται από διαφορετικά κριτήρια. Αυτή η υποενότητα ασχολείται με τις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσουν οι διάφορες ομάδες στο χώρο. Οι πιο εύποροι νεοκάτοικοι, έχουν κοινές αναφορές στο χώρο του Μεταξουργείου. Όπως είδαμε στην προηγούμενη ενότητα, στον ελεύθερο χρόνο τους απευθύνονται σε συγκεκριμένα μαγαζιά στη γειτονιά. Οι γνωριμίες που γίνονται στα νεοκαφενεία της περιοχής συμβάλλουν στην ανάπτυξη φιλικών δεσμών, αλλά και στη διαμόρφωση φορέων που διεκδικούν το χώρο της περιοχής. Όπως αναφέρει νεοκάτοικος: Και κάποια στιγμή αρχίσαμε να συζητάμε γιατί βρισκόμαστε οι γείτονες δεν έχουμε κάτι τέτοιο αλλά έχουμε ένα φορέα που βρισκόμαστε μία μέρα την εβδομάδα στη λαϊκή αγορά και πίνουμε ούζα όσοι μπορούμε δηλαδή βρισκόμαστε εκεί σε ένα μικρό καφενεδάκι και κάνουμε αυτό εν πάσει περιπτώσει είναι ένα πρόβλημα αυτό πολύ έντονο αλλά ήταν τη στιγμή που μετά προκηρυχτήκαν και οι εκλογές και όλα αυτά και μετά βγάλαν τις πρώτες περιπολίες και η προηγούμενη κυβέρνηση και αυτή που τη συνέχισε Χ. 9/2/2010 Τα διάφορα προβλήματα που αντιμετωπίζει η περιοχή του Μεταξουργείου, όπως η υποβάθμιση, οι παραβατικές συμπεριφορές, οι οίκοι ανοχής, οι μετανάστες χωρίς χαρτιά, οι χρήστες ουσιών που συνδέονται άμεσα με τα προβλήματα του κέντρου της πόλης και την απουσία κοινωνικών υποδομών, αποτελούν βασική ανησυχία των νέων εύπορων κατοίκων. Η φαινομενική απουσία του κράτους και οι κίνδυνοι του δημοσίου χώρου έχουν συμβάλλει στη ανάπτυξη σχέσεων και συνεργασιών με τον επιχειρηματία της εταιρείας Oliaros. Οι εύποροι νεοκάτοικοι έχουν ιδρύσει την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία ΚΜ- Πρότυπη Γειτονιά, μέσω της οποίας διεκδικούν τη βελτίωση της ποιότητας ζωής της περιοχής. Όπως αναφέρει η γραμματέα της εταιρείας Oliaros: 369

389 Με την Πρότυπη Γειτονιά βρέθηκε ο Ιάσωνας με άλλους της περιοχής και λέγαν, όλο συζητάγαν για τη γειτονιά και μήπως να κάνουμε εκείνο μήπως να κάνουμε το άλλο, με καινούριους κατοίκους βέβαια περισσότερο και κάναν αυτή τη μη-κερδοσκοπική είναι 7 μέσα ως εταίροι, η πρώτη ομάδα που ξεκίνησε, και αρχίσαν σιγά σιγά αυτά που λέγαν στο δρόμο ή που τρώγαν να τα κάνουν πράξεις γενικά υπάρχει ένα δίκτυο 100 ατόμων που υπάρχει για συνεργασία και επικοινωνία Γραμματέας Oliaros, 2/11/2011 Η βελτίωση της ποιότητας ζωής της περιοχής διεκδικείται με βάση τα ιδιαίτερα αισθητικά πρότυπα και τις προδιαθέσεις των εύπορων νεοκατοίκων και του Ι. Τσάκωνα. Μετά από την επιβολή των αισθητικών προδιαθέσεων του ιδιωτικού χώρου (ανακαίνιση κατοικιών) στο δημόσιο, επιχειρείται η διεκδίκηση του συνόλου του δημοσίου χώρου της περιοχής του Μεταξουργείου, στον άξονα της αυτόδιακυβέρνησης της περιοχής. Όπως περιγράφει νεοκάτοικος: Συμμετέχω σε δύο γκρουπ το ένα είναι οι κάτοικοι της περιοχής με τους οποίους συζητάμε διάφορα θέματα τώρα συζητάμε ένα πρόγραμμα να γίνει ανακύκλωση με το Δήμο, ήρθε ο Δήμος δηλαδή σε εμάς και μας έχει ζητήσει να κάνουμε ένα πιλοτικό σχέδιο να βάλουμε περισσότερους κάδους ανακύκλωσης 3 προς 1, δηλαδή 3 κάδους ανακύκλωσης προς 1 οργανικό αντί για το αντίθετο που είναι τώρα και θέλουν αν ενημερώσουν τους κατοίκους και αυτά και πήγαμε μάλιστα και εκδρομή χθες στα Λιόσια σε μια μονάδα ανακύκλωσης οπότε ασχολούμαστε με διάφορα θέματα που προκύπτουν συζητάμε για διάφορα θέματα και όπου μπορούμε επεμβαίνουμε και το άλλο είναι με ένα γκρουπ αρχιτεκτόνων -Αυτό είναι η πρότυπη γειτονιά ή το προηγούμενο -Και τα δύο, δηλαδή το ένα Πρότυπη Γειτονιά το λέμε, και το ένα είναι το γκρουπ των κατοίκων και το άλλο είναι το γκρουπ των αρχιτεκτόνων Ν. 6/5/2010 Οι κάτοικοι του Μεταξουργείου που συμμετείχαν σε αυτήν την έρευνα, και ιδιαίτερα οι πιο εύποροι, είναι έντονα δυσαρεστημένοι από τις πολιτικές του Δήμου για την περιοχή. Το 2012, σε βιβλίο που κυκλοφορεί νεοκάτοικος της περιοχής, δίνεται έμφαση στην ανάγκη διεκδίκησης της κεντρικής πλατείας της περιοχής από τις παραβατικές συμπεριφορές και πρακτικές, με κεντρικό σύνθημα «πάμε πλατεία ενάντια στη βία» (Τριανταφυλλίδης, 2012). Ορισμένοι νεοκάτοικοι, προσπαθώντας να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους, κυρίως μέσα από το σχήμα της Πρότυπης Γειτονιάς, συστήνουν δράσεις για τη 370

390 βελτίωση του δημοσίου χώρου, ή προσπαθούν να ασκήσουν πίεση στις αρχές, ή ακόμα και τα συνεργαστούν μαζί τους, για την αναβάθμιση της περιοχής και την περαιτέρω προσέλκυση του κεφαλαίου. Αποτελούν ένα διεκδικητικό μόρφωμα που προσδιορίζεται στη βάση της ανάληψης ευθύνης, αναπαράγοντας τη νεοφιλελεύθερη λογική της αυτοδιαχείρισης. Η λογική της αυτοδιαχείρισης δεν αντιτίθεται σε κάποια μορφή εξουσίας, αλλά αποτελεί ουσιαστικά νεοφιλελεύθερο τρόπο αντίληψης για τη διαμόρφωση της συμπεριφοράς (Rose, 1996) σε κοινωνικό και χωρικό επίπεδο. Όπως ισχυρίζεται ο Foucault (2008) στο νεοφιλελευθερισμό, παράλληλα με το laissez faire, ενεργοποιούνται ρυθμιστικές πρακτικές διακυβέρνησης, οι οποίες εδραιώνονται μέσα από την κοινωνικότητα της κρίσης. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου εδραιώνεται μέσα από συνεργασίες και συμμαχίες κατοίκων, επενδυτών, αρχιτεκτόνων, δημοσιογράφων και πολιτικών προβάλλοντας τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στη δίνη της κρίσης του κέντρου της πόλης, οι οποίες, ουσιαστικά, στοχεύουν στην ανάκτηση του χώρου με βάση τις προδιαθέσεις της μεσαίας τάξης. Η Πρότυπη Γειτονιά σε συνεργασία με αρχιτέκτονες έχει εκπονήσει χαρτογράφηση των χρήσεων γης της περιοχής που περιβάλλεται από της οδούς Κωνσταντινουπόλεως, Αχιλλέως, Ιεράς οδού, Πειραιώς και Δελιγιώργη. Τα στοιχεία της χαρτογράφησης αυτής τα έχει χρησιμοποιήσει ο επενδυτής της εταιρείας Oliaros για να αποδείξει την υποβάθμιση της περιοχής (δίνοντας έμφαση στα εγκαταλελειμμένα κτήρια και στους οίκους ανοχής), αλλά και να υπογραμμίσει τη δυνατότητα ανάπτυξης και την προοπτική της περιοχής μέσα από τη νέα επιχειρηματικότητα της δημιουργικής οικονομίας39. Μέλη της Πρότυπης Γειτονιάς έχουν αναλάβει, σε συνεργασία με το Δήμο Αθηναίων, την ενημέρωση των κατοίκων για ένα ολοκληρωμένο σύστημα ανακύκλωσης της περιοχής (πρόγραμμα πόρταπόρτα). Η Πρότυπη Γειτονιά έχει προβεί σε διάφορες δράσεις στην περιοχή οι οποίες έχουν επικροτηθεί από τον τύπο ως παραδείγματα θετικού ακτιβισμού των κατοίκων παίρνουν την κατάσταση στα χέρια τους και διαμορφώνουν κινήσεις από τα κάτω (bottom up approach) ελλείψει κρατικής παρέμβασης. Τον Ιούλη του 2010 παρουσίασαν στο δημοτικό συμβούλιο πρόταση ανάπλασης της περιοχής με βασικούς άξονες την ανάπλαση της οδού Σαλαμίνος και την ποδηλατοδρόμηση της 39 "Creative Athens, ευκαιρίες και προκλήσεις σε μια εποχή κρίσης", Μουσείο Μπενάκη 26-27/3/10, 371

391 οδού Κεραμεικού. Η συνεδρίαση δεν έλαβε κάποια απόφαση, αλλά η κίνηση της Πρότυπης Γειτονιάς επικροτήθηκε από τις παρατάξεις της Αθήνας- πόλης της ζωής μας (Νέα Δημοκρατία) και του Δικαιώματος στην Πόλη (ΠΑΣΟΚ), ενώ αρκετά δημοσιεύματα σε εφημερίδες αναφέρθηκαν θετικά σε αυτήν την πρωτοβουλία. Στην Κυριακάτικη Καθημερινή δημοσιεύεται πρωτοσέλιδο ότι η γειτονιά διεκδικεί το μέλλον (Ρηγόπουλος, 8/9/2010), ενώ τον Μάη του 2011 το περιοδικό Vogue αναφέρεται στις γυναίκες νέες κατοίκους του Μεταξουργείου ως πρότυποι κάτοικοι, οι οποίες έχοντας σαφή προτίμηση για τη ζωή το κέντρο της πόλης, αναλαμβάνουν με προσωπική ευθύνη πρωτοβουλίες για την ωραιοποίηση της περιοχής και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής. Εικόνα 5: Γυναίκες νεοκάτοικοι του Μεταξουργείο, φωτογραφία για το περιοδικό Vogue. Πηγή: Vogue, 19/5/2011, σελ. 177 Τον Σεπτέμβρη του 2010, σε συζήτηση με το Γενικό Γραμματέα της ΓΑΔΑ στο ξενοδοχείο Imperial ζητούν περισσότερη αστυνόμευση στην περιοχή. Η πρόσκληση για την εν λόγω συνάντηση είχε κυκλοφορήσει ευρέως σε παλιούς ηλικιωμένους κατοίκους, οι οποίοι εκδήλωσαν έντονα τη δυσαρέσκειά τους απέναντι στους μετανάστες και στις ληστείες που συμβαίνουν στους δρόμους της περιοχής. Αποτέλεσμα αυτής της κίνησης, είναι η ξεχωριστή γραμμή τηλεφώνου της αστυνομίας για την περιοχή του Μεταξουργείου σε περίπτωση αναφοράς εγκλήματος και η καθημερινή κυκλοφορία των ομάδων ΔΙΑΣ. Όμως, μια γειτονιά που εν μέσω οικονομικής κρίσης οι αξίες γης παραμένουν υψηλές αναλογικά με τις όμορες περιοχές, και οι αγοραπωλησίες και οι ανακατασκευές ακινήτων συνεχίζουν, η ολοένα και εντεινόμενη παρουσία της αστυνομίας μάλλον συντελεί στην εκκαθάριση 372

392 του Άλλου, δηλαδή αυτού που ενοχλεί όπως είναι ο μετανάστης ή/και ο τσιγγάνος, καθώς επίσης και στη διευκόλυνση πορείας του gentrification της περιοχής (Αλεξανδρή, 2013). Τον Οκτώβρη του 2010 «υιοθέτησαν» 3 άδεια, ιδιωτικής ιδιοκτησίας, οικόπεδα της γειτονιάς (στην οδό Κεραμεικού, Γιατράκου και Ιάσωνος) και τα μετέτρεψαν σε προσωρινούς κήπους μέσα από μια δράση που την ονόμασαν guerilla gardening. Την ημέρα της δράσης, συνεργεία του Δήμου διέθεσαν χώμα και εργαλεία για τη φύτευση. Ωστόσο, τα μέλη της ΠΓ ήταν περισσότερο απασχολημένα με τις δηλώσεις σε εφημερίδες και τηλεοπτικά κανάλια, ενώ τη φύτευση ολοκλήρωσαν οι atenistas και κάποιοι τσιγγάνοι της περιοχής. Την ημέρα της φύτευση, παρόν ήταν ο τότε υποψήφιος και μετέπειτα Δήμαρχος της Αθήνας. Και αυτή η δράση διαφημίστηκε από τον τύπο, ενώ ο δημοσιογράφος της Καθημερινής κ. Ρηγόπουλος, αναφέρεται σε άρθρο τους για τους πρότυπους πολίτες του Μεταξουργείου, οι οποίοι ασχολούνται με τη βελτίωση του τόπου τους και δεν έχουν καμία αξίωση από το πολιτικό γίγνεσθαι (Καθημερινή, 6/11/2010). Το 2013, ο ιδανικός πολίτης, τον οποίο περιγράφει το άρθρο της Καθημερινής στις 6/11/2013, επιλέγεται σύμβουλος του Δημάρχου Αθηναίων (Ελεύθερος Τύπος, 23/4/2013). Πιθανά, τα πολιτικά δίκτυα των νεοκατοίκων είναι αρκετά ισχυρά, ώστε λαμβάνουν θέσεις στο τοπικό επίπεδο εξουσίας. Οι νεοκάτοικοι της ΠΓ φαίνεται να έχουν αρκετές πολιτικές διασυνδέσεις που ενεργοποιούνται για τη διεκδίκηση της περιοχής, σύμφωνα με τα δικά τους κοινωνικά, οικονομικά και αισθητικά κριτήρια/ πρότυπα. Δεν είναι τυχαία και η αναφορά στην περιοχή που εμφανίζεται στο διεθνή τύπο όπως στο αμερικάνικό περιοδικό Times ή στο περιοδικό της αεροπορικής εταιρείας Air France. Στα διεθνή άρθρα, γίνεται αναφορά στη μοναδικότητα της περιοχής, που συνδυάζει το εθνοτικό στοιχείο με τις τέχνες, και στους ιδιαίτερους και ζωντανούς κατοίκους. 373

393 Φωτογραφία 24: Ημέρα guerilla gardening (9/10/2010) στο Μεταξουργείο, ο κήπος επί της οδού Κεραμεικού: στο κέντρο διακρίνεται ο τότε υποψήφιος δήμαρχος της πόλης, προσωπικό αρχείο Αναφορικά με τις φυτεύσεις, σήμερα, οι κήποι, είναι αχρησιμοποίητοι και οι φυτεύσεις έχουν μαραθεί. Εκτός από τον κήπο επί της οδού Κεραμεικού, οι άλλοι δύο κήποι είναι περιφραγμένοι για την αποτροπή της χρήσης τους από μετανάστες και χρήστες ουσιών. Παραμένουν οι ταμπέλες της ΠΓ που ενημερώνουν για την προσωρινότητα των κήπων και των παρεμβάσεων. Άλλωστε μέσα από τον προσωρινό εξωραϊσμό των οικοπέδων δεν διεκδικείται η ιδιοκτησία τους, αλλά η διαφήμιση της περιοχής και των κατοίκων της, η προβολή της γειτονιάς ως πρότυπη για την προσέλκυση και άλλων μελών των μεσαίων τάξεων. Μέσα από δράσεις στο δημόσιο χώρο της περιοχής, διεκδικείται το μόνιμο gentrification. Και ως γνωστόν, ουδέν μονιμότερο του προσωρινού: οι ταμπέλες και οι κήποι μπορεί να είναι προσωρινοί, αλλά το gentrification έχει μόνιμα χαρακτηριστικά (Alexandri, 2013). 374

394 Φωτογραφία 25: Ο κήπος επί της οδού Κεραμεικού σήμερα (2013), προσωπικό αρχείο Στο ίδιο πλαίσιο, τα μέλη της Πρότυπης Γειτονιάς, τον Δεκέμβρη του 2011 εγκατέστησαν μια προσωρινή παιδική χαρά ένα οικόπεδο του ΟΣΚ με τη χρηματοδότηση της εταιρείας Κiehls. Το οικόπεδο μετά την εκδήλωση παραμένει κλειστό και περιφραγμένο. Τον Απρίλη του 2011, σε συνεργασία με το σύλλογο των παλιών κατοίκων που ονομάζεται Δημόσιο Σήμα, ανέδειξαν το Δημόσιο Σήμα με κεντρικό σύνθημα Το Δημόσιο Σήμα ενώνει, που πιθανά το ρήμα να παραπέμπει στο ότι ενώνει τους παλιούς και νέους συλλόγους της περιοχής. Το οικόπεδο του Δημοσίου Σήματος βρίσκεται στη συμβολή των οδών Σαλαμίνος και Κεραμεικού: η αρχιτεκτονική παρέμβαση είχε μελετηθεί και σχεδιαστεί από τα γραφεία Αντωνάς και Δοξιάδης, ενώ τη βδομάδα πριν την παρέμβαση το οικόπεδο καθαρίζονταν από συνεργεία του Δήμου Αθηναίων. Οι αφίσες που έχουν αναρτηθεί στο σημείο ενημερώνουν για τη δράση των κατοίκων της Πρότυπης Γειτονιάς για τους συνεργάτες τους και τους χορηγούς τους40, υπό την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων, καθώς και για τη συμβολή τους στην κοινωνία των πολιτών. Η συνεργασία με χορηγούς, όπως ανώνυμες εταιρείες, κατασκευαστικές και αρχιτεκτονικά γραφεία, αλλά και χορηγούς επικοινωνίας, όπως ο ΣΚΑΪ και η εφημερίδα Lifo, υποδεικνύουν τις επαφές και τα 40 Χορηγοί: doxiadis+, adap, Γιαλυψός ΕΠΕ, diathlasis, KS constructions SA, Ekka, Ergogreen Χορηγοί επικοινωνίας: Ερτ, Mega, Σκαϊ, Το Βήμα, Lifo, Αθήνα 9,84 FM, ΒήμαFM 99,5, κosmos 93,6, ΝΕΤ 105, 8, protagon.gr Οργανώσεις: Πρότυπη Γειτονιά, Δημόσιο Σήμα, Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, atenistas, atopos, Bios 375

395 δίκτυα που αναπτύσσουν οι ανώτερες κοινωνικο-οικονομικές ομάδες για την εδραίωσή τους αλλά και τη διεκδίκηση της περιοχής με γνώμονα τις δικές τους επιδιώξεις. Ένα χρόνο αργότερα, σε γιορτινή ατμόσφαιρα, τελούνται τα πρώτα γενέθλια του Δημοσίου Σήματος, με εξάωρα αφιερώματα στο ραδιόφωνο του ΣΚΑΪ. Στην εκπομπή λαμβάνουν μέρος περαστικοί, παλιοί κάτοικοι, μετανάστες, αρχιτέκτονες και του γραφείου doxiadis+, η υπηρεσιακή Υπουργός Πολιτισμού, αρχαιολόγοι, ο αντιδήμαρχος καθαριότητας, ο Δήμαρχος Αθηναίων, ο Ι. Τσάκωνας και μέλη της Πρότυπης Γειτονιάς. Αφού οι νεοαστοί κάτοικοι εκφράσουν τις ανησυχίες τους και τις επιθυμίες τους για την περιοχή, ακούγεται από τον δημοσιογράφο Α. Πορτοσάλτε: «Το ακούτε κύριοι και κυρίες που είστε στην ακρόαση; Αναζητούνται άνθρωποι που θα επενδύσουν σε αυτό το κομμάτι της Αθήνας, εδώ στον Κεραμικό» 41. Φωτογραφία 26 α και β: Η ανάδειξη του οικοπέδου του Δημοσίου Σήματος και οι σπόνσορες, προσωπικό αρχείο Η Πρότυπη Γειτονιά αποτελείται αποκλειστικά από νέους κατοίκους με οικονομική επιφάνεια, την εταιρεία Oliaros και τους συνεργάτες της. Οι αποφάσεις που λαμβάνονται για τις δράσεις στη γειτονιά δεν συνδιαμορφώνονται με άλλες κοινωνικές ομάδες της περιοχής, δηλαδή τους παλιούς κατοίκους εκτός της περίπτωσης της συνεργασίας για την ανάδειξη του Δημοσίου Σήματος- ή τους μετανάστες. Οι παλιοί κάτοικοι και οι μετανάστες ενημερώνονται για τις δράσεις της

396 ΠΓ είτε μέσω φυλλαδίων και αφισών ή όταν έχουν ήδη πραγματοποιηθεί από τον τύπο. Για παράδειγμα, για την παράσταση στο δημοτικό συμβούλιο έγινε γνωστή στη γειτονιά από τις εφημερίδες, ενώ η συνάντηση με τον διευθυντή της ΓΑΔΑ, στην οποία παραβρέθηκαν πολλοί παλιοί κάτοικοι για να εκφράσουν τα παράπονά τους για την εγκληματικότητα στην περιοχή, είχαν κυκλοφορήσει ενημερωτικά φυλλάδια. Στη δράση του guerilla gardening συμμετείχαν και οι εναλλακτικοί νεοκάτοικοι, οι φίλοι των εύπορων νεοκατοίκων από διάφορες περιοχές (όπως η Εκάλη) ενώ την ημέρα κατασκευής της προσωρινής παιδικής χαράς οι εργαζόμενοι στη συνεργαζόμενη εταιρεία καλλυντικών και οι δημοσιογράφοι αποτέλεσαν την πλειονότητα (Alexandri, 2011). Φωτογραφία 27: Ταμπέλα που ενημερώνει για την προσωρινότητα του κήπου της Πρότυπης Γειτονιάς, προσωπικό αρχείο Οι δράσεις της Πρότυπης Γειτονιάς και των συνεργατών της, ενώ επισημαίνονται ως προσωρινές, διεκδικούν το μόνιμο gentrification της περιοχής. Τα οικονομικά κίνητρα των εύπορων νεοκατοίκων για περαιτέρω gentrification της περιοχής είναι εμφανή. Έχοντας μετεγκατασταθεί από καλύτερες συνοικίες της πόλης, και επενδύσει σημαντικό κεφάλαιο στην περιοχή, διεκδικούν, σε συνεργασία με τον Ι. Τσάκωνα της εταιρείας Oliaros, τη βελτίωση του δημοσίου χώρου είτε με ιδιωτικές πρακτικές είτε ασκώντας πίεση στο δήμο για την εκπλήρωση των υποσχέσεών του περί αναβάθμισης της περιοχής. Οι δράσεις στο δημόσιο χώρο, συχνά σε συνεργασία με το Δήμο, στοχεύουν στη διαφήμιση της καθημερινότητας και της ζωής της περιοχής και στην προσέλκυση νέων κατοίκων της μεσαίας τάξης και νέων επενδυτών. Ουσιαστικά με 377

397 αυτές τις δράσεις επιζητούν τη διασφάλιση των ιδιωτικών τους επενδύσεων, καθώς η υποβάθμιση του δημοσίου χώρου θέτει σε κίνδυνο την αποδοτικότητα της επένδυσής. Στο πλαίσιο της διασφάλισης της επένδυσης και της μετεγκατάστασης στην περιοχή, μπορεί να ερμηνευτεί και η συνεργασία με το σύλλογο των παλιών κατοίκων, το Δημόσιο Σήμα. Το Δημόσιο Σήμα, όπως και η Πρότυπη Γειτονιά, επιζητά την αναβάθμιση της περιοχής, την προβολή της αρχιτεκτονικής κληρονομίας και της αρχαίας ιστορίας της περιοχής και την απομάκρυνση ενοχλητικών στοιχείων. Τα μέλη της Πρότυπης Γειτονιάς, απευθύνονται σε συνεργασία στα μέλη του Δημοσίου Σήματος, προωθώντας τα επεδυτικά τους σχέδια, εκμεταλλευόμενοι την ανάγκη των παλιών για ανάδειξη και αναβάθμιση της περιοχής. Βασικές διεκδικήσεις του Δημοσίου Σήματος είναι η απομάκρυνση των οίκων ανοχής, η ανακαίνιση των νεοκλασικών κτηρίων, η απομάκρυνση των μεταναστών χωρίς χαρτιά, η βελτίωση των οικιστικών συνθηκών της περιοχής και η συνέχιση του έργου της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων με την ανάδειξη του Δημοσίου Σήματος και την ενοποίησή του με την Ακαδημία Πλάτωνος. Όπως αναφέρει ο πρόεδρος του συλλόγου σε βιβλίο που εκδίδει το 2012 σημασία έχει η σύνδεση της περιοχής με την αρχαία ιστορία του τόπου. Ορμώμενος από αυτή τη λογική, ο σύλλογος του Δημοσίου Σήματος διοργανώνει τα «επιτάφια» με: «λαμπαδηφορία καθιστική στην πλατεία του Δημοσίου Σήματος, δίπλα στους τάφους με ένα επιτάφιο λόγο από τον πρόεδρο. Στη συνέχεια γίνεται απαγγελία του «Επιταφίου του Περικλέους» από κάποιους καλλίφωνους ή ηθοποιούς ντυμένους με αρχαίες στολές Η εκδήλωση έχει διπλό στόχο: α) η αναβίωση της αρχαίας γιορτής προς τιμήν των νεκρών επιφανών ανδρών β) είναι η διεκδίκηση της ανάδειξης ολόκληρου του Δημοσίου Σήματος, η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων, αλλά και η αναφορά στα σημαντικά πράγματα της περιοχής μας» (Μπουζάνης, 2012, σελ ). Όπως αναφέρει σε συνέντευξη ο πρόεδρος του Δημοσίου Σήματος: εμείς λέμε εκσκαφή του Δημοσίου Σήματος όπου είναι δυνατόν, ανάδειξη των αρχαιοτήτων και περιποίηση του χώρου και εν συνεχεία ενοποίηση του αρχαιολογικού χώρου, για να είναι επισκέψιμος ο χώρος και να υπάρχει τουρισμός και να γίνει αξιοποίηση της γειτονιάς η οποία το αξίζει άλλωστε γιατί είναι μια γειτονιά που έχει αυτά τα προσόντα, έχει αυτά τα νεοκλασικά που δεν υπάρχουν εύκολα πουθενά, υπάρχει και αυτός ο πλούτος πέραν της αρχαιότητας, έχει ένα χαρακτήρα η γειτονιά, αρχαιοκλασικό, είναι πάρα πολλά, το οποία τώρα τα αναπαλαιώνουν ή τα πουλάν και όσοι έχουν λεφτά τα αγοράζουν και τα αναπαλαιώνουν και αυτό είναι μια άλλη διαδικασία ανάπτυξης που γίνεται μέσα από την ιδιωτική 378

398 πρωτοβουλία περιμένοντας βέβαια την προσδοκία πάντα υπάρχει η προσδοκία ότι το κράτος θα παρέμβει, να κάνει την ενοποίηση, να αναδείξει του αρχαιολογικούς χώρους, δηλαδή το δημόσιο σήμα, ή άλλες παρεμβάσεις με πεζοδρόμους, αλλά μέχρι τώρα, δεν τις βλέπουμε, αλλά η προσδοκία υπάρχει και εμείς σα σύλλογος κάνουμε αυτή τη προσπάθεια και λέμε, θα έρθει ρε παιδιά, κάν τε εσεις τα υπόλοιπο οπότε κάπως έτσι στέκεται η γειτονιά και αναπτύσσεται τρόπον τινά διαφορετικά αυτό είναι το θετικό κομμάτι το αρνητικό όμως κομμάτι είναι ότι υπάρχουν ακόμα τα πορνεία εμείς δεν έχουμε κάτι με τις πόρνες με τις εκδιδόμενες γυναίκες, που είναι και αυτές θύματα της κοινωνίας το θέμα είναι ότι αυτό το πορνείο όπως λειτουργεί είναι ένα πρόβλημα γιατί μπαινοβγαίνουν ομάδες, νεαρών διαφόρων, και ξένων και αλλοδαπών και Ελλήνων, και δίπλα υπάρχουν οικογένειες, παιδιά που διαβάζουν στο μπαλκόνι δεν είναι δυνατό αυτό να βλέπουν, δηλαδή αυτά τα παιδάκια δεν είναι δικά μας; επειδή δεν είναι δικά τους επειδή μένουν στην Εκάλη; Δεν πρέπει να το δούμε κοινωνικά το θέμα; Είναι ένα μεγάλο πρόβλημα οι οίκοι ανοχής μπορεί η ίδια να έχει μέσα άδεια εκδιδόμενης γυναίκας, αλλά πρέπει να εκδίδεται σε νόμιμο οίκο ανοχής Μ. 17/5/2010 Οι διεκδικήσεις του Δημοσίου Σήματος για την απομάκρυνση των οίκων ανοχής και τη βελτίωση του οικιστικού αποθέματος της περιοχής ταυτίζονται με τις διεκδικήσεις της Πρότυπης Γειτονιάς. Οι παλιοί κάτοικοι αναζητούν την αναβάθμιση του δομημένου χώρου της περιοχής, μέσω της κρατικής και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, και οι νέο-κάτοικοι της Πρότυπης Γειτονιάς,που ανακαινίζουν το οικιστικό απόθεμα, διεκδικούν την περεταίρω αναβάθμιση της περιοχής, την οποία υποστηρίζουν μέσω της ιδιωτικής τους πρωτοβουλίας σε συνεργασία με την εταιρεία Oliaros. Ουσιαστικά, οι διεκδικήσεις των φορέων ταυτίζονται και ισχυροποιούνται με τη συνεργασία της Πρότυπης Γειτονιάς με το σύλλογο του Δημοσίου Σήματος στην ανάδειξη του οικοπέδου του δημοσίου σήματος μεταξύ των οδών Λεωνίδου και Πλαταιών, με τη χρηματοδότηση ιδιωτικών εταιρειών. Εξίσου ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός, ότι ορισμένοι παλιοί κάτοικοι αναφέρονται στην περιοχή πλέον ως Κεραμεικός, και όχι ως Μεταξουργείο, κατά τα πρότυπα των νέων κατοίκων, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι μένουν στον Κεραμεικό. Ως Κεραμεικό ορίζουν την περιοχή από τη Θερμοπυλών μέχρι την Ιερά Οδό, εκεί δηλαδή που το gentrification είναι πιο αισθητό στο χώρο, ενώ το Μεταξουργείο αναφέρεται στην περιοχή που βρίσκεται κοντά στο παλιό εργοστάσιο μεταξιού. Στο λόγο ορισμένων παλιών κατοίκων, η αναφορά ανάμεσα στο Μεταξουργείο και τον Κεραμεικό παραπαίει. Το Μεταξουργείο παραπέμπει στο βιομηχανικό παρελθόν της περιοχής, 379

399 της εργατικής τάξης και της υποβάθμισης, ενώ ο Κεραμεικός θεωρείται συνέχεια του ενδόξου αρχαίου παρελθόντος και συνδέεται με την πρόσφατη μεταμόρφωση και αίγλη της περιοχής. Παλιός κάτοικος σε συνέντευξη αναφέρει: και γενικότερα ο Κεραμεικός, γιατί Κεραμεικός Μεταξουργείο είναι ένα πράγμα, πιο ανεπτυγμένος είναι ο Κεραμεικός από το Μεταξουργείο και λόγω της γειτνίασης με τα μπουρδέλα το Μεταξουργείο και λόγω δεν ξέρω έχει και μια ρετσινιά το Μεταξουργείο ιστορικά σε σχέση με τον Κεραμεικό ο Κεραμεικός είχε αρχίσει πιο πολύ να αναβαθμίζεται σε σχέση με το Μεταξουργείο το Μεταξουργείο έχει πιο ρετσινιά το όνομα θεωρείται πιο tredy ο Κεραμεικός σε σχέση με το Μεταξουργείο, ίσως και λίγο μετά το Γκάζι το ονομάσαν Κεραμεικό και γενικότερα στο μυαλό των ανθρώπων που την ξέρουν ταυτίστηκε η περιοχή Σ. 10/4/2010 Το Μεταξουργείο ως όνομα φέρει «ρετσινιά» και ως ονομασία εξαφανίζεται σταδιακά, ιδιαίτερα για το νότιο τμήμα της περιοχής όπου οι κάτοικοι, νέοι και παλιοί, χρησιμοποιούν έντονα το όνομα Κεραμεικός, το οποίο χαρακτηρίζεται trendy και συνδέεται με τη νυχτερινή διασκέδαση του Γκαζιού (σταθμός μετρό Κεραμεικός). Σε άλλη συνέντευξη, παλιός κάτοικος ισχυρίζεται ότι: είναι μια ενιαία περιοχή το Μεταξουργείο-Κεραμεικός, και περικλείεται από την πλατεία Καραϊσκάκη μέχρι την Ιερά Οδό και από την Κωνσταντινουπόλεως μέχρι την Πειραιώς, παλιότερα αυτή η περιοχή λεγόταν Μεταξουργείο, τελευταία λέγεται Κεραμεικός και ότι το Μεταξουργείο συμπεριλαμβάνεται στον Κεραμεικό και ότι ο Κεραμεικός είναι κάτι το ευρύτερο Παλιά λεγόταν Μεταξουργείο και ο Κεραμεικός ήταν εξαφανισμένος γιατί ήταν τα μόνο τα αρχαία υποτίθεται πάνω από την Πειραιώς που είναι τα αρχαία του Κεραμεικού, όμως σιγά σιγά επεκτάθηκε να λέγεται Κεραμεικός εδώ επειδή υπάρχει τα αρχαία του Κεραμεικού επειδή επεκτείνονται μέσα από το Δημόσιο Σήμα, που είναι το αρχαίο επίσημο νεκροταφείο της Αθήνας, και περικλείεται από τους δρόμους Σαλαμίνος και την Πλαταιών, υπήρχε ένας δρόμος στην αρχαιότητα που είχε 6 μέτρα φάρδος... άρχισαν να τη λεν Κεραμμεικό, βέβαια το Μεταξουργείο σιγά σιγά είναι από εκείνη την πλευρά υποτίθεται, πλατεία Μεταξουργείου, και τώρα κατέληξε σιγά σιγά Μ. 17/5/2010 Σταδιακά το όνομα Κεραμεικός διαχέεται, χρησιμοποιείται για τη νότια περιοχή του Μεταξουργείου, και συνδέεται με διεκδικήσεις ανάδειξης του αρχαίου νεκροταφείου. Μνήμες που σηματοδοτούν την επιλεκτική διάκριση των νέων κατοίκων, που υπογραμμίζουν ότι διαμένουν στον Κεραμεικό και όχι το Μεταξουργείο. Μνήμες που 380

400 επίσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την πολιτιστική ανάδειξη και την προσέλκυση της τουριστικής κίνησης, δηλαδή την περαιτέρω εμπορευματοποίηση του χώρου της περιοχής. Με την ενδυνάμωση των τάσεων gentrification, η ιστορία του Μεταξουργείου ξαναγράφεται, το βιομηχανικό παρελθόν παραποιείται, το αρχαίο τοπωνύμιο υπερισχύει στην πρόσφατη αναφορά της περιοχής και οι φωνές που αναφέρονται στην παλιά εποχή της υποβάθμισης, υποχωρούν μπροστά στη μόδα που εξαπλώνεται για τη διασκέδαση ή την κατοικία στο κέντρο. Πέρα από τις κοινές διεκδικήσεις που ουσιαστικά υποβοηθούν το gentrification, κοινωνικές σχέσεις δύσκολα αναπτύσσονται ανάμεσα σε παλιούς και νέους κατοίκους, πέρα από κάποιες επιφανειακές επαφές. Όπως αναφέρει παλιός κάτοικος της περιοχής, η διαφορά ηλικίας, αλλά και οι διαφορετικές επιδιώξεις και ενδιαφέροντα που έχουν οι νεοεισερχόμενοι στην περιοχή, δεν βοηθούν στην ανάπτυξη φιλικών δεσμών: Εγώ είμαι 50 χρονών και αυτοί οι άνθρωποι είναι 30, φίλοι δεν μπορούμε να είμαστε, κακά τα ψέματα, έχουμε άλλες το να κάτσουμε να πούμε 2 κουβέντες, να πιούμε ένα καφέ, ένα κρασί, το κάνουμε, έχουμε πολύ καλή σχέση, παρ όλο που διαφωνούμε σε ζητήματα υπάρχει μια επικοινωνία στο βαθμό που μπορεί δεν είμαστε και κολλητάρια Σ. 12/5/2010 Οι παλιοί κάτοικοι όταν ρωτούνται για τις δράσεις των νέων κατοίκων, ή τις δράσεις της Πρότυπης Γειτονιάς, ή για τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες στις διάφορες εναλλακτικές σκηνές της περιοχής, τις περισσότερες φορές απαντούν ότι δεν έχουν καμία επίγνωση, ενώ σπανιότερα απαντούν ότι ξέρουν για τις διάφορες καλλιτεχνικές εκθέσεις αλλά δεν έχουν το χρόνο να πάνε. Συναναστρέφονται κυρίως με τους παλιούς γείτονες και φίλους, ενώ οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα σε παλιούς και νέους κατοίκους είναι ιδιαίτερα χαλαρές. Το καρναβάλι, η ΑΤΑ και το φεστιβάλ των χρωμάτων Οι λιγότερο εύποροι εναλλακτικοί νεοκάτοικοι, ενώ φαινομενικά είναι πιο εξωστρεφείς, έχουν περισσότερες επαφές με τους χώρους της περιοχής, ιδιαίτερα τους καλλιτεχνικούς χώρους και τα νεοκαφενεία, διακρίνεται μια αμφισημία στο λόγο που χρησιμοποιείται για τους παλιότερους κατοίκους. Αφενός είναι ευχαριστημένοι για την ανεκτικότητά τους που τους δίνει την ελευθερία να πραγματοποιήσουν 381

401 project και ιδέες, αλλά ταυτόχρονα κρατάν μια απόσταση και υποστηρίζουν ότι οι παλιοί κάτοικοι πρέπει να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα της περιοχής, δηλαδή να προσαρμοστούν στο gentrification. αυτό που σκέφτομαι είναι για τους παλιούς κατοίκους μπορεί να είναι κάτι το τελείως ξένο, καινούριο αλλά πρέπει να αλλάξει λίγο και αυτό όντως δηλαδή πρέπει να μπούμε σε μια νέα εποχή σε μια νέα γη, δεν είναι άσχημο αυτό, δεν είναι τίποτα κακό, δηλαδή αν ο παλιός κάτοικος δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι ξέρεις κάτι υπάρχουν καλλιτέχνες, υπάρχουν το ένα το άλλο και αν δε μπορεί να συμφιλιωθεί με αυτό και όταν γίνονται εκδηλώσεις δεν πάει να μάθει να δει να αναρωτηθεί να ψάξει και ο ίδιος αυτό το πράγμα και να μεταμορφωθεί και αυτός και να μπει και αυτός σε μια νέα εποχή, και νιώθει ότι πρέπει να φύγει είναι δικό του θέμα εγώ κατά τα άλλα είμαι ένα ον προσαρμοστικότατο δηλαδή όταν τέτοια πράγματα καινούρια εμφανίζονται πώς αντιδράς; Είσαι με μια προκατάληψη και μια απέχθεια ή είσαι έτοιμος πρόθυμος να αγκαλιάσεις το καινούριο και να μάθεις μέσα από αυτό από τη στιγμή που είναι τόσο έντονο και βλέπεις νέο κόσμο που μπαίνει μέσα σε αυτό και που το ζει οπότε έχει να κάνει αυτό το πράγμα με το πώς αντιμετωπίζει ξέρω εγώ ο καθένας αυτές τις αλλαγές, δηλαδή αν κάποιος θεωρεί είναι τοπικιστής και θεωρεί ότι αυτός είναι ο τόπος του και ότι πρέπει να μείνει αψεγάδιαστος από κάθε αλλαγή, είναι εκτός τόπου και χρόνου Μ. 27/10/2010 Κοινωνικές σχέσεις με τις άλλες κοινωνικές ομάδες που ζουν στην περιοχή δεν αναπτύσσονται ιδιαίτερα. Κυρίως σχέσεις αναπτύσσονται ανάμεσα στους εναλλακτικούς νεοκατοίκους, της καλλιτεχνικής σκηνής και των προσφιλών τους προσώπων. Η όποια κοινωνική συνοχή αναπτύσσεται ανά κοινωνική κατηγορία. έχει δημιουργηθεί εκεί ένας πυρήνας που είμαστε κυρίως των νέων που ζούμε στη γειτονιά οι υπόλοιποι γείτονες δεν συμμετέχουν τόσο. Κοινωνική συνοχή εγώ δεν τους ξέρω του υπόλοιπους γείτονες για να μιλήσω για κοινωνική συνοχή, αλλά υπάρχει μια κοινότητα ένας πυρήνας που είναι συνεκτικός, όχι από πολλούς γείτονες κυρίως από νέους που μένουν στη γειτονιά Α. 19/5/2010 Οι δραστηριότητες και τα μαγαζιά των παλιών κατοίκων και των μεταναστών αποτελούν το καμβά πάνω στον οποίο συντίθεται η δράση των νεοκατοίκων για την προβολή της περιοχής στο όνομα της τέχνης και του πολιτισμού. Όπως αναφέρεται από παλιό κάτοικο που διατηρεί ψιλικατζίδικο στην περιοχή: 382

402 είχαν έρθει εδώ κάτι κοπέλες πέρσι, πρόπερσι μου είχαν φέρει κάτι φωτογραφίες εδώ και είχα βάλει μες στο μαγαζί, για να τις βλέπει ο κόσμος, κάπου είχαν μια έκθεση αλλά δεν θυμάμαι που ήταν βάζαν αντικείμενα και τα βλέπει ο κόσμος Μ. 18/5/2010 Η σχέση που επικρατεί ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές κατηγορίες που μένουν στη γειτονιά μάλλον είναι αυτή της εκμετάλλευσης. Κυρίως της εκμετάλλευσης της αξίας χρήσης της περιοχής (παλιά αθηναϊκή συνοικία) και της μετατροπής της σε ανταλλακτική αξία, δηλαδή της εκμετάλλευσης της καθημερινότητας της περιοχής. Οι διάφοροι νέοι κάτοικοι, κυρίως οι ευπορότεροι, μπορεί να απευθυνθούν στους μετανάστες, κυρίως για να τους απασχολήσουν σε διάφορες εργασίες, εκμεταλλευόμενοι τις χαμηλές αμοιβές, ή σε παλιούς κατοίκους για να εκμεταλλευτούν την αυθεντικότητα του χώρου τους. Οι σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές κατηγορίες, είναι, μάλλον, επιφανειακές και διακρίνονται από ωφελιμιστικές διαθέσεις, παρά από διαθέσεις ουσιαστικής επικοινωνίας και ανάπτυξης κοινωνικών δεσμών. εντάξει δεν έχουμε και ιδιαίτερα δεσίματα απλά εντάξει απλά θεωρώ ίσως επειδή προέρχονται και από άλλες κοινωνικά οικονομικές τάξεις έχουν και κάποιες συνήθειες που είναι λίγο απόμακροι από την τοπική κοινωνία εδώ ξέρεις γιατί εδώ η κοινωνία η τοπική, ουσιαστικά είναι είτε είσαι αλλοδαπός είτε Έλληνας ή ντόπιος ξέρω εγώ τι είσαι, είναι εργατική συνοικία είναι άνθρωποι του μεροκάματου, είναι ρακοσυλλέκτες, παλιατζήδες, καλλιτέχνες, καφετζήδες, καφετζούδες, ξέρεις έχει μια τέτοια μίξη που είναι άνθρωποι ξέρεις του τρεχαλητού, της καθημερινότητας, ενώ αυτοί που έχουν έρθει είναι κυρίως άνθρωποι από μεσοαστικές οικογένειες που έχουν άλλα status και στις σχέσεις τους τις κοινωνικές στη γειτονιά κλπ είναι λίγο ποιο απομονωμένοι από το όλο αλλά μπορεί να φωνάξει ένα Αφγανό να του σκάψει τον κήπο του ο άλλος αλλά μέχρι εκεί η κοινωνική τους, όχι να γίνουν φίλοι, η κοινωνική τους σχέση περιορίζεται στο εργασιακό δηλαδή προς το μέρος τη εκμετάλλευσης αν θες είτε καλή είτε κακή έννοια μπορεί να του δουλέψει και για 20 ευρώ μπορεί να του δουλέψει και για 50 και για 100 κάπως έτσι δεν είναι τα προσφιλή τους πρόσωπα που θα πάνε στο σπίτι να πιούνε ένα καφέ και να κουβεντιάσουν. Περιορίζονται στο εργασιακό κουβάλησέ μου, σκάψε μου, χτίσε μου, μερεμέτισέ μου τέτοια Γ. 26/10/2010 Στον λόγο ορισμένων νεοκατοίκων διακρίνεται μια ειρωνεία για τους παλιούς κατοίκους και τους μετανάστες. 383

403 Δε γνωρίζω δηλαδή αναγνωρίζω τα πρόσωπα φυσικά υπάρχει μεταξύ του δικού μας διαμερίσματος και του πάνω ορόφου για τον απλούστατο λόγο ότι ο κάτοικος είναι και παλιός γνωστός αλλά είναι και άλλης κατηγορίας άνθρωπος ξέρεις ποιός είναι ο γείτονάς μας; ο Ο. Α. είναι ο νεαρός ηθοποιός ο γιος της Μ. Τ. που έπαιζε στον λούφα και παραλλαγή είναι εντελώς άλλης κατηγορίας νέος και επίσης τον γνωρίσουμε και από τα προηγούμενα επαγγέλματά μας και η Μ. και εγώ δουλεύαμε σε κεντρικό κατάστημα εγώ τα τελευταία δύο χρόνια, και η Μ. πολύ καιρό πριν είχε έδρα τα Εξάρχεια την clip art που μαζεύει πάρα πολύ κόσμο ηθοποιούς, μουσικούς, καλλιτέχνες και λοιπά οπότε είναι ένας άνθρωπος που τον ξέρουμε ούτως η άλλως από άλλο περιβάλλον και συνέπεσε ότι του ανήκει το διαμέρισμα επάνω και έχουμε αυτή τη σχέση, δηλαδή κατεβαίνει κάτω το βλέπουμε είναι λίγο σπάνιο για την περιοχή διότι οι ακριβώς διπλανοί γείτονές μας είναι οικογένεια η οποία έχει εντελώς διαφορετικό πρόγραμμα από εμάς και είναι και εντελώς άλλων προδιαγραφών οικογένεια είναι πολύ δύσκολο να μας επισκεφτούν γι αυτό το πράγμα. γιατί για απογευματινό ποτάκι; (ειρωνικά) -Η οικογένεια αυτή είναι Έλληνες; -Ναι Ελλήνων στην οποία νομίζω μόνο η μητέρα εργάζεται τσιρίζουν είναι η κλασική εικόνα οικογένειας που φωνάζει από το πρωί μέχρι το βράδυ και που αντιμετωπίζει όλα τα προβλήματά τους και τα θέματά τους μέσω διαφωνιών Δ. 8/3/2010 Οι νέοι εναλλακτικοί κάτοικοι του Μεταξουργείου, που απασχολούνται κυρίως σε πολιτιστικά επαγγέλματα και καταπιάνονται με καλλιτεχνικές δράσεις και performance, έχουν αναπτύξει ισχυρά κοινωνικά δίκτυα μεταξύ τους. Οι σχέσεις που αναπτύσσουν στην περιοχή, δεν είναι απαραίτητα μόνο φιλικές. Οι επαγγελματικές δραστηριότητες προωθούνται μέσα από τις δικτυώσεις, οι κατοικίες περνάν διαδοχικά σε χέρια νέων εποικιστών του καλλιτεχνικού χώρου. Ταυτόχρονα, οι σχέσεις με τις άλλες κοινωνικές ομάδες της περιοχής είναι τυπικές ή επιδερμικές. Ιδιαίτερα οι νέοκάτοικοι, που διαμένουν σε πολυκατοικίες, ισχυρίζονται ότι δεν γνωρίζουν τους κατοίκους των διπλανών διαμερισμάτων, καθώς δεν έχουν τις ίδιες προδιαγραφές ή τις ίδιες αναζητήσεις με αυτούς. Όπως αναφέρεται στο παραπάνω απόσπασμα, η διπλανή οικογένεια είναι εργατικής προέλευσης, οι φωνές αντικαθιστούν το διάλογο, ο νεοκάτοικος υπερτονίζει ότι δεν έχει καμία σχέση με τη δική του πολιτισμική προδιάθεση, ενώ διερωτάται ειρωνικά για το αν μπορούν να αναπτυχθούν καθημερινές επαφές. Ο γνωστός ηθοποιός του πάνω ορόφου είναι άλλης κατηγορίας 384

404 άνθρωπος, καλλιτέχνης, όπως ο συνεντευξιαζόμενος, και έτσι η καθημερινή επικοινωνία είναι εύλογο αποτέλεσμα. Σε αντίθεση με τις σχέσεις που αναπτύσσονται με τους παλιούς κατοίκους, ανάμεσα στους εναλλακτικούς νεοκάτοικους του Μεταξουργείου αναπτύσσονται ισχυροί δεσμοί. Οι καθημερινές επαφές και οι συναντήσεις στα σπίτια διευκολύνουν την ανεύρεση κατοικίας σε νεότερους κατοίκους. Μέσα από τα καλλιτεχνικά δίκτυα που αναπτύσσονται στην περιοχή το ίδιο σπίτι περνά από τον ένα καλλιτέχνη- ένοικο στον άλλο, διευρύνοντας το gentrification της περιοχής. Πριν από εμάς έμεναν δύο παιδιά, ένα ζευγάρι, αυτό, ο μπαμπάς του έχει μια εκδοτική εταιρεία γερμανικό όνομα δεν θυμάμαι να σου πω στο στυλ μας έτσι νέοι άνθρωποι σχετικά, η κοπέλα δεν ξέρω τι δουλειά έκανε, το νοίκιαζαν όμως Πριν από αυτούς ξέρουμε σίγουρα ότι έμενε μια χορεύτρια η οποία έχει και μια σχολή χορού εδώ. Είναι και φίλη μας, φίλη του Χ. δηλαδή η Αποστολία Παπαδαμάκη, κάπως έτσι γνωστή πάντως, με τον φίλο της που ήτανε μουσικός η κάτι τέτοιο και γενικώς πρέπει να πέρασε καλλιτεχνικό έτσι... Μ. 29/4/2010 Μένανε πάλι νέοι άνθρωποι που τους ήξερα γενικά αυτό το σπίτι πήγαινε από χέρι σε χέρι φίλων του καλλιτεχνικού αν όχι του καλλιτεχνικού ήταν κοντά σε άλλους που ήταν του καλλιτεχνικού δηλαδή ήταν συγκάτοικοι ο ένας ασχολιόταν με τα καλλιτεχνικά ο άλλος όχι ήταν πιο αλλά πάλι του εναλλακτικού χώρου μπορεί να ήταν στις καταλήψεις να κάνει πράγματα ακτιβιστικά και τέτοια Μ. 27/10/2010 Η καθημερινότητα στην περιοχή αποτελεί καταλυτικό παράγοντα για την ανταλλαγή ιδεών, την απόκτηση νέων ερεθισμάτων, ακόμα και την προώθηση της επαγγελματικής δραστηριότητας της εναλλακτικής κοινότητας. Οι νέες χρήσεις που ξεπροβάλλουν και σχετίζονται με τον πολιτισμό διεγείρουν τη φαντασία τους, αυξάνουν τα δίκτυα των καλλιτεχνών και διαμορφώνουν συνθήκες καθημερινότητας που περιγράφονται σε περιοχές άλλων πόλεων που έχουν υποστεί gentrification. Αυτή η μετακόμιση ήταν καταλυτική δηλαδή ότι είχε να κάνει με αυτό που ασχολιόμουν ήταν δίπλα μου. την περίοδο που μετακόμισα είχα αρχίσει να ασχολούμαι με τα αφρικανικά κρουστά και στα εκατό μέτρα πιο πάνω ήταν η σχολή μου. Τα κρουστά της Τάκη που είναι στην Πλαταιών που είναι εδώ πιο πάνω όποτε ήταν δίπλα μου κάποια περίοδο που 385

405 ασχολήθηκα με τις πολεμικές τέχνες ήταν και αυτό δίπλα μου λίγο πιο πάνω σε ένα ωραίο παρκάκι στη Γιατράκου το στούντιο που νοίκιασα είναι εδώ δίπλα στα μαθήματα που συμμετείχα ως κρουστός στα μαθήματα χορού είναι εδώ δίπλα στην Πειραιώς στην capoeιra jem dance culture που είναι στην Πειραιώς μετά όλος ο κόσμος με τα θέατρα που άρχισα να δουλεύω, το Εθνικό, τα θέατρα είναι όλα εδώ πέρα δίπλα το Τσιλέρ είναι στην Αγίου Κωνσταντίνου το σύγχρονο θέατρο είναι στο Γκάζι όλα δίπλα και μετά οι άνθρωποι με τους οποίους είχα κοινά ενδιαφέροντα μέναν εδώ εικαστικούς ζωγράφους όλοι ήταν εδώ ή θα μέναν κοντά εδώ η τριγύρω επειδή το Μεταξουργείο είναι λίγο χωριουδάκι είναι σαν να γίνονται οι γιορτές του χωριού δημιουργείται μια κοινότητα αυτό το πράγμα με τις διάφορες κοινωνικές τάξεις που συγκεντρώνονται στην περιοχή είναι πραγματικά από πολλές απόψεις ανάλογα με το πώς δραστηριοποιείσαι δηλαδή για μένα το θεωρώ πολύ ευεργετικό αυτό γιατί οι άνθρωποι που μένουν εδώ είναι και άνθρωποι των τεχνών δεν είναι τελείως άσχετοι ξέρω εγώ έχουν έρθει γιατί υπάρχουν και πράγματα που τους προσελκύουν, δηλαδή γκαλερί έτσι αλλιώς δραστηριότητες καλλιτεχνικές κινούνται και αυτοί κατά κάποιο τρόπο στον καλλιτεχνικό χώρο και πολλές φορές μπορούν να στηρίξουν καταστάσεις ας πούμε ο Γ. έχει το μπαράκι αυτό, εντάξει οκ υπάρχει μια ακαταστασία στην περιοχή αλλά μπορείς να πεις ότι με τον τρόπο του στηρίζει δραστηριότητες που είναι γοητευτικές.υπάρχει και μια πλατφόρμα στην οποία μπορείς να επικοινωνήσεις να εκφράσεις ιδέες και σκέψεις αυτό είναι κάτι που δεν υπάρχει στην Κυψέλη, δεν υπάρχει στην Κηφισιά δεν υπάρχει αλλού, δεν ξέρω εγώ δεν το έχω συναντήσει θέλω να πω ότι αυτό είναι πολύ καλό ο Μ. αντίστοιχα εδώ πιο πάνω που έχει τη γκαλερί, το Romilos gallery, ένας ανοιχτός άνθρωπος που προσκαλεί καλλιτέχνες όσον αφορά το πολιτιστικό κομμάτι εγώ θεωρώ ότι γίνονται πάρα πολλά πράγματα, πάρα πολλές ομάδες υπάρχουν εδώ πάρα πολλοί φορείς που ασχολούνται με πολιτιστικές δραστηριότητες δηλαδή ναι οκ έρχονται άνθρωποι εύποροι αλλά το πνεύμα και το κλίμα που επικρατεί εδώ δεν είναι το ίδιο με του Ψυρρή που όλοι το κουβεντιάζουμε ότι ο Ψυρρής ήταν κάποτε έτσι και ότι θα γίνει έτσι ναι ήταν κάποτε έτσι αλλά δεν ήταν αμιγώς έτσι δηλαδή ναι μεν είχε κόσμο που ασχολούταν με τις πολιτιστικές δραστηριότητες και τις τέχνες αλλά μέσα σε αυτό ήταν και τα μαγαζιά, αλλά μέσα σε αυτό όμως, εδώ δεν είναι και τόσο, τα μαγαζιά έχουν μετατοπιστεί στη γραμμή της Ιερά Οδού και πέρα, δηλαδή μιλάμε για το Γκάζι εκεί έχουμε έντονα τις καφετέριες αυτό το στοιχείο θέλω να πω οι αλλαγές είναι αναπόφευκτες, δεν μπορείς να σταματήσεις τις τάσεις έτσι εύκολα, έτσι δημιουργείται μια τάση, εγώ νιώθω έντονα ότι η τάση του Μεταξουργείου είναι πολιτιστικής φύσεως, για μένα είναι κάτι σαν το Soho πώς είναι η Νέα Υόρκη η καλλιτεχνική, πώς ήταν τότε πώς λειτουργούσε, πώς ήταν η εποχή του Bauhaus που οι κοινότητες οι καλλιτεχνικές ζούσαν εκεί τριγύρω και κάναν εκδηλώσεις και δημιουργήθηκε και μια σχολή ας πούμε, για μένα είναι πιο πολιτιστικό το τι γίνεται εδώ. Δηλαδή ξαφνικά δημιουργείται πώς λέγεται η ταινιοθήκη που είναι εδώ πιο κάτω πολύ αξιόλογο αυτό, οργανισμοί παπ παπ παπ, ξεπετάγονται εδώ και εκεί, πας πιο πάνω και βλέπεις κάποιοι ασχολούνται με τα κεραμικά, άλλοι έχουν μια οργάνωση και ασχολούνται με παιδιά δεύτερης γενιάς, ξέρεις κάνουν διάφορα τέλος πάντων, είναι πολύ πολιτιστικά πλούσια η περιοχή για μένα, 386

406 έχει τα θέατρά της έχει διάφορα πράγματα και είναι και η πολεοδομία είναι πολύ διαφορετικές οι πολεοδομήσεις σε σχέση με του Ψυρρή, περισσότεροι πεζόδρομοι, περισσότερες πλατείες, περισσότερη άπλα δεν είναι όπως του Ψυρρή που ήταν ένα πράγμα Μ. 27/10/2010 Η περιοχή παρομοιάζεται συχνά με το Soho της Νέας Υόρκης, ο τόπος που συναθροίζεται η πολιτιστική κοινότητα και η εναλλακτική καλλιτεχνική σκηνή. Ταυτόχρονα, οι νέες χρήσεις και οι νέοι χώροι που ξεπροβάλλουν στην περιοχή παρέχουν τη δυνατότητα της δημιουργίας μιας εναλλακτικής κοινότητας, ή μάλλον της καλύτερης δικτύωσης των εναλλακτικών νέων κατοίκων. Ταυτόχρονα, η γεωγραφία της περιοχής, με τα ισχυρά όρια της Ιεράς Οδού που απομονώνουν την εμπορευματοποίηση στο Γκάζι, και τα ιδιαίτερα πολεοδομικά χαρακτηριστικά, δημιουργεί ένα προστατευμένο χώρο στο εσωτερικό του οποίου μπορεί να δημιουργηθεί και να αναπαραχθεί η εναλλακτική πολιτισμική κοινότητα της περιοχής. Το Μεταξουργείο ανάγεται σε καλλιτεχνικό χωριό όπου οι δράσεις αποκτούν χωρικές διαστάσεις μέσω της τέχνης. Οι πρακτικές του ιδιωτικού χώρου προσδιορίζουν νέες σχέσεις με τη δημόσια σφαίρα, διεκδικείται μια διαφορετική εικόνα για την περιοχή, του gentrification μέσα από πολιτιστικές δραστηριότητες. Η διεκδίκηση του χώρου από την εναλλακτική κοινότητα διευκολύνεται ιδιαίτερα από την ανεκτικότητα που επιδεικνύουν οι μετανάστες και οι παλιοί κάτοικοι απέναντι στις διάφορες μουσικές και καλλιτεχνικές δράσεις στο χώρο του Μεταξουργείου. 387

407 νομίζω ότι όλες οι δράσεις γίνονται καθαρά από τους νέους κατοίκους τα τελευταία 10 χρόνια που είναι στην περιοχή που είναι νέοι άνθρωποι κατά κύριο λόγο και αυτοί επειδή γουστάρουν την περιοχή και τους θυμίζει το βλέπουν και λίγο σαν το Soho να πούμε να είμαστε και ειλικρινείς αυτοί κάνουν ό,τι δράσεις, αλλά δε νομίζω ότι συμμετέχει η τοπική κοινωνία, αυτά τα 5 στενά οι κάθετοι δρόμοι και οι 3 παράλληλοι δε συμμετέχει νομίζω απλώς δεν το βλέπουν και στραβά δηλαδή είναι άνθρωποι που από ότι έχω καταλάβει είναι ανεκτικοί πάρα πολύ δεν έχω δει καμία αντίδραση από καμία γιαγιά από κανένα παππού τι είναι αυτά που κάνετε τι μουσικές παίζετε όχι Β. 15/11/2010 Ταυτόχρονα, η έλλειψη πολιτικοποίησης, το γεγονός ότι η περιοχή δεν είναι Εξάρχεια, αφήνει ελεύθερο το έδαφος για μεγαλύτερες διεκδικήσεις. Η λογική της ανάληψης πρωτοβουλιών και διαμόρφωσης καταστάσεων στη γειτονιά βρίσκει πρόσφορο έδαφος, καθώς επικρατεί η λογική της αυτό-διαμόρφωσης της καθημερινότητας, της αυτοπροστασίας και της πολιτισμικής αναπαραγωγής. Η ανάληψη ατομικών ευθυνών και πρωτοβουλιών στην περιοχή συντείνει στη μεγαλύτερη διεκδίκηση της περιοχής. εγώ δεν περιμένω από τον Δήμο δεν πάει ο Δήμος τελείωσε δεν περιμένω δεν θέλω αν θέλει ο άνθρωπος να κάνει κάτι ας κάνει αλλά δεν είναι ούτε περιμένω το Δήμο πιστεύω ότι οι άνθρωποι είναι πολύ πιο δυνατοί να κάνουν ακριβώς αυτό που θέλουνε από το να πάνε στο Δήμο να το ζητήσουν. και εκεί θέλω να πείσω πολύ κόσμο να το καταλάβει αυτό το πράγμα μην περιμένεις από τον Κακλαμάνη μη περιμένεις από τον άλλο τι θες να φτιάξεις να φτιάξ' το γίνεται δηλαδή γίνεται πραγματικά και ίσως με αυτό τον τρόπο να μάθουμε πως να ζούμε κι αλλιώς για το μέλλον Η. 25/5/ 2010 Η λογική της αυτοδιάθεσης, ότι μπορούμε να κάνουμε ακριβώς αυτό που θέλουμε χωρίς κανένα, συνδέεται με τη νεοφιλελεύθερη λογική που επιτάσσει ότι τα άτομα, όντας ελεύθερα και αυτό-προσδιοριζόμενα, μπορούν να επηρεάσουν τα κοινωνικά περιβάλλοντα μέσα από προσωπικές πρακτικές (Maloutas and Pantelidou-Malouta, 2004). Με αυτόν τον τρόπο, οι μεσαίες τάξεις εξυπηρετούν ουσιαστικά τις επιταγές του νεοφιλελεύθερου κράτους, καθώς αναλαμβάνουν πρακτικές εξυπηρέτησης ((Maloutas and Pantelidou-Malouta, 2004), ή ωραιοποίησης του χώρου. Σε 388

408 περιβάλλοντα υπό gentrification, η απουσία πολιτικοποιημένης συνείδησης και η επικράτηση της λογικής της ατομικής πρωτοβουλίας, ουσιαστικά διευρύνει τον ορίζοντα της διεκδίκησης του χώρου. Οι συνεργασίες και οι συμμαχίες που αναπτύσσονται σε καθημερινό επίπεδο, διέπονται από τη λογική της επικράτησης των αισθητικών προδιαθέσεων των μεσαίων τάξεων: η συνεργασία με την εταιρεία Oliaros και με την Πρότυπη Γειτονιά σε αρκετές δράσεις, όπως το guerilla gardening, ή ακόμα και το Καρναβάλι, στο οποίο θα αναφερθούμε σε λίγο, συνδέεται με την ευρύτερη λογική ότι η περιοχή βελτιώνεται μόνο μέσα από πρωτοβουλίες των νέων κατοίκων. Δεν είναι τυχαίο, ότι οι νεοκάτοικοι, και οι εύποροι και οι λιγότερο εύποροι συχνάζουν τα ίδια νεοκαφενεία. Οι προσεγγίσεις και οι συνεργασίες που μπορούν να αναπτυχθούν μεταξύ τους για τη βελτίωση της κατάστασης της περιοχής, προάγονται και από το γεγονός ότι οι νεοκάτοικοι έχουν τις ίδιες χωρικές αναφορές. Με τις διάφορες συνεργασίες, πρακτικές αυτό-διακυβέρνησης ή και αυτοπροστασίας, η περιοχή διεκδικείται με όρους gentrification από την υποβάθμιση του κέντρου. Στη διεκδίκηση του χώρου, ιδιαίτερα του ιδιωτικού, βοηθάει η ύφεση στην αγορά ακινήτων. Η διατήρηση κάποιων σταθερών σχετικά χαμηλών τιμών, δίνει τη δυνατότητα στους εναλλακτικούς να νοικιάσουν και να λειτουργήσουν νέους χώρους που ανταποκρίνονται στις πολιτισμικές τους προδιαθέσεις και ενισχύουν τις κοινωνικές σχέσεις και τον εποικισμό της περιοχής. Εκεί έχει άλλη μία σχολή χορού που κάνει Φλαμένγκο γενικά από σχολές χαμός γίνεται εδώ πέρα αλλά σχολές, όχι εργαστήρια τζάμπα τόσο, σχολές, είναι διαφορά και είναι τα δυνατά χαρτιά του Μεταξουργείου αυτό πολύ δυνατό ότι έχει πολύ δημιουργικό κόσμο αλλά πάρα πολύ δηλαδή αυτή τη στιγμή έχει τον περισσότερο σε όλη την Αθήνα και είναι και ο λόγος που είμαι και εγώ εδώ βασικά δηλαδή άμα κάνεις κάτι εδώ μπορεί να γίνει χωρίς πλάκα λες κάνουμε αυτό και γίνεται και γίνεται γρήγορα όχι αστεία και δεν είναι καθόλου πολιτικοποιημένη περιοχή δεν είναι Εξάρχεια που παίζει να θες να κάνεις κάτι με τον άλλον αλλά να πεταχτεί ο τρίτος και να πει "αν ναι άλλα" και να αρχίσουν οι βαβούρες και να έχεις και τους μπάτσους να είναι εκεί και να έχεις και τους άλλους να πετάν μολότοφ και να είσαι εσύ στη μέση και να λες λες "δεν το κάνουμε καλύτερα γιατί θα καεί το αμάξι της θείας μου ", ξέρω εγώ κατάλαβες δηλαδή εδώ δεν έχεις τέτοια προβλήματα Η. 25/4/2010 Σε ανάλογο πνεύμα δημιουργικής ευφορίας που παράγεται στην περιοχή, από το 2010 οργανώνεται από τους εναλλακτικούς της περιοχής το Καρναβάλι, δύο Κυριακές πριν 389

409 την Καθαρή Δευτέρα, που προσπαθεί να αναβιώσει το αποκριάτικο πνεύμα στην Αθήνα. Το καρναβάλι προπαγανδίζεται στη γειτονιά με αφίσες σε διάφορες γλώσσες που καλούν τη συμμετοχή των μεταναστών. Ομάδες κρουστών, καρνάβαλοι και άνθρωποι ντυμένοι με διάφορα κουστούμια περνάν από δρόμους της περιοχής, όπως τους έχει ορίσει η επιτροπή του καρναβαλιού. Οι καταστηματάρχες των καφενείων και των εστιατορίων προσφέρουν μεζέδες και άφθονο αλκοόλ στους συμμετέχοντες. Φωτογραφία 28 α και β: Φωτογραφίες από το Καρναβάλι του 2011, προσωπικό αρχείο Λοιπόν έχει γίνει ένα καρναβάλι ένα καρναβάλι τώρα έχεις ακούσει το οποίο ήταν πολύ ωραίο και εγώ ήμουν ο συνδετικός κρίκος σε όλη τη φάση δηλαδή που μου είπαν να κάνουμε ένα καρναβάλι και μετά εγώ έριξα κάποιες ιδέες παραπάνω και άλλοι έριξαν και άλλες ιδέες παραπάνω εν τέλει ήρθα σε επαφή με όλο τον κόσμο και απλώς ιστορία έγινε διαφορετική περνάγαμε όλοι από όλα τα μέρη που κάνουν κάτι δηλαδή δεν συγκεντρωθήκαμε όλοι και αρχίσαμε να προχωράμε ήταν πορεία καρναβάλι με μουσικούς και τέτοια ήταν τέλεια και ενώθηκε όλη η περιοχή ήταν μισοί οι ξένοι μισοί Έλληνες με διάφορες τάσεις σε όλα τα μαγαζιά, όχι όλα, σε όσα είχαμε συνεννοηθεί, τέλος πάντων, μέσα δίναμε τσάμπα πράγματα Ήταν πολύ όμορφα και ήταν η απάντηση για το λόγο ότι οι ίδιοι δείξαμε ότι απλώς κάναμε κάτι όλοι μαζί σεβαστήκαμε όλοι όλους κι έχει να κάνει με το ότι περάσαμε όλοι από όλους δηλαδή δεν είπαμε όλοι εκεί ξέρεις ήταν αρκετά σωστό ότι παίρνουμε εμείς φεύγουμε από εδώ πήραμε τον κόσμο τον πήγαμε σε ένα τέτοιο πιο πέρα μαζέψαμε τους άλλους μαζέψαμε τους παρα-άλλους μαζεύαμε μαζεύαμε μαζεύαμε μαζεύαμε περνάγαν οι ώρες φτάσαμε εδώ που είχαμε φτιάξει κι ένα γαϊτανάκι με πάρα πολλές κορδέλες και δες φωτογραφίες το γαϊτανάκι να καταλάβεις σε τι κατάσταση βρισκόμασταν δηλαδή ήταν μόνο που δεν πέφταν γλωσσόφιλα με όλους με όλα δηλαδή ήταν πολύ love πολύ ωραία και χωρίς κανένα πρόβλημα. τέτοια κατάσταση κατάλαβες και στήθηκε 390

410 ολόκληρη κατάσταση παίζουν και άλλες τέτοιες καταστάσεις να γίνουν στο μέλλον απλώς αυτή ήταν ωραία γιατί ήταν καρναβάλι Η. 25/4/2010 Φωτογραφία 29 α και β: Καρναβάλι 2011, προσωπικό αρχείο Τα κίνητρα των εναλλακτικών στη διοργάνωση του καρναβαλιού μπορεί να αποτελούν προέκταση της ανάγκης για ξέφρενη διασκέδαση σε όλους τους χώρους της περιοχής και την αναπαραγωγή διονυσιακών καταστάσεων. Στις 6/3/2011 δημοσιεύεται άρθρο στην Καθημερινή που εξυμνεί τον αυθορμητισμό και την αυθεντικότητα του καρναβαλιού της περιοχής, καθώς «γιορτή σημαίνει και επιστροφή». 391

411 Χάρτης 27: Απεικόνιση των διαδρομών του Καρναβαλιού στην περιοχή, πηγή: Η εμπορευματοποίηση του καρναβαλιού μπορεί να μην υπάρχει στις προθέσεις των διοργανωτών και των συμμετεχόντων, αλλά επέρχεται μέσα από διάφορες πρακτικές. Η δωρεάν συμβολή των επενδυτών των νέων χρήσεων, με την προσφορά φαγητού και ποτού, που μπορεί να λειτουργήσει θετικά για την προσέλκυση καινούριας πελατείας. Η συμμετοχή του Ι. Τσάκωνα το 2011 στη διοργάνωση του καρναβαλιού ενδεχόμενα συντελεί στην ενίσχυση των δικτύων που αναπτύσσονται ανάμεσα σε νεοκατοίκους και επενδυτές, και ταυτόχρονα συμβάλλει στην οικειοποίηση των πρωτοβουλιών αυτών από τους επενδυτές. Η δημοσιοποίηση στην Καθημερινή, συμβάλλει στη διαφήμιση και προβολή του εναλλακτικού κόσμου, αλλά και της ίδιας της περιοχής. Η υπεραξία που παράγεται από αυτές τις δραστηριότητες, καρπώνεται από τους επιχειρηματίες και τους επενδυτές, οι οποίοι με τις πρακτικές τους συνδιαμορφώνουν το χαρακτήρα του gentrification της περιοχής. 392

412 Εικόνα 6: Το Μεταξουργείο παρουσιάζεται ως περιοχή Urban Creatives στο φυλλάδιο των ΑΤΑ Όπως αναφέρεται και στο απόσπασμα της προηγούμενη συνέντευξης, παρόμοιες καταστάσεις θα γίνουν και στο μέλλον. Όντως, οι ΑΤΑ (Alternative Tours Athens) που έχουν αναλάβει εναλλακτικές τουριστικές διαδρομές 42 στην πόλη σε περιοχές όπως τα Εξάρχεια και ο Βοτανικός, υποδεικνύουν την περιοχή στους τουρίστες ως την εναλλακτική συνοικία της πόλης. Βέβαια το ΑΤΑ παραπέμπει και στη λέξη που χρησιμοποιείται στα μωρουδιακά και σημαίνει πάμε βόλτα. Σε αυτή την περίπτωση μάλλον οι ΑΤΑ καπηλεύονται τις διαθέσεις των τουριστών που θέλουν να ξεφύγουν από το πρότυπο Acropolis-tzatziki-mousaka, υπονοώντας ότι θα τους υποδείξουν τον εναλλακτικό τουρισμό, πηγαίνοντας βόλτα σε διαφορετικές περιοχές, ενώ στην ουσία καρπώνονται στην υπεραξία που διαμορφώνουν οι μύθοι για τις διάφορες συνοικίες της Αθήνας. Έτσι τα Εξάρχεια είναι grassroots, ή αλλιώς η συνοικία των κινημάτων και το Μεταξουργείο, είναι urban creatives ή διαφορετικά η συνοικία με τους κατά Florida δημιουργικούς της πόλης. Το 2013 οι εναλλακτικοί, διοργανώνουν το Φεστιβάλ των Χρωμάτων με δράσεις πιο δημιουργικές όπως καλλιστεία σκύλων, με εργαστήρια ζωγραφικής, πλαστικής, 42 Με 10 ευρώ το άτομο, και σε συνεννόηση με τα καφενεία της περιοχής- οδηγούν τους τουρίστες σε συγκεκριμένα μαγαζιά, και ο επιχειρηματίας κερνάει τους ΑΤΑ ενώ οι υπόλοιποι του γκρουπ πληρώνουν κανονικά 393

413 χορού, παιχνίδι θησαυρού, τσίρκο κλπ. Δύο μέρες πριν τη γιορτή, κατά τις βραδινές ώρες, ομάδες με κιθάρες ή με ντουντούκες περιφέρονται στη γειτονιά για τη διαφήμιση της γιορτής, ενώ σε διάφορα σημεία γίνονται παραστάσεις δρόμου με κλόουν ή ζογκλέρ. Εικόνα 7: Αφίσα για το φεστιβάλ των χρωμάτων Ο χώρος διεκδικείται από την εναλλακτική κοινότητα με τρόπους που ενισχύουν την παρουσία της. Είτε μέσω των χώρων πολιτιστικών δραστηριοτήτων, είτε μέσα από τις δράσεις στο δημόσιο χώρο, διεκδικούν για την περιοχή μια νέα ταυτότητα η οποία να υπογραμμίζει τη διαφορετικότητά της και την πολιτιστική της υπεροχή, όπως όμως ορίζεται από τους εναλλακτικούς, διευρύνοντας το μέτωπο του gentrification στην περιοχή. 394

414 Χάρτης 28: Απεικόνιση των σημείων που συχνάζουν οι διάφορες κοινωνικές ομάδες στο Μεταξουργείο Οι διάφορες ομάδες στην περιοχή συγκατοικούν, δηλαδή μοιράζονται τον ίδιο χώρο, το locus, ενώ οι σχέσεις που αναπτύσσονται εξαρτώνται από τις συνήθειες και τις πρακτικές, της κάθε κοινωνικής ομάδας. Οι διάφορες κοινωνικές ομάδες συγκατοικούν στο Μεταξουργείο, αρκετά απομονωμένα η μία από την άλλη. Οι νεοκάτοικοι αναπτύσσουν μεταξύ τους καθημερινές σχέσεις, ενώ οι μετανάστες και οι παλιοί κάτοικοι εξακολουθούν να βιώνουν την καθημερινότητά τους στους ίδιους ρυθμούς, αρέσκονται όμως στην εξέλιξη και την αναβάθμιση της περιοχής. Ταυτόχρονα, οι όποιες σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στις ομάδες χαρακτηρίζονται από ιδιοτέλεια. Οι εύποροι νεοκάτοικοι προσεγγίζουν τους παλιούς κατοίκους επιλεκτικά, στη βάση της βελτίωσης της εικόνας της γειτονιάς και της ποιότητας ζωής. Η ανάδειξη της αρχαίας κληρονομίας και η εκδίωξη του Άλλου (οίκου ανοχής, μετανάστη χωρίς χαρτιά, τοξικοεξαρτημένοι) για τη διαμόρφωση καλύτερων καθημερινών συνθηκών αποτελούν κοινό παρονομαστή για τους παλιούς κατοίκους που επιζητούν την αναβάθμιση και τους νεοκατοίκους που επιδιώξουν το gentrification. Οι σχέσεις που αναπτύσσονται με τους μετανάστες της περιοχής έχουν έντονα στοιχεία εκμετάλλευσης. Οι μετανάστες κρίνονται ως καλοί, εφόσον είναι νόμιμοι, οικογενειάρχες, δεν ενοχλούν και μπορούν να εξυπηρετήσουν σε διάφορα μερεμέτια με χαμηλό κόστος. Επιπλέον, τα δίκτυα που αναπτύσσονται ανάμεσα 395

415 στους εύπορους νεοκατοίκους και τους εναλλακτικούς καλλιτέχνες διαμορφώνονται στη βάση των κοινών πολιτικών νεοφιλελεύθερων όμως- πεποιθήσεων περί αυτόδιαμόρφωσης του χώρου με κοινή συνισταμένη την αισθητική βελτίωση, των καλλωπισμό του δημοσίου χώρου της περιοχής και την προώθηση της τέχνης και των καλλιτεχνικών projects. Οι παλιοί κάτοικοι οι μετανάστες οι πρότυποι γείτονες και οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες Οι παλιοί κάτοικοι, όπως και οι μετανάστες που μένουν αρκετά χρόνια στην περιοχή, είναι αρκετά ικανοποιημένοι από τις νέες δραστηριότητες, τις νέες χρήσεις αλλά και τους νέους χρήστες. Ο δημόσιος χώρος αναβαθμίζεται μέσα από το φωτισμό των καινούριων μαγαζιών και την καθαριότητα τμημάτων των πεζοδρομίων που βρίσκονται μπροστά από τις ανακαινισμένες κατοικίες ή τις καινούριες χρήσεις γης, ενώ με την κίνηση των νέων πελατών η γειτονιά γίνεται πιο ζωντανή. Η αναφορά της περιοχής στον τύπο αποτελεί ευχάριστη εξέλιξη σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση που ταυτίζεται με την υποβάθμιση, την ύπαρξη των μεταναστών και των παραβατικών συμπεριφορών στην περιοχή. Οι νέες κοινωνικές και χωρικές δυναμικές της περιοχής κάνουν τους παλιούς κατοίκους να αισθάνονται περήφανοι, όπως αναφέρεται από παλιά κάτοικο στο απόσπασμα που ακολουθεί τώρα καμαρώνει που είναι από την περιοχή, ενώ κατά τα προηγούμενα χρόνια ντρεπόταν να αποκαλύψει τον τόπο κατοικίας της. Πάλι, η περηφάνια συνδέεται με την αρχαία ιστορία της περιοχής (Ακρόπολη, Δημόσιο Σήμα, τάφος Περικλή) και την νέα εξέλιξή της μέσα από τα θέατρα, τα νέα μαγαζιά των θεάτρων και τους νέους κατοίκους, ενώ η ντροπή με το πρόσφατο βιομηχανικό παρελθόν και τους μετανάστες χωρίς χαρτιά. Ξεκινάει και από αυτό ότι υπήρχαν θέατρα και κατέβαινε ο κόσμος στην περιοχή και ότι είναι μια όμορφη περιοχή, και στα περιοδικά και στις εφημερίδες, έχει ανεφερθεί για τον Κεραμεικό ότι είναι το Δημόσιο Σήμα εδώ που έχουμε τον τάφο του Περικλέoυς, είμαστε κοντά στην αγορά, κοντά στην Ακρόπολη, κοντά στα πάντα, είμαστε κόμβος εμείς εδώ, και είναι ένα πολύ όμορφο κομμάτι της Αθήνας, εκτός ότι είναι το Δημόσιο Σήμα και τράβηξε το ενδιαφέρον κάποιων, οι οποίοι κάποιοι το είπαν κάπου, και αυτοί κάπου το ξαναείπαν κάπου, και έγινε αλυσίδα το πράγμα σε γενικές γραμμές, αυτά τα μαγαζιά δίνουν ζωή, από το να βλέπεις ένα μαύρο πράγμα εκεί απέναντι, μια αποθήκη που ήταν πριν με αρουραίους, με Κούρδους να μένουν μέσα, να ζυγίζουν ηρωίνες και να κάνουν βρωμιές, και βρώμα, βρώμα, βρώμα, δεν είναι πιο ωραία που βλέπω τα Κανάρια; Που μπαινοβγαίνει κόσμος και δε φοβάμαι να βγω στην πόρτα; Άρα είναι θετικό ότι άνοιξε ένα μαγαζί εδώ πιο κάτω 396

416 άνοιξε το Κεραμείο όμορφο μαγαζί, και εκεί δε φοβάσαι να περάσεις να πας να κάνεις αυτά είναι τα συν, και άλλο συν είναι ότι έρχεται κόσμος, στη γειτονιά, γνωρίζει τη γειτονιά μας, πρώτα ντρεπόμασταν να πούμε που μένουμε, εγώ ντρεπόμουν να πω ότι μένω στο Μεταξουργείο τώρα καμαρώνω να το πω Χ.27/9/2011 Οι μετανάστες γνωρίζουν ελάχιστα για τις δράσεις των νέων κατοίκων, ιδιαίτερα για την ύπαρξη και τις πρωτοβουλίες της Πρότυπης Γειτονιάς, για τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες, τα θέατρα και τις γκαλερί. Το γεγονός ότι υπάρχουν θέατρα και καλλιτεχνικές δραστηριότητες τους είναι οικείο ως γνώση, αλλά δεν έχουν πάει σε παραστάσεις ή σε εκθέσεις τέχνης. Όπως αναφέρεται από μετανάστη που ζει στην περιοχή: -Στα θέατρα και στις καλλιτεχνικές δραστηριότητες έχετε πάει; -δεν έχω πάει αλλά έχει και πολλά θέατρα εδώ και θέλω να πάω -Στην ανάδειξη του Δημοσίου Σήματος από κατοίκους της περιοχής εδώ απέναντι πήγατε; -Όχι εδώ όχι κανένας, εδώ μέσα ότι όχι κανείς μόνο εσείς ήρθατε τώρα και μου λέτε τι γίνεται όχι κανένας και είναι πολλά πράγματα που κάνουν καινούριο εδώ στον Κεραμεικό έχει αλλάξει πολλά νομίζω Μ. 22/3/2011 Ιδιαίτερα, για τις παρεμβάσεις της Πρότυπης Γειτονιάς, ακόμα και αν συμβαίνουν πολύ κοντά στο σπίτι τους δηλώνουν άγνοια. Οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες, οι γκαλερί και η hype κατάσταση της περιοχής τους είναι σχεδόν άγνωστες λέξεις για τους μετανάστες. Όπως αναφέρουν σε συνεντεύξεις: Για τα διάφορα πολιτιστικά που γίνονται στη γειτονιά έχετε ακούσει; -Όχι δεν τα ξέρω αυτά -Για την Πρότυπη Γειτονιά ξέρετε; -Δεν ξέρω καν ποιοι μπορούνε να είναι είναι πρώτη φορά που ακούω ότι υπάρχει τέτοια ομάδα Π. 21/9/2011 Συχνά αναφέρουν ότι εργάζονται πολλές ώρες μακριά από την περιοχή και όταν γυρίζουν κουρασμένοι το βράδυ σπίτι τους προτιμούν να δουν τηλεόραση και να πέσουν για ύπνο. 397

417 -Πολλές ώρες περνάω στη δουλειά, μετά εντάξει όταν είσαι στη δουλειά δεν μένει και πολύ ώρα, γιατί γυρνάς σπίτι, κάνεις ένα μπάνιο, το φαγητάκι, και μετά τηλεόραση -Βγαίνετε καθημερινά; -Όχι, όχι, όχι -Στα καλλιτεχνικά που γίνονται στη γειτονιά; -Όχι η αλήθεια είναι όχι, -Έχετε πάει; -Όχι όχι δεν -Έχετε ακούσει για την Πρότυπη Γειτονιά; -Δεν έχω ακούσει τίποτα, δεν τους ξέρω Ρ. 14/4/2011 Ουσιαστικές σχέσεις με τους νέους κατοίκους της περιοχής δεν αναπτύσσουν. Ιδιαίτερα με τους κατοίκους της ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ, αλλά δεν έχουν καμία προσωπική επαφή. Όπως αναφέρεται από γειτόνισσα μετανάστρια: Δεν έχουμε καμία επαφή, δεν έχω κανένα αυτό απλώς βλέπω ένα πολυτελές σπίτι με παρκινγκ μέσα, με πισίνα, με αυτόματα ξέρω εγώ, πατάς το κουμπί και ανοίγει η πόρτα, ε.. ωραίο είναι άμα μπορούν οι άνθρωποι και το υποστηρίζουν αυτό, εγώ δεν έχω κανένα πρόβλημα Ε. 7/2/2011 Οι παλιοί κάτοικοι είναι ιδιαίτερα αρνητικοί στην ύπαρξη των μεταναστών στην περιοχή. Θεωρούν τους μετανάστες ως βασική αιτία της υποβάθμισης και πολλές φορές εκφράζουν έντονη απέχθεια για τους μετανάστες χωρίς χαρτιά. Υποστηρίζουν ότι οι διάφορες παραβατικές συμπεριφορές που αναπτύσσονται στο δημόσιο χώρο της περιοχής (χρήση ναρκωτικών, κλεψίματα, σπασίματα τζαμιών αυτοκινήτων) προέρχονται από μετανάστες που λειτουργούν με τη μορφή συμμορίας. έχουν μαζευτεί πολλοί αλλοδαποί, δεν μπορούμε να μόλις αδειάζει το σπίτι το ένα, φεύγει ένας Ρουμάνος, τσακ μπαίνει άλλος, αμέσως δεν προλαβαίνεις να μπεις μέσα να πεις γιατί δεν έφυγε έχει μπει άλλος μέσα η κατάσταση είναι πολύ δύσκολη τα αυτοκίνητα μόνο που σπάνε κάθε βράδυ άμα βγεις έξω το πρωί μόνο τζάμια κάτω γεμάτο μια γειτονιά μες το κέντρο που έπρεπε να την έχουν στολίδι από την Κολωνού και κάτω κάτι ψιλοτρώγεται από την Κολοκυνθούς και πάνω δεν είναι να περάσει άνθρωπος είναι συμμορίες να φύγουν από εδώ οι αλλοδαποί, γενικώς, όσοι είναι χωρίς λόγο εδώ να φύγουν φύρα είναι παρά χρήσιμοι όταν τους βλέπεις να γυρνάν με μια μπύρα στο χέρι όλη νύχτα, κλέβουν, πιάτσα, πρεζάκια, ναρκωτικά, τι να τους κάνουμε; Δεν έχουν να το σκεφτούν; Εμένα το παιδί μου πάει φροντιστήριο, πρέπει να πάει σε ένα σινεμά, δεν μπορεί να πάει μέχρι την Ομόνοια γιατί οι ξένοι που έρχονται είναι καλύτεροι από εμάς; Δεν μπορώ να το καταλάβω Το 398

418 φροντιστήριο εδώ στην Κεραμεικού η Στρατηγάκη από μέσα είναι τα παιδιά κάνουν μάθημα και απέξω είναι τα πρεζάκια κάνουν ενέσεις στρώνουν κούτες κοιμούνται Μ. 18/5/2010 Μια πιο μετριοπαθής εκδοχή διαχωρίζει τους μετανάστες του πρώτου κύματος (Αλβανούς και ανατολικο-ευρωπαίους), καθώς εκείνοι έχουν πάρει σπίτια και δουλεύουν, δηλαδή έχουν αφομοιωθεί και μοιάζουν στους Έλληνες της περιοχής. Ο λόγος που αναφέρεται στους μετανάστες δεύτερου κύματος, διαφοροποιείται και γίνεται πιο εχθρικός: οι πιο πρόσφατοι μετανάστες είναι μελαμψοί, περίεργοι, μαζεύουν σίδερα και κλέβουν, είναι διαφορετικοί και ιδιαίτερα ανεπιθύμητοι στη γειτονιά. δεν είμαστε ρατσιστές εδώ, τους δεχόμαστε όλους και τον Πολωνό και τον Ρουμάνο και τον τσιγγάνο, βέβαια δεν ξέρω αν είμαστε όλοι να δεχόμαστε τους ξένους, υπάρχουν άνθρωποι που δεν τους δέχονται, έχουμε και τους Αλβανούς, όμως οι Αλβανοί έχουν πάρει σπίτια, δουλεύουν, τώρα εδώ στη γειτονιά και οι Ρουμάνοι δουλεύουν, έχουν αγοράσει και αυτοί σπίτια οι κάτοικοι που έχουν έρθει είναι νέα παιδιά, τα οποία συχνάζουν εδώ στα μαγαζάκια, και κάνουν γνωριμίες μεταξύ τους, γνωρίζονται, εγώ δεν έχω παράπονο είναι πολύ καλοί άνθρωποι, και με τις αλλαγές που έχουμε είναι δεκτικοί άνθρωποι, κυκλοφορούν στη γειτονιά την προωθούν τη γειτονιά, είναι άλλοι που έχουν αγοράσει και σπίτια και ενδιαφέρονται για τη γειτονιά, φαντάσου ότι κάναμε και δύο παρκάκια εδώ, εμείς οι παλιοί με τους καινούριους αλλά πρέπει να φύγουν όλοι οι τοξικομανείς από εδώ, οι οποίοι σπάνε αυτοκίνητα, κλέβουν, και αυτοί εδώ οι περίεργοι, μαζεύουν τα σίδερα μες στη νύχτα, τα καρότσια από σουπερμάρκετ και ακούς γρου γρου γρου ντουπ και ξυπνάς τρελαμένη, ανοίγουν τα μαγαζιά, τώρα πριν μια βδομάδα, μπήκαν στα Κανάρια πάλι, πέμπτη φορά, πριν 15 μέρες Χ. 27/11/2011 Για τους παλιούς κατοίκους το πρώτο ρεύμα των μεταναστών δεν ενοχλεί, οι Κινέζοι, οι οποίοι δεν μιλούν την ελληνική γλώσσα, θεωρούνται κλειστοί, ενώ ταυτόχρονα ανεβάζουν και τις τιμές των ακινήτων οπότε δεν είναι ιδιαίτερα επιθυμητοί. Οι μετανάστες χωρίς χαρτιά αποτελούν απειλή και προκαλούν φόβο. Οι αυθαίρετες χάρτινες κατασκευές, η κατανάλωση αλκοόλ και η παρουσία αστέγων μεταναστών προκαλούν αισθήματα φόβου, όχι μόνο σε παλιούς κατοίκους αλλά και σε μετανάστες του πρώτου ρεύματος. Όπως αναφέρει μία Αλβανίδα σε συνέντευξη, της αρέσει πολύ η πλατεία Αυδή, θέλει να περνάει χρόνο εκεί, αλλά από τη μία φοβάται 399

419 τους μελαμψούς μετανάστες, και από την άλλη αισθάνεται απέχθεια για τις κυρίες οι οποίες δε φροντίζουν το δημόσιο χώρο: -Ναι θέλω να πάω να κάτσω, αλλά έχουν τα σκυλιά τους, υπάρχουν οι μαύροι με τα μπουκάλια τις μπύρες, με τις κούτες που έχουν εκεί για να ξαπλώσουν το βράδυ, και φοβάσαι να πας να μείνεις ωραία είναι τα δενδράκια που έχουν βάλει, η πρασινάδα κάτω τα χορτάρια, ειδικά όταν περνάν και το καθαρίζουν, ή τα ποτίζουν, είναι πάρα πολύ ωραία, αλλά δεν μπορείς να πας να μείνεις όταν κοιτάζεις την άλλη που έρχεται με το σκυλί, το κρατάει από το χέρι και κάνει τα κακά του και αυτή ανέμελη κάνει τη βόλτα της και δεν τη νοιάζει μία εγώ να πάω να κάνω τι; Να κοιτάζω κάτω πού θα πατήσω; Ε. 7/2/2011 Ο φόβος συνδέεται με τη παραβατική δραστηριότητα που αναπτύσσεται από χρήστες ουσιών και από συμμορίες, μέλη των οποίων εμφανίζονται να είναι μετανάστες από την Αλγερία, το Μαρόκο και την Τυνησία. Οι παραβατικές δράσεις εμφανίζονται στο δημόσιο χώρο και αποτελούν απειλή για την ιδιωτική σφαίρα του χώρου, κυρίως της κατοικίας. Ιδιαίτερα τις νυχτερινές ώρες ο κίνδυνος φαντάζει όλο και πιο απειλητικός. Όπως αναφέρει μετανάστης που διατηρεί καφενείο στην περιοχή: I close at night but when I close I stay here for one hour, two hours, I see many times people outside, from Algeria, from Tunisia, from Morocco, steal people in the streets and I am scared I. 9/10/2010 Ο φόβος του Άλλου, δεν εμφανίζεται μόνο στα λόγια των μεταναστών. Εμφανίζεται με διάφορες αποχρώσεις στα λόγια παλιών κατοίκων: μαζευτήκαν πολλοί ξένοι, ειδικά οι πακιστανοί, δεν ξέρω οι μαύροι, που λένε, και έχουν γίνει δύσκολα τα πράγματα, έχει πολλούς ναρκομανείς εδώ, δεν ξέρω στην περιοχή πρέπει κάπου να έχει κέντρα εδώ, αποτοξίνωσης, δεν ξέρω πώς τα λένε αυτά, και είναι δύσκολα τα πράγματα έξω, μόλις σκοτεινιάσει, δεν περπατάς έξω Ρ. 14/4/

420 Και νέων κατοίκων: υπάρχουν παρέες ανθρώπων που σου δίνουν την αίσθηση κοινωνικής συνοχής αλλά δεν είναι να μην αυταπατόμαστε δεν υπάρχει ρατσισμός αλλά υπάρχει φοβικό σύνδρομο υπάρχει φοβερό φοβικό σύνδρομο στους ανθρώπους Β. 15/11/2010 Ίσως το κοινό που μοιράζονται οι κάτοικοι του Μεταξουργείου, πέρα από τον ίδιο τόπο, είναι ο φόβος του Άλλου. Οι παράλληλες καθημερινότητες που αναπτύσσονται σε κοινό locus, εκφράζουν κοινά φοβικά σύνδρομα απέναντι στον Άλλο που είναι διαφορετικός και ενοχλεί Ο φόβος και οι τάσεις gentrification στο Μεταξουργείο Σε μία συνέντευξη ένας εύπορος νεοκάτοικος της περιοχής κάνει την εξής παρατήρηση: τα πρώτα χρόνια υπήρχαν ας πούμε μουσουλμάνοι κάτι μειονότητες που σιγά σιγά πήγαν εκεί λίγο πιο πέρα απομακρύνθηκαν λιγάκι αλλά τα τελευταία χρόνια ήταν η μεγάλη εισβολή των ξένων πώς να τους πω; των μεταναστών, τώρα έχει πολλούς Αιγύπτιους πολλούς Κινέζους, Πακιστανούς δεν είχε λοιπόν την πορεία που ονειρευόμασταν στον πεζόδρομο που ζούμε χτυπάγαν κανονικά ενέσεις μέρα μεσημέρι μιλάμε και μπήκε η ιδέα με τους άλλους κατοίκους μήπως παίρναμε ιδιωτική Αστυνομία για να επιβλέπει τον πεζόδρομο X. 9/2/2010 Σε περιόδους απόλυτης ρευστότητας, ο ιδιώτης καθίσταται υπεύθυνος για τις συνέπειες των αρχικών ελεύθερων επιλογών του καθώς το ρίσκο μετεγκατάστασης που έχει αναλάβει, μπορεί να υπερβεί τις οποιεσδήποτε δυνατότητες του. Οι κίνδυνοι ενυπάρχουν σε κάθε επιλογή που υπερβαίνει την αντίληψη και την ικανότητα δράσης των ατόμων. Το φοβικό πλαίσιο στο οποίο εκτυλίσσονται οι καθημερινές πράξεις και διενέξεις (Αράπογλου, 2013), συνδέεται άμεσα με περιφράξεις και εγκλεισμούς σε καθαρές περιοχές ή σε έγκλειστες κοινότητες (gated communities) που παρατηρούνται στις πανικόβλητες πόλεις (Virilio, 2004). Άλλωστε «οι φόβοι μας παροτρύνουν να αναλάβουμε αμυντική δράση. Με την ανάληψή της προσφέρει αμεσότητα και υλική υπόσταση στο φόβο. Οι αντιδράσεις μας είναι αυτές που αναδιαμορφώνουν τα σκοτεινά προαισθήματα της καθημερινότητας, δίνοντας στη λέξη «φόβος» σάρκα και 401

421 οστά. Ο φόβος πλέον έχει εγκατασταθεί στο εσωτερικό, διαποτίζοντας την καθημερινή μας ρουτίνα. Δεν χρειάζονται πλέον ερείσματα από τον εξωτερικό χώρο, στο βαθμό που οι πράξεις στις οποίες υποκινεί καθημερινά παρέχουν τα κίνητρα και την ενέργεια που απαιτείται για την αναπαραγωγή του (Bauman, 2007, σελ. 27). Όπως αναφέρει ο νεοκατοίκος στο προηγούμενο απόσπασμα συνέντευξης, ο φόβος του Άλλου, είτε είναι ο μετανάστης, είτε ο χρήστης ουσιών, αποτελεί το κοινό σημείο πάνω στο οποίο οι κάτοικοι που διαμένουν στον ίδιο πεζόδρομο διαμορφώνουν μία τοπική συμμαχία για την πρόσληψη ιδιωτικής αστυνομίας. Ουσιαστικά, οι εύποροι νεοκάτοικοι συνεργάζονται για να βρουν λύση σε ένα κοινωνικό πρόβλημα (έλλειψη κράτους πρόνοιας) που επηρεάζει την τοπικότητα του δημοσίου χώρου (ο πεζόδρομος που μένουμε), αλλά όλο αυτό το ενδιαφέρον προκύπτει από το μεγαλύτερο άγχος της υπεράσπισης του ιδιωτικού χώρου της οικίας, η οποία απειλείται από τον Άλλο (Alexandri, forthcoming a). Όπως επισημαίνει και ο Bauman (2007), όταν αναπτύσσονται αμυντικές συμπεριφορές, ο φόβος του Άλλου αναπαράγεται μέσα από τις καθημερινές πρακτικές. Στην Αθήνα της κρίσης, ο Άλλος είναι συχνά ο μετανάστης χωρίς χαρτιά. Όπως αναφέρει ο Κανδύλης (2013), η κατασκευή ενός τόπου εξυπηρετεί την απόδοση μιας συλλογικής ταυτότητας σε εκείνους που θίγονται από την παρουσία των ξένων. Ταυτόχρονα, η απόδοση των δεινών του τόπου στους ξένους, συμβάλλει στη διεκδίκηση του χώρου της άμεσης περιοχής κατοικίας. Σε συνέντευξη νεοκάτοικος του Μεταξουργείου τονίζει ότι πρέπει να είμα(ι)μαστε πολύ προσεκτικοί όταν αποτείνουμε ερωτήσεις για τους μετανάστες της περιοχής: η λέξη μετανάστες είναι μια πολύπλοκη λέξη, υπάρχει μετανάστης α, μετανάστης, β, μετανάστη γ, μετανάστης δ, γι αυτό είναι λάθος να λες οι μετανάστες είναι πάρα πολύ εύκολα παρεξηγήσιμη η λέξη μετανάστης είναι σα να λες «οι μαύροι» ή «οι γυναίκες» ή δεν είναι γκρουπ, γυναίκα μπορεί να είσαι δολοφόνος στη φυλακή, μητέρα στο σπίτι σου, εργαζόμενη σε μια πολυεθνική είσαι πέντε διαφορετικά όντα, το μόνο κοινό είναι ότι έχεις στήθος είναι πολύ δύσκολο δηλαδή η λέξη μετανάστης για μένα, γενικά είναι πολύ σημαντικό να ορίσει κανείς τι λέει, ας πούμε ό μετανάστης ο αφρικανός που είναι εδώ με τη γυναίκα του και το παιδί του είναι ένας άνθρωπος που αποφάσισε να έρθει εδώ στην Ελλάδα, ο μετανάστης ο μουσουλμάνος που έχει έρθει εδώ χωρίς γυναίκα και είναι δέκα άνδρες μόνοι τους λυσσασμένοι, πεινασμένοι για γυναίκες τις περιμένουν τις γυναίκες με έναν άλλο τρόπο από αυτόν που γνωρίζουμε εμείς ο οποίος δεν είναι ικανοποιητικός με τα δικά μας κριτήρια αλλά για τα δικά τους είναι θα μου πεις σεβάσου τους, σε αυτούς έτσι τους αρέσει, 402

422 εμένα το τι είναι εδώ και με κοιτάνε, εμένα αυτός ο μετανάστης είναι άλλος από το μετανάστη τον Ρουμάνο τον κύριο Γιολάν και έρχεται εδώ και μου βάφει τη γκαλερί μου και ζει με τη γυναίκα του και το παιδί του εδώ και πάει σχολείο το παιδί του και είναι ευγενής, γλυκός εργατικός, δουλεύει το πρωί, είναι ίδιοι άνθρωποι αυτοί; Είναι πολλές λέξεις είναι πολύ σημαντικό να το ορίσουμε αυτό στην αρχή του άρθρου ή στη μέση του διδακτορικού ρωτάς ποια είναι η γνώμη σας για του μετανάστες ή τι πιστεύετε για είναι πολύ σημαντικό αυτό ώστε να το λέμε ο Γιολάν είναι μετανάστης και είμαστε φίλοι σταματάει τη δουλειά και πίνουμε καφέ μου λέει τα προβλήματά του με τη γυναίκα του και του λέω τα προβλήματά μου με τι θα πει μετανάστης; Είναι κυρίως ένας άνθρωπος που δουλεύει και εγώ δουλεύω είμαστε δύο άνθρωποι τι θα πει μετανάστης; Γι αυτό λέω ή μετανάστες όταν λέω ίσως είναι καλό να ορίσουμε μετανάστης που δεν εργάζεται που δεν έχει χαρτιά που δεν είναι εδώ με την οικογένειά του που μάλλον τείνει προς την εγκληματικότητα για να επιζήσει αυτό είναι ένα είδος μετανάστη, και είναι ένα ποσοστό αλλά είναι ένα δεν το ξέρω εγώ τώρα αυτό αν είναι στο 50 στο 100 ή στο 20%, νομίζω ότι πρέπει να είναι το 20% όμως, το άλλο 50% πρέπει να είναι Αλβανοί αν τους θεωρούμε μετανάστες ή το 70% που είναι εργατικοί, ζουν και τους λέμε μετανάστες; Δεν ξέρω εγώ τώρα, και το άλλο 20-30% πρέπει να είναι Ρουμάνοι, Πολωνοί, διάφορες τέτοιες εθνικότητες που δουλεύουν μπογιατζήδες, βλέπεις ή άρα αυτή η λέξη έχει 100 ποσοστά μέσα, είναι 30% αυτό, 20% εκείνο, 50%... Όχι είναι πολύ σπουδαίο, έτσι, αν εγώ μπορώ να πω πολύ βιαστικά και εύκολα σιχαίνομαι τους μετανάστες θα ήθελα να τους πάρω να τους πνίξω, τι εννοώ; Τον σιχαμένο, τον βρωμιάρη τον μουσουλμάνο που με κοιτάει με ένα μάτι έτσι λες και θέλει να με βιάσει και πετάει σκουπίδια συνέχεια και πετάει σκουπίδια κάτω, που δε δουλεύει που κοιτάει πώς να αρπάξει, που χτύπησε μια κοπέλα στο δρόμο και της πήρε την τσάντα και την άφησε λιπόθυμη θέλω να τον σκοτώσω αυτόν. Αυτός είναι μετανάστης... και ο Γιολάν μετανάστης είναι και είμαστε φίλοι ρε παιδί μου, είμαστε φίλοι, τον θεωρώ σαν φίλο μου, δεν έρχεται μόνο εδώ να βάψει, ξέρεις είναι πολύ σπουδαίο αυτό που λέω γιατί είναι πολύ παγίδα οι λέξεις Κ. 16/3/2010 Στη λογική των νέων κατοίκων του Μεταξουργείου, οι μετανάστες είναι φιλοξενούμενοι και για αυτό πρέπει να σέβονται τις τοπικές αρχές και παραδόσεις. Με άλλα λόγια, δεν επιτρέπεται να είναι διαφορετικοί, και πρέπει να κάνουν ό,τι χρειάζεται να τα ενταχθούν και αφομοιωθούν, αν όχι, να γίνουν πανομοιότυποι με τον ντόπιο πληθυσμό. Ο μετανάστης που μένει στην περιοχή είναι φίλος αν είναι σαν εμάς, δηλαδή εργάζεται, έχει οικογένεια και τα παιδιά πάνε σχολείο. Ο μετανάστες χωρίς χαρτιά είναι πιο πιθανό να είναι εγκληματίες, ενώ η εμφάνισή τους (βρώμικη και ατημέλητη) προβάλει την αισθητική των ελλήνων κατοίκων. Σύμφωνα με τον Zizek, (2008, σελ. 54) 403

423 «Η σημερινή φιλελεύθερη ανεκτικότητα προς τους άλλους, ο σεβασμός της ετερότητας και η απροκατάληπτη συνάντηση μαζί της, συνυπάρχει με τον ιδεοληπτικό φόβο μήπως μας παρενοχλήσουν. Κοντολογίς ο Άλλος είναι μια χαρά, αλλά μόνο εφόσον η παρουσία του δεν γίνεται φορτική, εφόσον δεν είναι πραγματικά άλλος». «Το καθήκον μου είναι να είμαι ανεκτικός προς τον Άλλον ουσιαστικά σημαίνει ότι δεν πρέπει να τον πλησιάσω πάρα πολύ, ότι δεν πρέπει να εισβάλλω στο χώρο του. Με άλλα λόγια, πρέπει να σεβαστώ την έλλειψη ανεκτικότητας του προς τη δική μου υπερβολική εγγύτητα. Εκείνο που όλο και πιο πολύ αναδύεται ως θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα στην κοινωνία του ύστερου καπιταλισμού είναι το δικαίωμα να μη μας παρενοχλούν, δηλαδή το δικαίωμα να παραμένουμε σε μια απόσταση ασφαλείας από τους άλλους» (Zizek, 2008, σελ. 55). Τα αισθήματα που κάνουν αυτή τη γυναίκα νεοκάτοικο να θέλει να σκοτώσει τον βρώμικο μουσουλμάνο μετανάστη σχετίζονται ουσιαστικά με το φόβο που της προκαλεί η παρουσία του σε καθημερινό επίπεδο. Άλλωστε, το νέο ρεύμα μεταναστών προέρχεται από χώρες που αντιμετωπίζουν εμπόλεμες καταστάσεις και καθημερινές τραγωδίες. Οι μετανάστες φέρουν μαζί τους εικόνες πολέμου, όπως τα καμένα και γκρεμισμένα σπίτια, τις οποίες απαγορεύεται να εισβάλλουν στην καθημερινότητα του ασφαλούς περιβάλλοντος της ιδιωτικής σφαίρας (Bauman, 2007). Σε μια άλλη συνέντευξη, μια άλλη νεοκάτοικος ισχυρίζεται ότι: Βλέπαμε ότι είναι μια περιοχή που θα εξελιχθεί κάπως, θα γίνει πιο αστική, θα έρθουν κι άλλοι σαν και εμάς, θα βρεθούμε επιτέλους σε ένα μέρος που θα αισθανόμαστε at home... δηλαδή αυτή η ανάπτυξη όχι ότι θέλουμε μεγάλη ανάπτυξη, η πολύ μεγάλη ανάπτυξη μας ενοχλεί, αλλά βλέπαμε ότι είναι μια περιοχή που μπορεί να μείνει αστική και κατοικήσιμη εκτός από την ασφάλεια ένα πράγμα που με κουράζει και με διώχνει από τη γειτονιά, δεν αντέχω ψυχολογικά την εικόνα της εγκατάλειψης δηλαδή δεν μπορώ να βλέπω άλλο ανθρώπους που είναι ετοιμοθάνατοι επειδή παίρνουν ναρκωτικά λίγο παραπάνω δεν αντέχω να βλέπω τους άστεγους το πρωί να βγαίνουν απ τα εγκαταλειμμένα κτίρια και να ξεσκονίζονται για τα να πάνε να πουλήσουν ένα λουλούδι κι όταν το λέει αυτό δεν λέω ότι θέλω να φύγω θέλω να φροντιστούν δεν μπορώ να βλέπω τόση ανθρώπινη εγκατάλειψη αυτό... το βλέπω απαράδεκτο να υπάρχει... Και τα αρχαία που είναι εγκαταλειμμένα δε θέλω να τα βλέπω να τα φροντίσουν κι αυτά είναι ο σεβασμός στον άνθρωπο αυτό το πράγμα στην αξιοπρέπεια των άλλων αυτό θέλω να δω λίγο σεβασμό Ζ. 18/2/2010 Η συγκεκριμένη νεοκάτοικος δεν αισθάνεται πολύ at home (σα στο σπίτι της) καθώς έχουν έρθει ακόμα αρκετοί κάτοικοι σαν εμάς, δηλαδή το gentrification της 404

424 περιοχής δεν έχει πραγματοποιηθεί σε ικανοποιητικό βαθμό. Ο δημόσιος χώρος δεν είναι τόσο ασφαλής, επηρεάζει την ασφάλεια του ιδιωτικού χώρου, ενώ ταυτόχρονα, οι εικόνες των άλλων σε καθημερινό επίπεδο έχουν αρχίσει να αποτελούν ψυχολογικό βάρος. Η αισθητική προδιάθεση των νεοκάτοικων δεν προσβάλλεται μόνο από τις σκιές των ανθρώπων που κυκλοφορούν στην πόλη, είτε είναι άστεγοι, χρήστες ουσιών είτε μετανάστες, αλλά και από το γεγονός ότι τα ιστορικά μνημεία και ιδιαίτερα κτήρια είναι εγκαταλελειμμένα. Η αξιοπρέπεια και ο σεβασμός των κτηρίων και των ανθρώπων, επιστρατεύονται ρητορικά στη βάση της διατήρησης και της αναπαραγωγής της κουλτούρας και της αισθητικής της μεσαίας τάξης της Αθήνας. Όπως επισημαίνει ο Zizek (2008, σελ 167): «στον φιλελευθερισμό η κουλτούρα επιβιώνει, αλλά σε ιδιωτικοποιημένη μορφή: ως τρόπος ζωής, ως ένα σύνολο πεποιθήσεων και πρακτικών και όχι ως το δημόσιο πλέγμα προτύπων και κανόνων. Η κουλτούρα, συνεπώς κυριολεκτικά μετουσιώνεται: τα ίδια σύνολα πεποιθήσεων και πρακτικών μεταβάλλονται από συνεκτική δύναμη μιας συλλογικότητας σε έκφραση προσωπικών και ατομικών ιδιοσυγκρασιακών χαρακτηριστικών». Σε περιοχές gentrification, οι διαφορετικές κουλτούρες που συνυπάρχουν στον ίδιο τόπο, ουσιαστικά διεκδικούν την κυριαρχία του χώρου. Ούτως ή άλλως, η συγκατοίκηση αυτή αποτελεί μόνο ένα στάδιο της διαδικασίας, και είναι βραχύβια, καθώς οι αντικρουόμενες διαφορετικές πολιτισμικές ταυτότητες παρακινούν και καθοδηγούν τη δυναμική της σύγχρονης ρευστής πόλης (Bauman, 2007). Μόνο όταν είχα δει το σπίτι την πρώτη φορά πριν αποφασίσουμε να το πάρουμε είχα ένα μικρό φόβο μήπως λόγω μεταναστών έχει εγκληματικότητα κι αυτά αλλά μια μέρα μου κράτησε το ξεπέρασα μετά και να σου πω πιστεύω ότι είναι ωραίο να ζούνε διάφορες εθνικότητες μαζί δίνει και ένα χρώμα, με ενοχλεί όμως που πολλοί από αυτούς είναι κάπως παρατημένοι... δηλαδή δεν τους ενδιαφέρει το σπίτι που ζουν δεν είναι πολύ καθαροί... είναι λίγο... είναι ίσως... είναι λίγο παρατημένο δεν μπορώ να σου εκφράσω ακριβώς αλλά εντάξει δεν μπορείς να τα έχεις όλα το κέντρο είναι κέντρο έχω φίλους που δεν είναι Έλληνες αλλά που ζουν πολλά χρόνια εδώ και συμπεριφέρονται πια σαν Έλληνες... M. 29/4/

425 δεν είμαι ρατσίστρια, αλλά απλά κάποιες φορές φοβάμαι. δηλαδή όταν εγώ γυρίζω σπίτι μου και στην είσοδο είναι τρείς αλλοδαποί, δύο μέτρα άντρες, στην είσοδο του σπιτιού μου φοβάμαι. Δε σου λέω ψέματα. Δηλαδή η μόνη κίνηση που κάνω είναι να πάω στο μαγαζί... και λέω στα παιδιά που δουλεύουν τους άνδρες και θα πω πέταξέ με μέχρι το σπίτι... M., 17/4/2010 κάποια από τα παιδιά έχουν έρθει από την Εκάλη για παράδειγμα, εδώ, και αυτοί είχαν ένα πρόβλημα προσαρμογής στην αρχή με πολλά θέματα και πέρσι υπήρξε μια έξαρση εγκληματικότητας οι κάμερες μπήκαν μετά από παρέμβαση κατοίκων γιατί φοβόνταν για την ασφάλειά τους γιατί είχαν γίνει 2-3 ληστείες απ έξω από την πόρτα είχαν κλέψει σε κάποιον την τσάντα κλπ και για να νιώθουν όλοι πιο ασφαλείς Σ. 28/4/ 2011 Όπως διαφαίνεται από τα παραπάνω αποσπάσματα συνεντεύξεων, οι νεοκάτοικοι υπογραμμίζουν την ανασφάλεια που αισθάνονται από τις καθημερινές βιωματικές εμπειρίες στην περιοχή. Αναδύεται το θέμα του φόβου του Άλλου, καθώς οι μετανάστες και οι χρήστες ουσιών εμφανίζονται ως απειλή (είναι ψηλοί, μαύροι, παραμελημένοι, βρώμικοι ενώ ταυτόχρονα μπορούν να κάνουν κακό καθώς είναι ύποπτοι για βιασμό) και απειλούν την ιδιωτικότητα του σπιτιού. Στην περίπτωση του συγκροτήματος της ΓΕΚ, το κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης προστίθεται μετά από απαίτηση των νέων κατοίκων ώστε να μπορούν να αισθάνονται πιο ασφαλείς αυξάνοντας την ουσία της αμυντικής διάθεσης των νεοκατοίκων της περιοχής. Τα σύνδρομα του φόβου απέναντι στον Άλλο, είναι κοινά σε νέους κατοίκους, σε παλιούς κατοίκους και σε μετανάστες. Ωστόσο, ιδιαίτερα οι νέοι κάτοικοι είναι αυτοί που εκφράζουν το φόβο τους απέναντι στο διαφορετικό Άλλο της περιοχής που δεν ανταποκρίνεται στα δικά τους πολιτισμικά και αισθητικά πρότυπα. Ταυτόχρονα όμως, διακυβεύεται η επιλογή μετεγκατάστασης, καθώς ο φόβος του δημοσίου χώρου απειλεί το μέλλον της χωροθέτησης και της επένδυσης στην περιοχή. Όπως υπογραμμίζει ο Αράπογλου (2013), η παράθεση ετερογενών ομάδων υπό την ετικέτα του περιθωρίου και της παραβατικότητας, ή διαφορετικά του Άλλου, συμβάλλει στην απαξίωσή του, και ταυτόχρονα συνεπάγεται τη σύσφιξη αστυνομικών παρεμβάσεων και της καταστολής. 406

426 Οι πρωτοβουλίες των νέων κατοίκων, και ιδιαιτέρως της Πρότυπης Γειτονιάς σε συνεργασία με την εταιρεία Oliaros, έχουν διπλή ανάγνωση. Τα οικονομικά κίνητρα για τη διεκδίκηση του δημοσίου χώρου της περιοχής είναι προφανή: οι gentrifiers έχουν επενδύσει κεφάλαιο και έχουν μετεγκατασταθεί από καλύτερες περιοχές της πόλης. Μέσα από τις δράσεις τους προσπαθούν να διαφημίσουν τη ζωή στην περιοχή και να πιέσουν το δήμο να αναλάβει την ολική ανάπλαση της περιοχής ώστε να έρθουν περισσότεροι άνθρωποι σαν αυτούς. Οι απειλές που εμφανίζονται στο δημόσιο χώρο, όπως είναι οι μετανάστες χωρίς χαρτιά και οι παραβατικές συμπεριφορές, διακόπτουν την ηρεμία της ιδιωτικής ζωής. Όπως επισημαίνουν οι Atkinson and Blandy (2007) η ιδιοκτησία ακινήτων αφενός ικανοποιεί την ανάγκη για επένδυση, αλλά ταυτόχρονα συνδέεται με βαθύτερες ψυχο-κοινωνικές ανάγκες. Ιδιαίτερα στις πόλεις που επικρατεί ο φόβος, οι ψυχοκοινωνικές ανάγκες συνδέονται με τους εγκλεισμούς των μεσαίων τάξεων. Μορφή εγκλεισμού αποτελεί το gentrification, καθώς οι ιδιώτες προσπαθούν μέσα από διάφορες πρωτοβουλίες και διαδικασίες ουσιαστικά συμβάλλουν στη διαμόρφωση κατάλληλων συνθηκών για την επώαση (incubation) της περιοχής σε καταφύγιο της μεσαίας τάξης (Atkinson, 2006). Η Πρότυπη Γειτονιά και οι συνεργάτες της μπορεί να θεωρηθεί ως αμυντική συμμαχία προάσπισης της ιδιοκτησίας από τους φόβους της πόλης. Ουσιαστικά, η Πρότυπη Γειτονιά μέσα από συναντήσεις με πολιτικούς φορείς και συνεργασίες με επενδυτές βαθαίνει το αστικό σύνορο της διεκδίκησης του χώρου του Μεταξουργείου. Οι συμμαχίες και οι δράσεις της δρουν ως ιμάντας του gentrification της περιοχής οξύνοντας την αντιπαράθεση με τις άλλες ομάδες και διεκδικώντας την περιοχή για λογαριασμό των υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων (Alexandri, forthcoming b). Αμυντικές συμπεριφορές απέναντι στους φόβους της πόλης δεν αναπτύσσονται μόνο από νέους κατοίκους. Οι επιχειρηματίες των νέων χρήσεων γης πολλές φορές αναπτύσσουν πρακτικές αστυνόμευσης. Όπως αναφέρει η ιδιοκτήτρια ενός θεάτρου, την ώρα των παραστάσεων ο πατέρας της κάνει βόλτες -περιπολίες γύρω από το θέατρο για να προστατέψει από σπάσιμο τσαμιών και διαρρήξεις στα αυτοκίνητα του θεατρικού κοινού, δηλαδή των πελατών του. Ο ιδιοκτήτης ενός καφενείο σε αφήγηση περιγράφει πώς αναγκάστηκε να βγει το δρόμο για να αρχίσει να ακολουθεί μια συμμορία της περιοχής που λήστευε τους πελάτες του, ενώ ταυτόχρονα τηλεφωνούσε την αστυνομία. Οι κινέζοι επιχειρηματίες, έχουν προσλάβει ιδιωτικές εταιρείες 407

427 ασφάλειας (security), ενώ διάσημοι καλλιτέχνες που μένουν στην περιοχή, έχουν κανονίσει να βρίσκονται περιπολικά της αστυνομίας σταθμευμένα κοντά στα σπίτια τους, ή να διενεργούν συχνές περιπολίες. Οι πρακτικές αυτές, δίνουν έντονα την αίσθηση της εκδικητικής αμυντικής δράσης απέναντι στους αστικούς φόβους. Όπως επισημαίνει ο Davis (2006) η αμυντική διάθεση και η επιδίωξη της ασφάλειας έχει να κάνει περισσότερο με τη διαμόρφωση απομονωμένων χώρων κατοικίας, εργασίας και αναψυχής και την απομάκρυνση του Άλλου που μολύνει, παρά με την προσωπική ασφάλεια. Οι διαφορετικές πρωτοβουλίες που αναπτύσσονται μέσα από ιδιωτικές πρακτικές επιτήρησης ή από κεντρικές πολιτικές, μέσα από την ωραιοποίηση του δημοσίου χώρου, προτάσσοντας την αισθητική των μεσαίων τάξεων και τον κοινωνικό έλεγχο των ανεπιθύμητων, σχετίζονται με την κατάκτηση του κέντρου της πόλης από τις μεσαίες τάξεις. Όταν όμως αυτές οι πρακτικές αναφέρονται στον ίδιο τόπο όπου υφίσταται gentrification, ένα άλλου είδους αστικού συνόρου αρχίζει να διαμορφώνεται: το σύνορο που σχετίζεται με τον φόβο στην πόλη, τη φοβία απέναντι στον Άλλο και την ανησυχία για το αποτέλεσμα της διεκδίκησης του χώρου. Άλλωστε, το αστικό σύνορο έχει να κάνει με τον ορίζοντα που ανοίγεται στην αποικιοκρατική διάθεση των μεσαίων τάξεων, είτε πρόκειται για τους μεγαλοαστούς ή τους εναλλακτικούς της πόλης (Alexandri, forthcoming a). Οι χωρικές και κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται στο Μεταξουργείο, μια περιοχή της Αθήνας που εμφανίζει δυναμικές gentrification, δεν απέχουν ιδιαίτερα από τις σχέσεις που περιγράφουν οι διάφοροι θεωρητικοί του gentrification. Η κερδοσκοπία στο χώρο (Zukin, 1989) συνδέεται με συχνά βίαιες πρακτικές εκτοπισμού (Slater, 2007, 2009, Atkinson, 2006) που απομακρύνουν τις ευάλωτες κοινωνικά ομάδες από τις διεκδικούμενες περιοχές (Smith, 1996). Οι διάφορες κοινωνικές ομάδες που ζουν σε περιοχές που αναπτύσσεται το gentrification, σπάνια αναπτύσσουν φιλικούς δεσμούς μεταξύ τους (Lees at al, 2008), ενώ τις περισσότερες φορές στη βιβλιογραφία οι χωροκοινωνικές σχέσεις περιγράφονται ως απλές σχέσεις συγκατοίκησης (Bernt and Holm, 2005) ή ως κοινωνικές τεκτονικές (Butler and Ronbson, 2001), δηλαδή ότι η μία κοινωνική ομάδα οριακά ανέχεται την άλλη. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, οι χωροκοινωνικές σχέσεις έχουν ποικίλες διαστάσεις που αντικατοπτρίζουν σε σημαντικό βαθμό τη βιβλιογραφία. Οι σχέσεις 408

428 αναπτύσσονται ανάμεσα στα μέλη της ίδιας κοινωνικοοικονομικής κατηγορίας είναι ιδιαίτερα στενές και αναπαράγονται στη βάση της αισθητικής προδιάθεσης και της κουλτούρας της κάθε ομάδας. Σε αυτή τη σχέση συμβάλλει ιδιαίτερα το χωρικό πλαίσιο, καθώς τα μέλη της ίδιας κοινωνικής κατηγορίας έχουν κοινές αναφορές στο χώρο. Οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στα άτομα διαφορετικών κοινωνικών κατηγοριών διαμορφώνονται στη βάση της ιδιοτέλειας και της εκμετάλλευσης. Οι ανώτερες κοινωνικές κατηγορίες προσεγγίζουν τους εναλλακτικούς και τους παλιούς κατοίκους προωθώντας την ανάγκη βελτίωσης της ποιότητας ζωής στη γειτονιά, ενώ ουσιαστικά οι συμμαχίες που διαμορφώνουν αποσκοπούν στη διεύρυνση του gentrification στην περιοχή. Οι σχέσεις τους με τους μετανάστες διέπονται από καθαρά κριτήρια εκμετάλλευσης, καθώς απευθύνονται στο μεταναστευτικό πληθυσμό για διάφορα μερεμέτια που χρειάζονται με χαμηλό κόστος. Οι εναλλακτικοί νεοκάτοικοι, ενώ φαινομενικά δεν έχουν πρόβλημα με τους μετανάστες και τους παλιούς κατοίκους, υποστηρίζουν ότι το μέλλον της περιοχής είναι της τέχνης, δηλαδή αντίστοιχο του Soho, και αυτό πρέπει να ακολουθήσουν και οι υπόλοιπες ομάδες όσο παράξενο και αν τους φαίνεται. Δε διστάζουν να συνεργαστούν με επενδυτές όπως ο Ι. Τσάκωνας ή με την Πρότυπη Γειτονιά στη βάση του καλλωπισμού της γειτονιάς και των καλλιτεχνικών project. Οι παλιοί κάτοικοι και οι μετανάστες είναι ευχαριστημένοι με την αναζωογόνηση της γειτονιάς. Ωστόσο, δύσκολα αναπτύσσουν φιλικές σχέσεις με τους νεοεισερχόμενους. Σε γενικές γραμμές οι διάφορες κοινωνικές ομάδες ζουν απομονωμένες η μία από την άλλη στον ίδιο τόπο, και οι σχέσεις τους τέμνονται υστερόβουλα, ιδίως από την πλευρά των νεοκατοίκων. Αυτό που συνδέει όλες τις κοινωνικές ομάδες, πέρα από τη συγκατοίκηση στον ίδιο χώρο, αποτελεί το φόβος του Άλλου. Αυτός που ενοχλεί, είτε είναι ο μετανάστης χωρίς χαρτιά, είτε ο ναρκομανής, είτε ο οίκος ανοχής, πρέπει να εκτοπιστεί από τη γειτονιά. Έτσι, στην περίπτωση του Μεταξουργείου, ο φόβος του Άλλου αποτελεί το δούρειο ίππο που κρύβεται πίσω από το gentrification, στην εκδικητική πόλη της Αθήνας. 409

429 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: ΕΠΙΛΟΓΟΣ 10.1 Σκέψεις για τη διερεύνηση του gentrification Αναλογιζόμενη τις θεωρήσεις του gentrification, το πώς δημιουργήθηκαν οι διάφορες σχολές της προσφοράς και της ζήτησης και σε ποιους τόπους διαμορφώθηκαν τα βασικά επιχειρήματα γύρω από αυτό το φαινόμενο, θεωρώ ότι για άλλη μια φορά βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την ηγεμονία του Αγγλοαμερικανικού μοντέλου παραγωγής και αναπαραγωγής της ακαδημαϊκής- γνώσης. Οι πρώτες επεξηγήσεις και θεωρήσεις προέρχονται από πόλεις της Αμερικής, της Βρετανίας και της Αυστραλίας. Ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνεται η σκέψη γύρω από το gentrification διέπεται από συγκεκριμένες υποθέσεις και παραδοχές του αγγλοσαξονικού κόσμου. Οι υπόλοιποι μελετητές, που γεωγραφικά βρίσκονται εκτός αυτών των πλαισίων, ή αλλιώς οι ερευνητές της περιφέρειας, πρέπει να υιοθετήσουν συγκεκριμένες υποθέσεις και να ασπαστούν τις θεωρήσεις καθαυτές (Vaiou, 2003; Hadjimichalis and Vaiou, 2004, Maloutas, 2012). Μελέτες περίπτωσης που έρχονται από την περιφέρεια θεωρούνται αποκλίσεις από τις κυρίαρχες θεωρήσεις, ή τοπικές ιδιομορφίες (Hadjimichalis and Vaiou, 2004). Ταυτόχρονα, οι ερευνητές και οι ακαδημαϊκοί της περιφέρειας για να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε στις διεθνείς, αγγλοαμερικανικές επιταγές, πρέπει συνεχώς να προσαρμόζουμε την έρευνα και τις γνώσεις μας στις επιταγές του διεθνούς ακαδημαϊκού διαλόγου (Vaiou, 2004). Στο τελευταίο συνέδριο της διεθνούς κοινωνιολογικής εταιρείας για την αστική κοινωνιολογία, της RC21, ακούστηκε ότι η άποψη ότι η έρευνα, ακόμα και για πόλεις σε απομακρυσμένες περιφέρειες, παράγεται σε συγκεκριμένες πόλεις του βορειοδυτικού κόσμου (Νέα Υόρκη, Οξφόρδη, Κέμπριτζ). Δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτές τις περιοχές βρίσκονται συγκεντρωμένοι οι εκδοτικοί οίκοι, και ερευνητικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα με υψηλές επιδόσεις σε διεθνείς ιεραρχήσεις (ranking). Οι υπόλοιπες πόλεις, ως προς την παραγωγή γνώσης, χαρακτηρίστηκαν ως πόλεις της σιωπής (silent cities) (Seekings, 30/9/2013). Εκεί μου δημιουργήθηκε το ερώτημα αν οι πόλεις είναι της σιωπής ή αν τελικά ορισμένοι άνθρωποι είναι κουφοί. Με αυτή τη λογική το gentrification πρέπει να συζητιέται μόνο με όρους της Νέας Υόρκης και του Λονδίνου; 410

430 Αν προσπαθήσουμε να υποδομήσουμε τη βιβλιογραφία του gentrification, θα δούμε ότι ουσιαστικά πρόκειται για ένα μωσαϊκό από μελέτες περίπτωσης που εξετάζουν κάποια βασικά σημεία: την υφαρπαγή υποβαθμισμένων κεντρικών συνοικιών με ιδιαίτερα τοπόσημα ή αρχιτεκτονικά στοιχεία από τις μεσαίες τάξεις και τον κοινωνικό εκτοπισμό των προηγούμενων κατοίκων, δηλαδή των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων και του φτωχότερου πληθυσμού. Η γνώση που παράγεται σε πόλεις της περιφέρειας ειδικά για το gentrification δεν αποτελούν αποκλίσεις ή τοπικές ιδιομορφίες. Τουναντίον, καθώς η αντίληψη για το gentrification διαμορφώνεται μέσα από μελέτες περίπτωσης, η κάθε περίπτωση αποτελεί ισότιμη και ισάξια μελέτη που εμπλουτίζει τον ακαδημαϊκό διάλογο. Ακόμα περισσότερο, τα παραδείγματα από την περιφέρεια που επικαλούνται αυστηρότερες χρήσεις του όρου (Καλαντίδης, 2007), συμβάλλουν στην αποσαφήνιση του όρου και στον επαναπροσδιορισμό των κριτικών αντιλήψεων και προσεγγίσεων για το gentrification (Maloutas, 2012, Atkinson, 2008), όπως και για το χώρο. Το gentrification αποτελεί βίαιη διαδικασία χωρο-κοινωνικής αλλαγής στο κέντρο της πόλης. Ως διαδικασία στην πόλη, το gentrification δε σχετίζεται μόνο με τη μετατροπή της αξία χρήσης σε ανταλλακτική αξία, την εμπορευματοποίηση και τον κοινωνικό έλεγχο στο χώρο. Σχετίζεται με την πολιτισμική πράξη επιβολής των ανώτερων κοινωνικών ομάδων και την προσπάθειά τους να επιβάλλουν τα δικά τους πρότυπα περί βελτίωσης (De Angelis, 2010), τη δική τους αισθητική και ηθική στο χώρο. Το gentrification αποτελεί πράξη εποικισμού στο τοπικό επίπεδο (Clark, 2005). Σε κάθε περίπτωση η κινητήριος δύναμη της διαδικασίας ποικίλλει όσο και οι διάφορες χρονογεωγραφίες του gentrification. Ο χρόνος αλλά και η διάρκεια που απαιτείται για την εξάπλωση ή την εντατικοποίησή του, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται το gentrification εξαρτάται από τις ιδιαίτερες χωρο-κοινωνικές συνθήκες όχι μόνο της πόλης, αλλά της κάθε διεκδικούμενης περιοχής. Σε αυτό το πλαίσιο, το τι συμβαίνει στο κέντρο της Αθήνας με όρους gentrification συμβάλλει στη θεώρηση της διαδικασίας, το ίδιο σημαντικά όσο και οι θεωρήσεις, και οι κυρίαρχες μελέτες περίπτωσης. Πόσο μάλλον, καθώς το κέντρο της Αθήνας, όπως και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πόλης, διαφέρουν σημαντικά από αυτά που προβάλλονται στα κυρίαρχα μοντέλα για το gentrification. 411

431 Τα γενικά χαρακτηριστικά της Αθήνας και οι πρόσφατες μεταβολές στο κέντρο της πόλης δύσκολα επιτρέπουν την ανάπτυξη διαδικασιών gentrification σε ευρεία γεωγραφική κλίμακα. Η οικονομία δεν υποβλήθηκε σε κάποιο μεταβατικό στάδιο από τη βιομηχανία στο τομέα των υπηρεσιών, ώστε να διαμορφωθεί η νέα μεσαία τάξη. Tαυτόχρονα, το ιδιόμορφο ιδιοκτησιακό καθεστώς όπως η μικροϊδιοκτησία γης και η οριζόντια ιδιοκτησία που διαμορφώνεται μέσα από το σύστημα της αντιπαροχής, η μίξη των χρήσεων γης και το σχήμα του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού δύσκολα επιτρέπουν ριζικές χωρο-κοινωνικές αναδιαρθρώσεις όπως περιγράφονται στις θεωρήσεις του gentrification. Στα τέλη τις δεκαετίας του 1990, ορισμένες μικρογεωγραφίες της πόλης στα δυτικά του κέντρου που συνδέονται με το ισχνό βιομηχανικό παρελθόν της Αθήνας, αρχίζουν να εμφανίζουν σημεία που χαρακτηρίστηκαν ως τάσεις gentrification. Ο τύπος, μεταπτυχιακές εργασίες και αναρτήσεις στο διαδίκτυο αρχίζουν να κάνουν τις πρώτες αναφορές στο gentrification των κεντρικών συνοικιών στης Αθήνας. Αυτή η διδακτορική διατριβή αποτελεί την πρώτη έρευνα σε βάθος που ασχολείται με τις πρόσφατες τάσεις gentrification στο κέντρο της Αθήνας. Αποσκοπεί στην υποστήριξη της θέσης ότι το gentrification στην Αθήνα, λόγω των ιδιαίτερων χωρικών, κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών της πόλης εκτυλίσσεται στην μικροκλίμακα. Αν θέλουμε να εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται και αναπτύσσονται αυτές οι διαδικασίες στην περίπτωση της Αθήνας, μάλλον θα ήταν καλύτερα να στραφούμε στο επίπεδο της γειτονιάς και τις μικρο-γεωγραφίες της πόλης. Άλλωστε, οι δυναμικές που αναπτύσσονται σε αυτό το επίπεδο, σχετίζονται με τις ευρύτερες διαδικασίες καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνικές δυναμικές και οι διαφορετικές καθημερινότητες συνδέονται με την ανάπτυξη της πόλης (Βαΐου κ.ά., 2007). Σε αυτό το πλαίσιο, για τη διερεύνηση των όποιων- τάσεων gentrification στράφηκα στη γειτονιά του Μεταξουργείου. Μεθοδολογικά υιοθέτησα ποιοτικές μεθόδους διερεύνησης των τάσεων και των χαρακτηριστικών του gentrification στην περιοχή του Μεταξουργείου. Η χαρτογραφική αποτύπωση των τάσεων της διαδικασίας μέσα από τις μεταβολές στις χρήσεις γης, οι συνεντεύξεις με τις κοινωνικές ομάδες τις περιοχής, επενδυτές, πολιτικούς και πολεοδόμους, η επισκόπηση τεκμηρίων (ερευνητικά προγράμματα, 412

432 άρθρα εφημερίδων, ιστοσελίδες που αναφέρονται στην περιοχή) συνέδραμαν την διαμόρφωση του μεθοδολογικού πλαισίου προσέγγισης των τάσεων του gentrification στην περιοχή του Μεταξουργείου To Gentrification στο Μεταξουργείο Τα χαρακτηριστικά των νεοκατοίκων Στη βιβλιογραφία συχνά αναφέρεται ότι το gentrification είναι αποτέλεσμα ιδιωτικής πρωτοβουλίας ή/ και κρατικής παρέμβασης (Smith and Williams, 1986, Zukin, 1989, Lees et al 2008). Πολλές φορές η διαδικασία ξεκινάει από ιδιωτικές πρακτικές και στη συνέχεια ενισχύεται από το κράτος (Zukin, 1989), σε άλλες περιπτώσεις οι πολιτικές αστικής ανάπτυξης ενθαρρύνουν πρακτικές gentrification (Smith, 1996, Smith and Williams, 2001), ενώ αναφέρονται και περιπτώσεις που το gentrification επέρχεται κυρίως μέσα από ιδιωτικές παρεμβάσεις (Zukin, 2010). Σε όλες τις θεωρήσεις του gentrification η διαδικασία αρχίζει να γίνεται εμφανής στο χώρο με τις εισροές νεοεισερχόμενων κατοίκων που έχουν οικονομική άνεση και διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο από τους μέχρι πρότινος κατοίκους της διεκδικούμενης περιοχής (Butler, 2007). Σταδιακά στην περιοχή υπό gentrification παρατηρούνται μεταβολές στις χρήσεις γης, αλλαγές στο αστικό τοπίο και εκτοπισμός των προηγούμενων ομάδων (Davidson and Lees, 2005). Στην περίπτωση του Μεταξουργείου η διαδικασία του gentrification είναι αποτέλεσμα κυρίως της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, ενώ το κράτος δεν είναι απόν, αν και δεν εμπλέκεται ευθέως στο gentrification της περιοχής. Μέσα από τις εισροές κατοίκων των νέων κατοίκων και των νέων χρήσεων γης, το οικιστικό απόθεμα ανακαινίζεται σε σημεία της περιοχής και το αστικό τοπίο της γειτονιάς αλλάζει. Τα διώροφα ή/και τα νεοκλασικά σπίτια ανακαινίζονται, βελτιώνονται οι όψεις σε διαμερίσματα των πολυκατοικιών της αντιπαροχής, ενώ τα ισόγειά τους φιλοξενούν και νέες χρήσεις. Έτσι, δίπλα από εγκαταλελειμμένα σπίτια και πολυκατοικίες της αντιπαροχής, ξεπροβάλλουν σημεία του gentrification. Στην περιοχή διακρίνονται δύο εισροές νέων κατοίκων με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, στην περιοχή εγκαθίστανται πιο εύπορα νοικοκυριά, που διακρίνονται από έντονο οικονομικό και πολιτισμικό κεφάλαιο, ενώ από τα μέσα της δεκαετία του 2000, αρχίζουν να εγκαθίστανται 413

433 νοικοκυριά με έντονο πολιτισμικό, αλλά μικρότερο οικονομικό κεφάλαιο. Οι νεοεισερχόμενες ομάδες έχουν μετεγκατασταθεί στο Μεταξουργείο, αλλά με αντίστροφους χρόνους και διαφορετικούς τρόπους από εκείνους που υποθέτει η θεωρία των σταδίων της διαδικασίας gentrification (Rose, 1984, Ley, 1996, Shaw, 2008). Σύμφωνα με τη θεωρία των σταδίων, αρχικά σε μία περιοχή εμφανίζονται οι πιο ευάλωτοι νεοκάτοικοι- marginal gentrifiers, που χαρακτηρίζονται από πολιτισμικό κεφάλαιο, αλλά οι οικονομικοί τους πόροι είναι περιορισμένοι. Ο εναλλακτικός τρόπος καθημερινότητας και οι διάφορες δραστηριότητες που αναπτύσσουν στην περιοχή, έλκουν το ιδιωτικό και το δημόσιο επενδυτικό ενδιαφέρον, δηλαδή διαμορφώνουν τις κατάλληλες συνθήκες για την έλευση της ανώτερης και μεσαίας τάξης στη γειτονιά. Σταδιακά, οι gentrifiers των πρώτων σταδίων εκτοπίζονται από τις ευπορότερες μεσαίες τάξεις, με παρόμοιο τρόπο που οι ίδιοι συνέβαλλαν στον εκτοπισμό των πιο ευάλωτων νοικοκυριών που προϋπήρχαν στην περιοχή. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, η θεωρία των σταδίων αμφισβητείται. Η εγκατάσταση των πιο εύπορων ομάδων προηγείται της εγκατάστασης των λιγότερο εύπορων νέων κατοίκων. Αυτή η αντιστροφή οφείλεται στις πληροφορίες που διέθετε η πρώτη ομάδα όσον αφορά τα σχέδια ανάπλασης της περιοχής από τη δεκαετία του 1990, στη δικτύωσή της με πολιτικούς φορείς, αλλά και στις προσωπικές εμπειρίες gentrification σε δυτικές πόλεις. Η πληροφόρηση περί αναβάθμισης της περιοχής, όπως επίσης και η δημοσίευση μελετών αναβάθμισης και προεδρικών διαταγμάτων περί μεταβολής των χρήσεων γης, δημιούργησε προσδοκίες gentrification. Τα πιο εύπορα νοικοκυριά, έχοντας ζήσει στο εξωτερικό ως φοιτητές ή ως εργαζόμενοι, και βιώσει το gentrification στις πόλεις της Νέας Υόρκης και του Λονδίνου, προσλαμβάνοντας την αντίστοιχη πληροφόρηση μέσα από τα πολιτικά και κοινωνικά τους δίκτυα, προβαίνουν σε αγορές ακινήτων ως επένδυση κατοικίας, κατά την περίοδο που το χάσμα γαιοπροσόδου αρχίζει να γίνεται αισθητό. Ουσιαστικά ο τρόπος με τον οποίο μετατρέπεται η τοπολογική φαντασία σε εμπειρία (Robinson. 2011) λειτουργεί ως προπομπός του gentrification στην περίπτωση του Μεταξουργείου. Σε αντίθεση με τα κείμενα των διεθνών εμπειριών gentrification, σε επόμενη χρονική περίοδο εμφανίζονται οι καλλιτέχνες και τα εναλλακτικά νοικοκυριά, ακυρώνοντας ή τουλάχιστο αμφισβητώντας το μοντέλο των σταδίων της 414

434 διαδικασίας και τη συνεισφορά κάθε κατηγορίας στη λογική συγκρότηση και χρονική αλληλοδιαδοχή των σχετικών σταδίων. Σε σημαντικό βαθμό οι εύποροι νεοκάτοικοι του Μεταξουργείου, αντικατοπτρίζουν τις περιγραφές της βιβλιογραφίας. Είναι γόνοι ευκατάστατων οικογενειών και έχουν μετεγκατασταθεί στο Μεταξουργείο είτε από περιοχές των βορείων προαστίων, όπως περιέγραφε ο Smith (1996) για τους gentrifiers της Νέας Υόρκης, ή από περιοχές του κέντρου που κατοικούνται από ανώτερες κοινωνικές κατηγορίες όπως το Κολωνάκι και η Πλάκα. Αντίστοιχα, ο Ley (1996) για τις πόλεις του Καναδά, όπως και η Zukin (1989) αλλά και οι LeGates και Hartman (1986) για τη Νέα Υόρκη, υποστηρίζουν ότι οι gentrifiers προέρχονται από άλλες περιοχές της πόλης και όχι από τα προάστια. Βασικό τους χαρακτηριστικό είναι ότι θεωρούν τον εαυτό τους ανθρώπους του κέντρου (Ley, 1996), όπως τονίζεται και από πολλούς νεοκατοίκους του Μεταξουργείου, μέσα από την απαξιωτική περιγραφή της ζωής στα προάστια. Στη βιβλιογραφία, ενδιαφέρον για gentrification προκαλούν οι γειτονιές που δίνουν την αίσθηση του χωριού στο κέντρο της πόλης, λόγω του πεπαλαιωμένου οικιστικού αποθέματος και του κοινωνικού δυναμικού της περιοχής, καθώς ανταποκρίνονται στα αισθήματα νοσταλγίας που εκφράζουν οι μεσαίες τάξεις για το παρελθόν και τον αυθεντικό τρόπο ζωής (Zukin, 2010). Ως λόγοι προτίμησης του Μεταξουργείου αναφέρονται η χαμηλή δόμηση, η αίσθηση της γειτονιάς/ χωριό, η «ενέργεια» της περιοχής λόγω της εγγύτητας με αρχαιολογικούς χώρους και ιδιαίτερα την Ακρόπολη. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων διαπιστώθηκε ότι βασικό κίνητρο μετεγκατάστασης αποτελεί ο οικονομικός παράγοντας και συγκεκριμένα το χάσμα γαιοπροσόδου, δηλαδή οι χαμηλές τιμές γης, η αυξανόμενη δυνητική γαιοπρόσοδος και η προσδοκία αναβάθμισης της περιοχής. Όπως και τονίζεται σε άλλες περιπτώσεις gentrification (Ley, 1996, Hamnett, 2003,), οι εύποροι νεοκάτοικοι εργάζονται σε ανώτερα επαγγέλματα του δημοσίου αλλά κυρίως του ιδιωτικού τομέα. Στο Μεταξουργείο έχουν αγοράσει και ανακαινίσει μονοκατοικίες, δαπανώντας μεγάλα χρηματικά ποσά, ή διαμένουν στο πολυτελές συγκρότημα κατοικιών της ΓΕΚ στην περιοχή. Αυτό που διαχωρίζει του νεοκατοίκους του συγκροτήματος της ΓΕΚ από τους υπόλοιπους εύπορους νεοκατοίκους, είναι ο λόγος μετεγκατάστασης που περιορίζεται στην κατασκευή και 415

435 λειτουργία του συγκεκριμένου συγκροτήματος, χωρίς καμία άλλη αναφορά στην περιοχή του Μεταξουργείου. Η αισθητική, που σχετίζεται με τη διατήρηση ή την ανακατασκευή του παρελθόντος, αποτελούν από τα πρώτα σημάδια του gentrification στο χώρο (Jager, 1986). Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, η διατήρηση στοιχείων νεοκλασική αρχιτεκτονικής ή η επιβολή νέων αρχιτεκτονικών μορφών (κατασκευές τύπου loft) αποτελούν μηχανισμό μέσω του οποίου οι κοινωνικές διαφορές μετατρέπονται σε κοινωνική διάκριση. Άλλωστε, η αρχιτεκτονική μορφή δεν αντανακλά μόνο την κοινωνική θέση, αλλά αποτελεί σημείο διάκρισης από τις άλλες κοινωνικές κατηγορίες. Η δεύτερη κατηγορία νεοκατοίκων, που χαρακτηρίζεται από ισχυρό πολιτισμικό αλλά λιγότερο οικονομικό κεφάλαιο, ανταποκρίνεται στην περιγραφή της βιβλιογραφίας για τους marginal gentrifiers με εναλλακτικές καθημερινές κουλτούρες (Rose, 1984, Caulfield, 1988). Στο Μεταξουργείο, η κατηγορία των λιγότερο εύπορων εναλλακτικών νεοκατοίκων αποτελείται από άτομα που έχουν σημειώσει ανοδική κοινωνική κινητικότητα, κυρίως μέσω του εκπαιδευτικού τους κεφαλαίου και της ενασχόλησής τους με επαγγέλματα που σχετίζονται με τις τέχνες και τον πολιτισμό. Συχνά, ετεροαπασχολούνται στις νέες χρήσεις γης που αναπτύσσονται στην περιοχή, όπως τα νεοκαφενεία, για να μπορέσουν να αποκομίσουν ένα ικανοποιητικό μηνιαίο εισόδημα. Η πρώτη επαφή με τη γειτονιά σχετίζεται με κοινωνικά δίκτυα, με επαγγελματική αποκατάσταση ή συνδυασμός και των δύο (απόφαση χωροθέτησης επιχείρησης σε γνώριμη περιοχή λόγω ιδιαίτερων χαρακτηριστικών). Η εγκατάσταση στο Μεταξουργείο αποτελεί δευτερογενή επιλογή, καθώς προκύπτει είτε λόγω συγκατοίκησης (εύρεση συγκατοίκου που διαμένει ήδη στο Μεταξουργείου) ή λόγω εργασίας ή ανάγκης χωρικής εγγύτητας με τον τόπο εργασίας. Πέραν των κοινωνικών δικτύων, οι λόγοι που οδηγούν στο Μεταξουργείο συνδέονται και με την οικονομική κατάσταση των νέων εναλλακτικών κατοίκων. Καθώς οι οικονομικοί πόροι είναι ιδιαίτερα περιορισμένοι, προσφεύγουν σε συγκατοικήσεις είτε σε παλιά νεοκλασικά σπίτια της περιοχής είτε σε διαμερίσματα των πολυκατοικιών της αντιπαροχής. Τη βελτίωση της κατάστασης των σπιτιών ή των διαμερισμάτων αναλαμβάνουν οι ίδιοι, με δικά τους έξοδα και προσωπική εργασία, υπενθυμίζοντας την περιγραφή της Zukin 416

436 (1989) για τον ιδρώτα (sweet equity) που καταβάλουν οι marginal gentrifiers για την υποτυπώδη αποκατάσταση των κτηρίων. Θεσμικό πλαίσιο και πολιτικές αστικής ανάπτυξης Σε θεσμικό πλαίσιο, οι διάφορες κρατικές πρωτοβουλίες στην που προωθούνται για την περιοχή του Μεταξουργείου, υποβοηθούν τη διαδικασία. Οι πολεοδόμοι και οι πολιτικοί παράγοντες γνωρίζουν ήδη πώς έχει λειτουργήσει το gentrification μέσα από την ιδιωτική πρωτοβουλία σε άλλες πόλεις του κόσμου, και ταυτόχρονα γνωρίζουν καλά τις τοπικές δυναμικές. Όπως στοιχειοθετείται από τις συνεντεύξεις οι δημοτικοί σύμβουλοι και οι πολεοδόμοι του κεντρικού και του τοπικού κράτους, υποστηρίζουν ότι με συγκεκριμένες σημειακές κρατικές παρεμβάσεις, μπορούν να κεντρίσουν ενδιαφέρον της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και η αγορά μπορεί να μπει σε κίνηση. Ενεργοποιώντας τις τεχνικές τους γνώσεις για την πόλη και χρησιμοποιώντας την τεχνογνωσία από πόλεις του εξωτερικού (knowledge transfer), συμβάλλουν σε κάποιο βαθμό, στο gentrification της περιοχής του Μεταξουργείου. Μέσα από μελέτες αναβάθμισης της περιοχής, προεδρικά διατάγματα και φορολογικά κίνητρα, το κράτος κάνει νεύμα στους ιδιώτες να αναλάβουν την αποκατάσταση/ βελτίωση της συγκεκριμένης περιοχής. Μέσα από αυτές τις πρακτικές ενισχύονται και οι προσδοκίες των πιο εύπορων νεοκατοίκων και των επενδυτών περί αναβάθμισης της περιοχής. Οι πεζοδρομήσεις και η μετατροπή του εργοστασίου του Μεταξουργείου σε Πινακοθήκη του δήμου, η εκπόνηση μελετών αναβάθμισης (1993 και 2001) της περιοχής, η έκδοση ΦΕΚ για τις χρήσεις γης στην περιοχή και διάφορα δημοσιεύματα στον τύπο περί δημιουργίας πολιτιστικού πόλου στον άξονα της Πειραιώς, μοχλεύουν, όπως αναμένει το κράτος, την αγορά. Εύπορα νοικοκυριά, με πολιτικά δίκτυα, αναλαμβάνουν την αποκατάσταση των κτηρίων της περιοχής, αναμένοντας ότι το Μεταξουργείο θα αποτελέσει την επόμενη Πλάκα της Αθήνας. Ταυτόχρονα εμφανίζονται και επενδυτές στην αγορά γης, όπως η εταιρεία ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ και η Oliaros, με κυρίαρχη θέση στην ατζέντα τους την εκμετάλλευση των υπεραξιών γης από το gentrification της περιοχής. Οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στους πολιτικούς και θεσμικούς παράγοντες και τους επενδυτές στην περιοχή είναι συμπληρωματικές, καθώς, αμφότερα, σκοπός είναι στο gentrification του Μεταξουργείου. Σε αυτό το πλαίσιο, οι δράσεις και οι 417

437 ιδιωτικές πρωτοβουλίες επικροτούνται ως πρότυπο. Οι πρωτοβουλίες της Πρότυπης Γειτονιάς και προτάσεις της εταιρείας Oliaros περί αναβάθμισης της περιοχής και η προώθησή τους στο σχέδιο Jessica, χαρακτηρίζονται από τις τοπικές αρχές ως σωτήριες για το κέντρο της πόλης και την επιστροφή των κατοίκων σε αυτό, αλλά και για το δήμο ο οποίος δεν έχει οικονομικά αποθέματα για την ανάληψη έργων για την αναζωογόνηση του κέντρου. Τον καιρό της κρίσης, το gentrification των κεντρικών περιοχών ξεπροβάλλει μέσα από τις στάχτες της δημιουργικής καταστροφής του κεφαλαίου στο χώρο. Το gentrification αναδύεται ως ο φοίνικας που θα αποτρέψει την υποβάθμιση και θα αναζωογονήσει την οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης. Στις επιταγές τις αναζωογόνησης του κέντρου, και της διάσωσής του από την κρίση, άλλος ένας κεντρικός φορέας, το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη λαμβάνει ενεργό ρόλο για την ενίσχυση του αισθήματος ασφάλειας και την ενίσχυση των τάσεων του gentrification. Στην περιοχή του Μεταξουργείου ενισχύονται οι αστυνομικές περιπολίες, ύστερα και από απαίτηση των νεοκατοίκων της περιοχής, ιδιαίτερα αυτών που ενεργοποιούν τα πολιτικά τους δίκτυα για τακτικές περιπολίες πλησίον των κατοικιών τους, και ταυτόχρονα εντείνονται οι επιχειρήσεις εκκαθάρισης αυτού που ενοχλεί, κυρίως του μετανάστη χωρίς χαρτιά. Άλλωστε για να μπορέσει να ξεδιπλωθεί το gentrification, και να διευκολυνθεί η κίνηση του κεφαλαίου και των μεσαίων τάξεων στο κέντρο της πόλης, πρέπει να αρθούν οι παράγοντες που θεωρείται ότι συμβάλλουν στην υποβάθμιση (Smith, 1996). Οι παραβατικές συμπεριφορές, οι χρήστες ουσιών, οι οίκοι ανοχής, οι μετανάστες, με ή χωρίς χαρτιά, και οι τσιγγάνοι αποτελούν πρόσκομμα στην εξέλιξη της περιοχής καθώς προκαλούν φοβικά σύνδρομα στις μεσαίες τάξεις και τους επενδυτές, δηλαδή στην επανεπένδυση κεφαλαίου στο κέντρο της πόλης. Μέσα από την επιβολή της ασφάλειας και την αυξημένη επιτήρηση, απορροφάται κάποιο αρχικό ρίσκο από το κράτος, και οι επενδύσεις στο χώρο γίνονται λιγότερο επισφαλείς (Davies, 1992, 2006). Ταυτόχρονα, όμως, διαμορφώνονται ευνοϊκότερες συνθήκες για την εδραίωση των τάσεων gentrification (Smith, 1996). Ουσιαστικά το κράτος λειτουργεί στις επιταγές των υψηλότερων κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων και των επενδυτών, δηλαδή του ιδιωτικού κεφαλαίου. Τον καιρό της κρίσης, οι περικοπές στις προνοιακές πολιτικές, δηλαδή η εξάρθρωση του αριστερού χεριού, συνοδεύεται από πολιτικές επιτήρησης και κοινωνικού ελέγχου. Το δεξί χέρι του κράτους (Bourdieu, 2007) μετατρέπεται σε δεξιά γροθιά- τιμωρό των ευπαθών ομάδων (Wacquant, 2009) και ο Άλλος που 418

438 ενοχλεί πρέπει να εξοστρακιστεί από το κέντρο της πόλης (Alexandri, forthcoming b). Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία στην πολεοδομική πρακτική που ακολουθείται είναι ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στις εξαγγελίες περί αναβάθμισης, στη θέσπιση νόμων και στην έμπρακτη ανάληψη κρατικών πρωτοβουλιών. Η περιοχή του Μεταξουργείου υποδεικνύεται ως περιοχή υπό ανάπλαση από το Ρυθμιστικό Σχέδιο της πόλης (1985) και από το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο του (1988). Στις αρχές τις δεκαετίας του 1990 εκπονείται η μελέτη ανάπλασης της περιοχής από το Δήμο Αθηναίων, στα τέλη της ίδιας δεκαετίας, θεσπίζεται αυστηρό διάταγμα χρήσεων γης, το 2001 η περιοχή εντάσσεται στο σχέδιο της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων για την προετοιμασία της πόλης για τους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004, το 2011 θεσπίζονται φορολογικά κίνητρα αποκατάστασης κτηρίων και το 2013 η περιοχή προωθείται για ανάπλαση με χρηματοδοτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Jessica και ΕΣΠΑ). Ουσιαστικά, οι κρατικές πολιτικές και οι σημειακές παρεμβάσεις υποδεικνύουν την περιοχή στο ιδιωτικό κεφάλαιο, το οποίο αναμένεται να αναλάβει δράση. Οι πληροφορίες που διαρρέουν σε μέλη των ανώτερων κοινωνικών κατηγοριών και σε επενδυτικούς κύκλους, ενεργοποιούν το ενδιαφέρον του ιδιωτικού κεφαλαίου στην περιοχή. Λόγω της απουσίας ή ανοχής του κράτους, οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές διαμορφώνουν το τοπίο της περιοχής στη βάση των συμφερόντων του ιδιωτικού κεφαλαίου και με άξονα τις ιδιαίτερες αισθητικές προτιμήσεις των μεσαίων τάξεων. Μέχρι σήμερα, το gentrification στο Μεταξουργείο υλοποιείται από ιδιωτικές πρωτοβουλίες, όχι μόνο των νεοκατοίκων, αλλά και των επενδυτών και των επιχειρηματιών στις νέες χρήσεις γης που ξεπροβάλλουν στην περιοχή. Νέες χρήσεις και επενδύσεις στο χώρο Νέες χρήσεις γης αρχίζουν να εμφανίζονται στην περιοχή από τα μέσα της δεκαετίας του Από τη δεκαετία του 1980, προωθείται νομοσχέδιο που απαγορεύει την ανανέωση της άδειας λειτουργίας των οχλουσών χρήσεων της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στο κέντρο της πόλης. Τα συνεργεία της περιοχής κλείνουν και τη θέση τους στην τοπική οικονομία αναλαμβάνουν οι χρήσεις του πολιτισμού και της διασκέδασης. Αρχικά, εμφανίζονται τα θέατρα και οι καλλιτεχνικές σκηνές, ενώ από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, τα νεοκαφενεία. Οι θεατρικές σκηνές μεταφέρονται 419

439 στην περιοχή λόγω των φτηνών ενοικίων, των ευρύχωρων χώρων που προσφέρονται, όπως δηλαδή περιγράφεται και σε αντίστοιχες περιπτώσεις στη Νέα Υόρκη (Zukin, 1989) ή στον Καναδά (Ley, 1996, Caulfield, 1988). Τα πρώτα θέατρα ακολουθούν και άλλες θεατρικές σκηνές που ανοίγουν τους χώρους τους στην περιοχή, ενώ καλλιτεχνικές ομάδες νοικιάζουν και ανακαινίζουν μονοκατοικίες ή διαμερίσματα σε ορόφους και ισόγεια των πολυκατοικιών μετατρέποντάς τα σε χώρους performance. Η αποκατάσταση των κτηρίων, δηλαδή απλές επισκευές ή ολική ανακαίνιση του κτηρίου, εξαρτάται από την οικονομική δυνατότητα της κάθε ομάδας, ωστόσο οι παρεμβάσεις τους γίνονται αισθητές, καθώς συμβάλλουν στην αλλαγή του αστικού τοπίου. Στην περιοχή διαμορφώνεται μια συσπείρωση (clustering) καλλιτεχνικού κόσμου, και η φήμη που παράγεται από τις δράσεις και τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες μετατρέπεται σε υπεραξία, που αντικατοπτρίζεται στην άνοδο των τιμών, και την οποία καρπώνονται οι ιδιοκτήτες των ακινήτων και οι επενδυτές γης. Για τις διάφορες καλλιτεχνικές ομάδες και πολιτιστικούς φορείς, το κοινωνικό υπόβαθρο και το τοπίο της περιοχής που εγκαθίστανται, χρησιμοποιείται ως σκηνικό στο θέαμα που προσφέρει το project ή το εμπόρευμά τους. Παράλληλα, από τις αρχές τις δεκαετίας του 2000, αρχίζουν να εμφανίζονται και χρήσεις διασκέδασης και αναψυχής. Αρχικά εμφανίζονται τα πρώτα νέου τύπου καφενεία. Οι ιδιοκτήτες των νέου τύπου καφενείων, διατηρώντας την αισθητική και τις τιμές του παραδοσιακού καφενείου, απευθύνονται κυρίως σε άτομα νεαρότερης ηλικίας, άνδρες και γυναίκες, πιο εναλλακτικής κουλτούρας, χωρίς να αποκλείουν ηλικιωμένους ή μετανάστες. Οι πρώτοι ιδιοκτήτες νέο-καφενείων προσελκύονται από τα χαμηλά ενοίκια, και το ιδιαίτερο ύφος παρακμής του Μεταξουργείου περιοχής. Στα τέλη της δεκαετίας του 2000, η κουλτούρα του καφενείου εξαπλώνεται, καθώς ολοένα και περισσότερα νεοκαφενεία ανοίγουν που στοχεύουν στην ικανοποίηση της νέας πελατείας του Μεταξουργείου, ενώ, ταυτόχρονα, εμφανίζονται και τα πρώτα μπαρ. Οι ιδιοκτήτες αυτών των χρήσεων διασκέδασης δραστηριοποιούνται στην περιοχή για οικονομικούς λόγους, εκμεταλλευόμενοι την υπεραξία που διαμορφώνει η καλλιτεχνική ατμόσφαιρα που προσελκύει την εναλλακτική πελατεία. Από τα μέσα της δεκαετίας του 2000, αρχίζουν να εμφανίζονται πολυτελή εστιατόρια προτείνοντας ethinc ή gourmet γεύσεις, μοριακή γαστρονομία ή wine bar. Οι ιδιοκτήτες αυτών των χρήσεων, παρομοιάζοντας το Μεταξουργείο με το Lower East 420

440 Side της Νέας Υόρκης, προβαίνουν σε ανακαινίσεις κτηρίων, επενδύοντας μεγάλα χρηματικά ποσά, οι οποίες αναβαθμίζουν ουσιαστικά το αστικό τοπίο της περιοχής. Τα κίνητρα εγκατάστασης της επιχείρησής τους στο Μεταξουργείο συνδέονται με τη πρόσφατη δυναμική του gentrification της περιοχής. Απευθύνονται στη πιο ευκατάστατη πελατεία της περιοχής, αλλά και της υπόλοιπης Αθήνας, και σκοπός, τους είναι η αποκόμιση κέρδους μέσα από την εξυπηρέτηση των επιλεκτικών και επιδεικτικών καταναλωτικών συνηθειών των ατόμων που ανήκουν στις μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές κατηγορίες. Από τις αρχές αυτής της δεκαετίας ( ), στην περιοχή του Μεταξουργείου αναπτύσσονται νέες χρήσεις που απευθύνονται στις μεσαίες τάξεις της περιοχής και στην ικανοποίηση των συνηθειών τους. Το κατάστημα βιολογικών προϊόντων, το μαγαζί που προσφέρει λουκουμάδες αμερικάνικου τύπου (donat house), το πολυτελές κομμωτήριο, το μαγαζί με είδη σκύλων και τα μαγαζιά ρούχων, είτε υψηλής ραπτικής (haute couture) είτε χονδρικής πώλησης, και ατελιέ μόδιστρων συμπληρώνουν την εικόνα του gentrification και πραγματοποιείται μέσα από τις νέες χρήσεις. Ταυτόχρονα εκδοτικοί οίκοι, γραφεία αρχιτεκτόνων και γραφιστών και νέοι συναυλιακοί χώροι περιχαρακώνουν το αστικό σύνορο που προτάσσουν οι μεσαίες τάξεις μέσα από το gentrification της περιοχής. Το Μεταξουργείο έχει προσελκύσει το επενδυτικό ενδιαφέρον και μεγάλων επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνται στην αγορά των ακινήτων. Η ανώνυμη εταιρεία ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ έχει κατασκευάσει το περίκλειστο πολυτελές συγκρότημα κατοικιών στο ύψος του παλιού εργοστασίου του Μεταξουργείου, αλλοιώνοντας το αστικό τοπίο της περιοχής. Σκοπός της είναι η προσέλκυση μονομελών νοικοκυριών ή νέων ζευγαριών της μεσαίας τάξης που εκτιμούν την αισθητική της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Λειτουργώντας μονοπωλιακά, καθώς το προϊόν που προσφέρει είναι πλήρως διαφοροποιημένο από το υπόλοιπο οικιστικό απόθεμα, διαμορφώνει ιδιαίτερα υψηλές αξίες γης, αλλοιώνοντας το αστικό τοπίο της περιοχής. Ταυτόχρονα, ανοίγει το δρόμο για νέες, όμοιες, αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις στο Μεταξουργείο: η καινούρια κατασκευή που υψώνεται στη συμβολή της Κολοκυνθούς και της Μεγάλου Αλεξάνδρου, που αντιγράφει την αρχιτεκτονική μορφή και αισθητική του κτηρίου της ΓΕΚ. 421

441 Μεγάλος επενδυτής στην τοπική αγορά ακινήτων είναι η εταιρεία Oliaros, η οποία έχει την ιδιοκτησία της το 4% του οικιστικού αποθέματος του Μεταξουργείου. Τα κτήρια της διατίθενται για καλλιτεχνικές δράσεις ή για την έκθεση τέχνης Remap που διοργανώνεται κάθε δύο χρόνια από το 2007, αποσκοπώντας να ξαναβάλει στο χάρτη της Αθήνας την περιοχή του Μεταξουργείου. Ο διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας Oliaros, έχει ένα συγκεκριμένο όραμα πολιτιστικής αναβάθμισης της περιοχής, που σε αρκετά σημεία θυμίζει τις προτάσεις του Richard Florida (2002, 2005) για την αναβάθμιση, ή αλλιώς το gentrification, των κέντρων των πόλεων. Στις ιδέες και τις προτάσεις του συγκαταλέγονται cluster δημιουργικής επιχειρηματικότητας και κατοικίες που απευθύνονται σε νεοκατοίκους της μεσαίας τάξης. Για την προώθηση του σχεδίου gentrification στο Μεταξουργείου έχει προβεί σε συνεργασίες με αρχιτεκτονικά γραφεία και σχολές αρχιτεκτόνων (ελληνικές και ευρωπαϊκές), έχει ιδρύσει με τους νεοκατοίκους της περιοχής τον αστικό μη- κερδοσκοπικό οργανισμό Πρότυπη Γειτονιά, και συνδιαλέγεται με φορείς του τοπικού και του κεντρικού κράτους, επικαλούμενος την κρατική παρέμβαση για την αναβάθμιση της περιοχής, δηλαδή για την απορρόφηση του περισσότερου ρίσκου για το gentrification του Μεταξουργείου. Πρόσφατα το όραμά του τείνει να γίνει πραγματικότητα, καθώς ο Δήμος Αθηναίων προωθεί το σχέδιο ανάπλασης της εταιρείας Oliaros, για ευρωπαϊκή χρηματοδότηση μέσω του προγράμματος Jessica και την ένταξη της περιοχής στο ΕΣΠΑ. Το κράτος υποκύπτει στις ιδιωτικές πιέσεις, και ικανοποιεί τα ιδιαίτερα συμφέροντα που προβάλλουν τη λογική του gentrification ως επίλυση των προβλημάτων υποβάθμισης των κεντρικών περιοχών της πόλης. Εστιάζοντας στην περιοχή του Μεταξουργείου, το gentrification εμφανίζεται με διαφορετική γεωγραφία από ότι σε άλλες μελέτες περίπτωσης. Το gentrification είναι σημειακό καθώς εστίες της διαδικασίας εντοπίζονται σε επίπεδο δρόμου, κτηρίου και ορόφου κτηρίου. Τα ανακαινισμένα μονώροφα κτήρια βρίσκονται δίπλα σε εγκαταλελειμμένα, ή σε πολυκατοικίες της αντιπαροχής που δεν είναι καλά διατηρημένες. Ταυτόχρονα, αρκετά διαμερίσματα της αντιπαροχής επισκευάζονται και οι όψεις τους ανανεώνονται, ενώ τα όμορά τους παραμένουν σε χειρότερη κατάσταση. Οι χώροι τέχνης βρίσκονται δίπλα σε νεοκαφενεία, ή σε οίκους ανοχής, σε μαγαζιά Κινέζων ή σε πολυτελή εστιατόρια. Σε αρκετούς δρόμους, όπου υπάρχει μια μικρή συσπείρωση σημείων gentrification, η διαδικασία είναι εμφανής, ενώ σε 422

442 άλλους είναι απούσα. Τα σημεία του gentrification αποτελούν ψηφίδες βελτίωσης της όψης ενός πεπαλαιωμένου, αλλά ιδιαίτερα όμορφου οικιστικού αποθέματος. Ο εκτοπισμός Την άλλη όψη της εισροής των νέων κατοίκων και των νέων χρήσεων γης, καθώς και των επενδυτικών δραστηριοτήτων, αποτελεί η εκροή των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων, δηλαδή ο εκτοπισμός των παλιών κατοίκων και μεταναστών, καθώς και η αντικατάσταση παλαιότερων και λιγότερων αποδοτικών χρήσεων με χρήσεις της συμβολικής οικονομίας. Ο εκτοπισμός αποτελεί άμεση απόρροια των κερδοσκοπικών συμπεριφορών που αναπτύσσονται στο χώρο, οι οποίες εκδηλώνονται μέσα από τις αυξητικές πιέσεις στα ενοίκια και τις τιμές και τις αξίες γης της περιοχής (Marcuse, 1986, Atkinson, 2000a, b, Slater, 2006). Ο εκτοπισμός έχει πλήξει κυρίως τους τσιγγάνους που διέμεναν στο Μεταξουργείο. Οι εκτοπισμένοι τσιγγάνοι εγκαθίστανται στις όμορες περιοχές του Κολωνού και της Ακαδημίας Πλάτωνος, οι οποίες χαρακτηρίζονται από χαμηλό οικιστικό απόθεμα και χαμηλά ενοίκια. Ήδη οι πολιτικοί παράγοντες της Αθήνας συζητούν για την αναβίωση της Ακαδημίας Πλάτωνος, ως αρχαίο χώρο σπουδής, και τη σύνδεσή της με το κέντρο της πόλης. Πιθανόν αυτές είναι οι περιοχές που θα επεκταθεί το σύνορο του gentrification. Οι τάσεις gentrification στο Μεταξουργείο, αλλά και σημειακές κρατικές, παρεμβάσεις έχουν συμβάλλει στον εκτοπισμό ηλικιωμένων νοικοκυριών, μεταναστών και καλλιτεχνών, αντικατοπτρίζοντας σε σημαντικό βαθμό τις θεωρητικές υποθέσεις για τον εκτοπισμό των πιο ευάλωτων κοινωνικών κατηγοριών. Ηλικιωμένα νοικοκυριά, αναγκάζονται να φύγουν από την περιοχή και να ζήσουν με τις οικογένειες των απογόνων τους. Αντικαθίστανται, ή/και εκτοπίζονται εμμέσως, από νεότερους σε ηλικία νεοκατοίκους. Μετανάστες χωρίς χαρτιά που αναγκάζονται να μείνουν παράνομα σε εγκαταλειμμένα κτήρια της περιοχής, εκτοπίζονται από το καταφύγιό τους, σε περίπτωση απόδοσης στο ακίνητο νέας χρήσης της βιομηχανίας της διασκέδασης ή σε νέους κατοίκους. Μετανάστες που ζουν σε διαμερίσματα πολυκατοικιών ή σε παλιές μονοκατοικίες, όπως και καλλιτέχνες με πενιχρά εισοδήματα, εκτοπίζονται από τις κατοικίες τους με την πώληση του ακινήτου ή την εκμίσθωσή του σε νεοκατοίκους ή νέους επιχειρηματίες. 423

443 Όμως, η προηγούμενη παρουσία των ευάλωτων ομάδων, όπως των τσιγγάνων και των μεταναστών, έχει συμβάλλει στη διατήρηση του οικιστικού αποθέματος σε κατάσταση τουλάχιστον βιώσιμη. Αν δεν υπήρχαν αυτές οι ομάδες, η πιο πιθανή κατάληξη των χαμηλών σπιτιών της περιοχής θα ήταν η εγκατάλειψη και η αποσάθρωση. Με την εμφάνιση της δυνητικής γαιοπροσόδου, τα νοικοκυριά αυτά εκτοπίζονται. Ο εκτοπισμός νοικοκυριών και χρήσεων από μια περιοχή αποτελεί ισχυρή ένδειξη του gentrification, ενώ παράλληλα υπογραμμίζει ζητήματα χωροκοινωνικής αδικίας. Η υπεραξία που παράγεται λόγω gentrification, καρπώνεται από επενδυτικές ομάδες, ενώ τα κοινωνικά προβλήματα, που δημιουργούν οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές στη γη, προστίθενται στον κατάλογο των προβλημάτων που έχει να αντιμετωπίσει η πόλη. Οι πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, μην μπορώντας να ανταποκριθούν στο αυξημένο κόστος ζωής, όπως εκφράζεται μέσα από αυξήσεις σε ενοίκια ή αντικαταστάσεις των χρήσεων που μέχρι πρότινος τους εξυπηρετούν, τρέπονται σε φυγή. Τη θέση τους λαμβάνουν οι μεσαίες τάξεις και αποδοτικότερες χρήσεις, οι κινητήριοι μοχλοί του gentrification. Χωρο-κοινωνικές σχέσεις Οι σχέσεις που αναπτύσσουν οι κοινωνικές ομάδες στην καθημερινότητά τους στο χώρο της περιοχής διαμορφώνει τα χαρακτηριστικά της τάσης gentrification που αναπτύσσεται στο Μεταξουργείο. Η κάθε ομάδα ζει αρκετά απομονωμένα σε σχέση με τις υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες της περιοχής. Οι κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται, προσδιορίζονται ανάλογα με το habitus, τις πολιτισμικές προδιαθέσεις, και τις οικονομικές δυνατότητες της κάθε ομάδας. Οι εύπορες νεοεισερχόμενες ομάδες χρησιμοποιούν αρκετά επιλεκτικά την περιοχή, καθώς απευθύνονται κυρίως στις νέες χρήσεις που ικανοποιούν τα πρότυπα κατανάλωσής για τις καθημερινές ανάγκες ή για τη διασκέδασή τους. Φιλικές σχέσεις αναπτύσσονται με άτομα της ίδιας κοινωνικο-οικονομικής κατηγορίας, ενώ οι σχέσεις που αναπτύσσονται με τις άλλες κοινωνικές ομάδες της περιοχής είναι τυπικές, και πολλές φορές διέπονται από τη λογική της εκμετάλλευσης των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων. Οι πρακτικές που αναπτύσσουν σε καθημερινό επίπεδο, αλλά και η συνεργασία τους στη βάση της ομάδας πίεσης που αναπτύσσουν με το όχημα της Πρότυπης Γειτονιάς, συμβάλλουν στη διεκδίκηση του χώρου για μεσαίες τάξεις και τη διεύρυνση του gentrification της περιοχής. Εκμεταλλευόμενοι 424

444 πολιτικά δίκτυα προβαίνουν σε δράσεις που φαινομενικά συντελούν στην ωραιοποίηση της περιοχής, πολλές φορές σε συνεργασία με θεσμικούς φορείς. Ενεργοποιώντας επαφές με μέσα μαζικής επικοινωνίας, η καθημερινότητα και οι κάτοικοι του Μεταξουργείου διαφημίζονται ως πρότυπο. Μέσα από αυτές τις πρακτικές επιζητούν τη διασφάλιση των ιδιωτικών τους επενδύσεων, καθώς η υποβάθμιση του κέντρου πλήττει την αποδοτικότητα της επένδυσής τους στο χώρο. Οι εναλλακτικοί, λιγότερο ευκατάστατοι, νεοκάτοικοι αναπτύσσουν πιο έντονες σχέσεις με το χώρο της περιοχής. Η καθημερινότητά τους αναφέρεται σε χρήσεις της περιοχής και κυρίως τους πολιτιστικούς χώρους και στα στέκια που συχνάζουν άτομα και παρόμοιες αισθητικές προδιαθέσεις και αναζητήσεις, άτομα που αναπαράγουν το habitus του καλλιτέχνη. Μέσα από ίδιες αναφορές στο χώρο αναπτύσσονται δίκτυα που προάγουν την επαγγελματική τους σταδιοδρομία αλλά και τις δράσεις του. Η περιοχή περιγράφεται ως το Soho και η καθημερινότητα χαρακτηρίζεται από έντονη καλλιτεχνική δραστηριότητα. Μέσα από την καθημερινότητα των εναλλακτικών νεοκατοίκων και των καλλιτεχνών διαμορφώνεται μια διαφορετική ταυτότητα για την περιοχή η οποία υπογραμμίζει τη διαφορετικότητά της και την πολιτιστική της υπεροχή. Οι υπόλοιπες κοινότητες πρέπει να προσαρμοστούν στη νέα γη της εποχής που διαμορφώνεται, δηλαδή να προσαρμοστούν στο gentrification. Ο τρόπος με τον οποίο διεκδικείται η περιοχή από τα μέλη των μεσαίων τάξεων γίνεται καταφανής και από το όνομα που επιλέγουν για να αναφερθούν σε αυτή. Η περιοχή του νότιου Μεταξουργείου ονομάζεται από τους νεοκατοίκους ως Κεραμεικός, αναφορά που παραπέμπει στην αρχαία και πολιτιστική κληρονομία του τόπου. Η ονομασία Μεταξουργείο, που συνδέεται με τη βιομηχανική της ιστορία περιορίζεται στην περιοχή γύρω από το παλιό εργοστάσιο. Η επιλογή της αρχαίας ονομασίας συνδέεται με το habitus και τις επιλεκτικές συμπεριφορές των μεσαίων τάξεων. Η λέξη Κεραμεικός ανταποκρίνεται περισσότερο στις επιλεκτικές προδιαθέσεις, ενώ ταυτόχρονα η ιστορία της περιοχής αλλοιώνεται, παρακάμπτοντας το βιοτεχνικό παρελθόν εν όψει του αρχαίου. Άλλωστε το αρχαίο, ως συμβολισμός, συνδέεται με ποιότητα πολιτισμού και με οικονομικές ευκαιρίες τουριστικής και πολιτιστικής ανάπτυξης. Η επιλεκτική αναφορά στην αρχαία ονομασία συμβάλλει στη διεκδίκηση της περιοχής στη βάση των προδιαθέσεων των μεσαίων τάξεων, διευρύνοντας το μέτωπο του gentrification. 425

445 Οι υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες, ιδιαίτερα οι παλιοί κάτοικοι και οι μετανάστες, ελάχιστα γνωρίζουν για τις δράσεις των εύπορων νεοκατοίκων, τις συμμαχίες τους και τις παρεμβάσεις τους στο χώρο. Ωστόσο, κατά τις χαμηλότερες κοινωνικές κατηγορίες, οι νέες χρήσεις και οι νέοι κάτοικοι είναι ευπρόσδεκτοι καθώς συμβάλλουν στην αναβάθμισή της περιοχής μέσα από την ανακαίνιση των κτηρίων, τα νέα στέκια και το φωτισμό στο δρόμο, δηλαδή με την αναμόρφωση του δημοσίου χώρου της περιοχής. Οι διαφορετικές καθημερινότητες λειτουργούν παράλληλα στον ίδιο χώρο. Κάθε κοινωνική ομάδα βιώνει της δικής της καθημερινότητα ανάλογα με το ιδιαίτερο habitus που αναπτύσσει και αναπαράγει στο χώρο. Παρ όλα αυτά, κοινωνικές τεκτονικές, κατά Butler and Robson (2001), όπως και δυσφορία αναπτύσσονται απέναντι σε αυτόν που ενοχλεί, δηλαδή στον Άλλο που αποτελεί απειλή στην ομαλή λειτουργία της καθημερινότητας του Μεταξουργείου. Ο μετανάστης χωρίς χαρτιά, ο χρήστης ουσιών και ο τσιγγάνος, ο Άλλος αποτελεί αίτιο υποβάθμισης και πρέπει να εκκαθαριστεί. Ουσιαστικά, η παρουσία του άλλου αναζωπυρώνει αστικούς φόβους οι οποίοι συνδέονται με την ανάπτυξη αμυντικών συμπεριφορών και διεκδικητικών τάσεων στο χώρο Το gentrification και ο φόβος στην πόλη Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, ο τρόπος με το οποίο εγγράφεται η χωροκοινωνική αλλαγή διαπλέκεται με φοβικά σύνδρομα, ιδίως από την πλευρά των μεσαίων τάξεων, που αναπτύσσονται στη βάση της νέας τάξης που τείνει να εγκαθιδρυθεί στη διεκδικούμενη περιοχή. Οι μεσαίες τάξεις στην αναζήτηση των αστικών χωριών, της αυθεντικότητας και της νοσταλγίας των κοινωνικών και χωρικών δομών του παρελθόντος (Zukin, 2010), και της επιθυμίας ενδυνάμωσης του αισθήματος του επιλεκτικού ανήκειν (Savage et al, 2005), της επιβολής των αισθητικών τους προδιαθέσεων (Ley, 1996) και του habitus τους (Bourdieu, 1984) διεκδικούν το κέντρο της πόλης με όρους gentrification. Ενώ η αναβάθμιση του αστικού ιστού, οι επενδύσεις το κέντρο της πόλης και όλες οι διαδικασίες gentrification παρουσιάζονται ως ευγενείς προθέσεις ανάσχεσης της υποβάθμισης, ουσιαστικά διαμορφώνουν εμπόλεμες καταστάσεις (Larsen and Hansen, 2008) χωροκοινωνικών διεκδικήσεων. Ο φόβος του Άλλου διαπλέκεται με το gentrification και 426

446 δικαιολογεί πολεοδομικές παρεμβάσεις, πρακτικές επιτήρησης και κοινωνικής εκκαθάρισης (Davis, 1992). Ο φόβος δεν προκύπτει από το πουθενά, αλλά αποτελεί κοινωνική κατασκευή που βρίσκεται στο επίκεντρο νεοφασιστικών αντιδράσεων και συμπεριφορών (Koskela, 2010). Ο φόβος παρουσιάζεται ως πρόβλημα της πόλης και εντοπίζεται σε συγκεκριμένες περιοχές όπως σε υποβαθμισμένες γειτονιές του κέντρου, και ταυτόχρονα, δεν αποτελεί μια αφηρημένη κατάσταση ηθικής που προκαλεί πανικό (Pain and Smith, 2008), αλλά είναι μια υλική πρακτική διεκδίκησης. Συνήθως ο φόβος ενσαρκώνεται στη μορφή του Άλλου, δηλαδή του επικίνδυνου, του ικανού να απειλήσει κάθε μορφή καθημερινότητας και ζωής στην πόλη (Koefoed and Simonsen, 2012). Κάθε παραβατική συμπεριφορά που εκδηλώνεται σε διεκδικούμενες περιοχές προβάλλεται στον Άλλο, τον ανεπιθύμητο δηλαδή τον μετανάστη, τον άστεγο, τον χρήστη ουσιών, τον άπορο. Ο Άλλος είναι οι ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες που πρέπει να εκτοπιστούν από το κέντρο της πόλης, ώστε οι μεσαίες τάξεις να αισθάνονται ασφαλείς, να επιβάλλουν χωρικά και κοινωνικά το δικό τους habitus, δηλαδή να ισχυροποιηθούν οι όποιες τάσεις gentrification. Για να ενισχυθεί το αίσθημα της ασφάλειας συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, κυρίως των μεσαίων τάξεων, προωθούνται εκδικητικές πολιτικές έναντι Άλλων κοινωνικών ομάδων που συνδέονται με πολιτικές αναζωογόνησης του κέντρου της πόλης (Smith, 1996, Kern, 2010). Ταυτόχρονα η χωρο-κοινωνική εκκαθάριση περιοχών μέσω αναπλάσεων υποκρύπτει επενδυτικές ευκαιρίες (Bannister and Fyfe, 2001) ή συγκεκριμένες πολιτικές διαδικασίες (Coleman, 2004). Οι μικρο-γεωγραφίες της περιοχής του Μεταξουργείου αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο ο αστικός φόβος εμπλέκεται με τη διεκδίκηση του χώρου από τις μεσαίες τάξεις. Η κρίση της πόλης και η υποβάθμιση του κέντρου, απειλεί τις επενδυτικές στρατηγικές των μεσαίων τάξεων. Καθώς το μέλλον της περιοχής είναι ρευστό, διαμορφώνουν αμυντικές στρατηγικές και πρακτικές από ομάδες που προασπίζονται τα συμφέροντα της ιδιοκτησίας ή/ και συμβάλλουν στη καθημερινή διεκδίκηση του χώρου. Σε περιοχές που βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο gentrification, αυτοσκοπός των μεσαίων τάξεων γίνεται η προβολή της περιοχής για την προσέλκυση κεφαλαίου και ατόμων σαν εμάς. Είτε πρόκειται για εύπορους νεοκατοίκους είτε για εναλλακτικούς, ο φόβος έγκειται στη βάση της διεκδίκησης και χαράζει το σύνορο 427

447 του gentrification. Ουσιαστικά, ο φόβος που επικαλείται τον εκτοπισμό του Άλλου αποτελεί το δούρειο ίππο του gentrification της περιοχής. Τα όρια της διεκδίκησης δεν είναι σαφή, ούτε εμφανή. Τα όρια αποτελούν νοητικές κατασκευές και εξαρτώνται από τις συλλογικές νοητικές διεργασίες τις οποίες παράγουν και στις οποίες επενδύουν τα υποκείμενα (Καυταντζόγλου. 2001). Ταυτόχρονα, τα όρια σηματοδοτούν το σημείο από το οποίο αρχίζει κάτι να ξεδιπλώνεται, δηλαδή τον ορίζοντα, το σύνορο (Heidegger, 1954, στο Elin, 2001). Στις περιοχές που εκδηλώνονται δυναμικές gentrification, τα όρια που χαράσσουν οι χωροκοινωνικές διεκδικήσεις σημειώνουν το απώτατο όριο από το οποίο αρχίζει να ξεδιπλώνεται το gentrification. Στην ουσία, το απώτατο όριο αντιπροσωπεύει στον ορίζοντα των χωρικών διεκδικήσεων και των αποικιοκρατικών τάσεων των μεσαίων τάξεων. Ο ορίζοντας του gentrification σημειώνεται από τον τρόπο που οι μεσαίες τάξεις διεκδικούν το χώρο στο όνομα της βελτίωσης και της καταπολέμησης του φόβου (Alexandri, forthcoming a). Υποδεικνύει το σημείο όπου το gentrification αρχίζει να νομιμοποιείται στην καθημερινή αντίληψη και να διεκδικεί τη μετουσίωσή του σε κανόνα. Η ενίσχυση του ορίζοντα του gentrification και το όραμα της μεσαίας τάξης για την πόλη εξαρτάται από την τοπικότητα και τη χρονικότητα της κάθε περίπτωσης (ibid). Οι διαδικασίες του gentrification, όπως εκτυλίσσονται σε διάφορες γεωγραφίες, είτε πρόκειται για πόλεις της Ευρώπης, της Αμερικής ή της Ασίας, αποδεικνύουν τη βιαιότητα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών στο χώρο και τη χωρο-κοινωνική αδικία των πόλεων. Το βασικό ζητούμενο είναι για ποιον προωθείται η βελτίωση των κεντρικών περιοχών, με ποιες διαδικασίες και με ποιους όρους. Από τη στιγμή που εντοπίζεται ο εκτοπισμός, τίθεται θέμα χωρικής και κοινωνικής δικαιοσύνης. Ενδέχεται η αισθητική αναμόρφωση και αναζωογόνηση του χώρου να ανακουφίσει κάποια μεσαία στρώματα μεσοπρόθεσμα, μακροπρόθεσμα, όμως, είναι πιο πιθανό να τα βλάψει, καθώς οι παράγοντες, που συνέβαλαν σημαντικά στην απόφαση μετεγκατάστασης εκλείπουν. Ο εκτοπισμός των ευάλωτων κοινωνικά ομάδων αποτελεί ευρύτερο κοινωνικό πρόβλημα, αποδεικνύοντας ότι το gentrification δεν αποτελεί επίλυση των προβληματικών καταστάσεων της υποβάθμισης, αλλά αντίθετα τις επιτείνει. 428

448 10.3 Ακαδημαϊκή συνεισφορά και προτάσεις για μελλοντική διερεύνηση Ο χώρος αντιπροσωπεύει την αξία, και ο χρόνος το εργαλείο (Bauman, 2000) για κάθε χωρο-κοινωνική αναδιάρθρωση. Οι γεωγραφίες του gentrification πρέπει σε κάθε περίπτωση, και ιδιαίτερα στη μελέτη φαινομένων εκτός των κυρίαρχων, συχνά αγγλοσαξονικών, θεωρήσεων, να εξετάζονται με βάση την τοπικότητα και τη χρονικότητα. Οι διάφορες γεωγραφίες του gentrification έχουν να προτείνουν διαφορετικές κλίμακες. Είτε αναφέρονται σε μεγάλα έργα (mega-projects) με σκοπό την κοινωνική εκκαθάριση του χώρου και την επιβολή του gentrification σε ευρεία κλίμακα, είτε σε ήπιες πολιτικές αναπλάσεων, σε πολιτικές κοινωνικής μίξης και μίξης χρήσεων γης, είτε στην ενίσχυση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας που συνεπάγονται τη διαμόρφωση gentrification μικρότερης κλίμακας. Όσο απλή (Clark, 2005) ή περίπλοκη διαδικασία (Beauregaurd, 1986), το gentrification χαρακτηρίζει τον τρόπο με τον οποίο οι μεσαίες τάξεις αμφισβητούν την υπάρχουσα τάξη και διεκδικούν την επιβολή των δικών τους αντιλήψεων περί βελτίωσης. Οι χωροκοινωνικές ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου πρέπει να εξεταστούν σε βάθος και να διακρίνουν τις αναδυόμενες δυναμικές και τη συγκειμενικότητα της διαδικασίας σε κάθε περίπτωση. Ο τρόπος με τον οποίο εκτυλίσσεται το gentrification στην Αθήνα και ιδιαίτερα στην περιοχή του Μεταξουργείου, επικαλείται την εξέταση του σημειακού gentrification μέσα από το όχημα του αστικού φόβου. Εφόσον οι διεκδικήσεις των μεσαίων τάξεων, σε χωρικό και κοινωνικό επίπεδο, περιλαμβάνουν το ρίσκο ή τον κίνδυνο της επένδυσης και της μετεγκατάστασης, σχηματίζουν αμυντικές συμμαχίες προάσπισης και επικράτησης στο χώρο, ενώ οι καθημερινότητές τους χαρακτηρίζονται από το φόβο του Άλλου. Το τελικό αποτέλεσμα του σημειακού gentrification, εμμένει ο εκτοπισμός του Άλλου, είτε πρόκειται για χρήστες είτε για χρήσεις που ενοχλούν. Αναλογιζόμενες/οι το gentrification ως μια διαδικασία που διαπλέκεται με αστικούς φόβους, μπορούμε να αντιληφθούμε τα βαθύτερα πολιτικά και οικονομικά κίνητρα και τις δυναμικές που αναπτύσσονται στην πόλη, σε καιρούς κρίσης και ρευστότητας. 429

449 Φωτογραφία 30: Στένσιλ σε τοίχο του Μεταξουργείου, προσωπικό αρχείο Η προσφορά του αυτής της διδακτορικής διατριβής είναι διττή. Η έρευνα υποστηρίζει ότι το αγγλοσαξονικό πρότυπο δεν μπορεί να υιοθετηθεί per se, αλλά υπό όρους, καθώς οι χωρο-κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες παραγωγής και αναπαραγωγής των γεωγραφιών της πόλης διαφέρουν συγκειμενικά από τις βορειοδυτικές περιπτώσεις. Εξετάζει το φαινόμενο του gentrification σε μία συνοικία της Αθήνας, εισάγοντας, από μία νοτιο-ευρωπαϊκή σκοπιά, την αθηναϊκή εμπειρία στις περιφερειακές μελέτες περίπτωσης. Έτσι, δίπλα στο gentrification ενοικίου του Βελγίου (Van Criekingen, 2006), στους θύλακες gentrification του Βερολίνου (Bernt and Holm, 2005), το εμπορικό gentrification της Πράγας και της Βουδαπέστης (Sykora, 2005, Csanádi et al, 2012), το gentrification της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, των καλλιτεχνών, των μπαρ και των πολιτικών επιτήρησης της Μαδρίτης (Janoschka et al, 2013) και των καλλιτεχνών και της νυχτερινής διασκέδασης της Λισαβόνας, (Mendes, 2009), έρχεται να προστεθεί το σημειακό gentrification που εμφανίζεται στη μικρο-κλίμακα της Αθήνας. Επιπλέον, μέσα από την εξέταση σε βάθος της διαδικασίας στην περιοχή του Μεταξουργείου, αυτή η έρευνα προτείνει ότι πέρα από τα οικονομικά και πολιτισμικά κίνητρα διεκδίκησης του χώρου, οι αστικοί φόβοι της πόλης συμβάλλουν στη διαμόρφωση αμυντικών στρατηγικών για τη χωρική και κοινωνική επικράτηση και επιβολή των μεσαίων τάξεων. Τον καιρό της κρίσης, ο φόβος αναδύεται ως μοχλός διεκδίκησης της περιοχής και διευρύνει τον ορίζοντα του gentrification. 430

450 Η μελλοντική έρευνα για το gentrification θα μπορούσε να εξετάσεις τις διαδικασίες σε άλλες υποπεριοχές της Αθήνας που ενδέχεται να σημειώσουν αντίστοιχες τάσεις, αναζητώντας τις βαθύτερες δυναμικές και κινητήριες δυνάμεις. Ταυτόχρονα, η θεώρηση του φόβου ως δούρειου ίππου του gentrification μπορεί να υποστηρίξει την έρευνα για gentrification σε πόλεις που βρίσκονται εκτός του αγγλοσαξονικού μοντέλου. Ο φόβος άλλωστε δεν αποτελεί κάτι καινούριο στις πόλεις. Οι οχυρώσεις εντός των τειχών σε παλιότερες ιστορικές περιόδους, και οι οχυρώσεις εντός περίκλειστων συγκροτημάτων στις σύγχρονες πόλεις, διαπνέονται από την αμυντική λογική προάσπισης απέναντι σε φόβους. Σε αντίστοιχη λογική, το gentrification τείνει στη διαμόρφωση καθαρών, ή διαφορετικά εκκαθαρισμένων, χωρο-κοινωνικών συνόλων στο κέντρο της πόλης, απαγκιστρωμένων από οτιδήποτε και οποιονδήποτε ενοχλεί. Η εξέταση αστικών φαινομένων στην πόλη της Αθήνας, λόγω των ιδιαίτερων κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών παραγωγής και αναπαραγωγής της πόλης έχει να προσφέρει σε ερευνητικό, ακαδημαϊκό, αλλά και κοινωνικό επίπεδο. Οι τάσεις του gentrification που αρχίζουν να διαφαίνονται στο κέντρο της πόλης, εκκινούν παράγοντες που σχετίζονται με τις διεκδικητικές και αποικιοκρατικές τάσεις των μεσαίων τάξεων στο χώρο, και συνδέονται συνήθως με φοβικά σύνδρομα της σύγχρονης κοινωνίας. Η κρίση που απειλεί τις μεσαίες τάξεις και οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές που επιβάλλονται, τείνουν να αναδιαμορφώσουν το ιδιοκτησιακό καθεστώς, αλλά και τις κοινωνικές δομές της πόλης. Η άκριτη υιοθέτηση πολιτικών και επικρότηση στρατηγικών που προωθούν το gentrification του κέντρου της πόλης, ουσιαστικά επιβαρύνουν τον κατάλογο των χωρικών και κοινωνικών προβλημάτων της Αθήνας. Όπως επισημαίνει ο Lefebvre (1996), όταν οι σχέσεις εξουσίας αναπαράγονται στη λογική του κέρδους αψηφώντας κοινωνικούς και τοπικούς παράγοντες, το πιο πιθανό σενάριο είναι αυτό που οδηγεί στην έκρηξη και την κατάρρευση των χωρικών και κοινωνικών δομών της πόλης. Περαιτέρω διερεύνηση των τάσεων του gentrification σε καιρούς κρίσης και ρευστότητας, μπορεί να συμβάλλει σε πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση του όρου και αποσαφήνιση των σχέσεων αιτίας και αποτελέσματος. Η αποδόμηση, η επεξεργασία και ανάλυση των κινητήριων δυναμικών του gentrification, των αιτιών του σε κάθε περίπτωση, ενδέχεται να συμβάλλει και στην άμβλυνση της χωρο-κοινωνικής 431

451 αδικίας, προτείνοντας το σχεδιασμό των κατάλληλων κατά περίπτωση πολιτικών πρόνοιας. Άλλωστε, ιδιαίτερα σε καιρούς κρίσης, έργο του κοινωνικού ερευνητή αποτελεί η εξέταση και η αποδόμηση φαινομένων που συμβάλλουν στην αναπαραγωγή των χωρο-κοινωνικών αδικιών και απειλούν το δικαίωμα ζωής στις πόλεις, ιδιαίτερα των πιο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Ωστόσο, αυτή η συνεισφορά δεν αναφέρεται μόνο στην ακαδημαϊκή κοινότητα και τους πολιτικούς κύκλους για τη χάραξη πολιτικών με γεωγραφικό υπόβαθρο στη βάση απόδοσης χωρο-κοινωνικής δικαιοσύνης. Μέσα από την αποδόμηση των τάσεων της διαδικασίας στην Αθήνα, αναφέρεται και στις διεκδικήσεις των κατοίκων της πόλης που ουσιαστικά προτάσσουν το δικαίωμα στην κατοικία και την περιοχή της από πολιτικές και πρακτικές υφαρπαγής. 432

452 433

453 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ: Ελληνική βιβλιογραφία και μεταφράσεις κειμένων στα ελληνικά: Αγγελίδης, Β. (1992), Μεταξουργείο- Κολωνός: νοσταλγία και πραγματικότητα, Αθήνα: Φιλιππότη. Αγριαντώνη, Χ. (1995), Συνοικία Μεταξουργείο, στο Αγριαντώνη Χ. και Χατζηιωάννου, Μ. (επιμ.), Το Μεταξουργείο της Αθήνας, Αθήνα: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών- Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, σελ Αλεξανδρή, Γ. (2013), Ανιχνεύοντας τις τάσεις εξευγενισμού στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του Μεταξουργείου, στο Μαλούτας, Θ., Κανδύλης, Γ., Πέτρου, Μ και Σουλιώτης, Ν. (επιμ), Το κέντρο της πόλης ως πολιτικό διακύβευμα, Αθήνα: ΕΚΚΕ- Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, σελ Αραβαντινός, Α. (1997), Πολεοδομικός σχεδιασμός: για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Αθήνα: Ασυμμετρία. Αράπογλου, Β. (2013), Κρίση στο κέντρο της Αθήνας: προνοιακές πολιτικές στη νεοφιλελεύθερη επόχη, στο Μαλούτας, Θ., Κανδύλης, Γ., Πέτρου, Μ και Σουλιώτης, Ν. (επιμ), Το κέντρο της πόλης ως πολιτικό διακύβευμα, Αθήνα: ΕΚΚΕ- Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, σελ Αράπογλου, Β. και Σαγιάς, Ι. (2009), Έμφυλες όψεις του χωρο-κοινωνικού διαχωρισμού στην Αθήνα: οικονομική αναδιάρθρωση, θηλυκοποίηση της απασχόλησης και μετανάστευση, στο Δ. Εμμανουήλ, Ε. Ζακοπούλου, Θ. Μαλούτας, Ρ. Καυταντζόγλου, Μ. Χατζηγιάννη (επιμ.), Κοινωνικοί και Χωρικοί Μετασχηματισμοί στην Αθήνα του 21ου αιώνα, Αθήνα: ΕΚΚΕ, σελ Athens Magazine, Μεταξουργείο-Κεραμεικός-guides περιοχών, 28 Ιανουαρίου 2011, ανάκτηση 5/2/2011, διαθέσιμο στο: Βαλλάτος, Φ. 2011, 206 με τον Ιάσωνα Τσάκωνα, LIFO, 19/1/2011, διαθέσιμο στο: Βαΐου, Ντ., Καλαντίδης, Α., Καράλη, Α., Κεφαλέα, Ρ., Λαφαζάνη, Ο., Λυκογιάννη, Ρ., Μαρνελάκης, Γ., Μονεμβασίτου, Α., Μπαχαροπούλου, Α., Παπασημάκη, Κ., Τούντα, Φ., Φωτίου Θ. και Χατζηβασιλείου, Σ. (2007), Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωροκοινωνικές μεταβολές στην πόλη: μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας, Αθήνα: L-Press και ΕΜΠ. Βαΐου, Ν., Μαντουβάλου, Μ. και Μαυρίδου, Μ (2004), Αθήνα Στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης;, Γεωγραφίες, σελ

454 Βαΐου Ντ. Και Χατζημιχάλης, Κ. (1997), Με τη ραπτομηχανή στην κουζίνα και τους Πολωνούς στους αγρούς: πόλεις, περιφέρειες και άτυπη εργασία, Αθήνα: Εξάντας. Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου, Μ. και Μαυρίδου, Μ. (1995), Κοινωνική ενσωμάτωση και ανάπτυξη του αστικού χώρου στην Ελλάδα: Τα τοπικά δεδομένα στην «ενωμένη Ευρώπη», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, Τόμος, Δ, τεύχος 16, σελ Bauman, Ζ. (2007), Ρευστοί καιρoί. Η Ζωή την εποχή της αβεβαιότητας, [μτφρ. Γεωργμά, Κ.], Αθήνα: Μεταίχμιο. Βεργόπουλος, Κ. (1993), Εθνικισμός και οικονομική ανάπτυξη, Αθήνα: Εξάντας Γιαννουλοπούλου, Ε. (26/10/2011), Η γειτονιά των αντιθέσεων, Έθνος, ανάκτηση 10/4/2012, διαθέσιμο στο: Γούναρη, Ξ., (2011) «Γκρεμίστηκε το Αθηναϊκό SoHo», Κόσμος του Επενδυτή, 2325/12/2011, σελ. 22. Davis, M. (2008), Πέρα από το Blade Runner: αστικός έλεγχος και οικολογία του φόβου, (μφτ). Ηλιάδης, Ν., Αθήνα: Futura. Δελλαδέτσιμας, Π.Μ. (2004), Η τρέχουσα δυναμική της ανάπτυξης της Αθήνας: Συμβατικό- νέο πρότυπο και έργα υποδομής, Γεωγραφίες, Νο 7, σελ Δήμος Αθηναίων, (1991), Μεταξουργείο, Μελέτη Αναβάθμισης, Έκθεση Μελέτης Α φάση, Ανάδοχος Γραφείο Δημητριάδης, I. και συνεργάτες. Δήμος Αθηναίων (1992), Μεταξουργείο, Μελέτη Αναβάθμισης, Έκθεση Μελέτης Β φάση, Ανάδοχος Γραφείο Δημητριάδης, I. και συνεργάτες. Δήμος Αθηναίων (1993), Μεταξουργείο, Μελέτη Αναβάθμισης, Έκθεση Μελέτης Γ φάση, Ανάδοχος Γραφείο Δημητριάδης, I. και συνεργάτες. ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ (2005) Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων Εφαρμογή διαχείρισης και επεξεργασίας δεδομένων. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Ελαφρός, Γ. (2010), Για να επιστρέψει η ζωή στο Κέντρο Δραστικές παρεμβάσεις με πεζοδρομήσεις και δενδροφυτεύσεις αλλά και οικονομικά κίνητρα, προτείνουν οι επιστήμονες, Καθημερινή, 31/1/2010, διαθέσιμο στο: Ελευθεροτυπία, (2010), Με το νέο έτος τα κίνητρα για την επιστροφή των Αθηναίων στο κέντρο, Ελευθεροτυπία 21/12/2010, ανάκτηση 22/12/2010, διαθέσιμο στο: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ), Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας Χωροταξίας, (1995), Έρευνα δυνατοτήτων εφαρμογής μιας εξειδικευμένης πολιτικής κατοικίας, στα πλαίσια της πολεοδομικής εξέλιξης 435

455 αναβάθμισης, ιστορικών περιοχών του κέντρου της Αθήνας : η περίπτωση του Μεταξουργείου, Αυγερινού Κολωνία Σ. κ.ά., ανάθεση έργου: ΥΒΕΤ. Γενική Γραμματεία Έρευνας, Αθήνα. Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας ΑΕ, (2001), Μελέτη: Αναγνώριση και Προτάσεις Παρεμβάσεων για την Περιοχή Μεταξουργείου, Έκθεση Μελέτης Α Σταδίου, Ανάδοχος Γραφείο Καρύδη, Α. Ευαγγελίδου, Μ. (2004), Θεσμικές προϋποθέσεις για την άσκηση μιας πολιτικής τόνωσης του διεθνούς ρόλου της Αθήνας, Γεωγραφίες, Νο 7 σελ Ηλιοπούλου, Ε. (2004), Διαδικασίες στρατηγικού σχεδιασμού της Αθήνας και ένταξη σε αυτών δράσεων σχετικών με τους Ολυμπιακούς Αγώνες, Γεωγραφίες, Νο 7, σελ Harvey, D. (2009), Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας. Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής (The Condition of Postmodernity), (μεταφρ) Αστερίου, Ε., Αθήνα: Μεταίχμιο. Καζάκος, Π. (2001), Ανάμεσα σε κράτος και αγορά: οικονομία και οικονομική πολιτική στη μεταπολεμική Ελλάδα , Αθήνα: Πατάκη. Καζέρος, Ν. (2005), Το γεγονός του «κατεπείγοντος»- η πόλη του «κατεπείγοντος», στο Ντάφλας, Κ. και Κάλμπαρη, Χ. (επιμ), Η μετάβαση της Αθήνας, Αθήνα: Futura, σελ Καθημερινή, (2010), Επιδότηση ενοικίου και χαμηλότοκα δάνεια για νέα ζευγάρια και φοιτητές, Καθημερινή, 31/1/2010, ανάκτηση 2/2/2010, διαθέσιμο στο: Καλαντίδης, Α. (2011), Η ταυτότητα του τόπου: πολλαπλές αφηγήσεις από το Prenzlauer Berg στο Βερολίνο, Διδακτορική διατριβή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας. Καλαντίδης, Α. (2007), Για μια πιο αυστηρή χρήση του όρου gentrification, Γεωγραφίες, Νο. 13, σελ Κανδύλης, Γ. (2013), Ο χώρος και ο χρόνος της απόρριψης των μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας, στο Μαλούτας, Θ., Κανδύλης, Γ., Πέτρου, Μ και Σουλιώτης, Ν. (επιμ), Το κέντρο της πόλης ως πολιτικό διακύβευμα, Αθήνα: ΕΚΚΕ- Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, σελ Καλτσά, Μ. (24/5/2011), Αγορά Κατοικίας και πολεοδομικές παρεμβάσεις, σεμινάρια για το κέντρο της πόλης ΕΚΚΕ- τμήμα Γεωγραφίας Χαροκοπείου Πανεπιστημίου. Καμίνης, Γ. (2013), Αφιέρωμα: Ιστορικό Κέντρο Αθήνας, Ερμής, 21/1/2013, τεύχος

456 Καμίνης, Γ. (2013), Χαιρετισμός δημάρχου Αθηναίων Γ. Καμίνη στην ημερίδα με θέμα την εγκληματικότητα στο κέντρο της Αθήνας, , διαθέσιμο στο: Καμίνης Γ. (2013), Δελτίο τύπου της σύσκεψης για την υλοποίηση του έργου αστικής αναζωογόνησης της περιοχής Κεραμεικού Μεταξουργείου, 16/4/2013, διαθέσιμο στο: Καμίνης Γ. (2012), Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου 30/10/2012, 5ο Θέμα Εισήγησης: Λήψη απόφασης για την έγκριση προτάσεων που υποβλήθηκαν στο πλαίσιο προγράμματος JESSICA που ανταποκρίθηκαν στην ΑΔΣ 220/2012. Εισηγητής: Δήμαρχος. Καμούτση, Φ. (2001), Τα Αναφιώτικα από πολεοδομική άποψη: αντιφάσεις και διλήμματα της πολιτικής διατήρησης και αναπλάσεων, συμμετοχή στο Καυταντζόγλου, Ρ., Στη σκιά του Ιερού Βράχου, Ελληνικά Γράμματα-ΕΚΚΕ, Αθήνα, σελ Κανέλης, Β. (2010), «Κίνημα Επιστροφής στο Κέντρο», Ημερησία, 27/2/2010, ανάκτηση 3/3/2010, διαθέσιμο στο: Καρατζιού, Ν. (2013), Όλο και πιο κοντά Καμίνης- Δένδιας, Ελευθεροτυπία, 24/2/2013, διαθέσιμο στο: Κατσουνάκη, Μ., (2011), Το «κατ εξαίρεση» συμβάν, Καθημερινή, 6/3/2011, Τέχνες, σελ. 6. Καυταντζόγλου, Ρ. (2001), Στη σκιά του Ιερού Βράχου: τόπος και μνήμη στα Αναφιώτικα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Καυταντζόγλου, Ρ. (2000), Το μνημείο, ο βράχος και ο οικισμός: τα Αναφιώτικα, στο (επιμ) Καυταντζόγλου, Ρ. και Πετρωνότη, Μ., κεφ. 2, σελ , Όρια και περιθώρια, εντάξεις και αποκλεισμοί, Αθήνα: ΕΚΚΕ. Λεοντίδου, Λ (1989), Οι πόλεις της σιωπής: εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, , Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ. Μαλούτας, Θ. (2011), Χωρικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης στην Αθήνα: από τις απορρυθμίσεις του πελατειακού κράτους στην κρίση των ελλειμμάτων, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τομ , Α -Β, σελ Μαλούτας, Θ., και Αλεξανδρή, Γ.(2009), «Αστικές αναπλάσεις και μεταβολές των κοινωνικών δομών στο κέντρο της Αθήνας στη στροφή του αιώνα», στο Πετράκος, Γ., Μπεριάτος, Η. Κοκκώσης, Χ και Κοτζαμάνης, Β. (επιμ), 25 Κείμενα για το Σχεδιασμό και την Ανάπτυξη του Χώρου, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, σελ

457 Μαλούτας, Θ. (2009) Κοινωνική κινητικότητα και στεγαστικός διαχωρισμός στην Αθήνα: Μορφές διαχωρισμού σε συνθήκες περιορισμένης στεγαστικής κινητικότητας, στο Δ. Εμμανουήλ, Ε. Ζακοπούλου, Θ. Μαλούτας, Ρ. Καυταντζόγλου, Μ. Χατζηγιάννη (επιμ.), Κοινωνικοί και Χωρικοί Μετασχηματισμοί στην Αθήνα του 21ου αιώνα, Αθήνα, ΕΚΚΕ, σελ Μαλούτας Θ., 2006, «Εκπαιδευτικές στρατηγικές των μεσαίων στρωμάτων και στεγαστικός διαχωρισμός», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 119, σ Μαλούτας Θ., 2000, Αστική μεγέθυνση και κυρίαρχοι τρόποι στέγασης στη μεταπολεμική Αθήνα στο Θ. Μαλούτας (επιμ.) Κοινωνικός και οικονομικός Άτλας της Ελλάδας, Αθήνα-Βόλος: ΕΚΚΕ- Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Μαλούτας, Θ. (1992), Κοινωνικός διαχωρισμός στην Αθήνα, στο Μαλούτας και Οικονόμου (1992) (επιμ), Κοινωνική ζωή και πολεοδομική οργάνωση στην Αθήνα, Παρατηρητής: Θεσσαλονίκη, σελ Μανιφάβα Δ. (2008), Κλείνουν τα συνεργεία για να ανοίξουν κέντρα διασκέδασης, ανάληψη 3/5/2009, διαθέσιμο στο: Μαντουβάλου, Μ. (1988), Ο πολεοδομικός σχεδιασμός της Αθήνας ( ), σημειώσεις μαθημάτων θεωρίας του μαθήματος Πολεοδομία Ι χειμερινού εξαμήνου , σελ Mαντουβάλου, M. και Mαυρίδου, M. (1993), Αυθαίρετη δόμηση: μονόδρομος σε αδιέξοδο, Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, τ. 7, σελ Mason, J. (2003), Η διεξαγωγή της ποιοτικής έρευνας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Massey, D. (2008), Για το χώρο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Μηλιός, Γ. (2010), Η ελληνική οικονομία κατά τον 20ο Αιώνα, Εισαγωγή στην Νεοελληνική Κοινωνία, στο Μωυσίδης, Α. και Σακελλαρόπουλος, Σ. (επιμ), Τόπος: Αθήνα. Μουκούλης, Π. (2008), Φαινόμενα gentrification στην Αθήνα; Διερεύνηση των χωρικών, λειτουργικών και κοινωνικών αναδιαρθρώσεων και σύγκριση με τη διεθνή εμπειρία, Διπλωματική Εργασία ΔΠΜΣ Πολεοδομίας Χωροταξίας, τμήμα Αρχιτεκτόνων- Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Μπίρης, Κ. (1999), Αι Αθήναι: από του 19ου εις τον 20ον Αιώνα, Δ έκδοση, Αθήνα: Μέλισσα. Μπουζάνης, Ν. (2012), Το Δημόσιο Σήμα : ο Κεραμεικός και το Μεταξουργείο χθες και σήμερα, Αθήνα (έκδοση του συγγραφέα). Νόμος 1515/1985, Ρυθμιστικό σχέδιο και πρόγραμμα για την προστασία περιβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας. 438

458 Νικολαϊδης, Β. 2010, In the Ghetto, BHMAMEN, τεύχος 57, σελ , διαθέσιμο στο: Tx5 Οικονόμου, Δ., Γετίμης, Π., Πετράκος, Γ., Δεμαθάς, Ζ., Πυργιώτης, Γ., (2001), Ο διεθνής ρόλος της Αθήνας, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Οικονόμου, Δ. (1992), Ο Κοινωνικός εξοπλισμός στον Αθηναϊκό χώρο: πρότυπα χωροθέτησης, σχέσεις με την οικιστική δομή, στο Μαλούτας και Οικονόμου (επιμ), Κοινωνική Ζωή και Πολεοδομική Οργάνωση στην Αθήνα, Παρατηρητής: Θεσσαλονίκη, κεφ. 6, σελ Οικονόμου, Δ. (1988), Σύστημα γης και κατοικίας στη μεταπολεμική Ελλάδαλειτουργικές ισοδυναμίες με το κευνσιανό κράτος πρόνοιας, στο Μαλούτας, Θ. και Οικονόμου, Δ. (επιμ). Προβλήματα ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας στην Ελλάδα. Χωρικές και τομεακές προσεγγίσεις, Εξάντας, Αθήνα, σελ Παπανικολάου-Κρίστενσεν A., (1995), Τo Μεταξουργείο της Αθήνας: από το εμπορικό κέντρο στο εργοστάσιο, στο Αγριαντώνη Χ. και Χατζηιωάννου, Μ. (επιμ.), Το Μεταξουργείο της Αθήνας, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών- Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών: Αθήνα, σελ Πατατούκα, Ε. και Πολύζου, Ι. (2011), Δημόσιος χώρος σε μετασχηματισμό: επενδύσεις και κινέζικη μετανάστευση στο Μεταξουργείο, Public Space, τεύχος 401 (1), Γ3, Θεσσαλονίκη: ΤΕΕ- ΤΚΜ. Πετρονώτη, Μ. (2000), Εισαγωγικά: όρια και περιθώρια, εντάξεις και αποκλεισμοί, στο Καυταντζόγλου, Ρ. και Πετρωνότη, Μ., κεφ. 1, σελ , Όρια και περιθώρια, εντάξεις και αποκλεισμοί, Αθήνα: ΕΚΚΕ. Πολύζος, Γ. (1985), Μεταρρυθμιστικά όνειρα και πολεοδομικές ρυθμίσεις, από τον κατάλογο της έκθεσης Η Αθήνα τον 20ο αιώνα, Αθήνα: ΥΠΠΟ. Πουλημένος, Γ., Δανιήλ, Μ. και Πουλούδης, Α. (1995), Το Οικοδομικό Χρονικό του Κτιριακού Συγκροτήματος του Μεταξουργείου, στο Αγριαντώνη Χ. και Χατζηιωάννου, Μ. (επιμ.), Το Μεταξουργείο της Αθήνας, Αθήνα: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών- Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, σελ Ρηγόπουλος, Δ. (2010), Δύο γειτονιές διεκδικούν το μέλλον της Αθήνας, Καθημερινή 8/8/2010, διαθέσιμο στο: Ρηγόπουλος, Δ., (2010), Παραμονές εκλογών, ονειρευόμαστε τον ιδανικό πολίτη. Και τον βρήκαμε, Καθημερινή, 6/11/2010, διαθέσιμο στο: 439

459 Ρουσανόγλου, Ν. (2011), «Κάθετη πτώση στις τιμές των ακινήτων», Καθημερινή, 18/3/2012, Οικονομικά, σελ. 5 Robson, C., (2000) Η έρευνα του πραγματικού κόσμου: ένα μέσο για κοινωνικούς επιστήμονες και επαγγελματίες ερευνητές, Αθήνα: Gutenberg. Σαρηγιάννης, Γ. (2000), Αθήνα : Εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές, Αθήνα: Συμμετρία. Σουλιώτης, N. (2009), Διεύρυνση του κοινού, εκλέπτυνση των διακρίσεων : κοινωνική κατασκευή της ζήτησης στην αθηναϊκή συμβολική οικονομία από τα μέσα της δεκαετίας του 70 ως σήμερα στο Δ. Εμμανουήλ, Ε. Ζακοπούλου, Θ. Μαλούτας, Ρ. Καυταντζόγλου, Μ. Χατζηγιάννη (επιμ.), Κοινωνικοί και χωρικοί μετασχηματισμοί στην Αθήνα του 21ου αιώνα, Αθήνα: ΕΚΚΕ, σ Σταθάκης. Γ. (2010), Η δημοσιονομική κρίση της ελληνικής οικονομίας: μια ιστορική ματιά, Σύγχρονα Θέματα, τ. 108, σελ Σταθάκης, Γ. και Χατζημιχάλης, Κ. (2004), Αθήνα διεθνής πόλη: από την επιθυμία των ολίγων στην πραγματικότητα των πολλών, Γεωγραφίες, Νο. 7, σελ Τζιρτζιλάκη, Ε. (2008), Εκτοπισμένοι, αστικοί νομάδες στις μητροπόλεις, Αθήνα: Νήσος. Τριανταφυλλίδης, Δ. (2012), Κάτοικος Μεταξουργείου: Ημερολόγιο Κρίσης, Αθήνα: Επίκεντρο. Τσιλιμίδου, Μ. (2012), Κεραμίκος- Μεταξουργείο, Με όραμα μια νέα γειτονιά στην Αθήνα, Επενδυτής- Passpartout, 8/12/2012. Τσίρος, Θ. (2011), «Αμφίβολο στοίχημα η προσπάθεια για την αναζωογόνηση του Κέντρου», Ελευθεροτυπία, 22/5/2011, Οικονομικά, σελ.11. Τσουκαλάς, Κ. (1987), Κράτος, κοινωνία, εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα, Θεμέλιο: Αθήνα. Υπουργείο Οικονομικών, (2007), Πίνακας Αντικειμενικών αξίων, διαθέσιμο στο: keimenikes/diamerisma_athninon.pdf Υπουργείο Οικονομικών, (2006), Πίνακας Αντικειμενικών αξίων, διαθέσιμο στο: keimenikes/tomos-1/1_nomarxiako-diamerisma-athinon.pdf ΦΕΚ 567/Δ/1979, Περί χαρακτηρισμού ως παραδοσιακού τμήματος της πόλης των Αθηνών (Ιστορικό Κέντρο). 440

460 ΦΕΚ 27/Α/1980 Περί ειδικών χρήσεων γης και ανώτατων μεγεθών επιτρεπόμενης εκμετάλλευσης οικοδομήσιμων χώρων. ΦΕΚ 33/Α/1984 Ίδρυση, επέκταση, εκσυγχρονισμός, συγχώνευση και μετεγκατάσταση βιομηχανιών, βιοτεχνιών και αποθηκών μέσα στα όρια του ηπειρωτικού τμήματος του Νομού Αττικής και των νησιών Σαλαμίνας και Αίγινας. ΦΕΚ 80/Δ/1988 Γενικό πολεοδομικό σχέδιο Αθηνών. ΦΕΚ 13/Β/1993 Τροποποίηση, βελτίωση και κωδικοποίηση διατάξεων που αφορούν τη φορολογητέα αξία μεταβιβαζόμενων με οποιαδήποτε αξία ακινήτων εντός σχεδίου κατά το αντικειμενικό σύστημα. ΦΕΚ 824/Β/1995, Αναπροσαρμογή τιμών και επέκταση του αντικειμενικού συστήματος σε περιοχές της Περιφέρειας Αττικής. ΦΕΚ 1151/Β/1997 Αναπροσαρμογή των τιμών του αντικειμενικού συστήματος προσδιορισμού της φορολογητέας αξίας των με οποιαδήποτε αιτία μεταβιβαζόμενων ακινήτων που βρίσκονται σε περιοχές εντός σχεδίου της Περιφέρειας Αττικής. ΦΕΚ 616/Δ/1998 Καθορισμός χρήσεων της γης και ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης στην περιοχή του Μεταξουργείου, του ρυμοτομικού σχεδίου Αθηνών. ΦΕΚ 1982/Β/2005 Αναπροσαρμογή τιμών και επέκταση του αντικειμενικού συστήματος προσδιορισμού της φορολογητέας αξίας των με οποιαδήποτε αιτία μεταβιβαζομένων ακινήτων, που βρίσκονται σε περιοχές εντός σχεδίου όλων των περιφερειών της χώρας. ΦΕΚ 269/Β/2007 Αναπροσαρμογή τιμών του συστήματος αντικειμενικού προσδιορισμού της φορολογητέας αξίας των με οποιαδήποτε αιτία μεταβιβαζομένων ακινήτων, που βρίσκονται σε περιοχές εντός σχεδίου όλων των περιφερειών της χώρας. Χατζή. Β. (2009). Μητροπολιτική διακυβέρνηση στην Ευρώπη: αστική ανάπτυξη και κοινωνικός έλεγχος στη σημερινή Βαρκελώνη, Διπλωματική Εργασία ΠΜΣ: «Ανάπτυξη και Διαχείριση του Ευρωπαϊκού Χώρου», τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Χατζηγεωργίου, Α. (2013), «Του Κεραμεικού ο Μάγκας», Ελεύθερος Τύπος, 20/4/2013, σελ. 15. Χατζημιχάλης, Κ. (2011), (επιμ), Σύγχρονα Ελληνικά τοπία: γεωγραφική επισκόπηση από ψηλά, Αθήνα: Μέλλισα. Χατζημιχάλης, Κ. (1988), Νεοελληνικό κράτος, περιφερειακή πολιτική και κοινωνικός έλεγχος, στο Μαλούτας Θ. και Οικονόμου Δ. (επιμ).. Προβλήματα ανάπτυξης του κράτος πρόνοιας στην Ελλάδα, Αθήνα: Εξάντας. 441

461 Χεκίμογλου, Α. (2013), «Κληρώνει» 100 εκατ. ευρώ για Κεραμεικό Μεταξουργείο, Σχέδιο μετεξέλιξης ενός χώρου παραβατικότητας σε κέντρο δημιουργικής και νεανικής επιχειρηματικότητας, Το Βήμα (23/3/2013), ανάκτηση 24/3/2013, διαθέσιμο στο: Χωριανόπουλος, Ι. (2006), Η ποιοτική έρευνα με ημιδομημένες συνεντεύξεις και το πρόβλημα της εισόδου στο πεδίο: η περίπτωση της αστικής πολιτικής στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στο (επιμ). Ιωσιφίδης, Ι. και Σπυριδάκης, Μ. (2006), Ποιοτική κοινωνική έρευνα μεθοδολογικές προσεγγίσεις και ανάλυση δεδομένων, σελ, Αθήνα: Κριτική. Virilio, P. (2004), Πανικόβλητη πόλη: το αλλού αρχίζει εδώ, [μεταφρ. Β. Τομανάς], Αθήνα: Νησίδες. Zizek, S. (2008), Βία: Έξι Λοξοί Στοχασμοί, [μτφρ Καλαϊτζής Ν.], Αθήνα: Scripta. Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία: Allen, J., Barlow, J., Leal, J., Maloutas, T. and Padovani, L. (2004), Housing and welfare in Southern Europe, Oxford, Malden, Carlton: Blackwell. Alexandri, G. (forthcoming b), Unraveling the yarn of gentrification trends in the contested inner city of Athens, in Lees, L., Shin, H. B. and Lopez, E. (eds), Gentrification, globalization and the post- colonial challenge, Bristol: Policy Press Alexandri (forthcoming a), Reading between the lines; gentrification tendencies and issues of urban fear in the midst of Athens crisis, Urban Studies Alexandri, G. (2013), Living in fear and isolation;gentrification dynamics in a city of crisis in the neighbourhood of hype, paper presented at the International RC21 Conference, Berlin August, Session: Living with gentrification Alexandri, G. (2011), The Breeder Feeder; Tracing gentrification in Athens city centre, paper presented at the International RC21 Conference, Amsterdam 7-9 July, Session 2: Social consequences of gentrification Alexandri, G. (2005), The Gas District Gentrification Story, Unpublished MSc Thesis, School of City and Regional Planning, Cardiff University. Atkinson, R. and Wulff, M. (2009), Gentrification and displacement: a review of approaches and findings in the literature, Australian Housing and Urban Research Institute Southern and Monash Research Centres, AHURI Positioning Paper No. 115, pp Atkinson, R. (2008), Commentary, gentrification, segregation and the vocabulary of the affluent residential choice, Urban Studies, 45 (12), pp

462 Atkinson, R. and Blandy, S. (2007), Panic rooms: the rise of defensive homeownership, Housing Studies, 22 (4), pp Atkinson, R. (2006), Padding the bunker: strategies of middle-class disaffiliation and colonisation in the city, Urban Studies, 43 (4), pp Atkinson, R. and Bridge G. (2005), Gentrification in the global context: The new urban colonialism, Oxon, New York: Routledge. Atkinson, R. (2004), The evidence on the impact of gentrification: new lessons for the urban renaissance?, European Journal of Housing Policy, 4 (1), pp Atkinson, R. (2003), Introduction: Misunderstood Saviour or Vengeful Wrecker? The Many Meanings and Problems of Gentrification, Urban Studies, 40 (12), pp Atkinson, R., (2000b),The hidden costs of gentrification: displacement in central London, Journal of Housing and the Built Environment, 15 (1), pp Atkinson, R. (2000a). Measuring gentrification and displacement in Greater London, Urban Studies, 37(1), pp Badcock, B. (1991), Neighbourhood change in Adelaide: An update, Urban Studies, 28, (4), pp Badcock, B. (2001), Thirty years on: gentrification and class changeover in Adelaide s inner suburbs, , Urban Studies, 38 (9), pp Bannister, J. and Fyfe, N. (2001), Introduction: Fear and the City, Urban Studies, 38 (5-6), pp Bauman, Z. (2000), Space time reunited, Time and Society, 9 (2/3), pp Beauregard, R. (1986): The chaos and the complexity of gentrification, in Smith, N. and Williams, P. (eds), Gentrification of the city, London, Sydney: Allen and Unwin, pp Bernt, M. and Holm, A. (2009), Is it, or is it not?: The conceptualisation of gentrification and displacement and its political implications in the case of BerlinPrenzlauer Berg, City, 13 (2-3), pp Bernt, M. and Holm, A.(2005), Exploring the substance and style of gentrification: Berlin s Prenzlberg, in Atkinson, R. and Bridge G. (eds) (2005), Gentrification in the global context: the new urban colonialism, Oxon, New York: Routledge, pp Blockland, T. (2003), Urban bonds, Cambridge; Oxford; Malden: Polity Press. 443

463 Bourdieu, P. (2008), The left hand and the right hand of the state, The Variant, Vol. 32 (2), pp Bourdieu, P (1984). Distinction: a social critique of the judgment of taste, Nice, R. (trans), Routledge: Oxon. Bourne, L. S. (1993), The demise of gentrification? A commentary and prospective view?, Urban Studies, 14 (1), pp Bondi, L. (1999), Between the woof and the weft: a response to Loretta Lees, Environment and Planning D: Society and Space, 17 (1), pp Brenner, N. and Theodore, N. (2002), Cities and the geographies of actually existing neoliberalism, Antipode, 34 (3), pp Brown- Saracino, J. (2009), A neighbourhood that never changes: gentrification, social preservation and the search for authenticity, Chicago and London: The University Chicago Press. Bryman, A. (1982), Quantity and quality in social research, London, New York: Routledge. Burgess, E., (1939), The growth of the city: an introduction to a research project, pp , in Fyfe, R. and Kenny, J. (eds) (2005), The Urban Geography Reader, Routledge: London and New York, pp Butler, T. (2007), For gentrification?, Environment and Planning A, 39 (1), pp Butler, T. and Lees, L. (2006), Super-gentrification in Barnsbury, London: globalization and gentrifying global elites at the neighbourhood level, Transactions of the Institute of the British Geographers, 31 (1), pp Butler, T. and Robson, G. (2002), Negotiating their way in: the middle classes, gentrification and the deployment of capital in a globalising metropolis, Urban Studies, 40 (9), pp Butler, T. and Robson, G. (2001) Social capital, gentrification and neighbourhood change in London: a comparison of three South London neighbourhoods, Urban Studies, 38 (12), pp Casillo, Ι. (2009), Could gentrification be a sustainable urban process? The case of San Frediano neighbourhood in Florence, Italy, to be assigned to Urban Geography. Castells, M. (1983), The City and the grassroots: a cross-cultural theory of urban social movements, London, Victoria: Edward Arnold. Caulfield, J. (1988), Gentrification and desires, Canadian Review of Sociology and Anthropology, 26 (4), pp

464 Chatterton, P. and Hollands, R. (2002), Theorizing urban playscapes: producing, regulating and consuming youthful nightlife city spaces, Urban Studies, 39 (1), pp Clark, E., (2005), The order and simplicity of gentrification a political challenge, in Atkinson, R. and Bridge G. (eds), Gentrification in the global context: the new urban colonialism, Oxon, New York: Routledge, pp Clark, E. (1992), On blindness, centrepieces and complementarily in gentrification theory, Transactions of the Institute of British Geographers, 17 (3), pp Clerval, A. (2008), La gentrification à Paris intra- muros: dynamiques spatiales, rapports sociaux et politiques publiques, Doctorat de géographie, d aménagement et d urbanisme, Université de Paris 1- Panthéon Sorbonne Ecole Doctoral de Géographie de Paris. Costa A. and Bonet- Marti, J. (2009), Planning from below in Barcelona, in Porter, L. and Shaw, K. (eds) (2009), Whose urban renaissance? An international comparison of urban regeneration studies, London, New York: Routledge, pp Crookes, L. (2011), The making of space and the losing of place: A critical geography of gentrification-by-bulldozer in the north of England, unpublished Ph.D. Dissertation, University of Sheffield. Csanádi, G, Csizmady, A. and Olt, G. (2012), Renewal, gentrification, and the conflicts of a cultural and hospitality quarter in Budapest city centre the example of Inner-Erzsébetváros, paper presented at the European Sociological Association Summer School, Lisbon 21-26th July Davidson, M. (2008), Spoiled mixture: where does state-led positive gentrification end?, Urban Studies, 45 (12), pp Davidson, M and Lees, L (2005), New build gentrification and London s riverside renaissance, Environment and Planning D, 37, pp Davis, M., (2006), City of quartz: excavating the future in Los Angeles. London, New York: Verso. De Angelis, M. (2010), The production of commons and the explosion of the middle class, Antipode, 42 (4), pp Denscombe, M. (1998), The good research guide, Buckingham, Philadelphia: Open University Press. Delladetsimas, P. (2006), The emerging property development market in Greece and its impact on spatial development, European Urban and Regional Studies, 13 (3), pp

465 Diappi, L and Bolchi, P (2006), Smith s rent gap and local real estate dynamics: a multi-agent model, Computers, Environment and Urban Systems, 32 (1), pp Dowe- Wamboldt, B. L., (2009), Content analysis: method, applications, and issues, Health Care for Women International, 13 (3), pp Dutton, P. (2005), Outside the metropole: gentrification in provincial cities or provincial gentrification?, in Atkinson, R. and Bridge G. (eds), Gentrification in the global context: the new urban colonialism, Oxon, New York: Routledge, pp Ellin, N. (2001), Thresholds of fear: embracing the urban shadow, Urban Studies, 38 (5-6), pp Ergun, N. (2004), Gentrification in Istanbul, Cities, 21 (5), pp Florida, R. (2002), The Rise of the creative class: and how it s transforming work, leisure, community and everyday life, New York: Basic Books. Florida, R. (2005), Cities and the creative class, London and New York: Routledge. Foucault M. (2008), The Birth of Biopolitics: Lectures at the College de France , [trans] G. Burchell, New York: Palgrave, Macmillan. Gibson, C., Ostrom E and Ahn T.K., (2000), The concept of scale and the human dimensions of global change: a survey, Ecological Economics, 32 (1), pp Giddens, A. (1991), Modernity and self identity: self and society in the late modern age, Cambridge: Polity Press. Glass, R. (1964), London: aspects of change, in (ed) Brown- Saraccino 2010, The gentrification debates, New York and London: Routledge, pp Gonzalez, S. (2010), Bilbao and Barcelona 'in motion'. How urban regeneration 'models' travel and mutate in the global flows of policy tourism, Urban Studies, 48 (7), pp Gospodini, A., (2009), Post-industrial trajectories of Mediterranean European cities: the case of post-olympics Athens, Urban Studies, 46(5&6) pp Gospodini, A. (2007) The Landscapes of cultural and leisure economies in Greek cities, Αειχώρος, 6(1), σελ Hackworth, J. and Smith, N. (2001), The changing state of gentrification, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 92 (4), pp Hadjimichalis, C. (2010), The Greek economic crisis and its geography: From R. Kaplan s geographical determinism to uneven geographical development, Human Geography, 3 (1), pp

466 Hadjimichalis, C. and Vaiou, D. (2004), Local illustrations for international geographical theory, in Baerenholdt, J.O. and Simonsen, K. (eds), Space Odysseys, Aldershot: Ashgate. Hamnett, C. (2010), I am critical. You are mainstream : a response to Slater, City, 14 (1-2), pp Hamnett, C. (2009), The new Mikado? Tom Slater, Gentrification and Displacement, City, 13 (4), pp Hamnett, C. and Whitelegg, D. (2007), Loft conversion and gentrification in London: from industrial to post-industrial land use, Environment and Planning A, 39 (1), pp Hamnett, C. (2003), Gentrification and the Middle-Class Remaking of Inner London, , Urban Studies, 40 (12), pp Hamnett, C. (1991), The Blind Men and the Elephant: The Explanation of Gentrification, Transactions of the Institute of the British Geographers, 16 (1), pp Hamnett, C. and Randolph B. (1986), Tenurial uransformation and the flat break-up in London: the british condo experience, in (eds) Smith, N. and Williams, P., Gentrification of the city, London, Sydney: Allen and Unwin, pp Harvey, D. (2007), Neoliberalism as creative destruction, The Annals of the American Academy, 610 (1), pp Harvey, D. (1990), Between space and time, reflections on the geographical imagination, Annals of the Association of American Geographers, 80 (3), pp Harvey, D. (1996), Justice, nature and the geography of difference, Malden, Oxford, Victoria: Blackwell Publishing. Harvey, D. (1989), From managerialism to entrepreneurialism: the transformation of urban governance in late capitalism, Geografiska Annaler. Series B, Human Geography, 72 (2), pp Herzfeld, M. (2009), Evicted from eternity, Chicago and London: The University of Chicago Press. Herzfeld, M. (2006), Spatial cleansing: monumental vacuity and the idea of the west, Journal of Material Culture, 11 (1-2), pp He, S. (2010), New-built gentrification in central Shanghai: demographic changes and socioeconomic implications, Population, Space and Place, 16 (1), pp

467 Hodkinson, S. (2010), Housing regeneration and the private finance initiative in England: unstitching the neoliberal urban straitjacket, Antipode 43, (2), pp Hoggart, K., Lees, L. and Davies, A. (2002), Researching human geography, London, New York: Arnold. Hyot, H. (1939), The pattern of movement of residential rental neighbourhoods, in Fyfe, R. and Kenny, J. (eds.), (2005), The Urban Geography Reader, London and New York: Routledge, pp Islam, T., (2005) Outside the core: gentrification in Istanbul, in Atkinson, R. and Bridge G. (eds), Gentrification in the Global Context: The New Urban Colonialism, Oxon, New York: Routledge, pp Janoschka, M., Sequera. J. and Salinas, L. (2013), Gentrification in Spain and Latin America a critical dialogue, International Journal of Urban and Regional Research, article first published on line 9 July 2013, pp.1-32, DOI: / Jelinek, C. (2011), State-led gentrification and relocation in Budapest: vacating a house in Ferencavaros, MA Thesis, Department of Sociology and Social Anthropology, Central European University. Kandylis, G., Maloutas, T., and Sayas, J. (2012), Immigration, inequality and diversity: socio-ethnic hierarchy and spatial organization in Athens, Greece, European Urban and Regional Studies, 19 (30), pp Karachalis, N. and Defner, A. (2012), Rethining the Connection between Creative Clusters and City Branding: the cultural axis of Pireaus Street in Athens, Quaestiones Geographicae, 31 (4), pp Kern, L. (2010), Selling the Scary City : Gendering Freedom, Fear and Condominium Development in the Neoliberal City, Social and Cultural Geography, 11 (3), pp Koefoed, L. and Simonsen, K. (2012), Rescaling identities: embodied others and alternative spaces of identification, Ethnicities, 12 (5), pp Koskela, H. (2010), Fear and its others, in Smith, S., Pain, R. Marston, S. and Jones, J.P. (eds), The Sage Handbook of Social Geographies, London, Thousand Oaks, New Delhi: Sage, pp Kouvelakis, S. (2011), The Greek kaldron, New Left Review, 72 (1), pp Krippendorff, K. (1980), Content analysis: an introduction to its methodology (4th ed.), Newbury Park: Sage. Kvale, S. (1996), InterViews: and Introduction to Qualitative Research Interviewing, Thousand Oaks, London, Delhi: Sage. 448

468 Larsen, H. and Hansen, A.L. (2008), Gentrification-gentle or traumatic? Urban renewal policies and socioeconomic transformations in Copenhagen, Urban Studies, 45 (2), pp Lees, L. (2012), The Geography of gentrification: thinking through comparative urbanism, Progress in Human Geography, 36 (2), pp Lees, L. Slater, T. and Wyly, E. (2010), The Gentrification reader, New York, London: Routledge. Lees, L., Slater, T. and Wyly, E. (2008), Gentrification, New York, London, Routledge, Taylor and Francis. Lees, L. (2008), Gentrification and social mixing: towards an inclusive urban renaissance?, Urban Studies, 45 (12), pp Lees, L. (2003b), Super-gentrification the case of Brooklyn Heights, New York, Urban Studies, 40 (12), pp Lees, L. (2000), A reappraisal of gentrification: towards a geography oφ gentrification, Progress in Human Geography, 24 (3), pp Lees, L. (1994), Rethinking Gentrification, beyond the Positions of Economics and Culture, Progress in Human Geography, 18 (2), pp Lefebvre, H. (1996), Writings on Cities, (trans. Kofman, E. and Lebas, E.) Malden, Massachusetts: Blackwell. Lefebvre, H. (1991a), The Production of Space, (trans.) Nicholson- Smith, D., Malden, Oxford, Victoria: Blackwell. Lefebvre, H. (1991b), Critique of everyday life, volume 1, London, New York: Verso. LeGates R. and Hartman, C. (1986), The anatomy of Displacement in the United States, in Smith, N. and Williams, P., (eds), Gentrification of the city, London, Sydney: Allen and Unwin, pp Ley, D. (2003), Artists, aesthetisation and the field of gentrification, Urban Studies, 40 (12), pp Ley, D. (1996), The new middle class and the remaking of the central city, Oxford, New York: Oxford University Press. Longhurst, R. (2003) Semi-structured interviews and focus groups, in Clifford, N. and Valentine, G. (eds), Key methods in geography, London: Sage Publications, pp MacLeod. M. (2002), From urban entrepreneurialism to a revanchist city: on the spatial injustice s on Glasgow s renaissance, Antipode, 34 (3), pp

469 Maloutas, T. (2012), Contextual diversity in gentrification research, Critical Sociology, 38 (1), pp Maloutas, T., Arapoglou, V., Kandylis, G. and Sayas, J. (2012), Social polarisation and de-segregation in Athens, in: Maloutas, T. and Fujita, K., (eds), Residential Segregation in Comparative Perspective; Making Sense of Contextual Diversity, Surrey, Burlington: Ashgate, pp Maloutas T (2007a) Segregation, social polarization and immigration in Athens: theoretical expectations and contextual difference, International Journal of Urban and Regional Research, 31, pp: Maloutas T., 2004, Segregation and residential mobility. Spatially entrapped social mobility and its impact on segregation in Athens, European Urban and Regional Studies, 11 (3), pp Maloutas, T. and Pantelidou-Malouta, M. (2004), The glass menagerie of urban governance and social cohesion: concepts and stakes, concepts as stakes, International Journal of Urban and Regional Research, 28 (2), pp Maloutas, T. (2003a), Promoting social sustainability: the case of Athens, City, 7 (1), Maloutas, T (2003b), The self- promoted housing solutions in post-war Athens, Discussion Paper Series, 9 (6), pp Maloutas, T. and Karadimitriou, N. (2001), Vertical social differentiation in Athens: alternative or complement to community segregation?, International Journal of Urban and Regional Research, 25 (4), pp: Marcuse, P. (1986) Abandonment, gentrification and displacement: the linkages in New York City, in Smith, N. and Williams, P. (eds), Gentrification of the city, London, Sydney: Allen and Unwin, pp Massey, D. (1991), The political place of locality studies, Environment and Planning A, 23 (1), pp McKendrick J. (1999), Multi-method research: an introduction to its application in population geography, The Professional Geographer,51(1), pp Mendes, L. (2000), Gentrification and new housing demands in Lisbon s historicacentre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Centre for Geographical Studies of the University of Lisbon, Faculdade de Letras, Alameda da Universidade, accessed on 27/11/2012, available at: Pain, R. and Smith, S. (2008), Fear: Critical Geopolitics of Everyday Life. Hampshire and Burlington: Ashgate. 450

470 Palaiologos, Y. (2013), The mayor of Athens: a sober voice in a world of extremes, Time, 12/8/2013, accessed on 16/8/2013, available at: Peck, J. (2005), Struggling with the creative class, International Journal of Urban and Regional Research, 19 (4), pp Peck, J. and Tickell, A. (2002), Neoliberalizing space, Antipode, 34 (3), pp Porter, L. and Shaw, K. (eds) (2009), Whose urban renaissance? An international comparison of urban regeneration studies, London, New York: Routledge. Porter, L. (2009), Whose Urban Renaissance?, in Porter, L. and Shaw, K. (eds), Whose urban renaissance? An international comparison of urban regeneration studies, London, New York: Routledge, pp Preteceille. E., (2007), Is gentrification a useful paradigm to analyze social changes in the Paris metropolis?, Environment and Planning A, 39 (1), pp Raco, M. (2003), Remaking Place and Securitizing Space: Urban Regeneration and the Strategies, Tactics and Practices of Policing in the UK, Urban Studies,. 40 (9), pp Reese, E., Derveteil, G., and Thach, L. (2010), Weaker centre gentrification and the contradictions of containment: deconcentrating poverty in downtown Los Angeles, International Journal of Urban and Regional Research, 34 (2), pp Rieger, J.H. (1996), Photographing social change, Visual Sociology, 11 (1), pp Robinson, J. (2011), Cities in a world of cities: The Comparative Gesture, International Journal of Urban and Regional Research, 35 (1), pp Rose, N. (1996), Inventing Our Selves, Cambridge: Cambridge University Press. Rose, D. (1984), Rethinking gentrification: beyond the uneven development of marxist urban theory, Environment and Planning D: Society and Space, 1 (1), pp Rubino, S. (2005), A curious blend?, City revitalization, gentrification and commodification in Brazil, in Atkinson, R. and Bridge G. (eds), Gentrification in the Global Context: The New Urban Colonialism, Oxon, New York: Routledge, pp Sakizlioglu, B. (2011), Residents experiences of displacement: the Case of Tarlabasi/ Istanbul, paper presented at the Social Consequences of Gentrification RC21 Annual Conference, Amsterdam, 7-9 July

471 Savage, M., Bagnall, G. and Longhurst, B. (2005), Globalization and belonging, Sage: London, California, New Delhi. Sayer, A. (1992), Method in social science; a realist approach, London, New York: Routledge. Seekings, J. (2013), Urban theory: the dream and its limits, IJJUR lecture at the annual international RC21 conference, Berlin, 29th 31st August. Shaw, K. (2008), Gentrification: What it is, why it is and what can be done about it, Geography Compass, 2 (5), pp Shaw, K. (2009), Rising to a challenge, in Porter, L. and Shaw, K. (eds), Whose urban renaissance? An international comparison of urban regeneration Studies, London, New York: Routledge, pp Shaw, K. (2005), Local limits to gentrification: implications for a new urban policy, in Atkinson, R. and Bridge G. (eds), Gentrification in the global context: the new urban colonialism, Oxon, New York: Routledge, pp Shaw, W. (2005), Heritage and gentrification: remembering the good old days in postcolonial Sydney, in Atkinson, R. and Bridge G. (eds), Gentrification in the global context: the new urban colonialism, Oxon, New York: Routledge, pp Skordili, S. (2013), Economic crisis as a catalyst for food planning in Athens, International Planning Studies, 18 (1), pp Slater, T. (2010), Still missing Marcuse: Hamnett s foggy analysis in London Town, City, 14 (1-2), pp Slater, T. (2009), Missing Marcuse: on gentrification and displacement, City, 13 (2-3), pp Slater, T. (2006), Eviction of critical perspectives from gentrification research, International Journal of Urban and Regional Research, 30 (4), pp Smith, D, Studentification : the gentrification factory?, in Atkinson, R. and Bridge G. (eds), Gentrification in the global context: the new urban colonialism, Oxon, New York: Routledge, pp Smith, N. (2002), New globalism, new urbanism: gentrification as global urban strategy, Antipode, 34 (3), pp Smith, N. (1996), The new urban frontier: gentrification and the revanchist city, Oxon, New York: Routledge. Smith, N. and Williams, P. (1986), Gentrification of the city, London, Sydney: Allen and Unwin. 452

472 Smith, N. (1987), Of yuppies and housing: gentrification, social restructuring, and the urban dream, Environment and Planning D: Society and Space, 5 (2), pp Smith, N. (1982), Gentrification and uneven development, Economic Geography, 58 (2), pp Smith, N. (1979), Toward a theory of gentrification: a back to the city movement by capital, not people, Journal of the American Planning Association, 45 (4), pp Soja, E. (1994), Postmodern geographies: the reassertion of space in critical social theory, London, New York: Verso. Souliotis, Ν., Sayas, J. and Maloutas, T. (forthcoming) Mega-projects, neoliberalization and state capacities: assessing the medium-term impact of the 2004 Olympic Games on Athenian urban policies, Environment and Planning C. Soytemel, E. (2011), Gentrification and Belonging in Istanbul, unpublished PhD Dissertation, School of Environment and Development, the University of Manchester. Sumka, H. (1979), Neighbourhood revitalisation and displacement: a review of the evidence, in Lees, L. Slater, T. and Wyly, E. (eds), The Gentrification reader, New York, London: Routledge, pp Swyngedouw, E., Moulaert, F. and Rodriguez, A. (2002), Neoliberal urbanisation in Europe: large-scale urban development projects and the new urban policy, Antipode, 34 (3), pp Sykora, L. (2005) Gentrification in post-communist cities, in Atkinson, R. and Bridge G. (eds), Gentrification in the global context: the new urban colonialism, Oxon, New York: Routledge pp Uzun, N. (2003), The Impact of urban renewal and gentrification on urban fabric: three cases in Turkey, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 94 (3), pp Vaiou, D. 2003, Radical debate between local and international : a view from the periphery, Environment and Planning D: Society and Space, 21 (1), pp Vaiou, D. (2002), Milestones in the urban history of Athens, Treballs de la Societat Catalana de Geografia, (1), pp Van Criekingen, M. (2010), Gentrifying the re-urbanisation debate, not vice- versa: the uneven socio-spatial implication of changing transitions to Adulthood in Brussels, Population, Space and Place,16 (1), pp

473 Van Criekingen, M. (2006), What is happening to Brussels inner-city neighbourhoods? Selective migration from areas undergoing gentrification, Brussels Studies, 1 (1) pp. 1-21, accessed on 11/3/ 2009, available at: Van Criekingen, M. and Decroly, J. (2003), Revisiting the diversity of gentrification: neighbourhood renewal processes in Brussels and Montreal, Urban Studies, 40 (12), pp Veblen, T. (2007), The theory of leisure class: an economic study in the evolution of institutions, Oxford, New York: Oxford University Press. Vicario, L. and Monje, M. (2005), Another Guggenheim effect?: Central city projects and gentrification in Bilbao, in Atkinson, R. and Bridge G. (eds), Gentrification in the global context: the new urban colonialism, Oxon, New York: Routledge, pp Vicario, L. and Monje, M. (2003), Another Guggenheim Effect? The generation of a potentially gentrifiable neighbourhood in Bilbao, Urban Studies, 40 (12), pp Visser, G and Kotse, N. (2008), The state and new- built gentrification in central Cape Town, South Africa, Urban Studies, 45 (12), pp Wacquant (2010) Crafting the neoliberal ntate: workforce, prison fare and social insecurity, Sociological Forum, 25 (2), pp Wacquant, L. (2009), Punishing the poor: the neoliberal government of social insecurity, Durham and London: Duke University Press. Weber, R. (2002), Extracting value from the city: neoliberalism and urban development, Antipode, 34 (3), pp Weber, R. P. (1985), Basic content analysis, Newbury Park: Sage. Whyte, W. (1988), The case for gentrification, in Lees, L., Slater, T. and Wyly, E. (eds) (2010), The gentrification reader, Oxon, New York: Routledge, pp Williams, P. (1986), Class constitution through spatial reconstruction? A reevaluation of gentrification in Australia, Britain and the United States, in Smith, N. and Williams, P. (eds), Gentrification of the city, London, Sydney: Allen and Unwin, pp Wyly E. and Hammel, D. (1999), Islands of Decay in Seas of Renewal: housing Policy and the Resurgence,, in Lees, L., Slater, T. and Wyly, E. (eds) (2010), The Gentrification Reader, Routledge: Oxon, New York, pp

474 Yin. R. (2003), Case study research; design and methods, 3rd edition. Thousand Oaks, London, New Delhi: Sage. Zukin, S. (2010), Naked city: the death and life of authentic urban places, Oxford, New York: Oxford University Press. Zukin, S. (1990), Socio-spatial prototypes of a new organisation of consumption: the role of real cultural capital, Sociology, 24 (1), pp Zukin, S. (1989), Loft living: culture and capital in urban change, New Brunswick and New Jersey: Rutgers University Press. Zukin, S. (1987), Gentrification: culture and capital in the urban core, Annual Review of Sociology, 13 (1), pp Ιστότοποι: Δήμος Αθηναίων: GEK TERNA S.A: Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Α.Ε.: Μαύρη σημαία: Oliaros blog: Πρότυπη Γειτονιά: Ταχυδρομικοί Κώδικες: ΥΠΕΚΑ: FjAB&url=http%3A%2F%2Fwww.ypeka.gr%2FLinkClick.aspx%3Ffileticket%3D0e MsKfzTN6I%253D%26tabid%3D367%26language%3Del- 455

475 GR&ei=nMSUUf3rD8fhtQas1oDADA&usg=AFQjCNGetRVlw1cw6aumJes7TJSHz zt5ma&sig2=r9yqlog_zovwetrdcaegrg&bvm=bv ,d.yms ΥΠ.ΠΟ: =536&lang= Τζιρτζιλάκη, Ε. (2007), «Το Remap ΚΜ» και ο εκτοπισμός των κατοίκων στην περιοχή Μεταξουργείο- Κεραμεικός, διαθέσιμο στο: 456

476 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 457

477 Παράρτημα 1: Οι οδηγοί συνέντευξης Οδηγός συνέντευξης σε νέους κατοίκους Ερωτήσεις που πραγματεύονται την επιλογή της συγκεκριμένης γειτονιάς ως κατοικία: Πού έμεναν πριν τη συγκεκριμένη απόφαση μετακόμισης; Πού μεγάλωσαν; Πού μένουν οι γονείς τους; Πόσα χρόνια διαμένουν στη γειτονιά; Ποιος ο λόγος επιλογής της συγκεκριμένης γειτονιάς ως μόνιμης κατοικίας; Πότε έλαβαν την απόφαση να κατοικήσουν στην συγκεκριμένη περιοχή; Τους το πρότειναν φίλοι που μένουν στην περιοχή; Ποια επιχειρήματα που τους αντιπαρέθεσαν ήταν τα πιο πειστικά; Σε ποιο βαθμό επηρεάστηκε η απόφασή τους από την προβολή της γειτονιάς (διαφημίσεις σε τύπο, από μεσίτες κλπ); Το γεγονός ότι η περιοχή χαρακτηρίζεται ως gay friendly διαδραμάτισε κάποιο ρόλο στην απόφαση χωροθέτησης; Επηρεάστηκαν από τις κρατικές παρεμβάσεις (σταθμός μετρό, αναπλάσεις) που έγιναν πρόσφατα στην περιοχή; Αντιμετώπισαν κάποια ιδιαίτερα προβλήματα με την απόφαση αλλαγής περιοχής κατοικίας; Αν ναι, ποια ήταν αυτά; Ποια η άποψή τους για την ύπαρξη εθνικών μειονοτήτων στην περιοχή του Γκαζιού/ Μεταξουργείου; Η χωρική εγγύτητα στο κέντρο της πόλης, επηρέασε την απόφαση εγκατάστασης; Σε ποια περιοχή της πόλης εργάζονται; Συνέβαλε η απόσταση από το χώρο εργασίας στην επιλογή του χώρου κατοικίας; Η αύξηση του κόστους και του χρόνου μετακίνησης επηρέασε την απόφαση μετακόμισης; Οι επαγγελματικές ανάγκες και απαιτήσεις (ευέλικτα ωράρια, ελαχιστοποίηση του χρόνου μετάβασης στον χώρο εργασίας) επέδρασαν στην επιλογή εγκατάστασης στη συγκεκριμένη γειτονιά; Η εγγύτητα στην Ακρόπολη έπαιξε ρόλο στην απόφαση μετεγκατάστασης; Οι πεζοδρομήσεις και άλλες κρατικές παρεμβάσεις (μετρό) συνέβαλλαν στην απόφασή τους για χωροθέτηση στην περιοχή; Έχουν αγοράσει ή νοικιάζουν την κατοικία τους; Πόσα τετραγωνικά μέτρα είναι η κατοικία τους; Σε ποια τιμή αγόρασαν το ακίνητο; Ποια θεωρούν ότι θα είναι η εξέλιξη της περιοχής; Πού περίπου αποτιμούν οι ίδιοι την αξία γης στην περιοχή και την αξία του ακινήτου τους; Υπάρχει κατά τη γνώμη τους κερδοσκοπία στην αγορά γης της περιοχής; Αγόρασαν ταυτόχρονα και χώρο στάθμευσης του αυτοκινήτου τους; Αν όχι πού παρκάρουν; 458

478 Αν δεν έχουν αυτοκίνητο, τι μέσα χρησιμοποιούν για τις μετακινήσεις τους στην περιοχή και στην πόλη; Εάν είναι ιδιοκτήτες ανακαινισμένης μονοκατοικίας: πόσα χρήματα δαπανήθηκαν για την αναπαλαίωση του σπιτιού και αν δαπανήθηκαν χρήματα και για περαιτέρω αναδιάρθρωση της οικίας; Γιατί προτίμησαν την ανακαίνιση σπιτιού και όχι την αγορά κατοικίας τύπου loft και αντίστροφα; Για αυτούς που μένουν σε Loft: τι τους παρακίνησε για αυτήν την αγορά; Πόσο λειτουργική είναι η διαβίωση σε Loft; Αν νοικιάζουν το ακίνητο, ποιο είναι το αντίτιμο του ενοικίου που πληρώνουν; Το θεωρούν ακριβό ή φτηνό για την ποιότητα ζωής της περιοχής; Έχουν σκοπό να μετακομίσουν στο άμεσο μέλλον (μέσα στα επόμενα 3-5 χρόνια) από την περιοχή και γιατί; Ποια είναι τα μελλοντικά τους σχέδια για τη ζωή τους και πώς εξελίσσεται αυτή μέσα στη γειτονιά τους; Γνωρίζουν ποιος έμενε πριν από αυτούς στο χώρο κατοικίας τους και με ποιες συνθήκες έφυγε από αυτήν; Ερωτήσεις με επίκεντρο την καθημερινή ζωή των κατοίκων στην καινούρια γειτονιά: Από πού ψωνίζουν για τις καθημερινές τους ανάγκες; Από μαγαζιά της περιοχής ή από μεγάλα σουπερ-μάρκετ άλλων περιοχών και γιατί; Ποια σουπερ-μάρκετ προτιμούν συνήθως και πού βρίσκονται αυτά; Ποιες οι διατροφικές τους συνήθειες; Καταναλώνουν οργανικά/ βιολογικά προϊόντα ή ευρείας κατανάλωσης; Προτιμούν/ έχουν το χρόνο να μαγειρεύουν στο σπίτι ή τρώνε συχνότερα σε εστιατόρια; Πόσο συχνά τρώνε εκτός σπιτιού; Προτιμούν τα εστιατόρια, της περιοχής ή άλλων περιοχών; Σε ποια εστιατόρια της περιοχής έχουν ιδιαίτερη προτίμηση; Πόσο υπολογίζουν το κόστος ανά άτομο; Πώς επιδρά η νυχτερινή ζωή της περιοχής στον τρόπο ζωής τους; Πώς συμμετέχουν σε αυτή (αν συμμετέχουν πχ αν υπάρχει κάποιο στέκι ή αγαπημένο μέρος που συναντούν γνωστούς και φίλους); Αν η νυχτερινή τους έξοδος απευθύνεται σε μαγαζιά της γειτονιάς, πώς μπορούν να χαρακτηρίσουν το κόστος μιας εξόδου; Τι συνήθως περιλαμβάνει μια έξοδός τους; Πώς περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους; Αθλούνται σε γυμναστήρια της γειτονιάς ή άλλων γειτονιών; Συμμετέχουν σε ομίλους (πχ. θεατρικός, κινηματογραφικός, φωτογραφικός) της γειτονιάς ή άλλων γειτονιών; Πηγαίνουν στα θέατρα της περιοχής στον ελεύθερο χρόνο ή προτιμούν θέατρα σε άλλες γειτονιές; Έχουν κάποια ιδιαίτερη προτίμηση; 459

479 Ποια η σχέση τους με του ελεύθερους χώρους της γειτονιάς Έχουν οικιακή βοηθό/ νταντά; Αν ναι, σε ποια περιοχή της Αθήνας μένει; Αν όχι, πώς κατανέμουν το χρόνο τους ανάμεσα στις ιδιαίτερες ασχολίες τους (οικιακές εργασίες/ δουλειά/χόμπι). Υπάρχει υποστήριξη από τον/την σύντροφο; Αν έχουν παιδιά, πού πηγαίνουν σχολείο; Σε σχολεία της συνοικίας ή άλλης περιοχής; Σε ιδιωτικά ή δημόσια σχολεία; Αν πηγαίνουν σε ιδιωτικά σχολεία, ποιο μέσω χρησιμοποιούν για να παν στο σχολείο; Πώς περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους τα παιδιά τους; Πού παίζουν; Πηγαίνουν σε παιδικές χαρές, πάρκα ή παιδότοπους; Αν ναι, της περιοχής ή άλλων περιοχών; Ερωτήσεις για κοινωνική διάδραση και πολιτικη δραστηριοποίηση Πώς ενημερώνονται; Προτιμούν την τηλεόραση, τις εφημερίδες ή το διαδίκτυο για την ενημέρωσή τους; Πώς ενημερώνονται για τα γεγονότα της γειτονιάς; Σε ένα άξονα αριστερής ή δεξιάς αντίληψης από το 0 μέχρι το 10, με 0: αριστερά και 10: δεξιά, πού τοποθετούν τον εαυτό τους; Γνωρίζουν αν δραστηριοποιούνται κοινωνικοί φορείς στην γειτονιά (π.χ. επιτροπές κατοίκων, πολιτικές οργανώσεις, ΜΚΟ); Αν ναι ποιες είναι οι βασικές τους διεκδικήσεις; Συμμετέχουν ή όχι σε αυτές και γιατί; Με ποιο τρόπο πιστεύουν ότι πρέπει να λαμβάνονται οι αποφάσεις που αφορούν τη γειτονιά; Ποια η σχέση με τους γείτονες; Έχουν αναπτυχθεί φιλικές σχέσεις; Θεωρούν ότι υπάρχει κοινωνική συνοχή στην γειτονιά; Ποια η σχέση με τους υπόλοιπους κατοίκους της περιοχής; Είναι ικανοποιημένοι από τις επεμβάσεις του Δήμου Αθηναίων στην περιοχή τους; Ποια η άποψη για την πολιτική του κράτους αναφορικά με το κέντρο της πόλης και της γειτονιάς τους; Πώς εκλαμβάνουν την παρέμβαση της τοπικής αυτοδιοίκησης στη συνοικία; Μπορεί να αλλάξει το τοπίο της γειτονιάς, αποκτώντας πιο φιλικά περιβαλλοντικό χαρακτήρα; Πώς; Κάνουν ανακύκλωση; Έχει φροντίσει ο Δήμος για την ανακύκλωση στην περιοχή; Τι θεωρούν ιδιαίτερα προβληματικό στην περιοχή που πρέπει να αλλάξει άμεσα; Τι θέλουν να ενισχυθεί στην γειτονιά; Οι πράσινοι χώροι, οι ελεύθεροι χώροι, η καθαριότητα, οι χώροι στάθμευσης κοκ; 460

480 Οδηγός συνέντευξης σε παλιούς κατοίκους Οι συνεντεύξεις με τους παλιούς κατοίκους έχουν πιο ελεύθερη μορφή. Βασικός σκοπός είναι η περιγραφή των βιωμάτων τους και το πώς αισθάνονται τη μεταβολή της γειτονιάς τους. Εμπειρίες και καθημερινότητα στη γειτονιά Από πότε μένουν στη γειτονιά; Πού μεγάλωσαν; Πού πήγαν σχολείο; Οι φίλοι τους έμεναν στην ίδια γειτονιά; Οι συγγενείς; Συνεχίζουν και μένουν στην ίδια γειτονιά ή μετακόμισαν από την περιοχή; Για ποιους λόγους; Ποιοι οι δεσμοί οι κοινωνικοί που υπήρχαν στη γειτονιά τους; Περιγραφή της καθημερινότητας πριν αλλάξει η γειτονιά: πού σύχναζαν, τι έκαναν στο ελεύθερο χρόνο τους, τι έκαναν οι γονείς τους κοκ. Πώς έχει αλλάξει η γειτονιά τους; Τι θεωρούν ότι έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην αλλαγή του χαρακτήρα της γειτονιάς; (πχ. κάποια κρατική παρέμβαση ή κάποια ιδιωτική πρωτοβουλία (θέατρα)); Οι νέες χρήσεις της γειτονιάς πχ. εστιατόρια, μπαράκια, γκαλερί αξιοποιούνται καταλλήλως από τους ίδιους; Αισθάνονται ότι απευθύνονται σε αυτούς; Οι νέες χρήσεις που αναπτύσσονται πώς επηρεάζουν την καθημερινότητα των παλιών κατοίκων; (διερεύνηση ανάπτυξης εμμέσων δυνάμεων του εξευγενισμού κατά τον Atkinson) Τι κάνουν στον ελεύθερο χρόνο τους; Πού συχνάζουν; Στη γειτονιά ή εκτός αυτής; Αν στη γειτονιά, πόσα χρόνια είναι θαμώνες των διαφόρων «στεκιών» και ποια στέκια είναι αυτά; Περιγραφή της καθημερινότητάς τους σήμερα: προτιμούν την «παλιότερη» ή τη «νεότερη» καθημερινή ζωή; Ποια τα σχέδιά τους για τη ζωή τους; Υπάρχει σκέψη μετεγκατάστασης στο άμεσο μέλλον (3-5 χρόνια); Για ποιους λόγους; Αν ναι, προς ποια άλλη γειτονιά σκέφτονται να μετακινηθούν; Νέα κατάσταση της γειτονιάς και σχέσεις με νέους κατοίκους Ποια η σχέση τους με τους νέους κατοίκους; Ποια η σχέση τους με τους μετανάστες; Τι έχουν να πουν για τις τιμές των ακινήτων, την αξία γης και τα ενοίκια στη γειτονιά τους; Από τι προήλθε η αύξηση των τιμών κατά την άποψή τους (κρατικές παρεμβάσεις, επενδύσεις ιδιωτών); Ποιος ήταν ο αρχικός επενδυτής που πήρε το ρίσκο (κράτος, ιδιώτες); Πολιτική δραστηριοποίηση Ποια η άποψή τους για τον Δήμο Αθηναίων και την πολιτική που ακολουθεί στη γειτονιά τους; 461

481 Ποια η αντίληψή τους για την πολιτική του Κράτους και τη ζωή στο κέντρο της πόλης; Δραστηριοποιούνται για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στη γειτονιά; Τι θεωρούν προβληματικό ακόμα στη γειτονιά τους και πώς πιστεύουν ότι μπορεί να αλλάξει; Προσωπικά στοιχεία Ποιο το επίπεδο μόρφωσής τους; Που εργάζονται; Ποιο περίπου το μηνιαίο εισόδημα; Πού μένουν; Ποιο το καθεστώς ενοίκησης; Ιδιοκατοίκηση ή ενοικίαση; Εάν ιδιοκατοίκηση από κληρονομιά ή δική τους αγορά; Έχουν άλλες ιδιοκτησίες στην περιοχή; Τι κάνουν με αυτές; Τις νοικιάζουν ή είναι σε ακατοίκητη κατάσταση; Τι σκέφτονται να κάνουν στο μέλλον με τις ιδιοκτησίες τους; Ποια η οικογενειακή τους κατάσταση; Οδηγός συνέντευξης σε μετανάστες Πότε ήρθαν στην Αθήνα/ Ελλάδα; Πώς; Ακολουθήσαν την πορεία κάποιου συμπατριώτη ή συγγενή; Ήρθαν οικογενειακά ή σταδιακά (ένας-ένας) στην Ελλάδα; Πού μέναν αρχικά όταν φτάσατε στην Αθήνα; Πώς καταλήξατε στο Μεταξουργείο ως τόπο κατοικίας; Μένουν άλλοι συμπατριώτες ή συγγενείς στη γειτονιά; Πού δουλεύουν; Ποιος ο μηνιαίος μισθός Πού μένουν (πολυκατοικία, όροφος); Πόσα δωμάτια έχει το σπίτι; Έχει θέρμανση; Αν όχι, πώς θερμαίνονται το χειμώνα; Πόσα τετραγωνικά είναι το σπίτι; Ποιο το ενοίκιο; Πόσοι μένουν στο σπίτι αυτό; Μένουν με μέλη της οικογένειάς/ της ευρύτερης οικογένειας/ ή συγκατοίκηση χωρίς οικογενειακό πυρήνα; Αν συγκατοίκηση, πώς προέκυψε και πώς βρήκαν τους συγκατοίκους σας; Αν έχουν παιδιά, πού πηγαίνουν σχολείο; Είναι ευχαριστημένοι από το επίπεδο; Πού παίζουν τα παιδία; Τι φίλους έχουν (δηλαδή τι εθνικότητες); Από πού ψωνίζουν για το νοικοκυριό; Πώς είναι η καθημερινή ζωή στη γειτονιά (αν αισθάνονται οικεία ή αποκλεισμένοι); Έχουν αισθανθεί κάποια απειλή στη γειτονιά; Από ποιους; Θα θέλαν να μένουν σε κάποια άλλη γειτονιά; Ταξιδεύουν πίσω στη χώρα τους; Πόσο συχνά; Για ποιους λόγους; Έχουν σκοπό να φύγουν από τη γειτονιά; Γιατί; Από την Αθήνα/ Ελλάδα; (αν έχουν σκοπό να φύγουν από την Ελλάδα) Πού θα θέλαν να ζήσουν; Γιατί; 462

482 Οδηγός συνέντευξης σε νέες χρήσεις Πότε αποφάσισαν να μεταφέρουν/ εγκαταστήσουν την επιχείρηση στο Μεταξουργείο; Γιατί στο Μεταξουργείο και όχι σε κάποια άλλη περιοχή όπως του Ψυρρή, τα Πετράλωνα ή το Γκάζι; Πόσο κόστισε η μετεγκατάσταση/ ανακαίνιση του χώρου; Έχουν αγοράσει η νοικιάσει το χώρο; Ποιο είναι το προφίλ της πελατείας; (πώς μπορείτε να τους περιγράψετε) Οι πελάτες έρχονται από όλη την Αθήνα ή από την περιοχή; Αν έρχονται από την περιοχή είναι καινούριοι ή παλιοί κάτοικοι ή μετανάστες-; ποια τα βασικά χαρακτηριστικά των πελατών (ηλικία, φύλο, καταγωγή στην πόλη, οικονομική κατάσταση) Πώς πάει η επιχείρηση (σε σχέση με την οικονομική κρίση και τη γενικότερη κρίση στο κέντρο της Αθήνας); Επηρεάζεται από το κλίμα της γειτονιάς; Ποιο είναι το feedback που παίρνουν από τη γειτονιά- τι αίσθηση σας βγάζει η γειτονιά; Υπάρχει πλάνο μετεγκατάστασης στο μέλλον; Ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η επιχείρηση; Υπάρχει κάποιο πρόβλημα που να συσχετίζεται με τη συγκεκριμένη γειτονιά; Πώς θα μπορούσε να επιλυθεί αυτό; Ποιο είναι το όραμα που είχατε για τη γειτονιά, ποιο αυτό που έχετε τώρα Οδηγός συνέντευξης σε πολεοδόμους (Δήμος Αθηναίων και ΥΠΕΚΑ) Ποια η πολιτική του (κεντρικού/ τοπικού) κράτους για το κέντρο της Αθήνας; Για τη γειτονιά του Μεταξουργείου; Πώς λειτουργεί ο αστικός σχεδιασμός σήμερα για τις γειτονιές της Αθήνας; Ποιες οι προθέσεις του φορέα για το Μεταξουργείο; Θα γίνουν αναπλάσεις πέρα από την εισαγωγή της γειτονιάς στο θεσμό της ζώνης ειδικής ανάπλασης; Πώς θα εφαρμοστεί αυτό το μέτρο; Τι έχει γίνει μέχρι τώρα ως προς την εφαρμογή του; Γνωρίζουν για την Πρότυπη Γειτονιά; Ποια η σχέση του με ΠΓ; Πώς σκοπεύει να αντιμετωπίσει ο φορέας τη δυσαρέσκεια των κατοίκων των κεντρικών περιοχών για την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής στο κέντρο και τη βία που αυξάνεται; Τι σχέση υπάρχει ανάμεσα στο φορέα και στα κινήματα γειτονιάς; Τι πολιτικές θέλει να εφαρμόσει ο φορέας για το κέντρο της πόλης, για το Μεταξουργείο και πώς μπορεί να το κάνει; 463

483 Οδηγός συνέντευξης σε Δημοτικούς Συμβούλους Ποια η πολιτική του Δήμου για το κέντρο της πόλης; Ποια η πολιτική για το Μεταξουργείο; Ποια είναι η πορεία του Μεταξουργείου στον χρόνο που παρακολουθούν τις εξελίξεις της γειτονιάς; Τι σκοπεύει να κάνει ο δήμος για τη δυσαρέσκεια των κατοίκων για τη βία που επικρατεί στη γειτονιά (ναρκωτικά, συμμορίες), για τους οίκους ανοχής και την καθαριότητα; Γιατί δεν έχουν εφαρμοστεί πλήρως οι μελέτες ανάπλασης και έχουν γίνει μόνο σημειακές παρεμβάσεις Τι σκοπεύει να κάνει ο δήμος για τη γειτονιά σε πολεοδομικό επίπεδο; ΣΕ κοινωνικό; Γνωρίζουν για την Πρότυπη Γειτονιά; Τι αντίληψη έχουν για αυτή; Υπάρχει κάποια διάθεση από το Δήμο να ικανοποιήσει τα αιτήματα για ανάπλαση της οδού Σαλαμίνος και της οδού Κεραμεικού; Για τη βία και την παραβατικότητα στο κέντρο υπάρχει κάποιο σχέδιο αντιμετώπισης; Οδηγός συνέντευξης για την εταιρεία Oliaros Πώς σκεφτήκαν την επένδυση στο Μεταξουργείο; Γιατί στη συγκεκριμένη περιοχή και όχι σε άλλη γειτονιά της Αθήνας; Πώς πάει η επένδυση ; Τι θέλουν να κάνουν με τα κτίρια που έχουν (πόσα είναι) και τι έχουν κάνει μέχρι τώρα; Ποιο είναι το όραμά τους για την περιοχή; Πιστεύουν ότι υπάρχει δυναμική εξευγενισμού στο Μεταξουργείο; Αν ναι, ποια θεωρούν ότι είναι η σχέση τους με τον πορεία του εξευγενισμού στο Μεταξουργείο; (αν νομίζουν ότι είναι gentrificationdriver) Ποια είναι η σχέση τους και εμπλοκή τους με την Πρότυπη Γειτονιά; Πώς λειτουργεί και πώς ξεκίνησε; Ποιος είναι ο σκοπός της; Πώς διοργανώθηκε η συνάντηση με τον διευθυντή της ΓΑΔΑ και γιατί η συνάντηση με την αστυνομία; Πώς ενημερώθηκαν οι κάτοικοι; Πώς διοργανώθηκαν οι άλλες δράσεις (guerilla gardening, δημόσιο σήμα, παιδική χαρά, vogue) Ποιες οι σχέσεις με φορείς εξουσίας (δήμος, επενδυτές, κατασκευαστές); Πώς εκτιμούν τις δυναμικές/ τάσεις που επικρατούν στο Μεταξουργείο; Ποια η σχέση με τις άλλες κοινωνικές ομάδες που ζουν στη γειτονιά; Πώς ξεκίνησε το Remap; Είναι ικανοποιημένοι από την πορεία του; 464

484 Οδηγός συνέντευξης για την εταιρεία ΓΕΚ-ΤΕΡΝΑ Γιατί αποφάσισαν να κάνουν αυτήν την επένδυση στο Μεταξουργείο; Πώς χαρακτηρίζουν την επένδυση αυτή; (gated? Πρωτότυπη? Μοντέρνα Αθηναϊκή αρχιτεκτονική? πώς) Πώς εκτιμούν την πορεία της επένδυσης; Ποια η σχέση των διαχειριστών του οικοδομήματος με την Πρότυπη Γειτονιά Ποια η σχέση της ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ με τη γειτονιά; Πώς επιλέχτηκε αυτό το κτήριο; Πώς προκρίθηκε στο διαγωνισμό που έγινε; Τι κριτικές έχουν ακούσει από τους κατοίκους; Έχουν άλλα οικόπεδα στη γειτονιά; Τι σκοπεύουν να κάνουν με αυτά; Πώς εκτιμούν το μέλλον της γειτονιάς; Ποιο το δικό τους όραμα για τη γειτονιά; Οδηγός συνέντευξης για τον διευθυντή 64ου Δημοτικού Σχολείου Ποια η σύσταση των εθνοτήτων του σχολείου διαχρονικά; Πότε παρουσιάστηκε αλλαγή; Ποιες οι βασικότερες μεταναστευτικές ομάδες; Ποια η οικονομική κατάσταση των γηγενών μαθητών; Ποια η επίδοση των μαθητών; Τα παιδιά των διαφόρων εθνοτήτων παίζουν μαζί; Έχει αναπτυχθεί καλό κλίμα μεταξύ τους; Ποια τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μαθητές σε αυτό το σχολείο; Ποιες οι σχέσεις των μαθητών με τους δασκάλους τους; Τι είδους προβλήματα αντιμετωπίζουν οι δάσκαλοι; -Υπάρχει σύλλογος γονέων; Τι δεσμοί αναπτύσσονται μέσα στο σχολείο, ανάμεσα σε μαθητές, σε μαθητές και καθηγητές, στους γονείς και στους γονείς με τους καθηγητές; 465

485 Στατιστικό ερωτηματολόγιο στις συνεντεύξεις με νέους κατοίκους: 1) Φύλο Α 2) Ηλικία: Α) Β) Γ )40-50 Δ) Ε) 60 και άνω Θ 3) Επίπεδο Εκπαίδευσης: A. Απόφοιτος/η Γυμνασίου B. Απόφοιτος/η Λυκείου C. Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση Εσωτερικού D. Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση Εξωτερικού E. Μεταπτυχιακός Τίτλος Σπουδών Εσωτερικού F. Μεταπτυχιακός Τίτλος Σπουδών Εξωτερικού G. Διδακτορικό Δίπλωμα Εσωτερικού H. Διδακτορικό Δίπλωμα Εξωτερικού 4) Ποιος είναι ο τύπος του νοικοκυριού σας; A. Μονομελές B. Ζευγάρι C. Οικογένεια D. Συγκατοίκηση χωρίς οικογενειακό πυρήνα E. Διευρυμένο νοικοκυριό F. Μονογονεϊκό νοικοκυριό 5) Πού εργάζεστε; A. Στον ιδιωτικό τομέα B. Στο δημόσιο τομέα 6) Ποιο είναι το καθεστώς της απασχόλησής σας; A. Πλήρης Απασχόληση B. Μερική Απασχόληση 7) 8) Πόσα χρόνια μένετε στην περιοχή 1) Ούτε χρόνο 2) 1-2 3) 2-5 4) ) ) Πάνω από 20 Ποιο το καθεστώς ενοίκησης 466

486 A. B. C. 9) Ιδιοκτησία Ενοίκιο Άλλο Εάν είστε ιδιοκτήτες, το σπίτι στο οποίο μένετε, το αποκτήσατε A. Με αγορά B. Με κληρονομία C. Αυτοστέγαση 10) A. B. C. D. E. F. G. Μηνιαίο Εισόδημα: Κάτω από ευρώ ευρώ ευρώ ευρώ ευρώ ευρώ Πάνω από ευρώ 467

487 Παράρτημα 2: Διατηρητέα κτήρια στο Μεταξουργείο, πηγή: Καρύδη κ.α. (2001) α/α Διεύθυνση ΦΕΚ α/α Απογραφικού δελτίου Αξιολόγησης Κτιρίων Οδός Αρ. 1. Αγ. Κωνσταντίνου /Β/ Κ Αγ. Κωνσταντίνου & Μενάνδρου /Δ/88 Κ Αγ. Κωνσταντίνου 30 13/Δ/88 Κ Αγ. Κωνσταντίνου 59 13/Δ/88 Κ Αγησιλάου 3 102/Δ/90 Κ Αγησιλάου 5 102/Δ/90 Κ Αγησιλάου /Δ/94 Κ Αγησιλάου /Δ/87 Κ Αγησιλάου /Δ/87 Κ Αγησιλάου & Κολωνού /Β/ Κ Αγησιλάου /Δ/97 Κ Αγησιλάου & Σαλαμίνος Αγησιλάου & Σαλαμίνος Αγησιλάου & Σαλαμίνος /Δ/93 231/Δ/98 593/Δ/01 Κ Ακαδήμου /Δ/99 Κ Ακαδήμου /Δ/97 817/Δ/96 Κ Ακαδήμου /Δ/95 Κ Ακομινάτου 2 126/Δ/00 Κ Ακομινάτου 4 126/Δ/00 Κ Ακομινάτου 6 126/Δ/00 Κ274 68/Δ/93 231/Δ/98 593/Δ/01 68/Δ/93 231/Δ/98 593/Δ/01 Κ081 Κ

488 21. Κεραμεικού & Κολοκυνθούς /Δ/92 Κ Κεραμεικού /Δ/96 Κ Κολοκυνθούς /Δ/96 190/Β/ Κ Κολωνού 5 267/Δ/97 Κ Κολωνού /Δ/94 Κ Κολωνού /Δ/94 Κ Κολωνού /Δ/94 Κ Κολωνού 47 55/Δ/88 Κ Κολωνού 49 55/Δ/88 Κ Κουμουνδούρου 3 267/Δ/97 Κ Κουμουνδούρου 4 102/Δ/90 Κ Κουμουνδούρου 6 102/Δ/90 Κ Κυναιγείρου Κυναιγείρου & Λεωνίδου Κυναιγείρου 3 +3Α 36. Κυναιγείρου Κυναιγείρου Κυναιγείρου Κυναιγείρου & Γερμανικού 6Α 40. Κυναιγείρου & Γερμανικού Κωνσταντινουπόλεως &Ελευσινίων /Δ/88 Κ Λεωνίδου /Δ/95 Κ Λεωνίδου /Δ/94 Κ Μαραθώνος & Κεραμεικού /Δ/87 Κ Μαραθώνος /Δ/97 Κ Μαραθώνος /Δ/97 Κ Μαραθώνος /Δ/97 Κ Μαραθώνος /Δ/97 Κ Μαραθώνος & Γερμανικού /Δ/97 Κ /Δ/97 284/B/ /Δ/97 284/B/ /B/ /Δ/97 461/Δ/97 284/B/ /Δ/97 284/B/ /B/ /Δ/97 284/B/ /Δ/97 284/B/ Κ137 Κ247 Κ138 Κ140 Κ139 Κ141 Κ142 Κ

489 50. Μαραθώνος /Δ/92 Κ Μαραθώνος /Δ/92 485/Δ/97 Κ Μεγ. Αλεξάνδρου & Ιάσωνος /Δ/88 Κ Μεγ. Αλεξάνδρου & Περδίκκα /Δ/84 Κ Μεγ. Αλεξάνδρου & Γιατράκου /Δ/92 Κ Μεγ. Αλεξάνδρου & Μυλέρου /Δ/89 Κ Μεγ. Αλεξάνδρου & Μυκάλης /Δ/89 Κ Μενάνδρου /Δ/97 Κ Μενάνδρου 45 12/Δ/90 Κ Μυλλέρου & Κεραμεικού /Δ/ /Δ/92 Κ Μυλλέρου & Γερμανικού /Δ/92 Κ Μυλλέρου & Μ. Αλεξάνδρου /Δ/92 Κ Οδυσσέως & Κολωνού /Δ/93 Κ Οδυσσέως /Δ/93 Κ Οδυσσέως /Δ/93 Κ Παραμυθίας & Σαλαμίνος /Δ/92 Κ Παν.Τσαλδάρη & Θερμοπυλών / Κ Παν.Τσαλδάρη 12 13/Δ/88 Κ Παν.Τσαλδάρη /Δ/87 Κ Παν.Τσαλδάρη & Κολοκυνθούς /Δ/97 Κ Παν.Τσαλδάρη /Δ/97 Κ Παν.Τσαλδάρη & Ακαδήμου /Δ/97 Κ Παν.Τσαλδάρη /Δ/97 Κ Παν.Τσαλδάρη /Δ/97 Κ Παν.Τσαλδάρη & Σαλαμίνος /Δ/97 Κ Πηλέως 8 37/Δ/89 Κ Πλαταιών 15 2/Δ/88 Κ Πλαταιών /Δ/89 Κ Πλατεία Αγ.Κωνσταντίνου / Κ

490 79. Πλατεία Αγ.Κωνσταντίνου & Αγ.Κωνσταντίνου /Δ/ /Β/ Κ Σαλαμίνος /Δ/92 Κ Σαλαμίνος & Γρανικού /Δ/89 Κ Σαλαμίνος /Δ/01 Κ Σαλαμίνος & Κεραμεικού /Δ/89 Κ Σαλαμίνος /Δ/97 Κ Σαλαμίνος & Παραμυθίας 14 Α /Δ/91 Κ Σαλαμίνος 76 Α 59/Δ/93 Κ Σατωβριάνδου /Β/ Κ Σατωβριάνδου /Β/ Κ Σατωβριάνδου /Β/ Κ Σατωβριάνδου /Β/ Κ Σωκράτους /Δ/97 Κ

491 Παράρτημα 3: Το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Αθήνας 472