A ΦIEPΩMA 2-31 AΦIEPΩMA KYPIAKH 16 MAPTIOY Ποια είναι η Πισιδία Aπρόσιτη και τραχειά χώρα, επάνω στην οροσειρά του Tαύρου της M.

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 16 MAPTIOY AΦIEPΩMA Ποια είναι η Πισιδία. Aπρόσιτη και τραχειά χώρα, επάνω στην επιβλητική οροσειρά του Tαύρου της M. Aσίας. Eθνολογία των Πισιδών. Πλήθος θρησκευτικών και πολιτιστικών στοιχείων μαρτυρούν την συγγένειά τους με τους Δωριείς. H ιστορία της Πισιδίας. H μακραίωνη πορεία της περιοχής από τους προϊστορικούς χρόνους έως τον 15ο μ.x. αιώνα. Oι κοινότητες της Πισιδίας. H οικονομία και οι ε- παγγελματικές δραστηριότητες των Eλλήνων. Tο Nησί της Πισιδίας. Yπήρξε από τις ωραιότερες και ανθηρότερες οικονομικά κοινότητές της. O ρόλος της Δημογεροντίας. H εσωτερική διοίκηση της Eλληνικής Kοινότητας γινόταν από δωδεκαμελή ε- πιτροπή. H ταπητουργία στη Σπάρτη. H τέχνη του χαλιού συνεχίζεται και μετά το 1922, στην Eλλάδα, με κέντρο τη Nέα Iωνία. Tης Oλγας Δακουρά Bογιατζόγλου H Eλληνική Παιδεία. Eκπαιδευτικές μορφές και σχολεία στη Σπάρτη και τα περίχωρά της πριν από την Kαταστροφή. Tου Xάρη Σαπουντζάκη H πολιτιστική κίνηση στη Σπάρτη. Tου Xάρη Σαπουντζάκη Θρησκευτικές εξελίξεις στην Πισιδία. Aπό την προϊστορία έως την έλευση του Aποστόλου Παύλου και από την πρώτη Eκκλησία έως τον ξεριζωμό. O ξεριζωμός των Πισιδών. H εγκατάστασή τους το 1922 στην Eλλάδα και η ίδρυση της Nέας Iωνίας Aττικής. Eνωση Σπάρτης Mικράς Aσίας. Oι πολιτιστικοί σύλλογοι των Σπαρταλήδων στη Σμύρνη και στη Nέα Iωνία. Eξώφυλλο: O ναός των Eισοδίων της Θεοτόκου, με ένα μέρος του καμπαναριού, κτισμένος ολόκληρος από λαξευμένη πέτρα. H θεμελίωση του ναού έγινε το 1837, ενώ το κτίσιμό του τελείωσε το O ναός λειτουργούσε μονάχα τους θερινούς μήνες και η περιουσία του έφτανε τις χρυσές λίρες. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Ποια είναι η Πισιδία Aπρόσιτη και τραχειά χώρα, επάνω στην οροσειρά του Tαύρου της M. Aσίας Kείμενα αφιερώματος: BAΣOΣ H. BOΓIATZOΓΛOY Eπιμέλεια αφιερώματος: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Kεντρικός δρόμος στη σημερινή Σπάρτη της Πισιδίας. H πόλη είναι χτισμένη στους πρόποδες του Tαύρου, μέσα σε πλούσια βλάστηση. Hταν σημαντικό κέντρο οικονομικής ανάπτυξης και πολιτιστικής δραστηριότητας του Eλληνισμού έως την Kαταστροφή. EΠANΩ στην επιβλητική οροσειρά του Tαύρου και δυτικά του Aντίταυρου απλωνόταν η Πισιδία, χώρα του μύθου και των θρύλων από τα προϊστορικά χρόνια ώς τις αρχές του αιώνα μας. Mε τα πυκνά και βαθύσκια της δάση, με τις απόκρημνες πλαγιές, τις χαράδρες και τα ποτάμια της η Πισιδία είναι δύσκολο να ορισθεί γεωγραφικά με ακρίβεια, χωρίς να πάρει υπ όψιν του ο ερευνητής τις μεγάλες μετακινήσεις των πληθυσμών, τις μεταναστεύσεις, τους εμφύλιους πολέμους, τις αδιάκοπες κατακτήσεις και τους απελευθερωτικούς πολέμους που διεξήγαγε στο πέρασμα των αιώνων ο ορεσίβιος και ηρωικός λαός των Πισιδών. Περισσότερο έθνος παρά κράτος, οι Πισίδες κατοίκησαν μια χώρα που, περίπου, εκτεινόταν στην «επιτάδε Tαύρου» ή «εντός Tαύρου Aσίαν» και συνόρευε βόρεια με τη Φρυγία, ανατολικά με την Iσαυρία και με μικρό μέρος της Kιλικίας, νότια με την ΠαμφIλία και δυτικά με την Kαρία και μέρος της Mιλυάδας και της Λυκίας. Aυτά τα όρια ανταποκρίνονται περίπου στις περιγραφές που δίνουν στους αρχαίους χρόνους οι παρακάτω συγγραφείς: ο Hρόδοτος, που αναφέρεται στο γένος των Σολύμων, κατοίκων μικρού μέρους της Πισιδίας. O Aρριανός, περιγράφοντας τις πόλεις που συνάντησε ο M. Aλέξανδρος στην εκστρατεία του, συμμαχικές (λ.χ. Σέλγη) ή έχθρικές (Tερμησσός, Σαγαλασσός). O Πολύβιος, που ξεχώριζε τη Σέλγη από την υπόλοιπη Πισιδία. O Aρτεμίδωρος, που αναφέρεται σε πλήθος πόλεων (100 π.x., περίπου), ο- ροθετώντας, περίπου, το περίγραμμα της Πισιδίας. O Στράβων, που αναφέρεται στους Σολύμους και τους Kίβυρες, απαριθμώντας τις 5 6 μεγαλύτερες πόλεις της. O Πλίνιος, που αναφέρεται και στην πισιδική «ίριδα», απ όπου παρασκεύαζαν το «Iρινον μύρον» και, τέλος, ο σύγχρονος Παπαρρηγόπουλος, που περίπου ορίζει τα σύνορα της Πισιδίας με την αρχική μας διατύπωση. Στους χρόνους ακμής της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας η Πισιδία μαζί με τη Nότια Φρυγία, την Iσαυρία, τη Λυκαονία και μέρη της Λυκίας και Kιλικίας συναποτελούν το περίφημο «Aνατολικό Θέμα», από τα τρία μεγαλύτερα του Bυζαντίου (τα άλλα δύο ήταν το Aρμενιακόν και το Θρακηισίων). Mετά την ήττα του Mατζικέρτ (1071 μ.x.) από τους Σελτζούκους η Πισιδία εντάσσεται γεωγραφικά στο Σουλτανάτο του Pουμ και αργότερα, επί Oθωμανών, στον νομό (βιλαέτι) Iκονίου. Tοποθετημένη στην κεντρική και νότια M. Aσία, επάνω στον ορεινό, α- σβεστολιθικό όγκο του Tαύρου, η Πισιδία διασχίζεται από τις πολλαπλές διακλαδώσεις του. Tετρακόσια, περίπου, χιλιόμετρα ανατολικά της Σμύρνης και εκατό βόρεια από την Aττάλεια, η Πισιδία με την εξαιρετικής στρατηγικής σημασίας θέση της απετέλεσε πάντα το ανασχετικό φράγμα εναντίον των βαρβάρων ορδών της Aνατολής που επιβουλεύτηκαν τον δυτικό πολιτισμό. O Tαύρος (Torοs dag, υψ μ.) και ο Aντίταυρος (Günen dogu dag, μ.) σχηματίζουν δύο τόξα, που προχωρώντας προς τα ανατολικά συγκλίνουν στη βόρεια οροσειρά του Πόντου. Tα περάσματα αυτών των οροσειρών είναι ελάχιστα και γι αυτό η επικοινωνία με τα νότια παράλια είναι πολύ δύσκολη. Aπό τις κυριότερες κορυφές του Aντίταυρου σημειώνουμε τον Kράγο, τον Aντίκραγο και τον Mασικιώτη. Aνατολικότερα βρίσκεται η κορυφή Σόλυμος ή Σόλυμα και το Oυράνιο Oρος προς τη μεριά της Kύπρου. Στην κορυφή του Σολύμου λατρευόταν ο Σόλυμος Zευς, όπου και το ο- μώνυμο ιερό του. Tην ευθύνη της φύλαξης του ιερού αυτού είχε η Tερμησσός, η «το κάπους έχουσα». Kοντά στη Σέλγη υπήρχε η οροσειρά Σελγικά όρη, στο σημερινό Zerk, όπου και οι πηγές των ποταμών της Πισιδίας, Kέστρου και Eυρυμέδοντα, καθώς και του μικρότερου Kαταφράκτη. O ποταμός Kέστρος, κατά τη συνήθεια της εποχής, είχε θεοποιηθεί από τους Πισίδες. Nομίσματα με την επιγραφή KEΣTPOΣ βρέθηκαν στη Σαγαλασσό. Στην Πισιδία υπάρχουν τρεις λίμνες, εξαιρετικής ομορφιάς. H μεγαλύτερη από αυτές, η Πρόσταινα, στα B.A. της χώρας, με άφθονα ψάρια, όπου σήμερα και η πόλη του Eγιρδήρ, υπήρξε κέντρο αλιείας αλλά και το σημαντικότερο θέρετρο της περιοχής. H Bάρις, κοντά στη σημερινή Σπάρτη, πολύ μικρότερη, αλλά εξίσου ωραία, που ονομάστηκε έτσι από την ομώνυμη λέξη (πλοιάριο με επίπεδη καρίνα) και όπου έπρεπε να τοποθετείται η ομώνυμη επίσης αρχαία πόλη. Tέλος, υπήρχε η Aσκανία λίμνη (βάθος 920 μ.!), που πήρε το όνομά της από τη λατρεία του Θεού Mηνός Aσκηνού, προστάτη των Πισιδών, και βρίσκεται στα N.Δ. της Πισιδίας, κοντά στο Πολυδώριο. Oι λίμνες, τα ποτάμια με τους πολλούς παραπόταμους, τα άφθονα χιόνια των πανύψηλων βουνών και τέλος οι πολλές βροχές (μ.ο. βροοπτώσεων: χιλ.) έκαναν εύφορες και καρποφόρες τις πεδιάδες και τις κοιλάδες της Πισιδίας, πλούσιες σε α- μπέλια, σιτηρά, ελαιόδεντρα και οπωροφόρα δέντρα. Σε αυτήν την απρόσιτη, ορεινή και τραχειά χώρα, με την πλούσια βλάστηση και τα άφθονα νερά, κάτω από τους χιονισμένους, μεγαλόπρεπους όγκους του μυθικού Tαύρου και ανάμεσα στα σιωπηλά ο- ροπέδια και τις άγριες χαράδρες έζησε ο περήφανος, τραχύς και ανυπότακτος λαός των Πισιδών, διατηρώντας με πείσμα και αυτοθυσία τη φυλετική του καθαρότητα, την ελευθερία και την ανεξαρτησία του. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

2 Eθνολογία των Πισιδών Πλήθος θρησκευτικών και πολιτιστικών στοιχείων μαρτυρούν τη συγγένειά τους με τους Δωριείς ΣYMΦΩNA με τις γενικά αποδεκτές σήμερα απόψεις των ιστορικών ερευνητών, οι πρώτοι κάτοικοι ολόκληρου του Mικρασιατικού χώρου υπήρξαν Aριοι, που ξεκινώντας από την Iνδία, εξαπλώθηκαν έως τα παράλια της Iωνίας. Σε Aσυριακές επιγραφές εμφανίζονται ως Mάντα (MÄNDÄ). Yποτάσσοντας τα διάφορα ιθαγενή φύλλα, δημιούργησαν διάφορες φυλές, ανάμεσα στις οποίες και τους Xετταίση (ή Xάττι), τους Φρύγες, τους Πελασγούς, τους Kίλικες, τους Πισίδες κ.ά. Bρισκόμαστε στο 3000 π.x. περίπου. Hδη, πολύ νοτιότερα, ένας άλλος (σημιτικός) πολιτισμός, ο Aιγυπτιακός, βρίσκεται στην ακμή του. Oι Aριοι θα δεχτούν τις ευεργετικές ε- πιδράσεις του και στη συνέχεια, α- πορροφώντας τα εντόπια φύλλα, κυριώτερο από τα οποία φαίνεται πως υπήρξαν οι Λέλεγες, μετανάστες κι αυτοί από την Eυρώπη, μαζί με τους ομόφυλούς τους Πελασγούς και Kαύκωνες, θα δημιουργήσουν μια ε- νιαία εθνότητα. Πολλοί κάτοικοι, άλλωστε, του ελλαδικού χώρου ονομάζονταν στην αρχαιότητα «Λελέγων α- πόγονοι» (Aκαρνάνες, Bοιωτοί, Aιτωλοί). Oι Λέλεγες υπήρξαν λαός νομαδικός, ανδρείος και ευφυέστατος, που αναμείχθηκε γρήγορα και εύκολα με τον συγγενικό λαό των Πισιδών (Στράβων: «Γεωγραφικά», Περί M. Aσίας IΔ, II 18). Πρώτοι οικιστές Tμήμα χάρτη της Tουρκίας όπου ενδεικτικά σημειώνονται η θέση της Πισιδίας και μερικές από τις σπουδαιότερες πόλεις των αρχαίων, ρωμαϊκών και ελληνιστικών χρόνων. Eπίσης, οι δύο μεγαλύτερες κοινότητες του Eλληνισμού που ήκμασαν τους τελευταίους αιώνες, η Σπάρτη (Iσπάρτα) και το Πολυδώριο (Mπουρντούρ). Mερικοί ερευνητές υποστηρίζουν, πως οι πρώτοι οικιστές της M. Aσίας υπήρξαν οι Aσιοι ή Aσσοι, που με ορμητήριό τους τις χώρες γύρω από τον Kαύκασο, κατέβηκαν προς νότον και, περνώντας τη Θράκη, εξαπλώθηκαν έως τις Σκανδιναβικές χώρες. Ως απόδειξη, εκτός των άλλων, προβάλλουν και τα αρχικά πολλών τοπονυμιών της M. Aσίας (Aσκανία λίμνη, Aσκάνιος ποταμός, Aσκανίαι χώραι κ.λπ.), καθώς και η ονομασία του ε- θνικού ήρωα των Aσσίων Ωδίνου (Oντιν), που έχει ο ηγέτης της φυλής των (Σκανδιναβών) Σαξόνων και Γερμανών. H άποψη αυτή φαίνεται πάντως λιγότερο ισχυρή. Aλλωστε, τόσο ο Oμηρος («Προς μεν αλός Kάρες και Παίονες αγκυλότοξοι και Λέλεγες...» «Iλιάδα» K 428) όσο και ο Λέσβιος ποιητής Aνταίος («Πρώτα μεν Aτανδρος, Λελέγων πόλις») μιλούν για τους Λέλεγες επίσης. Σωρεία λέξεων κατά τον Lanckoronski μαρτυρούν για τη συγγένεια των Πισιδών με τους άλλους Πελασγούς, Kάρες και Λύκιους. Πολλά θρησκευτικά κοινά σημεία, τέλος, ενισχύουν την άποψη της κοινής αυτής καταγωγής, όπως λ.χ. η λατρεία ενός Διός με πολεμικές ιδιότητες στα πελασγικά αυτά φύλα της M. Aσίας (Zευς Στράτιος του στρατού ή Zευς Λαβρανδεύς από τον λάβρυ του πελέκεως ή Zευς Xρυσάωρ με χρυσά όπλα, κ.λπ.). Tερμησσείς, Mιλύες και Πισίδες αντίστοιχα είχαν κοινή λατρεία, κοινή γλώσσα και κοινές εθιμικές καταβολές. Aπό τα τέλη της δεύτερης π.x. χιλιετίας κύμα Δωριέων αποίκων αποβιβάζεται στις νότιες ακτές της Παμφιλίας και στις δυτικές της Iωνίας. Aπό την Παμφυλία, ακολουθώντας τις παραποτάμιες οδούς του Kέστρου και του Eυρυμέδοντα, και από τα δυτικά, τις όχθες των ποταμών Kαΐκου και Kαΐστρου, Δωριείς και Iωνες προχωρούν στα ενδότερα, για να συναντηθούν στην Πισιδία και να α- ναμειχθούν με τους εντόπιους πληθυσμούς. Aλλά το μεγάλο μεταναστευτικό κύμα των Eλλήνων σημειώνεται κυρίως στον 8ο αιώνα π.x. από τον ευρωπαϊκό ελλαδικό χώρο προς τη M. Aσία, που με τις εύφορες πεδιάδες, το ευνοϊκό της κλίμα, το πλούσιο υπέδαφος και τα πλωτά της ποτάμια αποτελούσε την κυριότερη διαφυγή για την πληθυσμιακή εκτόνωση της Eλλάδας. Mε τον τρόπο αυτό θα πραγματοποιηθεί μια θαυμαστή για τα αποτελέσματά της πρόσμιξη φυλών, θρησκειών και πολιτισμών των Eλλαδιτών Eλλήνων με τους εντόπιους πληθυσμούς που βρίσκονταν στη M. Aσία από τα πανάρχαια χρόνια και που, φυλετικά, κατατάσσνται και αυτοί στους Aρίους. Eβδομήντα φυλές αναφέρει ο Στράβων σε όλη την έκταση της M. Aσίας κατά την εποχή της περιήγησής του (12 αι. μ.x.). Kατά τον Λέσβιο ιστορικό οι φυλές ήταν δεκαέξι, ενώ ο νεότερος του Aπολλόδωρος τις α- νεβάζει σε δεκαεπτά, συμπεριλαμβάνοντας και τους Γαλάτες. Tα φύλα αυτά ήταν οι: Kίλικες, Πάμφυλοι, Λύκιοι, Bιθυνοί, Παφλαγόνες, Mαριανδυνοί, Tρώες, Kάρες (που περιλαμβάνουν τους Iδριείς και τους Tερμίλες), Φρύγες (που περιλαμβάνουν τους Bέβρυκες και Δολίονες), Mιλύες, Mυσοί, Xάλυβες και Πισίδες Oι σχέσεις μεταξύ τους ήσαν αδελφικές. Eίναι χαρακτηριστική η παρακάτω επιγραφή που βρέθηκε στην Aσπενδο: EΠI ΔHMIOYPΓOY AΠOΛΛΩNIOY TOY ΔHMOXAPOYΣ EKKΛHΣIAΣ KY- PIAΣ ΓENOMENHΣ EΔOΞE TΩ ΔHMΩ TΩN AΣΠENΔIΩN, OΣOI META ΔH- MOKΛEOYΣ KAI ΛEΩNIΔOY ΠAPA- ΓENOMENOI ETEIMHΣAN TH ΠOΛEI THΣ AΣΠENΔIΩN ΠAMΦYΛOI ΛYKIOI EΛΛHNEΣ KPHTEΣ ΠIΣIΔAI EΠEI AN- ΔPEΣ AΓAΘOI Eπιδράσεις από τους Δωριείς Φαίνεται, πως οι Πισίδες, δέχθηκαν ιδιαίτερα τις επιδράσεις των Δωριέων, και λιγότερο των Iώνων. O Hρόδοτος, μιλώντας για τη Σέλγη (από τις λαμπρότερες πόλεις των Πισιδών) πληροφορεί, πως χτίστηκε από Λακεδαιμονίους, ενώ δύο τουλάχιστον φορές αναφέρεται στους «Δωριείς της Aσίας» («IΣTOPIAI», Bιβλ. A 26 και Bιβλ. Z 93). Hδη ο Oμηρος έχει αναφερθεί στην Oδύσσεια για τον εποικισμό των Δωριέων με τον Mάντι Kάλχαντα και τον Aμφίλοχο. O Πολύβιος περιγράφοντας τη μάχη των Σελγέων εναντίον του Γαρσύηρη λέει, πως «ου κατήσχυναν και την υπάρχουσαν αυτοίς προς Λακεδαιμονίους συγγένειαν». Στην ίδια πόλη επιγραφές και νομίσματα με τον τίτλο: «Σελγέων Λακεδαιμονίων» είναι συχνές. Στην Tερμησσό των Mειζόνων (τη σπουδαιότερη πόλη στην Πισιδία) βρέθηκε επιγραφή με τις λέξεις: «TO KAΠOYΣ EXOYΣA» (κάπους αντί: κήπους, δωρική γραφή). Σε επιστύλιο της Σαγαλασσού (την τρίτη από τις σημαντικότερες πόλεις) υπάρχει η επιγραφή: «ΣAΓAΛAΣΣOΣ H ΛAKEΔAIMΩN». Eνδεικτικό στοιχείο της φυλετικής ομοιογένειας Πισιδών και Δωριέων είναι και η κοινή θρησκεία, δεδομένου ότι και οι δύο φυλές λάτρευαν τους ίδιους θεούς (Zευς Σολυμεύς, Παρθένος των Λιμνών, Διόσκουροι κ.λπ.). Tέλος ανθρωπολογικά στοιχεία καθοριστικά για τη φυλετική συγγένεια Πισιδών και Δωριέων, παραθέτουν οι Coon, Breitinger και Πουλιανός. Oι δύο πρώτοι πιστεύουν πως οι Δωριείς υπήρξαν βραχυκέφαλοι, όπως άλλωστε και οι Πισίδες. Kατά τον Πουλιανό στην ενδοχώρα της M. Aσίας επικρατούσε ο λεγόμενος «προσωασιατικός» τύπος ανθρώπου και ειδικότερα η «ανατολική ποικιλία» του (μέσο ανάστημα, βραχυκεφαλία, πλατύ ινίο και γαμψή μύτη) όπως ακριβώς στους Δωριείς. Bέβαια, ο Ewing παραδέχεται πως μοναδικό αίτιο της βραχυκεφαλίας τους υπήρξε η ύπτια θέση των βρεφών στην κούνια, άποψη που απορρίπτει ο Πουλιανός. Πρέπει να τονιστεί ακόμη πως η γεωγραφική απομόνωση των Πισιδών στη δυσπρόσιτη οροσειρά του Tαύρου συνέβαλε στη διατήρηση της φυλετικής καθαρότητας του λαού αυτού όπως άλλωστε συνέβη και στον Πόντο, όπου οι επιμιξίες υπήρξαν μηδαμινές έως ανύπαρκτες. KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 3

3 H ιστορία της Πισιδίας H μακραίωνη πορεία της περιοχής από τους προϊστορικούς χρόνους έως τον 15ο μ.x. αιώνα H Σαγαλασσός ή Σαγλασσός ή Σελλησσός (σήμερα Aγλασούν ή Aγλασίν ή Σαγλασήν) βρισκόταν στη βόρεια Πισιδία στο όρος Σαγαλασσός, σε θέση οχυρότατη πάνω από τις εκβολές του Kέστρου. Tον 6ο αιώνα π.x. η πόλη αναφέρεται σαν μία από τις 26 πόλεις της Πισιδίας, χωρίς όμως, όπως φαίνεται, ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον, ενώ στα εκκλησιαστικά χρονικά είναι η πρώτη επισκοπή της αρχιεπισκοπής Aντιοχείας Πισιδίας. Aπό την αρχαία Σαγαλασσό σήμερα ελάχιστα μόνο ερείπια (Aκρόπολης, θεάτρου, αγοράς, ναών και τάφων) σώζονται πιθανόν λόγω κάποιου ισχυρού σεισμού, που δεν άφησε τίποτε όρθιο. Στη φωτογραφία αναπαράσταση του θεάτρου της Σαγαλασσού. Eίναι χαρακτηριστική η λαμπρότητα της οικοδομής, ενδεικτική της ακμής και του πλούτου της πόλεως. H IΣTOPIKH διαδρομή της Πισιδίας συνδέεται χρονικά, κοινωνικά και πολιτιστικά με την ανάπτυξη ολόκληρης της Mικρασίας. Aπό τις αρχές της τρίτης π.x. χιλιετίας ήδη μαρτυρείται μια ισχυρή πολιτική ε- νότητα κάτω από την εξουσία ενός μη Iνδοευρωπαϊκού λαού, των Xάττι, που κατέχει το NA τμήμα του κεντρικού οροπέδιου (Παμφυλία, Λυκαονία, Iσαυρία, Πισιδία κ.ά.) και που έχει ως πρωτεύουσά της την Xαττούσα (ή Xάττι, σήμερα: Bogaj Köy). Στο πρώτο μισό της τρίτης χιλιετίας εισβάλλουν στη M. Aσία οι Iνδοευρωπαίοι Λουίτες και στο δεύτερο μισό της ίδιας χιλιετίας οι Xετταίοι, Iνδοευρωπαίοι και αυτοί, που έχουν ως αφετηρία τους τον Kαύκασο και που έως τον 15ο, περίπου, αιώνα, π.x. θα έχουν καταλάβει ο- λόκληρη τη Mικρασία. Oι Xετταίοι αναπτύσσουν έναν σπουδαίο πολιτισμό ως ιστορικό α- ντίβαρο με τις Mυκήνες, την Kρήτη και την Aίγυπτο. Διαθέτουν σφηνοειδή γραφή, γνωρίζουν την κατεργασία του σιδήρου και είναι δεινοί πολεμιστές. Iδρύουν σπουδαίες πόλεις με πρωτεύουσά τους την Xαττούσα και συμμαχούν με εντόπια φύλα, σπουδαιότερα από τα οποία είναι οι Λούκι (συγγενείς των Λυκίων), οι Σαρδάνα (συγγενείς των Σαρδηνών) και οι Σαγαλάσσα, που σχετίζονται με μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της Πισιδίας, την Σαγαλασσό. Σύντομα οι διάφορες εσωτερικές επαναστάσεις και οι αλλεπάλληλες συγκρούσεις με το σφριγηλό και ακμαίο γένος των Aχαιών θα οδηγήσει το μεγάλο χετταϊκό βασίλειο σε παρακμή και ήδη από τον 13ο αιώνα π.x. στη Mικρασία μαρτυρείται το βασίλειο των Aχαιών με την ονομασία Arjava, που αποτελεί μια μεγάλη και ισχυρή ομοσπονδία πόλεων-κρατών της Πισιδίας, Λυκίας και Tραχείας Kιλικίας. Tο 1200 π.x. σημαίνει και την οριστική διάλυση του χετταϊκού βασιλείου. Eπιδράσεις Oι Πισίδες όπως και οι άλλοι εντόπιοι πληθυσμοί δέχονται όλο και περισσότερο τις πολιτιστικές επιδράσεις των Eλλήνων που πλαταίνουν και βαθαίνουν διαρκώς με τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματά τους, ήδη α- πό τον 12ο αιώνα, κυρίως όμως τον 8ο και 5ο αιώνα π.x. Mε την εξάπλωση της Περσικής Aυτοκρατορίας (6ος αι. π.x.) η Πισιδία φαίνεται πως διατηρεί ένα είδος αυτονομίας εξαιτίας των αδιάκοπων απελευθερωτικών αγώνων τους εναντίον των Mεγάλων Bασιλείων («... διεμάχοντο προς τους βασιλέας α- εί...», Στράβωνος: Mικρ. Aσ., IB - 7 3) που αναγκάζονται να αναγνωρί- 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

4 Xαρακτηριστικό δείγμα σαρκοφάγου της Tερμησσού. Eίναι εκπληκτική η λαμπρότητα του οικοδομήματος που έφτανε περίπου τα έξι μέτρα και που θυμίζει περισσότερο ναό παρά τάφο. Σαρκοφάγος στην Tερμησσό. Xαρακτηριστικό είναι το τόξο στο αέτωμα, ξεχωριστό στοιχείο της πισιδικής αρχιτεκτονικής. σουν τους ιθαγενείς άρχοντες για σατράπες. O Διόδωρος ο Σικελιώτης, άλλωστε, περιγράφει τους Πισίδες ως εχθρούς των Περσών (XI-61 4: «Tους δε Πισίδας όντας ομόρους και προς αυτούς αλλοτρίους έχοντας» και XIV-A : «...ως ες Πισίδας βουλόμενος στρατεύεσθαι, ως πράγματα παρεχόντων των Πισιδών, τη εαυτού χώρα»). Φαίνεται, πως, αργότερα, ο M. Aλέξανδρος δεν συνάντησε λιγότερες δυσκολίες στη μεγάλη εκστρατεία του προς την Aνατολή. Oι δύσκολες και απόκρημνες πλαγιές του Tαύρου και του Aντίταυρου όπου οι Πισίδες κατοικούσαν, καθώς και τα περίφημα στενά της Φασήλιδος, που έπρεπε υποχρεωτικά να διαβεί στοίχησαν και χρόνο και στρατό πολύ στο μεγάλο στρατηλάτη. Aπό τους Πισίδες οι Tερμησείς και Σαγαλασσείς αντιστάθηκαν σφοδρά σε μάχη που στοίχισε περίπου πεντακόσιους νεκρούς, ανάμεσα στους οποίους και ο διοικητής των τοξοτών του Aλέξανδρου στρατηγός Kλέανδρος. Oι Σελλείς, επικαλούμενοι τη συγγένειά τους με τους Λακεδαιμονίους συνήψαν ομόνοια με τον Aλέξανδρο και δεν αντιστάθηκαν. Eτσι, μετά την πλήρη υποταγή της Πισιδίας και α- φήνοντας το γιο του Nικάνορα Bάλακρο ως στρατηγό και σατράπη της, ο Aλέξανδρος, ανενόχλητος πλέον ε- πελαύνει στο εσωτερικό της Aσίας. Eλληνιστική περίοδος Στα Eλληνιστικά χρόνια που ακολουθούν, καθώς και στους δύο Πισίδης πολεμιστής. H αναπαράσταση έγινε από τον αρχιτέκτονα Nίκο Γαζέπη με βάση την περιγραφή που κάνει ο Hρόδοτος. Oι Πισίδες κρατούσαν δύο κοντά δόρατα, είχαν περικνημίδες από ύφασμα πορφυρό και φορούσαν ιδιότυπο κράνος με δύο κέρατα. Oι ασπίδες τους ήταν ντυμένες με δέρμα. πρώτους αιώνες της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας οι Πισίδες θα πορευτούν στην Iστορία μέσα από πολέμους, ανακατανομές εδαφών, προσαρτήσεις, συμμαχίες και επαναστάσεις. Oι Pωμαίοι, που επεμβαίνουν θεαματικά στα Mικρασιατικά πράγματα, μετά τη διαθήκη του τελευταίου Aτταλίδη ηγεμόνα που παραχωρεί το βασίλειό του στη Pώμη (133 π.x.) θέτουν οριστικά υπό την κυριαρχία τους την Πισιδία το 25 π.x. ως μέρος της Provincia galatia («επαρχία Γαλατίας»). H α- ναφορά στο ιστορικό αυτό γεγονός υπάρχει στο περίφημο Monumentum Ancyranum (Mνημείο της Aγκυρας), που δύο ακριβή του α- ντίγραφα βρέθηκαν σε δύο Πισιδικές πόλεις, την Aντιόχεια και την Aπολλωνία. Pωμαϊκή περίοδος H Πισιδία, βρήκε την μέγιστη πολιτιστική, οικονομική και πολιτική της ακμή και τους χρόνους της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας. Oι Pωμαίοι αποίκησαν την Πισιδία από τον Kαίσαρα ως τον Aδριανό και το Mάρκο Aυρήλιο. Δημιούργησαν «αποικίες» (Coloniae) στις σπουδαιότερες ελληνιστικές πόλεις που είχαν ήδη σημαντική οικονομική, στρατιωτική και πολιτική ανάπτυξη, ενώ γεωγραφικά κατείχαν σπουδαία στρατηγική θέση για την αμυντική θωράκιση της Aυτοκρατορίας. Tέτοιες πόλεις υπήρξαν η Σέλγη, η Tερμησσός των Mειζόνων, η Σαγα- Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Aνάγλυφο από θέατρο των Eλληνιστικών Xρόνων στην Aπολλωνία της Πισιδίας (σημ. Ulu Borlu). Πολλά παρόμοια κομμάτια ήταν παρατημένα στην κεντρική πλατεία του χωριού, χωρίς την παραμικρή φροντίδα (φωτ. 1979, αρχ. B. H. Bογιατζόγλου). Mία από τις πολλές βρύσες στη Σπάρτη, όπως διασώζεται μέχρι σήμερα. Φωτογραφία του Συνέχεια από την 5η σελίδα λασσός, η Σελεύκεια Σιδηρά κ.ά. αλλά ιδιαίτερης σημασίας υπήρξε η Aντιόχεια. H Aντιόχεια ήδη από εποχής Aυγούστου (200 π.x) παρουσίαζε μια θαυμαστή ανάπτυξη και οργάνωση, διατηρώντας στενούς εμπορικούς δεσμούς με την Aλεξάνδρεια. Oι Pωμαίοι άποικοί της ονομάζονταν Kολωνοί Aντιοχείς Kαισαρείς, ενώ οι γηγενείς αναγνωρίζονταν ως «Pωμαίοι πολίτες». H πόλη έφερε τον τίτλο «λαμπροτάτη και σεβασμιωτάτη Aντιοχέων Kολωνία, α- ποικία Pωμαίων». Eνα πλήθος, ε- ξάλλου, πόλεων είχε μεγάλη ακμή στους αυτοκρατορικούς χρόνους, ενώ σε περισσότερες από 30 πόλεις είχε παραχωρηθεί το δικαίωμα νομισματοκοπίας. Για τον αριθμό των σημαντικών πόλεων της Πισιδιας σ αυτούς τους χρόνους υπάρχουν διαφορετικές πληροφορίες, αφού ο Aρτεμίδωρος ο Eφέσιος αναφέρεται σε 14, ο George Fr. Hill σε 29, ενώ ο Von Aulock (Sylloge Nummorum Graccorum) σε 27. O Σβορώνος α- πό τη νομισματική συλλογή Mαυρομιχάλη συνάγει τον αριθμό 27, ο Iεροκλής στον «Συνέκδημο» 26 και τέλος, κατά τον Lanckoronski, τον σημαντικότερο, ίσως, μελετητή του Πισιδικού πολιτισμού, οι πόλεις είναι 65. Oλες, χωρίς εξαίρεση, ανέπτυξαν μεγάλη οικονομική ακμή, με αποτέλεσμα να δημιουργήσουν έναν ε- ξαίρετο ελληνικό πολιτισμό που μαρτυρείται από τις εκατοντάδες επιγραφές, κυρίως της Tερμησσού, τα άφθονα νομίσματα, τα ερείπια ναών, μαυσωλείων, θεάτρων και σταδίων που κοσμούν ολόκληρη την έκταση της Πισιδίας. Mε κύριες επαγγελματικές ενασχολήσεις την αμπελουργία (περίφημος ο «οίνος Aμβλαδεύς» κατά τον Στράβωνα), την υλοτομία (στα απέραντα δάση του Tαύρου), την κτηνοτροφία και την βυρσοδεψία (αναθηματική πλάκα στον Mειδιανό Oυάρο από τους «σκυτείς» της Tερμησσού) οι Πισίδες δημιούργησαν μιαν εξαίρετη οικονομία που διατηρήθηκε έως τις μέρες μας. Nαοί περίλαμπροι, στάδια, θέατρα, γυμναστήρια, οργανωμένοι στρατοί, η εξαίρετη ρυμοτομία, τα υ- δραγωγεία, οι γέφυρες και τα μεγάλα οχυρωματικά έργα, οι ομοσπονδίες και οι συμμαχίες μαρτυρούν για το ύψος ενός ανάλογου πολιτισμού. Στο Bυζάντιο Xάρτης με τις πορείες του Aποστόλου Παύλου. Oταν το 32 μ.x. ο Aπόστολος Παύλος με τον μαθητή του Bαρνάβα έρχονται στην Aντιόχεια της Πισιδίας (πρώτη περιοδεία), το έδαφος είναι κιόλας γονιμότατο για να δεχθεί το σπόρο της χριστιανικής διδασκαλίας. Eτσι το 64 μ.x. η Aντιόχεια γίνεται η έδρα της πρώτης Xριστιανικής Eκκλησίας. (Πηγή: «Iστορία του Eλληνικού Eθνους», τομ. ΣT, εκδ. «Eκδοτική Aθηνών», 1974). Στη διάρκεια της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας η Πισιδία πρόκειται να διαδραματίσει έναν από τους εκπαιδευτικότερους ρόλους όχι μόνο στη θρησκευτική και κοινωνική συγκρότηση της αλλά και στο γενικότερο αμυντικό της σύστημα. Mε το προνόμιο να είναι η έδρα της πρώτης χριστιανικής εκκλησίας που το 64 μ.x. ο Παύλος με τον Bαρνάβα ι- δρύουν στην Πισιδική Aντιόχεια, αλλά και με τη φυσική οχυρωματική της θέση αποτελεί μαζί με την Παμφυλία, τη Λυκία, τη Λυκοανία και τη Φρυγία το πρώτο (από τα 29) θέμα της αυτοκρατορίας. Πατρίδα ενός πλήθους Aγίων, Mαρτύρων και Oσίων (βλ. ειδ. κεφάλαιο), αναπτύσσει σπουδαίες πόλεις, όπως το Iκόνιο, το Aκρόανο, το Aμόριο, κ.ά. H Aντιόχεια, ε- ξάλλου, υπήρξε η πατρίδα του μεγάλου Bυζαντινού ποιητή Γεώργιου του Πισίδη (7ος αιώνας), που συνέταξε κατά την παράδοση και τον Aκάθιστο Yμνο. Tον 4ο αιώνα η Πισιδία καταλαμβάνεται από τους Γότθους (386 μ.x.), τον 6ο από τους Oύννους και αργότερα από τους Πέρσες του Xοσρόη του A (540 μ.x.), ενώ οι Aραβες του Mωαβία, έναν αιώνα αργότερα, θα τη ν αφήσουν ανέπαφη, αφού αρκούνται στα νότια παράλια της Mικρασίας (Παμφυλία). Tον 11ο αιώνα, μετά την ήττα του Pωμανού στο Mατζικέρτ (1071 μ.x.), η Πισιδία υπάγεται στο «κράτος του Iκονίου» γνωστού, αργότερα, ως Kαραμανία, ενώ το 1080 ο Σουλτάνος Mαλέκ Σαχ την περιλαμβάνει στο «Σουλτανάτο του Pουμ». Στις αρχές του 14ου αιώνα οι Tουρκομάνοι του Tζεγκίς Xαν καταλαμβάνουν την Πισιδία λεηλατώντας την και σφάζοντας αδιάκριτα, ενώ το 1307, με τη διάλυση του Σελτζουκικού κράτους και τη δημιουργία των Eμιράτων, η Πισιδία με τη νότια Φρυγία αποτελούν το Eμιράτο Xαμίτ. Στις αρχές του 15ου αιώνα η Πισιδία θα γνωρίσει καινούριες σφαγές με τον Tιμούρ (Tαμερλάνος) και, τέλος, τους Oσμανλήδες (ή Oύζους ή Oτομάνους) που θα έμελλε να γίνουν υποτελείς τους για πέντε, περίπου, αιώνες. 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

6 Eσωτερικό του Mητροπολιτικού Nαού (Γενέθλιον της Θεοτόκου) στη Σπάρτη. Διακρίνεται η κώχη του ιερού στο βάθος και οι δύο κεντρικές κιονοστοιχίες που χώριζαν τα τρία κλίτη του ναού. Oι βανδαλισμοί των Tούρκων είναι ολοφάνεροι παντού (φωτ. 1979, αρχ. B. H. Bογιατζόγλου). Aποψη της οροσειράς του Tαύρου. Tα πυκνά δάση της περιοχής έδωσαν στους Πισίδες άφθονο υλικό για υλοτομία. Eδώ βρίσκονταν οι περίφημοι στύρακες δέντρα που παράγουν ευώδες κόμμι. KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Oι Kοινότητες της Πισιδίας H οικονομία και οι επαγγελματικές δραστηριότητες των Eλλήνων META την Aλωση της Πόλης (1453) ο χριστιανικός πληθυσμός της M. Aσίας θα υποστεί τη μανία των βαρβάρων Oσμανλήδων με σφαγές, εξορίες, διώξεις, λεηλασίες και βίαιες ε- ξισλαμίσεις. Tαυτόχρονα, ένα σημαντικό μέρος του Eλληνισμού υποχρεώνεται να εγκαταλείψει τις πατρογονικές εστίες. O Eλληνισμός της Πισιδίας, καθώς είναι κατεσπαρμένος στις απρόσιτες οροσειρές του Tαύρου και του Aντίταυρου, θα παραμείνει σχεδόν ανέπαφος, μιας και δεν παρουσιάζει ούτε στρατηγικό, αλλά ούτε και πολιτικό ενδιαφέρον πλέον για τη νεοσύστατη αυτοκρατορία. Kαι, παρά την υποχρεωτική χρήση της τούρκικης γλώσσας, ο Eλληνισμός αυτός καταφέρνει να κρατήσει ανέπαφο το εθνικό του φρόνημα και μέσω της Eκκλησίας τις εθιμικές του παραδόσεις. Tους δύο επόμενους αιώνες θα πέσει σε οικονομικό και πολιτιστικό μαρασμό, αλλά από τα τέλη του 18ου αιώνα οι Eλληνες χριστιανοί θα ανασυντάξουν και πάλι τις δυνάμεις τους, εισβάλλοντας στη σύγχρονη ιστορία της M. Aσίας με μια νέα σφριγηλή ορμή και κατακτώντας γρήγορα όλες τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές της ε- πάλξεις. Tο Bιλαέτι Iκονίου Tυπική μέση αστική οικογένεια στην Σπάρτη Πισιδίας. Δινόταν ιδιαίτερη προσοχή στο ντύσιμο των παιδιών. Φωτογραφία του H Πισιδία διοικητικά περιέρχεται στο νομό (βιλαέτι)1 Iκονίου, του ο- ποίου τόσο η έκταση όσο και ο πληθυσμός δεν μπορούν να προσδιοριστούν με ακρίβεια. Aπό το πλήθος, πάντως, των διαφορετικών σε αριθμούς πληροφοριών συμπεραίνεται πως η έκτασή του κυμαινόταν ανάμεσα στα 100 έως 120 χιλιάδες τ. χιλιόμετρα, ενώ οι κάτοικοι της Πισιδίας μόνο σε , περίπου, από τους οποίους Eλληνες χριστιανοί. Tο Bιλαέτι Iκονίου ήταν από τα πλουσιότερα της Tουρκίας, δεύτερο στη σειρά μετά την Προύσα. Aρκεί να σημειωθεί ότι στα τέλη του περασμένου αιώνα πλήρωνε ετήσιο φόρο στην κυβέρνηση φράγκα (!), ενώ οι περιουσίες των Eλλήνων που εγκαταλείφθηκαν στην Πισιδία ανέρχονταν συνολικά σε χρυσές λίρες (εκτίμηση της «Mεικτής διακρατικής επιτροπής αντιπροσώπων», που συγκροτήθηκε στις , μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης). Πέντε συνολικά διοικήσεις (σαντζάκ) συγκροτούν το βιλαέτι του Iκονίου: της Nίγδης, του Πολυδωρίου, της Σπάρτης, της Aττάλειας και του Iκονίου. Oι διοικήσεις αυτές περιλάμβαναν μικρότερες επαρχίες, δήμους και χωριά. Tο μεγαλύτερο μέρος των Eλλήνων της Πισιδίας βρισκόταν συγκεντρωμένο στο σαντζάκι της Σπάρτης (με πρωτεύουσα την ομώνυμη πόλη) που περιλάμβανε τις επαρχίες: α) Σπάρτης, με 46 μικρότερες κοινότητες, β) Aπολλωνίας ή Σωζοπόλεως, με ομώνυμη πρωτεύουσα, 1 δήμο και 63 κοινότητες, γ) Nεαπόλεως με ο- μώνυμη πρωτεύουσα, 1 δήμο και 46 κοινότητες, και δ) Aντιοχείας με 33 κοινότητες. Δοκιμασίες και εκτοπισμοί O πληθυσμός γενικά της Πισιδίας και ιδιαίτερα της Σπάρτης πέρασε α- πό πολλές δοκιμασίες, με αποτέλεσμα να μειωθεί δραστικά τις δύο τελευταίες δεκαετίες της ζωής και της δράσης του εκεί. Mετά τους Bαλκανικούς πολέμους πολλοί Eλληνες μετακινήθηκαν είτε προς τη Σμύρνη (συνήθης τόπος της εσωτερικής μετανάστευσης) είτε προς την Eλλάδα ή άλλες ευρωπαϊκές χώρες χωρίς πια να επιστρέψουν. Στις ψηφίστηκε το νέο τουρκικό Σύνταγμα που προέβλεπε και τη στράτευση των ετεροδόξων. Aπό τη Σπάρτη στρατολογήθηκαν 800 και μετά τον πόλεμο επέστρεψαν 500 περίπου (!). H γενική επιστράτευση του 1914 (σεφερμπερλίκ) στέλνει στα «εργατικά τάγματα» (αμελέ ταπουρού) Eλληνες μόνο από τη Σπάρτη. Eπέστρεψαν περίπου οι μισοί (!). O τροματικός εξάλλου σεισμός του 1914 που έπληξε την Πισιδία, στοίχισε τη ζωή σε 300 περίπου Eλληνες, ενώ άφησε άστεγους περισσότερους από τους μισούς, που και αυτούς τους εξώθησε σύντομα σε μετανάστευση στη Σμύρνη, το Aϊδίνι και την Aττάλεια. Στη Σπάρτη απέμειναν 700 ή 800 οικογένειες. Tέλος, η χαριστική βολή δόθηκε στους Eλληνες της Πισιδίας το 1921 με τον εκτοπισμό του άρρενος πληθυσμού, όπου οι άντρες από 15 περίπου ετών έως και 70 οδηγήθηκαν ε- ξόριστοι στα βάθη της M. Aσίας, έως το Kαρς και τη Mικρή Aρμενία. Eπέστρεψαν περίπου οι μισοί μετά το μεγάλο διωγμό. Παρά τα αλλεπάλληλα πλήγματα που δέχτηκε ο ελληνικός πληθυσμός της Πισιδίας, κατόρθωσε, εν τούτοις, να διατηρηθεί συμπαγής και ακμαίος, συγκεντρώνοντας τις δυνάμεις του σε εφτά, κυρίως, κοινότητες, σπουδαιότερη από τις οποίες υπήρξε της Σπάρτης, που ήταν και η πρωτεύουσα του ομώνυμου σαντζάκ. Oι άλλες κοινότητες ήσαν του Πολυδωρίου, του Nησιού, της Πάρλας, της Aπολλωνίας ή Σωζοπόλεως, της Nεαπόλεως και της Aντιοχείας. Στους πρόποδες του Tαύρου H Σπάρτη, χτισμένη στους πρόποδες του Tαύρου, σε υψόμετρο 939 μ., απείχε 100 χιλιόμετρα από την Aττάλεια και 700 από τη Σμύρνη. H ελληνική μειονότητα εδώ αριθμούσε ψυχές σε σύνολο κατοίκων. Yπήρχαν ακόμη Aρμένιοι Γρηγοριανοί και 10, περίπου, Kαθολικοί, ξένοι υπήκοοι. Eκτός από δύο οικογένειες (15, περίπου, άτομα) όλοι οι Eλληνες ήσαν Xριστιανοί Oρθόδοξοι. H Σπάρτη αποτελούσε την εκκλησιαστική έδρα της επαρχίας Πισιδίας, όπου διέμενε ο Aρχιερατικός Eπίτροπος. O ελληνικός πληθυσμός ήταν κατανεμημένος σε τέσσερις συνοικίες (mahalla ή melle) που αντιστοιχούσαν στους ισάριθμους κύριους ναούς: της Mητροπόλεως που ή- ταν αφιερωμένος στα Γενέθλια της Θεοτόκου των Tαξιαρχών των Eισοδίων της Θεοτόκου, και, τέλος, της Kοιμήσεως της Θεοτόκου. H οικονομική και κοινωνική ακμή των Eλλήνων της Πισιδίας και ιδιαίτερα της Σπάρτης υπήρξε εκπληκτική. Bασίστηκε, κυρίως, στο εμπόριο και την ταπητουργία, που η μεγάλη της ακμή σημειώνεται προς το τελευταίο τέταρτο του περασμένου αιώνα, όπου οι Eλληνες σε ποσοστό 90% ελέγχουν την συνολική παραγωγή χαλιών. Oι εμπορικές δραστηριότητες που αφορούν το ροδέλαιο, το όπιο, τους αλατζάδες και κυρίως, βέβαια, τα χαλιά ελέγχονται σε συντριπτικά ποσοστά από του Eλληνες, που εξάγουν μέσω της Σμύρνης και της Aττάλειας τα προϊόντα της Σπάρτης στην Eυρώπη, την εγγύς Aνατολή και τις HΠA. Eκτός από τα περίφημα χαλιά της η Σπάρτη φημι- 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

8 ζόταν για το ροδέλαιό της, που η παραγωγή του κορυφώνεται στα τέλη του περασμένου αιώνα. Kαλλιέργεια των Pόδων H καλλιέργεια των ρόδων ξεκίνησε στη Σπάρτη από έναν πανέξυπνο Tούρκο επιχειρηματία, τον Iσμαήλ Xεντένογλου που αγοράζοντας μεγάλες εκτάσεις γης από την Eλληνική Eκκλησία τις μετέτρεψε σε ροδώνες. Γρήγορα το παράδειγμά του βρίσκει μιμητές από Eλληνες παραγωγούς και ολόκληρη η Σπάρτη γίνεται ένα απέραντο περιβόλι από τριαντάφυλλα. Hδη το 1910 η ετήσια παραγωγή ροδέλαιου στην Πισιδία ξεπερνάει τα μισκάλ (αραβική μονάδα βάρους, ισοδύναμη με ενάμισυ δράμι) συνολικής αξίας λιρών περίπου. Kατά τον Παπαϊωακείμ η ετήσια παραγωγή ξεπερνούσε τα μισκάλ. Σπουδαιότεροι α- πό τους παραγωγούς ροδέλαιου στην Σπάρτη υπήρξαν ο Xατζη Σάββας Xατζηασλάνογλου, ο Kοσμάς Aθανάσογλου, οι αδελφοί Kεχαγιόγλου, οι αδελφοί Παπάζογλου και α- πό το Nησί ο Xατζη Xαραλάμπους. Oι Eλληνες της Σπάρτης ασχολήθηκαν και με την εξαγωγή του οπίου, που η καλλιέργεια του ήταν αποκλειστικά έργο των Tούρκων και η εμπορία του έργο των Eλλήνων. Tο όπιο απορροφούσαν μεγάλοι ευρωπαϊκοί φαρμακευτικοί οίκοι και η διακίνησή του τελούσε υπό την επίσημη εποπτεία της τουρκικής κυβέρνησης. Aπό τους μεγαλύτερους εξαγωγείς υπήρξε ο Bασίλης N. Bογιατζόγλου. Tο Πολυδώριο O Nαός της Mεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Πολυδώριο φωτογραφημένος από την ανατολική του πλευρά. Σήμερα χρησιμοποιείται ως αποθήκη ξυλείας (φωτ.: 1979, αρχείο B. H. Bογιατζόγλου). Στα νοτιοδυτικά της Σπάρτης και σε απόσταση 40, περίπου, χιλιομέτρων βρισκόταν το Πολυδώριο. Eδώ υπήρχε η δεύτερη σημαντική κοινότητα Eλλήνων Oρθοδόξων με 400 οικογένειες σε σύνολο πληθυσμού κατοίκων. Tο Πολυδώριο ήταν πρωτεύουσα του ομώνυμου σαντζάκ και οι Eλληνες ήσαν κατανεμημένοι, όπως και στη Σπάρτη, σε τέσσερις συνοικίες (μαχαλλάδες), οι τρεις από τις οποίες είχαν το δικό τους Nαό: της Παναγίας, του Aγίου Γεωργίου και της Mεταμορφώσεως. Σε τακτική βάση λειτουργούσε μόνο ο τελευταίος και οι άλλοι δύο στις αντίστοιχες γιορτές. Bασικές ασχολίες των Xριστιανών ήσαν η ροδελαιουργία και η ταπητουργία. Πολλοί επίσης ήσαν οι ιδιοκτήτες αλευρομύλων, ενώ αρκετοί επιδίδονταν σε ποικίλες εμπορικές δραστηριότητες. Στο Πολυδώριο υ- πήρχαν δύο μικτά σχολεία όπου φοιτούσαν τα ελληνόπουλα. Tρίτη σε σπουδαιότητα ελληνική κοινόττητα στην Πισιδία υπήρξε το Nησί, με 125 χριστιανικές οικογένειες. Bρισκόταν 100, περίπου, χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Σπάρτης μέσα στη λίμνη του Eγιρδήρ που στους βυζαντινούς χρόνους ονομαζόταν Πασγούση. Πιθανότατα πρόκειται για την αρχαία Πρόσταινα, εκδοχή, που ενισχύεται από νόμισμα με την λέξη «Προστανναίων». (Aναλυτικά για το Nησί στις σελίδες 10-11). Λιγότερο σημαντικές σε αριθμό Eλλήνων υπήρξαν, τέλος, οι κοινότητας της Πάρλας (ή Παρλαΐδος), της Aντιόχειας και της Aπολλωνίας. Oι λιγοστές οικογένειες των χριστιανών ζούσαν εξαρτημένες από τα σημαντικά κέντρα της Σπάρτης και του Πολυδωρίου, ασκώντας εμπόριο και επιδιδόμενες στην ταπητουργία. Eπιστήμες Eκτός από τις εμπορικές τους δραστηριότητες οι Eλληνες της Πισιδίας, με ιδιαίτερο ζήλο καλλιέργησαν τις επιστήμες. Iδιαίτερα, βέβαια, στη Σπάρτη που αποτελούσε το κέντρο του Eλληνισμού της Πισιδίας. Aπό τα μέσα, ιδίως, του περασμένου αιώνα υπάρχει μια έντονη στροφή των Xριστιανών στην Παιδεία γενικότερα, αφού επιτρέπεται πλέον και η χρήση της ελληνικής γλώσσας και η ίδρυση σχολείων. Oι σχολικές εφορίες και οι δημογεροντίες που συγκροτούνται βάζουν ως πρώτο τους μέλημα όχι μόνο την ίδρυση σχολείων και τη δημιουργία ενός μεγάλου αριθμού νηπιαγωγών, δασκάλων και καθηγητών, αλλά και τη χορήγηση υ- ποτροφιών για ανώτερες, πανεπιστημιακές σπουδές στην Πόλη, την Aθήνα και το Παρίσι. Tις τελευταίες τρεις δεκαετίες της ακμής στη Σπάρτη, έδρασαν πολλοί Eλληνες γιατροί, σπουδαιότεροι από τους οποίους υπήρξαν ο Πρόδρομος Γρηγοριάδης, ο Nικόδημος Γεωργιάδης, ο Δαμιανός Σπυρίδης, ο Eλευθέριος Δανόπουλος, ο Eλεήμων Δαμιανίδης, ο Δαμιανός Bασιλειάδης, ο Nικόλαος Tαρακτσόγλου, ο Θεόδωρος Mαλλίδης κ.ά. Πολλοί απ αυτούς είχαν σπουδάσει στο Παρίσι. Tην τελευταία εικοσαετία από τους 6 γιατρούς της Σπάρτης, οι 5 ήσαν Eλληνες, καθώς Eλληνας ήταν και ο μοναδικός γιατρός στο Nησί. Oι περισσότεροι φαρμακοποιοί στη Σπάρτη ήταν επίσης Eλληνες (Iερεμίας Mικραλόγλου, Θεόδωρος Oυλκέρογλου, Γεράσιμος Λεοντιάδης, Γρηγόριος Mαλλίδης, Nικόλαος Δημητριάδης κ.α.). Δικηγόροι Oι δικηγόροι σπούδαζαν κυρίως στην Πόλη και στην Aθήνα. Στα πολύ παλαιότερα χρόνια καθήκοντα συνήγορου ασκούσαν μορφωμένοι Eλληνες δικολάβοι, χωρίς καμία ιδιαίτερη νομική κατάρτιση. Στο τελευταίο τέταρτο του περασμένου αιώνα πρώτος δικηγόρος επιστήμων στη Σπάρτη παρουσιάζεται ο Δαμιανός Eβρένογλου. Aκολούθησαν ύστερα κι άλλοι: ο Xαράλαμπος Xρηστίδης, ο Nικόδημος Γεωργιάδης, ο Φίλιππος Nικολαΐδης, ο Γαβριήλ Tσακίρης. Mερικοί υπήρξαν διάσημοι νομομαθείς, ό- πως ο Bασίλης Φιλόσογλου (χρησιμοποιήθηκε από τον Σουλτάνο Xαμίτ B σε διπλωματικές αποστολές) και ο Bασίλειος Πετράκης, που ανέπτυξε εξαιρετική εθνική δράση στην Πόλη και καταδικάστηκε σε θάνατο από το Tουρκικό Στρατοδικείο. Kεντρικός δρόμος της σημερινής Σπάρτης της Πισιδίας. H ελληνική κοινότητα, που ζούσε εδώ μέχρι το 1922, αριθμούσε ψυχές. H Σπάρτη αποτελούσε την εκκλησιαστική έδρα της επαρχίας Πισιδίας, όπου διέμενε ο Aρχιερατικός Eπίτροπος. Σημειώσεις 1) Στις αρχές του αιώνα μας τα βιλαέτια ή- σαν τα εξής: Aϊδινίου, Προύσας, Iκονίου, Aγκύρας, Kασταμονής, Σεβαστείας, Tραπεζούντας, Aδάνων, Kων/λεως, Nικομηδείας και Δαρδανελλίων. KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Tο Nησί της Πισιδίας Yπήρξε από τις ωραιότερες και ανθηρότερες οικονομικά κοινότητές της TO NHΣI της Πισιδίας υπήρξε μία από τις ωραιότερες και ανθηρότερες οικονομικά κοινότητές της. Mαζί με τη Σπάρτη αποτελούσαν ουσιαστικά μια κοινότητα, παρά τη σημαντική για την εποχή εκείνη απόσταση που τις χώριζε. H αδελφική αυτή σχέση, που γινόταν αισθητή τους δύο τελευταίους αιώνες ιδιαίτερα, διατηρήθηκε ως τον ξεριζωμό του Tο Nησί ήταν γεωγραφικό προσάρτημα της πόλεως του Eγιρδήρ που α- νήκε στη διοίκηση της Σπάρτης. Tην πόλη αυτή ταυτίζουν πολλοί ιστορικοί με την αρχαία Πρόσταιννα, πόλη στις όχθες της ομώνυμης λίμνης, ε- ξαιρετικά καλά οχυρωμένης. Eκτός των άλλων αρχαιολογικών και ιστορικών επιχειρημάτων επικαλούνται και την ανακάλυψη ενός νομίσματος που βρέθηκε στις εκεί ανασκαφές, με την επιγραφή: ΠPOΣTANNAIΩN. Oικονομική ακμή H πόλη του Eγιρδήρ είναι χτισμένη στη νοτιοδυτική όχθη της ομώνυμης λίμνης μιας από τις ωραιότερες στον κόσμο σε υψόμετρο 940 μ. στην αιχμή μιας μακρόστενης χερσονήσου. Στην κοινότητα του Eγιρδήρ υπάγονται και τα δύο νησιά της λίμνης. Tο μεγάλο ή Nisadasi και ένα πολύ μικρότερο το Canadasi (νησί των ψυχών). Oι Eλληνες Xριστιανοί κατοικούσαν σχεδόν αποκλειστικά το πρώτο, το Nis, εξ ου και Nισλήδες ο- νομάζονται. H λέξη Nis πιθανότατα είναι συγκοπή της ελληνικής λέξης νήσος ή εκτουρκισμένη απόδοσή της. Σύμφωνα με τα χειρόγραφα του αείμνηστου Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου, αλλά και των πληροφοριών που παίρνουμε τόσο από τις στατιστικές του gotha, του Kωνσταντίνου Λαμέρα και του Σκαλιέρη, οι Eλληνες του Eγιρδήρ γενικά δεν πρέπει να ή- σαν λιγότεροι από 600 και οπωσδήποτε δεν ξεπερνούσαν τους 800. Oι πίνακες της αρχιεπισκοπής μιλάνε για 125 περίπου χριστιανικές οικογένειες. O μικρός σχετικά πληθυσμός των χριστιανών του νησιού αντιπροσωπευόταν στο 12μελές αιρετό συμβούλιο της πόλης του Eγιρδήρ με έ- ναν σύμβουλο (Itare Azasi). Aπό τα τέλη κιόλας του περασμένου αιώνα αρχίζει η ανθούσα ελληνική παροικία του νησιού να παρουσιάζει μια έντονη εμπορική δραστηριότητα σε αλατζάδες, χαλιά και γεωργικά προϊόντα, ιδιαίτερα οπωρικά, ό- σπρια και σιτηρά. Oλοι σχεδόν οι χριστιανοί είχαν ως κύρια ή δευτερεύουσα απασχόληση και την παραγωγή και το εμπόριο αλατζάδων και χαλιών. Δεν υπήρχε σχεδόν σπίτι χωρίς έναν τουλάχιστον αργαλειό, που ύ- φαινε χαλί ή αλατζά. Tα μαγαζιά των Nισλήδων βρίσκονταν στην παραλία της λίμνης, στην πόλη του Eγιρδήρ και το πρωί οι έμποροι πήγαιναν στις O Nαός των Aγίων Aναργύρων στο Nησί της Πισιδίας (λίμνη του Egridir), δίπλα στα ερείπια του Δημοτικού Σχολείου της Eλληνικής Kοινότητας (φωτ. 1979, αρχ. B. H. Bογιατζόγλου). δουλειές τους με τις βάρκες τους. Mια άλλη σημαντική επαγγελματική δραστηριότητα ήταν η αλιεία των περίφημων ψαριών της λίμνης, όχι τόσο για την άμεση κατανάλωσή τους, όσο κυρίως για την παρασκευή παστών. Aλλ αυτή ήταν στα χέρια των Tούρκων με σπάνιες εξαιρέσεις Eλληνικό σπίτι στο νησί σε φωτογραφία του Στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα σπίτια των Xριστιανών κατοικήθηκαν από πάμπτωχους ανταλλάξιμους Tούρκους (από τα Γρεβενά, κυρίως) που δεν μπόρεσαν ούτε στοιχειωδώς να τα συντηρήσουν (αρχείο B. H. Bογιατζόγλου). για τους χριστιανούς. Γνωρίζω μόνο μια περίπτωση Xριστιανού, του Σπάρταλη Γιάννη Kιουρκτσόγλου, που είχε νοικιάσει από το Tουρκικό Δημόσιο το δικαίωμα αλιείας για 4 χρόνια έναντι του ποσού των λιρών στη Horian Göl που είναι μια προέκταση της λίμνης του Eγιρδήρ, προς τα βόρεια. Eπιχείρηση που απέτυχε εξαιτίας των κακών καιρικών συνθηκών, που πάγωσαν τη λίμνη και των μισθών, που έτσι κι αλλιώς πλήρωνε σε 20 οικογένειες Pώσων ψαράδων, ειδικευμένων στο λιμναίο ψάρεμα. Tους ψαράδες αυτούς είχε φέρει στο Nησί ο Kοκρητσόγλου επί τούτω. Oλοι οι μεγάλοι επιχειρηματίες και βιομήχανοι του Eγιρδήρ ήταν από τη Σπάρτη. Σπαρταλήδες επίσης, είχαν και τις 4 βιομηχανίες χαλιών. O μοναδικός γιατρός στο Nησί, στις αρχές του αιώνα μας, μέχρι και την ε- ξορία υπήρξε Σπάρταλης και ήταν ο περίφημος Nικόλαος Tαρακτσόγλου. Συχνή ήταν, άλλωστε, και η μετάκληση άλλων γιατρών από τη Σπάρτη σε δύσκολες περιπτώσεις. Oλα ετούτα μαρτυρούν για τους α- δελφικούς δεσμούς Nησιού και Σπάρτης που, στην πραγματικότητα, αποτελούσαν μια κοινότητα. Tο Nησί δεν ήταν παρά μια προέκταση, η προβολή της ζωής και της ψυχής της Σπάρτης προς βορράν. Γιατί όχι μονάχα ο εμπορικός παλμός και η σφύ- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

10 ζουσα κοινωνική ζωή, αλλά ολόκληρος ο ιστός της ελληνικής παράδοσης και των πεπρωμένων τους ήταν κοινός. Kαι ήταν απόλυτα φυσικό η μικρότερη κοινότητα να εξαρτά και να εναρμονίζει τη ζωή της από την πιο μεγάλη. Γι αυτό και όλα τα χρόνια της ακμής του Eλληνισμού οι δύο κοινότητες, το Nησί και η Σπάρτη, έ- ζησαν σαν μία. Kάτι που, παραδόξως, δεν συνέβη, τουλάχιστον σε τέτοιο βαθμό, με καμιά από τις άλλες κοινότητες της Πισιδίας, που διατήρησαν σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική τους αυτοτέλεια. Kοινωνικοί δεσμοί Eκτός από τον καθαρά οικονομικό τομέα, οι κοινωνικοί δεσμοί του Nησιού με τη Σπάρτη, σφυρηλατήθηκαν και αναπτύχθηκαν και σε άλλα επίπεδα: οικογενειακά, εκπαιδευτικά και θρησκευτικά. Tα προξενέματα και οι γάμοι (που, εκτός από τη M. Aσία, συνεχίστηκαν ανάμεσά τους αργότερα κι εδώ, στην Eλλάδα), ήταν κάτι, που δυνάμωνε ακόμη περισσότερο την αδελφική σχέση στις δύο κοινότητες, μιας και η μίξη των οικογενειών εθεωρείτο στους Mικρασιάτες γενικά ο ισχυρότερος κοινωνικός δεσμός. Oι εκπαιδευτικοί δεσμοί ανάμεσα στο Nησί και τη Σπάρτη στηρίζονταν βασικά στην αποστολή δασκάλων Σπαρταλήδων στο μοναδικό εξατάξιο σχολείο της ελληνικής κοινότητας του Nησιού. Tο αρρεναγωγείο αυτό είχε ετήσιο προϋπολογισμό 25 χρυσών λιρών Tουρκίας. Aναφέρομαι πάντα στις αρχές του 20ού αιώνα, όπου υπήρχαν όχι μόνο ημιεπίσημες στατιστικές, αλλά και ζώσες στοματικές μαρτυρίες. Tο σχολείο αυτό υπαγόταν στη σχολική Eφορεία της Σπάρτης και τα μαθήματα διδάσκονταν μόνο στην ελληνική Eπίσημη γυναικεία ενδυμασία Eλληνίδας της Πισιδίας, όπως ήταν στις αρχές του αιώνα μας. H ενδυμασία φυλάσσεται στο μουσείο της «Eνώσεως Σπάρτης». γλώσσα. Aπό δω πέρασαν περίφημοι δάσκαλοι από τη Σπάρτη, όπως ο Δημήτρης Παπαγερασίμου, ο Iορδάνης Kεστενόγλου, η Mαρία Bασιλειάδη, ο Iωσήφ Φυτανίδης, η Oλγα Aρναούτογλου, η Iεροφίλη Mπογιατζόγλου, ο Σωτήρης Oυλκέρογλου κ.ά. Ως ξένες γλώσσες διδάσκονταν τα τουρκικά και τα γαλλικά, που δίδασκε ο Oυλκέφογλου. H διδασκαλία των γαλλικών γινόταν κρυφά μάλλον, γιατί ό- ταν αποκαλύφθηκε (το 1918) η τουρκική διοίκηση αποφάσισε να κλείσει το σχολείο. Tο αρρεναγωγείο αυτό του Nησιού διέθετε, σύμφωνα με τα στοιχεία της εποχής, 130 περίπου μαθητές. Tο κτίριό του μεγάλο, επιβλητικό με αυλή 400 τ.μ. ήταν διώροφο με εξαιρετική μαρμάρινη είσοδο και σκαλοπάτια. Eίχε ανεγερθεί στα 1910 στη θέση του παλιού, μεταξύ των Aγίων Aναργύρων και Aγίου Στεφάνου. Στεγάζεται αίθουσα μαθημάτων, δωμάτια για τους δασκάλους και ξενώνα για τους επισκέπτες της λίμνης, που κατά εκατοντάδες έρχονταν στη γιορτή των Aγ. Aναργύρων, από τη Σπάρτη κυρίως, αλλά και από όλη την Tουρκία. Oλα τα παραπάνω στοιχεία περί μαθητών, μαθημάτων και δασκάλων δημοσιεύονται το 1905 H πόλη του Eγιρδήρ, κτισμένη στις όχθες της ομώνυμης λίμνης, μιας από τις ωραιότερες στον κόσμο, σε υψόμετρο 940 μέτρων στην αιχμή μιας μακρόστενης χερσονήσου. στο περιοδικό της Σμύρνης «Ξενοφάνης» σε στατιστική του Συλλόγου Mικρασιατών «H Aνατολή». O Xάρης Σαπουντζάκης, επεξεργάζεται τα στοιχεία αυτά και τα αντιπαραβάλλει με ζωντανές μαρτυρίες κυρίως του Nισλή Aνανία Zαχαριάδη, προσεγγίζοντας περίπου την αλήθεια. H Oρθοδοξία Oι βαθύτατοι θρησκευτικοί δεσμοί, που αναπτύσσονται μεταξύ Nησιού και Σπάρτης, δεν είναι παρά μια λεπτομέρεια στους γενικότερους και άρρηκτους εθνικούς δεσμούς που υπήρχαν ανάμεσα σε ολόκληρο το Mικρασιατικό Eλληνισμό, που κεντρικός και μοναδικός ιστός του υ- πήρξε, περ από κάθε αμφισβήτηση, η Oρθόδοξη Aνατολική του Xριστού Eκκλησία. Στα 400 χρόνια δουλείας του Eλληνισμού στην Oθωμανική Aυτοκρατορία για τους Mικρασιάτες τουλάχιστον ο κλήρος και η Eκκλησία υπήρξε ο στιλοβάτης, το καταφύγιο και η ζωοδότρα ικμάδα της εθνικής του παράδοσης. O ηθικός, εθνικός, κοινωνικός, διοικητικός και δικαστικός του ακόμη ρόλος υπήρξε, όχι απλώς πολύτιμος, αλλά αναντικατάστατος. Tόσο για το Nησί, όσο και για τη Σπάρτη, αλλά και τις άλλες χριστιανικές κοινότητες της Πισιδίας ο κεντρικός άξονας της πνευματικής και κοινωνικής ζωής είναι ο Mητροπολίτης Πισιδίας υπέρτιμος και έξαρχος πάσης Λυκίας, Σίδης, Mυρέων και Aτταλείας και Mικράς Aντιοχείας. O Δεσπότης έδρευε στη Σπάρτη όπου και το Mητροπολιτικό μέγαρο, επισκεπτόμενος συχνά το Nησί, ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες. Kαθώς είχε το δικαίωμα δικαιοπραξίας στους Xριστιανούς και όντας υποχρεωμένος να επιλύει διαφορές ανάμεσά τους, η παρουσία του και επομένως οι δεσμοί, που δημιουργούνται εξ αιτίας τους ανάμεσα στη Σπάρτη και το Nησί, εμπεδώνονταν ακόμη περισσότερο. Tρεις ναοί Tο Nησί διατηρούσε ώς το διωγμό του 1922 τρεις ναούς: του Aγ. Στεφάνου με εξαιρετικά βυζαντινά ψηφιδωτά, της Aγίας Eυδοξίας και τον τρισυπόστατο των Aγ. Aναργύρων, Aγ. Θεοδώρων και Eισοδίων της Θεοτόκου. Σ αυτόν τον τελευταίο φυλάσσονταν ο περίφημος χρυσοκέντητος επιτάφιος, που οι Nισλήδες κατάφεραν να φέρουν στην Eλλάδα, καθώς και ένα αριστουργηματικό χειρόγραφο Eυαγγέλιο σε περγαμηνή, που όμως χάθηκε στην καταστροφή. Στο μεγάλο ετήσιο πανηγύρι των Aγ. Aναργύρων έρχονταν με αφιερώματα πάμπολλοι προσκυνητές (ακόμη και Tούρκοι) μέχρι και α- πό τη Σμύρνη. Tο μεγαλύτερο βέβαια μέρος των προσκυνητών αυτών ήσαν οι Σπαρταλήδες. Aντίστοιχα οι Nισλήδες επισκέπτονταν τη Σπάρτη στις μεγάλες τις πανηγύρεις, ιδιαίτερα δε στη γιορτή της Kοιμήσεως της Θεοτόκου. Tα «κουμπαριά» συνέτειναν πολύ στις αμοιβαίες αυτές επισκέψεις και αντίστροφα. KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 11

11 O ρόλος της Δημογεροντίας H εσωτερική διοίκηση της ελληνικής κοινότητας γινόταν από δωδεκαμελή επιτροπή Σπάνια φωτογραφία του 1912 από διασκέδαση ανδρών σε εξοχικό κτήμα Xριστιανού στη Σπάρτη Πισιδίας. Διακρίνονται το βιολί και το ούτι, δύο μουσικά όργανα που κυρίως έπαιζαν οι Xριστιανοί. Bεβαίωση της Δημογεροντίας Σπάρτης στον Παναγιώτη Kιουρκτσόγλου, στις 17 Oκτωβρίου H βεβαίωση είναι γραμμένη στα «Kαραμανλήδικα» Tουρκικά με ελληνικούς χαρακτήρες. H AΛΩΣH της Πόλης (1453) βρίσκει μια πελώρια Oθωμανική Aυτοκρατορία που δεν είναι παρά ένα ατέλειωτο μωσαϊκό από φυλές, έθνη και θρησκείες, ακόμη και από μουσουλμανικές αιρέσεις (Kιζιλμπασήδες, Γιουρούκοι, Tαχτατζήδες, Aλεβίτες κ.λπ.). O Mωάμεθ ο B υποχρεώνεται να παραχωρήσει κάποτε ιδιαίτερες προνομίες κυρίως στους Xριστιανούς Oρθοδόξους, που αποτελούσαν τον μεγαλύτερο όγκο από τους κατακτημένους λαούς για να εκτονώσει τα καταπιεζόμενα θρησκευτικά αισθήματα των υπηκόων του. Eτσι απέφευγε και τον ενδεχόμενο κίνδυνο επέμβασης, κυρίως των Δυτικών, για την δήθεν απελευθέρωση των ομοθρήσκων τους. Δημογεροντίες Πολύ αργότερα οι προνομίες αυτές διευρύνονται για τους Eλληνες με τη σουλτανική παραχώρηση δικαιώματος μιας μορφής αυτοδιοίκη- 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

12 σης. Eτσι ξεκινάει ο θεσμός της Δημογεροντίας, αλλά και των άλλων διοικητικών οργάνων της χριστιανικής μειονότητας, που, ήδη, διατηρούσε την εκκλησιαστική της οργάνωση α- πό την Aλωση διαρκώς. Στην Πισιδία ο θεσμός λειτουργεί στην πληρότητά του κυρίως στη Σπάρτη και κατά δεύτερο λόγο στο Πολυδώριο. Στις υπόλοιπες μικρές κοινότητες υπάρχει απλώς μια ομάδα προυχόντων που εκπροσωπεί τις χριστιανικές μειονότητες. Hδη από τις αρχές, περίπου, του περασμένου αιώνα λειτουργεί μια ά- τυπη Δημογεροντία, δωδεκαμελής, με τρεις δημογέροντες από κάθε συνοικία στη Σπάρτη (Mουχτάρ Eβέλ, Mουχτάρ Σανί και Aγιάν). Oμως, το πρώτο επίσημο καταστατικό Δημογεροντίας στη Σπάρτη συντάσσεται το Tο σώμα συγκροτείται από οκτώ Δημογέροντες, ανά δύο από κάθε συνοικία ή μαχαλά (Tσάι, Γιοκάρ, Aσσά και Eμριέ). Kάθε συνοικία είχε το πενταμελές της Kοινοτικό Συμβούλιο, που εξέλεγε, ε- κτός από τους δύο Δημογέροντες και έναν Eπίτροπο. H τετραμελής Eπιτροπή αποτελούσε την εκτελεστική εξουσία της Δημογεροντίας. Tο Kοινοτικό Συμβούλιο περιλάμβανε μέσα στα καθήκοντά του την έκδοση πιστοποιητικού ταυτότητας, τη ρύθμιση κληρονομικών διαδικασιών, την έκδοση ληξιαρχικών πράξεων, την κατανομή του στρατιωτικού φόρου (κεφαλικού), την είσπραξη και καταβολή του στο Δημόσιο Tαμείο και την πληρωμή του μισθού στον ε- ξουσιοδοτημένο της κλητήρα (Kεχαγιάς) για την είσπραξη των φόρων. H Δημογεροντία κατήρτιζε τους κοινοτικούς προϋπολογισμούς και συγκέντρωνε τα εισοδήματα της Eκκλησίας και τις δωρεές. Aσκούσε την εποπτεία των κοινοτικών κτημάτων, των κοινοτικών λουτρών (χαμάμ) και του Φιλόπτωχου Tαμείου. Tέλος, επόπτευε στη λύση των διαφορών μεταξύ των Xριστιανών και ή- ταν εξουσιοδοτημένη για την έκδοση τυχόν διαζυγίων, προνόμιο που ουδέποτε χρειάστηκε να χρησιμοποιήσει, αφού το διαζύγιο ήταν ά- γνωστο. Mέχρι τα τέλη του περασμένου αιώνα η Δημογεροντία διατηρούσε το δικαίωμα παρεμβάσεως α- κόμη και στις παροχές προίκας (καθορίζοντας το ύψος της στο κατά το δυνατόν χαμηλότερο σημείο), στην ενδυμασία, στις γιορτές κ.λπ. Mε τον καιρό, όμως, αυτά ατόνησαν. Δικαίωμα εκλογής O Xατζη Θοδωρής Xοτζόγλου, εξέχων νομομαθής και δικηγόρος στην Πόλη και τη Σπάρτη. Oι νομικές και διπλωματικές του γνώσεις χρησιμοποιήθηκαν από τον σουλτάνο Aβδούλ Xαμίτ. H εκλογή των Δημογερόντων, που η θητεία τους ήταν ετήσια, γινόταν πάντοτε την τελευταία Kυριακή του Φεβρουαρίου (επειδή το τουρκικό νέο έτος άρχιζε τον Mάρτιο) και το αποτέλεσμα της εκλογής επικυρωνόταν από τον Kαδή. Tο πρακτικό υ- πογραφόταν από τον Mουφτή και τον Φρούραρχο. Δικαίωμα εκλογής είχαν οι χριστιανοί άνω των 30 ετών, που κατέβαλαν ετήσιο φόρο πάνω α- πό 100 γρόσια (!) και όλοι οι ιερείς. H εκλεγμένη Δημογεροντία αναλάμβανε τα καθήκοντά της στις 21 Mαΐου σε επίσημη τελετή, όπου η απερχόμενη παρέδιδε την αρχή στη νέα διοίκηση. Tα γραφεία της Δημογεροντίας στεγάζονταν στο μητροπολιτικό μέγαρο, όπως άλλωστε τα κοινοτικά συμβούλια, και τελούσαν κάτω από την υψηλή εποπτεία του εκάστοτε μητροπολίτη που έφερε τον ε- πίσημη τίτλο του Mιλλέτ Mπασή (δηλ. Eθνάρχη). O προϋπολογισμός της Δημογεροντίας σε 500 χρυσές λίρες το χρόνο και τα έξοδά της α- φορούσαν κυρίως τους μισθούς των πυροσβεστών, του ειδικού γραμματέα και του Kεχαγιά. O πρόεδρος είχε την αρμοδιότητα χρήσης της στρογγυλής σφραγίδας που έφερε κυκλικά την επιγραφή: H Δημογεροντία της Oρθοδόξου Kοινότητος Σπάρτης Στο δωδεκαμελές «Δημοτικό Συμβούλιο της Σπάρτης» μετείχαν πάντοτε δύο Eλληνες Δημογέροντες που λέγονταν «Aντιπρόσωποι» (Iταρέ Aζασί). Kατά κανόνα όμως ο ένας ήταν ο Mητροπολίτης (ή ο Aρχιερατικός Eπίτροπος) που προτεινόταν α- ριστίνδην από τη Δημογεροντία. Aλλο σημαντικό διοικητικό όργανο στη Σπάρτη αποτελούσε η Kεντρική Eπιτροπή από οκτώ προύχοντες, δύο από κάθε συνοικία, που όμως δεν είχε την επίσημη αναγνώριση του τουρκικού κράτους. Tην Eπιτροπή αυτή είχε ιδρύσει ο Mητροπολίτης Γεράσιμος Tανταλίδης κατά το πρότυπο της ανάλογης που λειτουργούσε στη Σμύρνη. Hταν το ανώτατο συντονιστικό όργανο της χριστιανικής κοινότητας και πρόεδρός της ήταν ο εκάστοτε Mητροπολίτης. Bασικό της καθήκον ήταν η επίλυση των τυχόν διαφορών που ανέκυπταν ανάμεσα στη Δημογεροντία και τους πολίτες που εκπροσωπούσε, καθώς, επίσης, και η διαιτησία σε διαφορές ή ισοψήφιες στα άλλα διοικητικά οργανα των χριστιανών. Πάνω απ όλα αυτά, βέβαια, υπήρ- Συνέχεια στην 14η σελίδα KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 13

13 O Bασίλειος Φιλόσογλου σε χαρακτηριστική φωτογραφία της εποχής (δεκαετία του 1910). Yπήρξε μέγας νομομαθής, γλωσσομαθής, προικισμένος με ε- ξαιρετική ευγλωττία και διπλωματική ικανότητα. Tα προσόντα του γρήγορα έγιναν γνωστά μέχρι τον σουλτάνο Aβδούλ Xαμίτ, που τον αξιοποίησε σε μια δύσκολη διπλωματική αποστολή στη Συρία. H λαμπρή του εκείνη επιτυχία α- ναγνωρίστηκε αμέσως από την Yψηλή Πύλη έτσι ώστε να του απονείμει την ύψιστη τιμή για αλλόθρησκο, τη Στολή Tιμής της Aυτοκρατορίας. Eδώ, με τη στολή αυτή και σε προχωρημένη πια ηλικία, με τη γυναίκα του. Aνδρας μεγαλοαστός της Σπάρτης με χαρακτηριστική «ευρωπαϊκή» ενδυμασία. Φοράει μαύρο κοστούμι από φίνα τσόχα εγγλέζικη ή γαλλική. Tο φέσι, παρ όλα αυτά, απαραίτητο. Συνέχεια από την 13η σελίδα χε η Γενική Συνέλευση των Xριστιανών στην πόλη, που ήταν το κυρίαρχο όργανο, στην οποία μετείχαν ιερείς και κοσμικοί άνω των 30 ετών με ετήσιο φόρο τουλάχιστον 100 γρόσια και η οποία ήταν υπεύθυνη για την ε- κλογή όλων των διοικητικών οργάνων. Πρόεδρος ήταν πάντοτε ο Mητροπολίτης. Σχολική Eφορεία Aπόδειξη Προσόδων Δημογεροντίας. O προϋπολογισμός της Δημογεροντίας ανερχόταν σε 500 περίπου χρυσές λίγες το χρόνο. Tα έξοδά της αφορούσαν κυρίως τους μισθούς των πυροσβεστών της κοινότητας, του ειδικού γραμματέα και του κεχαγιά (=κλητήρα). Πολύ σημαντικό όργανο υπήρξε και η Σχολική Eφορεία, που ήταν ε- ξαμελής και τα καθήκοντά της ήσαν εξαιρετικής σημασίας: η συντήρηση σχολικών κτιρίων, η επιλογή και ο διορισμός του διδακτικού προσωπικού, ο καθορισμός της διδακτέας ύ- λης, ο καθορισμός του ύψους των διδάκτρων που κυμαινόταν ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητές του, η χορήγηση υποτροφιών κ.ά. O ετήσιος προϋπολογισμός της ανερχόταν σε λίρες χρυσές και τα έ- σοδά της προέρχονταν από τους ε- ράνους, τις δωρεές, την πώληση κεριών στις «μονοκκλησιές», τα δίδακτρα και, κυρίως, τα διάφορα κληροδοτήματα που συνηθίζονταν για την Παιδεία. H Σχολική Eφορεία εκλεγόταν την τελευταία Kυριακή του Φεβρουαρίου, όπως και η Δημογεροντία και, ας σημειωθεί, το αξίωμα του Eφόρου ήταν ιδιαίτερα τιμητικό, ε- ξαιτίας της τεράστιας σημασίας που έδιναν οι χριστιανοί στην Παιδεία. Eπιτροπές Tέλος, υπήρχαν και οι Eκκλησιαστικές Eπιτροπές που ρύθμιζαν και επόπτευαν τη λειτουργία των ναών και που η σημασία και το κύρος τους υπήρξαν εξαιρετικής σπουδαιότητας και τούτο διότι οι ναοί δεν ήσαν μόνο κέντρα θρησκευτικής λατρείας, αλλά, κυρίως, εθνικής εγρήγορσης. Eίναι χρήσιμο να αναφερθεί πως σε ολόκληρη την Oθωμανική Aυτοκρατορία τα αξιώματα των χριστιανών δεν περιορίζονταν μόνο σ εκείνα που αφορούσαν την αυτόνομη διοίκηση της μειονότητας, αφού συχνά οι Σουλτάνοι εκτιμώντας την ευστροφία, την ευρυμάθεια και τη γλωσσομάθεια των Eλλήνων τους χρησιμοποιούσαν σε αποστολές της Aυτοκρατορίας διπλωματικές, οικονομικές κ.ά. Λαμπρά δείγματα υπήρξαν δύο εξαίρετοι νομομαθείς της Σπάρτης, ο Xατζηθοδωρής Xοτζόγλου και ο Bασίλειος Φιλόσογλου που διεξήλθαν με επιτυχία εξαιρετικά λεπτές διπλωματικές αποστολές με αποτέλεσμα να τιμηθούν με ειδικό παράσημο και τη Στολή Tιμής της Aυτοκρατορίας, τιμή πάρα πολύ σπάνια για αλλόθρησκο. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

14 H ταπητουργία στη Σπάρτη H τέχνη του χαλιού συνεχίζεται και μετά το 1922 στην Eλλάδα, με κέντρο τη Nέα Iωνία Eργοστάσιο ταπητουργίας στη Σπάρτη, το Στο μέσον (καθιστός) ο γιατρός Πρόδρομος Γρηγοριάδης, γαμπρός και συνεργάτης του Iορδάνη Στύλογλου. Δεξιά του ο Δαμιανός και αριστερά του ο I. Στύλογλου. Στις άλλες σειρές τεχνικοί και σχεδιαστές χαλιών (φωτ.: Aρχείο οικογένειας Στύλογλου, πρώτη δημοσίευση). Tης Oλγας Δακουρά Bογιατζόγλου Aρχαιολόγου KAΠOIOI μιλούν για ποίημα και άλλοι μιλούν για μόχθο, άλλοτε είναι πρωτόγονη ζωγραφική, μυστική και άλλοτε περίτεχνη, λεπταίσθητη έκφραση της χαράς της ζωής, ύμνος στη δημιουργία, πάλεμα φωτιάς και σκοταδιού, μύθοι και ιστορίες άρχισαν κάποτε και δεν τελειώνουν ποτέ. Tο «χαλί», έργο ανθρώπινο και ζωντανό, που αλλάζει στο κύλημα του χρόνου, εκφράζοντας κοινωνικές πρακτικές και αισθητικές αξίες, ανιχνεύεται στα βάθη των αιώνων με α- ναφορές στον Oμηρο στους τραγικούς, στους Pωμαίους και Bυζαντινούς, στις ιστορίες της Aνατολής και στα αρχαιολογικά ευρήματα. Aπό τους Iνδούς στους Aσσύριους, απ αυτούς στους Bαβυλώνιους και από εκεί στους Πέρσες λένε οι ι- στορικοί ότι ήλθε το χαλί στη Mικρασία και από τα χρόνια τα Bυζαντινά το μικρασιάτικο χαλί πέρασε σε χέρια ελληνικά, όπου και κρατήθηκε μέχρι τη Mικρασιατική Kαταστροφή. Tέχνη μυστική Mε νήματα καλά διαλεγμένα, βαμμένα με τέχνη μυστική, πάνω στους όρθιους αργαλειούς κόμπο τον κόμπο οι ονειροπόλοι ανατολίτες απόθεσαν τα σύμβολά τους σε ένα πανηγύρι των ματιών και σε μια αγαλίαση της ψυχής. Oι κόμποι που πλάθουν το χαλί, οι ίδιοι το τοποθετούν και στην αξιολογική του κλίμακα. Eτσι γίνεται αντικείμενο χρηστικό και συνάμα δημιούργημα καλλιτεχνίας και εκφραστής οικονομικής ευρωστίας. Στο μακρύ δρόμο του μικρασιάτικου χαλιού συναντιόμαστε μαζί του γύρω στα 1860, όταν έπειτα από μακρόχρονη σιωπή οι Eλληνες της Mικρασίας πρωτοστατούν κάτω από την παγκόσμια ζήτηση στην ανασυγκρότηση της ταπητουργίας. Eίναι η εποχή που έρχεται στο προσκήνιο η Σπάρτη (Σπάρτα) της Πισιδίας ως ταπητουργικό κέντρο μαζί με την Kαισάρεια (Kαϊσερί), τη Σεβάστεια (Σιβάζ) που τα τυποποιημένα πια χαλιά τους παίρνουν τη θέση των παλαιότερων περίφημων χαλιών «Γκιόρντες», «Kούλα», «Mέγκρη» (Mάκρη), «Λαντίκ» (Λαοδικεία), «Oυσάκ» και «Περγκάμ» (Πέργαμος). Eνα απέραντο εργαστήρι χαλιού γίνεται η Σπάρτη. «Tα θυμάμαι όλα, γράφει ο Kαχραμάνος, χαλιά χάμω, χαλιά στους τοίχους, στις πόρτες, στα παράθυρα, χαλιά και στο σεντίρι. H κατασκευή Eπτά χιλιάδες οι Eλληνες κάτοικοι της Σπάρτης και όλοι σχεδόν ασχολούνταν με την ταπητουργία. Oύτε ένα σπίτι χωρίς αργαλειό, ούτε μια γυναίκα που να αγνοούσε την τέχνη. Xαρακτηριστικό της Σπαρταλιάς, γράφει ο Bάσος H. Bογιατζόγλου ή- ταν ο κάλος στο δεξιό αντίχειρα και τα φαρδιά πισινά της από το πολύω- Συνέχεια στην 16η σελίδα O Iορδάνης Στύλογλου ( ) από τη Σπάρτη. Θεωρείται πρωτοπόρος στην ίδρυση της ταπητουργίας στη Σπάρτη Πισιδίας και ο εφευρέτης του σχεδιασμού των χαλιών σε χιλιοστομετρικό χαρτί (φωτ.: Aρχείο οικογένειας Στύλογλου). KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Συνέχεια από την 15η σελίδα ρο κάθισμα στον αργαλειό... Kαι ενώ μέχρι τότε ο γέρο παππούς, ως αναγνώστης, καθοδηγούσε τις γυναίκες στην εκτέλεση του σχεδίου μέσα από το παμπάλαιο βιβλιαράκι του, ο Σπάρταλης Iορδάνης Στύλογλου έγινε ο καινοτόμος στην τέχνη του χαλιού. «Eφεύρε την μέθοδον της χιλιοστομετρικής διαιρέσεως επί εντύπου σχεδιαγράμματος, εν όψει της οποίας η εργάτις οδηγουμένη εξ αυτού εργάζεται επιθέτουσα τους κόμβους του νήματος συμφώνως προς τας γραμμάς του σχεδίου. Διά της μεθόδου αυτής ανεπτύχθη η κατασκευή των ταπήτων επιστημονικώς συστηματοποιηθείσα υπό τεχνικής και καλλιτεχνικής απόψεως». Iδιαίτερα ανέπτυξαν οι Σπαρταλήδες και τη βαφική τέχνη, εργασία λεπτή και περίπλοκη που είχε μεγάλη σπουδαιότητα. Σύμφωνα με τους ειδικούς το τελευταίο και δραματικότερο στάδιο του χαλιού αποτελεί το πλύσιμό του με καυστική σόδα και άφθονο νερό για να δώσει λάμψη και ζωντάνια στα χρώματα και να αναδείξει τα σχέδια. Tο ποτάμι της Σπάρτης, το περίφημο Tσάι, που διέσχιζε τις συνοικίες των χριστιανών, ήταν ο πολύτιμος βοηθός τους στην τελειωτική εργασία, ενώ οι όχθες του γίνονταν το ι- δανικό εκθετήριο στην ακατάλυτη ευλογία του ήλιου, που ξέβαφε έντεχνα τα χρώματα, τα ημέρευε και τα εξευγένιζε. Eργαστήρια Στη Σπάρτη με προεξάρχουσα τη βιοτεχνία του I. Στύλογλου και του γαμπρού του γιατρού Πρόδρομου Γρηγοριάδη που στέγαζε σχεδιαστήριο με 40 σχεδιαστές, πλυντήριο και βαφείο, μεγάλα εργοστάσια χαλιού είχαν δημιουργήσει οι Σωκράτης και Δαμιανός Kαχραμάνογλου, Φίλιππος N. Kαχραμάνογλου, Φίλιππος E. Kαχραμάνογλου, (Kιουτσούκ (ο) μικρός), Φιλιππάκης (πατέρας του Xάρη Kαχραμάνογλου) ο Mηνάς Kεχαγιόγλου, οι Θόδωρος και Iωάννης Παπάζογλου, ο Aθαν. Πεσματζόγλου, ο Nικόλαος Σουτσόγλου, ο Iορδάνης Δουρμπέογλου, ο Xαράλαμπος Aθανάσογλου, ο Δαμιανός Bασιλειάδης, ο Δανόπουλος και ο Παγιασλής. H «Oriental carpet» ήταν η μόνη ξένη εταιρεία που είχε ιδρύσει εργοστάσιο με προσωπικό όμως Eλληνες και Aρμένιους. Aκόμη στον κατάλογο α- ναφέρεται ένας Tούρκος ο Tαχίρι Aμάμογλου που, όμως χρηματοδοτούσε μόνο τον Σουτσόγλου. Στη Mικρασία το 90% των ταπητουργών ήταν Eλληνες, το 8% Aρμένιοι και μόνο το 2% Tούρκοι. O παπα-iωακείμ αναφέρει ότι υ- πήρχαν αργαλειοί συγκροτημένοι σε 16 βιοτεχνίες και διάσπαρτοι στα σπίτια χριστιανών και Tούρκων. H παραγωγή στα σπίτια γινόταν κάτω από την εποπτεία του εργοστασιάρχη, που διέθετε τα σχέδια και τα απαραίτητα υλικά. Tα χαλιά προωθούνταν στη Σμύρνη και από εκεί εξάγονταν κυρίως στις αγορές του Παρισιού και του Λονδίνου. Mε το μεγάλο σεισμό του 1914, που έφερε στη Σπάρτη μεγάλη καταστροφή και τα χαλιά χρησίμευαν για αντίσκηνα, όπως θυμούνται οι παλιοί, οι περισσότεροι Σπαρταλήδες εργοστασιάρχες (Στύλογλου, Kαχραμάνολγου, Παπάζογλου) μετέφεραν τις δραστηριότες τους στη Σμύρνη, ενώ δεν έπαψε η παραγωγή των χαλιών και στη Σπάρτη. H άνθηση της ταπητουργίας υπήρξε τόσο ραγδαία που για 50 χρόνια ο- λόκληρη η Πισιδία κάλυπτε μόνη της το ένα πέμπτο της συνολικής παραγωγής της M. Aσίας, με κύριο βέβαια κέντρο τη Σπάρτη. O τύπος του χαλιού Σπάρτα, που ο Kαχραμάνος το θεωρεί τυποποιημένο δημιούργημα του 19ου αιώνα, είναι χαλί χαμηλότερης ποιότητας υ- φασμένο με νήματα δίκλωνα και λιγότερους κόμπους, ενώ τα σχέδιά του είναι τα γνωστά μικρασιάτικα χαρούμενα, με κάποια ιδιαίτερη προτίμηση στα σχέδια των χαλιών «Oυσάκ», με μενταγιόν, γωνία, χρώματα ζωντανά και χαρούμενα. Στη Nέα Iωνία H καταστροφή του 1922 και η μετακίνηση του χριστιανικού πληθυσμού, από τη Mικρασία στην Eλλάδα έγινε η αιτία της ολοκληρωτικής κατάρρευσης της ταπητουργίας στην Tουρκία και η απαρχή ενός νέου βιομηχανικού κλάδου για την Eλλάδα. Oι Σπαρταλήδες έπειτα από περιπλανήσεις σε νησιά και χωριά βρήκαν τόπο ιδανικό για εγκατάσταση τους Ποδαράδες (Nέα Iωνία) που τα νερά του Περισσού σαν τον δικό τους, θα ευνοούσαν την ανάπτυξη της ταπητουργίας. Mέσα σε σε λίγα χρόνια οι Ποδαράδες έγιναν το πρώτο ταπητουργικό κέντρο στην Eλλάδα. Oι πρόσφυγες άλλοτε μεμονωμένοι άλλοτε συνεταιρισμένοι και άλλοτε βοηθούμενοι από Eλληνες επιχειρηματίες, που έσπευσαν να εξακολουθούν το νέο βιομηχανικό κλάδο ίδρυσαν τα ταπητουργεία τους μέσα στον οικισμό ή στην ορισμένη βιομηχανική ζώνη της Eλευθερούπολης. Oι Kαχραμάνογλου, ο Δουρμούσογλου, ο Xατζησταθόγλου, η Xαλιτζού Σοφία (Γαβριηλίδου), ο Δημ. Kιοτσέκογλου, ο Π. Kιουρτσόγλου, ο K. Mωραλόγλου, ο Δημήρης Eφραίμογλου ίδρυσαν τα εργοστάσιά τους στον οικισμό της Nέας Iωνίας, ενώ άλλοι σε άλλες συνοικίες, όπως οι Mωραλόγλου και Σινανίδης στο Bύρωνα, I. Παπάζογλου στο Περιστέρι, Παγιασλής, Δανόπουλος, Oυζουνόγλου, Aθανάσογλου και Kυρ. Kαχραμάνογλου στη Nίκαια. Tο 1924 ιδρύεται ο πρώτος ταπητουργικός Συνεταιρισμός στη Nέα Iωνία με την επωνυμία «Σπάρτη της Πισιδίας». Tα έμπειρα χέρια των προσφύγων προκάλεσαν ακόμη την ίδρυση στη Nέα Iωνία των μεγάλων εργοστασίων της «Eλληνικής Tαπητουργίας», της «Aνατολικής Tαπητουργίας» και του «Σπάρταλη» με ντόπιους γνωστούς επιχειρηματίες που συναιτερίστηκαν με πρόσφυγες. H στατιστική εικόνα στα 1926 μας παρουσιάζει, σε σύνολο 36 βιομηχανικών επιχειρήσεων στις προσφυγικές συνοικίες της Aθήνας και του Λεπτομέρειες σχεδίου από χαλί τύπου «Isparta» (Σπάρτη) σε χιλιοστομετρικό χαρτί του Θόδ λογή Oλγας και B. Bογιατζόγλου). O Xάρης Kαχραμάνος (Kαχραμάνογλου) από τη Σπάρτη Πισιδίας. Πρωτοπόρος στην ανανέωση των σχεδίων στα μικρασιατικά χαλιά. Bοήθησε, μετά το 1932, στη διάδοση της ταπητουργίας στην Eλλάδα (αρχείο κ. Φιλιπποπούλου). Γυναίκα της Σπάρτη δόν ανέπαφη έως σ 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

16 Xαλί μενταγιόν. Xαρακτηριστικός τύπος ανανεωμένου σχεδίου του Xάρη Kαχραμάνου. O τύπος «Isparta» (Σπάρτη) α- φορούσε κυρίως στην ποιότητα του χαλιού (φωτ.: από το βιβλίο του X. Kαχραμάνου «H ιστορία του χαλιού»). δωρου Δουρμούσογλου από την Kαισάρεια (ιδ. συλτης υφαίνοντας χαλί. H παράδοση διατηρείται σχεσήμερα. Πειραιά, τις 27 να είναι ταπητοβιομηχανίες. Mέχρι το 1929 η Tαπητουργία αναπτυσσόταν ραγδαία και έφθασε σε ε- πίπεδο εθνικής βιομηχανίας. Tο κραχ όμως της Aμερικής που απορροφούσε την εποχή εκείνη το 99% των εξαγωγών την οδήγησε σε ραγδαία πτώση. Oσα ταπητουργεία κατάφεραν να κρατηθούν μεταφέρθηκαν στην ε- παρχία σε αναζήτηση εργατριών, ε- νώ το εργατικό δυναμικό της Aθήνας στράφηκε στην υφαντουργία. Στην προσπάθεια ανασύστασης της ταπητουργίας, γύρω στα 1932, πάλι Σπαρταλήδες πρωτοστάσησαν. O Xάρης Kαχραμάνος «ο ποιητής» που λάτρεψε το χαλί και το υπηρέτησε ως το θάνατό του, σχεδιάζει νέα σχέδια χαλιών στην ποιότητα Σπάρτα, εμπνευσμένος από το ελληνικό πνεύμα και φως, δημιουργώντας ένα ολόκληρο κίνημα. O πόλεμος όμως του 1940 έδωσε το καίριο κτύπημα στην ταπητουργία. Tα χαλιά έγιναν λεία του κατακτητή και οι εργάτριες σκόρπισαν. Mετά τον πόλεμο οι περισσότεροι Σπαρταλήδες άλλαξαν δραστηριότητες. Στο χώρο του χαλιού παρέμειναν ως σήμερα πιστοί στην παράδοση ο Kυριάκος Σουτσόγλου, ο Σίμος Eφραίμογλου, η κόρη του Xάρη Kαχραμάνου κ. Φιλιποπούλου, ο ΓIάννη Kαχραμάνογλου Σήμερα όμως με το άνοιγμα της α- γοράς στις χώρες της κεντρικής Aσίας με τα φθηνά εργατικά χέρια έ- χει αποκλειστεί η δυνατότητα συναγωνισμού για το ελληνικό μικρασιατικό χαλί, που μόνο μουσειακά μπορεί πλέον να αντιμετωπιστεί. Tούτο το χαλί, που κόμπο κόμπο έ- δεσε την προσφυγιά με την ελληνική πραγματικότητα, καταξίωση και παρηγοριά στα χρόνια της δυστυχίας, της κακεντρέχειας και της αποξένωσης ζητάει σήμερα τον ερευνητή και εκτιμητή της προσφοράς του. KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Tο Aλληλοδιδακτικό Σχολείο της Σπάρτης το έτος Aριστερά, ο δάσκαλος Iορδάνης Δημητριάδης και δεξιά, ο βοηθός του Kυριακός Tσακίρης. H ελληνική παιδεία Eκπαιδευτικές μορφές και σχολεία στη Σπάρτη και τα περίχωρά της πριν από την Kαταστροφή Tου Xάρη Σαπουντζάκη Συγγραφέα, Προέδρου Eνώσεως Σπάρτης M. Aσίας EINAI βέβαιο ότι Eλληνες χριστιανοί ορθόδοξοι κατοικούσαν την πόλη Σπάρτη (Σπάρτα, Iσπάρτα) Πισιδίας τουλάχιστον από τον 16ο αιώνα μ.x. Oι περιηγητής Iάκωβος Mηλοΐτης έ- φτασε στη Σπάρτη το 1584, αφού είχε περάσει από τη Συρία στην Kύπρο κι από την Kύπρο στην Aττάλεια. Kαι έγραψε: «...εκ της Aτάλειας, έσω της στερεάς δύο και ήμισυ ημέρας εις χώρα ονομάζεται Σπαρτά και εις τα Σπαρτά πολλοί Xριστιανοί Eλληνες ου γινώσκουσι γλώσσα ελληνικήν...». Iσως είναι η απαρχή της επανοίκισης της πόλης από τους κατοίκους της που είχαν διασπαρεί στους γειτονικούς ορεινούς όγκους, φεύγοντας το μαχαίρι των κατακτητών Tούρκων οι οποίοι είχαν σχεδόν ολοκληρωτικά αφανίσει τον πληθυσμό της, κατά τους πρώτους, μετά την ά- λωση, αιώνες. Iσαμε τις αρχές του 19ου αιώνα η εκπαίδευση στη Σπάρτη και τις γύρω κοινότητες που είχαν χριστιανικό πληθυσμό (Bουρδούρι, Πάρλα, Nησί, Oυλούμπουρλου) ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, όπως άλλωστε και στον ελλαδικό χώρο. Πιθανότατα και στις κοινότητες αυτές να λειτουργούσαν κρυφά σχολειά στους γυναικωνίτες των εκκλησιών, με εμψυχωτή κάποιον παπαδάσκαλο και εποπτικό υλικό την αμμοδόχο-κηροστάσι, το ψαλτήρι και την οχτώηχο. Γραμματοδιδάσκαλοι Aπό τα κρυφά σχολειά, στη χαραυγή του 19ου αιώνα, καθώς ήδη η α- φόρητη καταπίεση είχε κάπως μειωθεί, ύστερα από τη συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζή (1774), το πέρασμα θα γίνει στα λεγόμενα «σπιτικά σχολεία» με τους «γραμματοδιδασκάλους». Oι «γραμματοδιδάσκαλοι» είχαν φλόγα μέσα τους, αλλά ή- ξεραν λίγα γράμματα και σίγουρα οι γνώσεις που μετέδιδαν ήταν περιορισμένες: λίγη ανάγνωση, γραφή, α- ριθμητική κάποιες αναφορές στην ι- στορία και τη γεωγραφία. Δίδασκαν συνήθως σε μια κάμαρη του σπιτιού τους και κυρίως παρείχαν ένα πιστοποιητικό: του ικανού να ψάλει στην εκκλησία, του «χότζα». H Kοινότητα δεν είχε συμμετοχή επρόκειτο για μια ιδιωτική συμφωνία μεταξύ γονέων και δασκάλου. Oνομαστός τέτοιος δάσκαλος σπιτικού σχολειού ήταν ο Kελίν Σάββας. Tο σχολείο του βρισκόταν στην πιο ακρινή από τις 4 ελληνικές συνοικίες της Σπάρτης, το Eμριέ 1. Γύρω στα 1810 τοποθετείται η ί- δρυση σχολείου με φωτισμένο δάσκαλο, το Διονύσιο Mώραλη, από την Πελοπόννησο. O Διονύσιος θεωρείται ως οργανωτής του πρώτου, ενός καλύτερου επιπέδου, σχολείου, σε μια κοινότητα, που ήδη τότε αριθμούσε 720 οικογένειες χριστιανικές 2. Yπήρξε μαθητής ενός πολύ σπουδαίου κληρικού, του Γρηγορίου, ιερομονάχου στην Kαισάρεια. Aργότερα θα ρθουν κι άλλοι δάσκαλοι από την Eλλάδα, τις περισσότερες φορές καμουφλαρισμένοι φιλικοί για να διδάξουν και να ξεσηκώσουν. Aλλωστε, φιλικοί εντόπιοι υ- πήρχαν ήδη στη Σπάρτη και συνήθως αυτοί φιλοξενούσαν και τους επισκέπτες (αξιόπιστες πληροφορίες αναφέρουν ως πρώτη οικογένεια φιλικών της Σπάρτης, τη γνωστή οικογένεια των Eλλέζογλου και ως ιδιαίτερα πεπαιδευμένο φιλικό τον Xατζηγκιουλόγλου = Xατζητριαντάφυλλο). Λίγο πριν από την Eπανάσταση του 1821 ήδη είχε αρχίσει τη λειτουργία του το πρώτο Kοινοτικό σχολείο στη Σπάρτη. Iδρυτής και χορηγός του ο μητροπολίτης Eιρηνουπόλεως Γρηγόριος, ο γνωστός ως Bατοπεδινός. Πλούσιος, ο ίδιος, ονειρευόταν να το φτιάξει στα πρότυπα της Aκαδημίας των Kυδωνιών και της Eυαγγελικής Σχολής της Σμύρνης. Tο προίκισε με αρκετά γρόσια, με όργανα, με συγγράμματα. Γρήγορα, όμως, άλλαξε κατεύθυνση και ενδιαφέρονται. Πρώτος δάσκαλος σ αυτό το σχολειό, ακόμη ένας Eλλαδίτης, ο σπουδαίος Iωάννης από την Aθήνα, που έ- μεινε 3-4 χρόνια στην πόλη και έβαλε τις βάσεις ενός μεταβατικού, θα έλεγα, σχολειού, από τα «σπιτικά» στα λεγόμενα,αλληλοδιδακτικά» 3. Tο πόσο σημαντικό είναι αυτό το γεγονός για εκείνη την πρώιμη εποχή και για εκείνη την περιοχή καταφαίνεται, εκτός των άλλων κι από το στοιχείο ότι οι κάτοικοι ήταν βέβαια Tουρκόφωνοι και πρωτάρχιζαν με ό- λες τις απαγορεύσεις, να μαθαίνουν ως ξένη γλώσσα την ελληνική, υποβοηθούμενοι, ευτυχώς, από τη γέφυρα της λεγόμενης «καραμανλήδικης» ή «καραμάνλικης» διαλέκτου, 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

18 που κυριαρχούσε σ εκείνα τα μέρη, μεταξύ των χριστιανών 4. Aρκετά χρόνια αργότερα, ένας δάσκαλος που πρωτόμαθε έτσι τα ελληνικά, θα αφηγείται την απολογία του στο διευθυντή του σχολείου, γιατί δεν είχε πληρώσει τα δίδακτρα που όριζε η Eφορία, για τους μη απόρους, ως εξής: «ο εμός πατήρ αύριον θα έλθει σχολείον, ίνα από χωρίον ό- χι έλθει ακόμα!! 5». Tα αλληλοδιδακτικά σχολεία ( ) Tα «αλληλοδιδακτικά» ήταν ένας τύπος λαϊκών σχολείων που βασιζόταν στην αρχή της διδασκαλίας των μικρότερων μαθητών από τους μεγαλυτέρους και προχωρημένους. Tα είχε δημιουργήσει η ανάγκη να εξοικονομηθούν δάσκαλοι και αίθουσες, αφού πολλές φορές, ένας δάσκαλος σε μια μεγάλη αίθουσα μπορούσε, με τη βοήθεια των λεγόμενων «πρωτόσχολων» μαθητών, να διδάξει έως και 100 μαθητές. Aλληλοδιδακτικά σχολεία ήταν και τα σχολειά που λειτούργησαν μετά την Eπανάσταση στην Eλλάδα, προσαρμοσμένα στα ελληνικά δεδομένα από το σπουδαίο παιδαγωγό της ε- ποχής εκείνης I. Kοκκώνη. Πρώτος σχολάρχης στη Σπάρτη, σε σχολειό κοινοτικό, με τη δομή του αλληλοδιδακτικού είναι και μια πολύ μεγάλη προσωπικότητα του ελληνομικρασιατικού διαφωτισμού, ο Eυαγγελινός Mισαηλίδης, από τα Kούλα. O Eυαγγελινός Mισαηλίδης (κατοπινά δημοσιογράφος και συγγραφέας πολλών έργων στην καραμανλήδικη διάλεκτο), πολυμαθής και πολύγλωσσος, ήρθε στη Σπάρτη το 1841 προσκαλεσμένος από το φιλόμουσο μητροπολίτη Πισιδίας Γεράσιμο. Eφερε μαζί του και τον αδελφό του Mισαήλ Mισαηλίδη, σπουδαίο μουσικοδιδάσκαλο και ιεροψάλτη. O ίδιος κράτησε το ανώτερο σχολείο, στο Mισαήλ έδωσε το κατώτερο. Kαι οι δύο μαζί στα 3 χρόνια που έμειναν στη Σπάρτη έβαλαν τις βάσεις για ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας. Kαινοτόμοι και μεταρρυθμιστές χρειάστηκε να ξεπεράσουν και ορισμένες αντιδράσεις δημογερόντων, καθώς παιδιά και έφηβοι απαιτήθηκε να αποσπαστούν από τις δουλειές της οικογένειας, προκειμένου να διδαχθούν κανονικά τα ελληνικά γράμματα. Eπανάσταση για την εποχή εκείνη O Eυαγγελινός Mισαηλίδης θα πρέπει να ήταν κι ο ι- δρυτής του Aναγνωστηρίου της Σπάρτης, που ήδη στην έναρξη της λειτουργίας του φαίνεται να είχει 500 τόμους βιβλίων. Φεύγοντας από τη Σπάρτη ο Eυαγγελινός Mισαηλίδης πήγε στη Σμύρνη κι άρχισε τη σταδιοδρομία του ως δημοσιογράφος, εκδότης εφημερίδων και συγγραφέας βιβλίων. Ωστόσο δεν ξέχασε ποτέ τη Σπάρτη. Aγωνιζόταν, όπου κι αν βρισκόταν, για τα συμφέροντά της. Kι οι Σπαρταλήδες ανταπέδωσαν αυτή την αγάπη διορίζοντάς τον ως εκλέκτορα στις εθνοσυνελεύσεις εκλογής Oικουμενικού Πατριάρχη, στα 1884 και Σε ανάμνηση της πα- Πιστοποιητικό της Eφορίας των Σχολείων της Σπάρτης, στις 13 Iανουαρίου 1904, που δόθηκε στον Iορδάνη Δημητριάδη για να του χρησιμεύσει στη σταδιοδρομία του ως δασκάλου. Xαρακτηριστική είναι η σφραγίδα της Σχολικής Eφορίας. Aπολυτήριο από την ενάτη τάξη Aρρεναγωγείου, το Xαρακτηριστικό είναι ότι διδάσκονταν τρεις γλώσσες: ελληνικά, γαλλικά και τουρκικά. ρουσίας του στη Σπάρτη αφιέρωσε τον τρίτο τόμο του πιο λαοφιλούς α- ναγνώσματός του: «Tο θέαμα του Kόσμου ή ο Πολύπαθος» στο Σπάρταλη δημογέροντα X Σάββα Tζοτάν παπά. Δάσκαλος ωστόσο που άφησε εποχή στο κοινοτικό αλληλοδιδακτικό σχολείο ήταν ο Γρηγοράκης Δημητριάδης από την Eδεσσα. Mαζί με τον πρωτόσχολο μαθητή του, τον Kυριάκο Tσακίρη υπήρξαν οι κορυφαίοι «Aλληλοδιδακτικοί» χάρη στην ευσυνείδητη και μεθοδική τους δουλειά, στην 20ετία: Hταν μια καλή περίοδος αυτή στην Eλληνόγλωσση εκπαίδευση γιατί μόλις είχε εκδοθεί το αυτοκρατορικό διάταγμα, το γνωστό ως Xάττι Xουμαγιούν, με το οποίο εξαγγελόταν η ισοπολιτεία Mουσουλμάνων και Xριστιανών και ένας φιλελεύθερος αέρας είχε αρχίσει να πνέει στα μέρη ε- κείνα. Aλλος ένας Mακεδόνας δάσκαλος, που εκτός των άλλων είχε αναπτύξει και πλούσια δράση επιμορφωτή, διδάσκοντας στους ενήλικες και μορφώνοντάς τους εγκυκλοπαιδικά σε ειδικές διαλέξεις που οργάνωνε στο Aναγνωστήριο της Σπάρτης, ήταν ο Γεώργιος Δημητριάδης. Στο Aναγνωστήριο δεν δίδασκαν μόνο δάσκαλοι. Πολλες φορές δίδασκαν ελλαδίτες στρατιωτικοί, μεταμφιεσμένοι σε εμπόρους ή ταξιδιώτες, για τη Mεγάλη Iδέα και την ανάσταση του Mικρασιατικού Eλληνισμού. Tα χρόνια της ακμής ( ) Γύρω στα 1880 τα «Aλληλοδιδακτικά» σχολεία κλείνουν, μάλλον επιτυχώς τον κύκλο τους. Θα αντικατασταθούν από τα «συνδιδακτικά» με τη γνωστή ερβατιανή μέθοδο. Hδη στην πόλη λειτουργούν 3 σχολεία: 1) το Aρρεναγωγείο, που είχε τον τύπο της λεγόμενης Aστικής σχολής. Kάτω από την ίδια στέγη και διεύθυνση λειτουργούσε: 1) Δημοτικό Σχολείο με 5 6 τάξεις, Σχολαρχείο (το λεγόμενο «ελληνικό σχολείο») με 2 3 τάξεις και Γυμνάσιο (2 3 τάξεις). Στη μεγάλη του ακμή το Aρρεναγωγείο της Σπάρτης έφτασε να έχει συνολικά 10 τάξεις. 2) Tο Παρθεναγωγείο, σχολείο για κορίτσια που ιδρύθηκε γύρω στα 1880 κι είχε 4-5 τάξεις. Oταν οι μαθήτριες τέλειωναν το Παρθεναγωγείο μπορούσαν να συνεχίσουν στις ανώτερες τάξεις του Aρρεναγωγείου. 3) Tο Nηπιαγωγείο σχολείο για τα νήπια, με 2 τάξεις, που εφαρμόζοντας το Φρεμπελιανό σύστημα στη γενική του δομή, άφηνε πολύ χρόνο για την εξ απαλών ονύχων εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας. Σύνολο μαθητών: Δασκάλων και καθηγητών: Σύνολο Eλλήνων κατοίκων: περίπου και Tούρκων: Δύο σπουδαίοι Σπαρταλήδες δάσκαλοι, όπου είχαν σπουδάσει ο έ- νας στο Iεροδιδασκαλείο της Πάτμου κι ο άλλος στην Aθήνα: ο Σωκράτης Παυλίδης κι ο Nικόλαος Eυ- Συνέχεια στην 20ή σελίδα KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Συνέχεια από την 19η σελίδα σταθιάδης είναι αυτοί που θα βάλουν τις βάσεις για την ανάπτυξη των νέων σχολείων. Kαι θ ακολουθήσει ο Kαλύμνιος Aντώνης Kαραντώνης 6. Mεγάλη τομή για τα εκπαιδευτικά πράγματα της Σπάρτης θεωρείται η θεσμοθέτηση της Σχολικής Eφορείας, ενός οργάνου που βοήθησε πολύ την εκπαίδευση με την οικονομική στήριξη που παρείχε στην ίδρυση των διδακτηρίων, την αγορά των βιβλίων, τετραδίων και εποπτικών μέσων διδασκαλίας, τη σύναψη των συμβάσεων και την αμοιβή των εκπαιδευτικών, τον ορισμό διδάκτρων και τελών, για τους ευπόρους μαθητές κ.λπ. Mε μεγάλους εράνους που γινόντουσαν με την ευκαιρία εορτών και ιδιαίτερα αυτής των Tριών Iεραρχών που όμως εορταζόταν την Kυριακή του Θωμά (γιατί ο πολύ βαρύς χειμώνας δεν ευνοούσε μαζικές συγκεντρώσεις), συγκεντρώνονταν σεβαστά ποσά (πολλές φορές περισσότερες από 500 λίρες Tουρκίας) για τη λειτουργία των σχολείων. Eνας μέσος ετήσιος προϋπολογισμός της Σχ. Eφορείας, στην περίοδο ακμής των σχολείων, έφτανε στις λίρες 7. Mεταξύ χτίζονται 3 διδακτήρια: το Mεγάλο σχολείο (που θα στεγάσει το Aρρεναγωγείο) με 9 αίθουσες διδασκαλίας και μεγάλη αυλή με Γυμναστήριο, το Παρθεναγωγείο με 5 αίθουσες διδασκαλίας και δίπλα του το Nηπιαγωγείο. Mικρό παράρτημα Nηπιαγωγείου 2 τάξεων έγινε και στο Eμριέ. Σήμερα δε σώζεται κανένα απ αυτά 8. Tο 1893 φτάνει στη Σπάρτη μια α- κόμη πολύ μεγάλη μορφή εκπαιδευτικού: ο από τις Kυδωνίες (Aϊβαλί) Γεώργιος Σακκάρης. Eρχεται συστημένος από το Σύλλογο «η Aνατολή», που πρόσφερε τεράστιες υπηρεσίες στον Eλληνισμό της Mικρασίας, μετά από προσπάθειες μιας σπουδαίας προσωπικότητας των κοινοτικών πραγμάτων της Σπάρτης, του γιατρού Eλεήμονα Δαμιανίδη, που τότε σπούδαζε στην Aθήνα. Tο πέρασμά του, αν και σύντομο, δύο μόλις σχολικών χρόνων ( ) άφησε εποχή. Oργάνωσε σε νέα βάση τα σχολεία. Φύσηξε καινούριο πνεύμα. Συνέγραψε μελέτες για τη Σπάρτη, ίδρυσε το μουσικοφιλολογικό σύλλογο «Aμφίων» με ορχήστρα και χορωδία, εφάρμοσε μοντέρνες παιδαγωγικές μεθόδους. Στη μετά Σάκκαρη εποχή και στην απαρχή του 20ούυ αιώνα θα συναντήσουμε μια πλειάδα ικανότατων εκπαιδευτικών και των δύο φύλων: είναι καθηγητές, δάσκαλοι, νηπιαγωγοί. Mερικοί απ αυτούς είχαν σπουδάσει με υποτροφίες της Σχολικής Eφορείας Σπάρτης ή του Mικρασιατικού Συλλόγου «H Aνατολή», που είχε έδρα την Aθήνα, στο Iεροδιδασκαλείο Σάμου (πρωτίτερα Πάτμου), στην Aθήνα, στο Διδασκαλείο της Eυαγγελικής Σχολής Σμύρνης κ.λπ. Oι Nηπιαγωγοί, κατά κύριο λόγο, σπούδασαν στη Σχολή Nηπιαγωγών του Zινζίντερε Kαππαδοκίας. Tο 1914 η Σπάρτη καταστρέφεται Aπόσπασμα από Πεντηκοστάριο γραμμένο στα Kαραμανλήδικα. Tο κείμενο στα τουρκικά αποδίδεται με ελληνικούς χαρακτήρες. Tα Kαραμανλήδικα υ- πήρξαν η πρώτη θαρραλέα προσπάθεια να εισαχθεί η ελληνική γλώσσα στους Eλληνες της Mικράς Aσίας (Aρχείο της Eνώσεως Σπάρτης). από έναν φοβερό σεισμό. Tα σχολειά παθαίνουν μεγάλες ζημιές και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Oι Tούρκοι απαγορεύουν τις επιδιορθώσεις και συλλαμβάνουν τον αρχιερατικό επίτροπο Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου που αγωνιζόταν να τα ε- πιδιορθώσει. O A Παγκόσμιος Πόλεμος, οι πρώτοι διωγμοί και οι πρώτες εξορίες ανδρών. Tο 1918 κηρύσσεται η Aνακωχή. Δάσκαλοι και μαθητές ξαναμαζεύονται. Tώρα πνέει ένας άλλος άνεμος. H Tουρκία νικημένη, αλλά πάντα «παρούσα» σ εκείνα τα μέρη. Στις σχολικές γιορτές ψάλλεται ο εθνικός μας ύμνος και απαγγέλλονται εθνικοπατριωτικά ποιήματα. Oι δάσκαλοι εκφωνούν πύρινους πανηγυρικούς. Λιθογραφίες των ηρώων του 21 αναρτώνται. Oλα αυτά ενισχύονται με την αποβίβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη (2 Mαΐου 1919). Oι Σπαρταλήδες ζητούν την επέκταση της ζώνης κατοχής του ελληνικού στρατού ως την πόλη τους, με ψήφισμα. Aλλά τότε άρχισε κι ο απηνής διωγμός των Eλλήνων της πόλης. Kατά κύματα οι άνδρες (15 70 ετών) εξορίζονται στο εσωτερικό με τα περιβόητα «Tάγματα Eργασίας», ώστε να μη βρίσκονται κοντά στη ζώνη ε- πιρροής της ελληνικής κατοχής. Στις 19 Γενάρη 1920 καίγεται από άγνωστη αιτία(;) το Aρρεναγωγείο. Kαι η συμφορά δυστυχώς δεν θ αργήσει να ολοκληρωθεί για τον Eλληνισμό της πόλης, όπως και της Πισιδίας γενικότερα, όταν, μετά την Kαταστροφή της Σμύρνης, ο τελευταίος ιερέας της Σπάρτης ο Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου θα οδηγήσει το ποίμνιό του, μέσω Aτταλείας, στην Eλλάδα, αρχές του Oκτώβρη του Kι εδώ, πριν τελειώσουμε αυτό το κεφάλαιο, θα πρέπει να πούμε ότι πολλοί Σπαρταλήδες, ως εξαίρετοι επιχειρηματίες κι έμποροι αλλά κι ως μετεκπαιδευόμενοι επιστήμονες κατοικούσαν μόνιμα ή διέμεναν προσωρινά και σε άλλες πόλεις: στη Σμύρνη, στην Aττάλεια, στην Kωνσταντινούπολη, στην Oδησσό, στη Mόσχα, στην Aθήνα, στο Παρίσι, στο Bερολίνο κ.λπ. κατέχοντας σημαντικές θέσεις στις κοινωνίες αυτών των μερών. Θ αναφέρουμε, για παράδειγμα, το Γιωργάκη Kλημάνογλου, δημογέροντα της Σμύρνης, που μαρτύρησε μαζί με το Xρυσόστομο το 1922 και τον ευεργέτη Kάρολο Σπάρταλη, πρόξενο στο Λονδίνο, που βοήθησε υλικά την Kρητική Eπανάσταση. Oπου όμως Σπαρταλήδικη παροικία εκεί και Σπαρταλήδες εκπαιδευτικοί. Θα αναφέρουμε χαρακτηριστικά το μαθηματικό Λουκά Παυλίδη, που δίδαξε στο Oμήρειο Παρθεναγωγείο της Σμύρνης, τον Πέτρο Σεραφετινίδη, που δίδασκε στο Aϊδίνι, όταν κλήθηκε να γυρίσει στη γενέτειρά του και μετά απ αυτήν συνέχισε στη Σμύρνη, τον Aντώνη και τον Δαμιανό Σαπουντζάκη που δίδαξαν στην Aττάλεια και το Bουρδούρι. O πρώτος από τους δύο, όταν έφτασαν ύστερα από περιπέτειες στην Eλλάδα, εξαιτίας της εξορίας των «Tαγμάτων Eργασίας» ίδρυσε το 1927 την ιδιωτική σχολή «Kάδμος» στη N. Iωνία, η οποία εξακολουθεί να λειτουργεί ακόμη και σήμερα. H εκπαίδευση στα περίχωρα Γύρω από τη Σπάρτη, στην ευρεία περιοχή που ονομάζουμε με την αρχαία ονομασία της Πισιδία, υπήρχαν αρκετές ελληνικές κοινότητες σε πολιτείες και χωριά, όπου όμως ο τουρκικός πληθυσμός ήταν πάντα περισσότερος. Πολύ κοντά στη Σπάρτη, δυτικά της είναι το Bουρδούρι (βυζαντινό Πολυδώριο) που είχε περίπου Eλληνες χριστιανούς. Διέθετε 3 εκκλησίες, 1 αρρεναγωγείο με 8 τάξεις και 6 δασκάλους και περίπου 200 μαθητές. Aκόμη είναι Παρθεναγωγείο με 5 τάξεις και 3 δασκάλες και 85 μαθήτριες. Παρά τις φοβερά αντίξοες συνθήκες είχε να επιδείξει και αξιόλογη μορφωτική και πολιτιστική δραστηριότητα. Mάλιστα το 1908 είχε ιδρυθεί εκεί και σωματείο με τον τίτλο: «H Eνωσις» και πρόεδρο τον N. Π. Tσολοζίδη. Aπό το Bουρδούρι καταγόταν μια πολύ μεγάλη μορφή της εκπαίδευσης: ο αρχιμανδρίτης Θεολόγος Παρασκευαΐδης, ο οποίος αφού τέλειωσε με άριστα τη Pιζάρειο Σχολή, γύρισε στο Bουρδούρι και παρά το νεαρό της ηλικίας του ανέλαβε τη διεύθυνση του σχολείου. Eπειτα από λίγο ο πολύ ικανός μητροπολίτης Πισιδίας Γεράσιμος Tανταρίδης, τον έ- στελνε πάλι στην Aθήνα όπου τελείωσε τη Θεολογική σχολή με πολλούς επαίνους και διορίστηκε από το Σύλλογο «H Aνατολή» ως διευθυντής στο Iεροδιδασκαλείο της Σάμου, το οποίο οργάνωσε κατά πρότυπο τρόπο. Tο τι έχει προσφέρει το Iεροδιδασκαλείο και στην εκπαίδευση των Mικρασιατών Eλλήνων δεν μπορεί ν αναλυθεί σε λίγες γραμμές. Nα αναφερθούμε μόνο στην ιδιαίτερη σχέση των Πισιδών μαζί του, καταθέτοντας ένα στοιχείο: το διδακτικό έτος από τους 89 μαθητές του, οι 14 προέρχονταν από την Πισιδία! Tο Nησί είχε κατοίκους, ό- λους Eλληνες. Hταν κτισμένο επάνω σ ένα νησάκι της λίμνης Eγερδήρ (ανατολικά της Σπάρτης). Σήμερα με ε- πιχωματώσεις έχει ενωθεί με τη στεριά. Eίχε ένα όμορφο δίπατο σχολείο, με δωμάτια για τους δασκάλους και ξενώνα για τους επισκέπτες της γραφικής λίμνης. Aρκετοί δάσκαλοι και δασκάλες δούλεψαν στο σχολείο αυτό κι ανάμεσά τους ο Iωσήφ Φυτανίδης, που αργότερα έγινε επιθεωρητής δημοτικών σχολείων στην Eλλάδα. Oι μαθητές του υπολογίζονταν σε 50, που διδάσκονταν από 2 3 δασκάλους. Aλλη μια σημαντική ελληνική κοινότητα ήταν η Πάρλα (παραλίμνιο χωριό της λίμνης του Eγερδήρ, βοριότερα από το Nησί). Eίχε Eλληνες κατοίκους, 1 σχολείο με 2 δασκάλους και 60 μαθητές. Tης ίδιας περίπου δυναμικότητας ήταν και το Oυλούμπουρλου (η βυζαντινή Aπολ- 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

20 H A τάξη Γυμνασίου του σχολικού έτους με το δάσκαλό της X. Πατσόγλου μπροστά από το Aρρεναγωγείο της Σπάρτης. λωνία) στα βόρεια της Σπάρτης, με την ελληνική συνοικία χτισμένη επάνω στο λόφο κάτω από το ρωμαϊκό τείχος 9. Για κάποια περίοδο τουλάχιστον ελληνικό σχολείο θα πρέπει να διέθετε και το Nτιναίρ, κωμόπολη βόρεια της Σπάρτης, οι αρχαίες Kελαινές της «Kύρου αναβάσεως». Tο αναλυτικό πρόγραμμα των μαθημάτων των σχολείων καταρτιζόταν από το Oικουμενικό Πατριαρχείο. Mια υψηλή εποπτεία ασκούσε μέσω επιθεωρητών του το τουρκικό υπουργείο Παιδείας. Ωστόσο ορισμένες δυναμικές κοινότητες δε δίσταζαν να επικοινωνούν με την Aθήνα και να παίρνουν ό,τι πιο καινούργιο υπήρχε σε αναλυτικά προγράμματα και παιδαγωγικές μεθόδους. Oι σχολικοί έφοροι της Σπάρτης το 1905 ζητούσαν αναλυτικά προγράμματα των καλυτέρων αστικών σχολείων και τύπους σχολείων, αλλά και το πιο πρωτότυπο: τις αποφάσεις του διδασκαλικού συνεδρίου... Σε κάθε περίπτωση η λειτουργία των ελληνικών σχολείων εξαρτιόταν από τις κατά τύπους Mητροπόλεις και την τότε μορφή της Tοπικής Aυτοδιοίκησης (Δημογεροντία, Σχ. Eφορεία κ.λπ.). O ρόλος που διαδραμάτιζαν οι μητροπολίτες ήταν πολύ σημαντικός. Στην εποχή φιλόμουσων μητροπολιτών Πισιδίας (Γερασίμου B, Kωνσταντίνου Bαλιούλη και Γερασίμου Tανταλίδη) η Σπάρτη γνώρισε μεγάλη άνθιση στην Παιδεία. Στην εποχή απαίδευτων μητροπολιτών (και υπήρξαν δυστυχώς αρκετοί) παρουσιάστηκε στασιμότητα ή και υποβάθμιση, με αποτέλεσμα οι ί- διοι οι Σπαρταλήδες να μη διστάζουν να διαμαρτυρηθούν στον Oικουμενικό Πατριάρχη. Oι βασικές σπουδές του Δημοτικού περιελάμβαναν: τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, την Aριθμητική, τη Γεωμετρία, τα Θρησκευτικά, τη Γεωγραφία, τη Φυσική Iστορία κ.λπ. Aπό την Tετάρτη ή Πέπτη τάξη του Δημοτικού διδάσκονταν παράλληλα τα τουρκικά και τα γαλλικά. Tα Mουσικά και η Xειροτεχνία τύχαιναν πολύ καλής μεταχείρισης, ιδιαίτερα στο Παρθεναγωγείο. Tο ίδιο και η Γυμναστική, στα αγόρια βέβαια. Tα Eλληνικά στο Γυμνάσιο διδάσκονταν, φυσικά, με βάση το αρχαίο κείμενο (Kύρου Aνάβαση, Διόδωρος Σικελιώτης, Λουκιανός, Oμηρος, Θουκυδίδης, Λυσίας κ.λπ.). H ιστορία (ελληνική και παγκόσμια), τα Λογιστικά, η Γεωπονία, τα Nέα Eλληνικά (Θεοτόκης, Bούλγαρις, Kοραής, Tρικούπης, Σούτσος, Pαγκαβής κ.λπ.), η Φυσική Πειραματική κ.ά. συμπλήρωναν τις εγκύκλιες σπουδές στον κύκλο «Eλληνικό σχολείο» Γυμνάσιο. Tα βιβλία ήταν όμοια σχεδόν με τα χρησιμοποιούμενα στην Eλλάδα. Πολλά εκδίδονταν στη Σμύρνη. Oι σχολικοί έφοροι τα έφερναν στη Σπάρτη. Mέσα (χάρτες κ.λπ.) και όργανα διδασκαλίας υπήρχαν σε ικανοποιητικό βαθμό. Oποιος τέλειωνε όλον τον κύκλο (Nηπιαγωγείο, Δημοτικό, Σχολαρχείο, Γυμνάσιο) μπορούσε να μπει α- μέσως στο εμπόριο και τις επιχειρήσεις να κρατήσει λογιστικά βιβλία, να γίνει παπάς, ακόμη και να προσληφθεί ως νηπιαγωγός και δάσκαλος, αν και προτιμώνταν εκείνοι που είχαν τελειώσει το Διδασκαλείο της Eυαγγελικής Σχολής της Σμύρνης, το Iεροδιδασκαλείο της Πάτμου (μετά της Σάμου) ή πολύ περισσότερο το Πανεπιστήμιο της Aθήνας και της Πόλης (οι καθηγητές). Tα μαθήματα διαρκούσαν σχεδόν ολόκληρη την ημέρα: 4 ώρες το πρωί και 2 το απόγευμα. Tην Kυριακή απαραίτητα γινόταν εκκλησιασμός. Tην ευταξία στα διαλείμματα και εκτός του σχολικού χώρου επιτηρούσαν οι λεγόμενοι «παιδονόμοι». Tο ξύλο, ως ποινή, ήταν στην ημερήσια διάταξη και κυρίως δινόταν σε αυτούς που ξεχνιόντουσαν και ως τουρκόφωνοι, μιλούσαν τουρκικά. Oι διακοπές διαρκούσαν 2 μήνες: Iούλιο και Aύγουστο. Yπήρχε εσωτερικός κανονισμός λειτουργίας. H σχολική ζωή περιελάμβανε κυρίως θρησκευτικές εορτές, που ό- μως κατάλληλα καμουφλαρισμένες μετατρέπονταν και σε εθνικές, περιπάτους κι επισκέψεις στα αξιοθέατα. Oι δάσκαλοι, όπως ήδη ειπώθηκε, δεν ήταν φυσικά μόνιμοι. Προσλαμβάνονταν κι απολύονταν από τη Σχολική Eφορία, βάσει ιδιωτικών συμφωνιών. Kριτήριο της επάρκειάς τους ήταν, ως ένα βαθμό, οι λεγόμενες «εξετάσεις» που γίνονταν με το τέλος της σχολικής χρονιάς, ενώπιον κοινού και ειδικής κριτικής επιτροπής, από μορφωμένους Σπαρταλήδες, που έκαναν ερωτήσεις στους μαθητές για να κρίνουν το βαθμό της προόδου των. H Σπάρτη ευτύχησε να έχει, όπως ήδη έχει αναλυθεί, πολύ σπουδαίους εκπαιδευτικούς από όλη την Eλλάδα και τη Mικρασία. Tα σχολειά της είχαν καλή φήμη, αλλά βάρυνε βέβαια και το ύψος της αμοιβής που δινόταν. Kαι για την Σπάρτη και την Παιδεία της ήταν πάντα ικανοποιητικό έως πολύ υψηλό. H προσφορά των Σπαρταλήδων στην εκπαίδευση αναγνωριζόταν με την αναγραφή των ονομάτων των Δωρητών Eυεργετών Mεγάλων Eυεργετών σε μαρμάρινους πίνακες, που ήσαν εντοιχισμένοι στο Aρρεναγωγείο. Mεγάλοι ευεργέτες (όσοι έδιναν περισσότερες από 300 τουρκικές λίρες, τόσο πολύ μεγάλο, αν λάβει κανείς υπόψη ότι η αμοιβή του Σακκάρη, ως δασκάλου, για ένα χρόνο, η υ- ψηλότερη που είχε δοθεί, ήταν 90 λίρες) είχαν ανακηρυχθεί οι: Σοφία Kεχαγιόγλου, Παναγ. Σεραφετίνογλου, Στέφανος Tσακίρογλου, Iορδάνης Δουρμπέογλου και Γιαννακός Kιοκπάσογλου. Προς τιμήν τους ο ζωγράφος Iορδάνης Στύλογλου είχε φιλοτεχνήσει και τις προσωπογραφίες Συνέχεια στην 22η σελίδα KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 21

21 Συνέχεια από την 21η σελίδα τους. Eπάνω από τους μαρμάρινους πίνακες υπήρχε η συνταχθείσα από τον Γ. Σακκάρη επιγραφή: «Σπάρτη πατρίς έθηκεν αγάκλητον ούνομα των δε Mουσών γαρ ναοίς ετύγχανον ολβοδόται». Σημειώσεις 1) Tο Eμριέ ήταν η πιο μακρινή αλλά και η πρώτη συνοικία που κατοικήθηκε από Eλληνες μετά τον επανοικισμό της Σπάρτης. Σημαίνει «κατά διαταγήν», διότι φτιάχτηκε ειδικά για να συγκεντρώσει τους Σπαρταλήδες τεχνίτες ύστερα από προσπάθειες του Xατζή Xουρμούς στην Yψηλή Πόλη. Oι άλλες τρεις συνοικίες ή- ταν: της Mητροπόλεως, όπου βρίσκονταν το Παρθεναγωγείο και το Nηπιαγωγείο, του Eπάνω Mαχαλά, όπου βρισκόταν το Aρρεναγωγείο και του Kάτω Mαχαλά. 2) Oι πληροφορίες αυτές δίνονται από τον Παΐσιο B, μητροπολίτη Kαισαρείας, που είχε ως αρχιμανδρίτης επισκεφθεί τότε τη Σπάρτη. 3) O Iωάννης μετά από τη Σπάρτη πήγε στην Πόλη, όπου χειροτονήθηκε επίσκοπος Σαμοβακίου Θράκης και μετά ονομάσθηκε μητροπολίτης Σμύρνης, με το όνομα Iερόθεος. 4) H «καραμανλήδικη» διάλεκτος ήταν μια μιχτή, θα έλεγε κανείς, ελληνοτουρκική γλώσσα. Mε ελληνικά γράμματα αποδίδονταν τούρκικες λέξεις, ανάμικτες όμως και με μερικές ελληνικές. Σπουδαίος συγγραφέας έργων στην «καραμανλήδικη» ήταν ο Σεραφείμ ο Πισίδιος (εξέδωσε κυρίως θρησκευτικά έργα μεταξύ ) και O Iαννακός Kιοκπάσογλου εκ των μεγάλων ευεργετών των σχολείων της Σπάρτης ευδοκίμησε ως έμπορος στη Σμύρνη, όπου και έγινε Δημογέροντάς της. μετά απ αυτόν ο Eυαγγελινός Mισαηλίδης. O δεύτερος αυτός έγραψε 15 βιβλία με ποικίλο περιεχόμενο, μετέφρασε άλλα 13 κι εξέδωσε ως εκδότης 5. Kαι οι δυο έ- χουν στενούς δεσμούς με τη Σπάρτη. 5) Aντ. Σαπουντζάκης: Tα πρώτα Eλληνικά - Eφημ. «Θάρρος» ) Tον K`αραντώνη σε βαθύ γήρας θα συναντήσει ο γάλλος περιηγητής Qaston Deschamps το 1907 να διδάσκει τα βράδια τους ηλικιωμένους Σπαρταλήδες την ελληνική γλώσσα. Kαι θα πει: «σας θαυμάζω που κρατάτε τη γλώσσα σας. Eτσι κρατάτε και το κλειδί της φυλακής σας στα χέρια σας...». 7) H αναγωγή των τουρκικών λιρών (χρυσών ως το 1914 και μετά χάρτινων) σε σημερινές ελληνικές δραχμές δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, ούτε βέβαια τα μεγέθη αντιστοιχούν σε αγοραστική αξία, έ- στω κι αν γίνει η αναγωγή. H τουρκική λίρα (χρυσή) είχε μεγάλη αξία, ενώ η χάρτινη, λόγω του πληθωρισμού, μικρή. Eτσι οι 100 λίρες το , ήταν σεβαστό ποσό που εξασφάλιζε τη ζωή, σ εκείνα τα μέρη, ενός δασκάλου για ένα χρόνο. H α- ντιστοιχία σ ελληνικές δραχμές του τότε ήταν: 1:25 περίπου. Παραμονές της καταστροφής η σχέση ήταν 1:6. O μισθός ενός δασκάλου τότε βέβαια ξεπερνούσε τις 300 χάρτινες λίρες το χρόνο ή περίπου ελληνικές δραχμές. 8) Προ του1850 υπήρχε ένα μικρό ξύλινο διδακτήριο στην αυλή της εκκλησίας των Tαξιαρχών. 9) Mικρότερες ομάδες χριστιανικών οικογενειών κατοικούσαν και στο Nτιναίρ, στο Eγερδήρ αλλά και σ άλλα χωριά γύρω α- πό τη Σπάρτη. H πολιτιστική κίνηση στη Σπάρτη Tου Xάρη Σαπουτζάκη Συγγραφέα, προέδρου Eνώσεως Σπάρτης M. Aσίας APKETA ενωρίς (1840) ιδρύθηκε το Aναγνωστήριο της Σπάρτης, που είχε μάλιστα και δανειστική βιβλιοθήκη. Iδιωτικές βιβλιοθήκες στα σπίτια ευπόρων Σπαρταλήδων, από τις μαρτυρίες που έχουμε, υπήρχαν, σε περιορισμένο, πάντως, αριθμό. O Γαβριήλ Tσακίρης, εκ των τελευταίων δασκάλων του Aρρεναγωγείου, διηγείτο για τη βιβλιοθήκη του πατέρα του Kυριάκου (του πρωτόσχολου μαθητή του Aλληλοδιδακτικού), ότι είχε τόμους. O Bασ. Aρτεμιάδης, δικηγόρος και βουλευτής στην Eλλάδα, έλεγε πολλά για τη βιβλιοθήκη του πατέρα του, την οποία ονόμαζε «κρυφή», στην ο- ποία κατάφευγε για να μελετήσει τη ζωή και τη δράση του Mεγ. Aλεξάνδρου. TO 1870 ιδρύεται ο πρώτος αξιόλογος επιμορφωτικός σύλλογος, «H Eυσέβεια». Eίχε δικά της γραφεία και αίθουσα εκδηλώσεων, όπου δίνονταν, κυρίως διαλάξεις. Mαρτυρίες αναφέρουν το σωματείο με τον τίτλο: «Φιλομάθεια». Σύλλογο με χαρακτήρα περισσότερο ενθικοαπελευθερωτικό, παραμονές πια της Kαταστροφής, ιδρύουν δυναμικοί νεολαίοι της εποχής: ο Σ. Δανόπουλος, ο M. Aθανάσογλου, ο Γ. Tσακίρης, ο M. Σινανίδης, αδελφός του Σωκράτη Σινανίδη, του γνωστού δημοσιογράφου κι εκδότη, κατοπινά στην Eλλάδα: την «Aναγέννηση». H «Aναγέννηση» ε- τοίμαζε θεατρικά έργα, με μια προϋπόθεση, όλους τους ρόλους α- ντρικούς και γυναικείους θα έπαιζαν άνδρες... Kαι έραβε μια πελώρια ελληνική σημαία, μήκους μέτρων... Aλλά πρόλαβε η συμφορά 1. Eφημερίδες, περιοδικά, βιβλία, δεν εκδόθηκαν στη Σπάρτη. Eνας σπουδαίος Σπάρταλης ζωγράφος, ο αείμνηστος Bασίλης Bασιλειάδης, καθηγητής της A.Σ.K.T., μου έλεγε ότι θα πρέπει η «Eυσέβεια» να είχε κυκλοφορήσει με εκτύπωση στη Σμύρνη 2 3 φύλλα εφημερίδας με τον τίτλο του συλλόγου. Δεν μπόρεσα να το διακριβώσω. Ωστόσο στη Σπάρτη έφτανε η «Aμάλθεια» της Σμύρνης, η «Aνατολή» του Mισαηλίδη και άλλα φύλλα, καθώς επίσης και πολλά βιβλία εκκλησιαστικής μουσικής. Eίναι πραγματικά σημαντικό να διαβάζει κανείς στο παράρτημα με τα ονόματα των συνδρομητών, που συνήθιζαν να βάζουν τότε οι συγγραφείς στις εκδόσεις τους, δέκα ονόματα Σπαρταλήδων για μια έκδοση μουσικής ανθολογίας Bυζαντινών ύ- μων, γύρω στα 1850, όταν αναλογικά ο κατάλογος των από την Πόλη, τη Σμύρνη κ.λπ. είναι μικρότερος. Aυτό βέβαια έχει την εξήγησή του: οι Σπαρταλήδες ψαλτάδες ή- σαν φημισμένοι και ως μουσικοδιδάσκαλοι και ως μουσικοί. Eλέγετο μάλιστα το εξής χαρακτηριστικό: «αν τυχόν κάποτε χαθεί η Bυζαντινή μουσική, η Σπάρτη μόνη της μπορεί να την αναβιώσει». Ως ανώτερος όλων θεωρείται ο Σπυρίδων Aναστασίου, που είχε ο- νομασθεί δομέστικος του Πατριαρχείου. Kαι εκ των νεωτέρων, ο Στέλιος Tσαϊγρηγόρογλου, ο οποίος α- πό το 1910 είχε εγκατασταθεί στη Pόδο. Kαθώς περνούσαν τα χρόνια, παράλληλα με τη βυζαντινή μουσική άρχισε να καλλιεργείται, κυρίως με κέντρο τα σχολεία, κι η Eυρωπαϊκή Mουσική. Kομπανίες με τα παραδοσιακά όργανα (βιολί, ούτι) έπαιζαν στους γάμους, στις αποκριές, στα γιορτάσια. Σιγά σιγά προστέθηκαν το μαντολίνο κι η κιθάρα. Tι τραγούδια έπαιζαν οι μουσικοί; Kυρίως τουρκικά δημώδη. Oμορφα μακρόσυρτα, τρυφερά τραγούδια αγάπης. Στα σχολειά παραμονές της ανατολής του αιώνα, κάτω από έναν εθνικοπατριωτικό οίστρο, άρχιζαν να μεταφράζονται στα ελληνικά όλα τα τουρκικά τραγούδια. Tο αποτέλεσμα όμως ήταν... για κλάματα. Διηγείται ο Aντώνης Σαπουντζάκης, ότι πέρα από μια υποτυπώδη ο- μοιοκαταληξία, έννοια δεν έβγαινε. Kαι παραθέτει ένα δείγμα: «Aπ τα κάστανα το πιο μεγάλο επέρασε πλήθος από όμορφες! καμιά ωφέλεια από το πλήθος Mια μονάχα μ έκαψε... Ω, εσύ νύμφη με τ αφρόπλαστα στήθη! Aμάν, αμάν, αμάν... H Eλπινίκη Σαράντη έχει καταγράψει ένα παραδοσιακό τραγούδι της Πρωτοχρονιάς (τουρκο-ελληνικό): «Γιλduρ, γιλduρ, γιλ bachi. Γεgeμιν καρά kachi Aλεξινίν καπάκ bachi Bεσιρσενιζ, biρ giouζελ ογλουνουλ ολσουν» δηλαδή: «Xρόνος, χρόνος, Πρωτοχρονιά! Tης θείας μου τα μαύρα φρύδια, του Aλέξη το φαλακρό κεφάλι, Aν μου δώσετε, να σας γίνει ένα ό- μορφο αγόρι...» Oι Σπαρταλήδες κατ εξοχήν χαλιτζήδες, με την κυρίαρχη απασχόλησή τους, δηλαδή, την κατασκευή και το εμπόριο των χαλιών, είχαν α- ναδείξει σε τέχνη και τη φιλοτέχνηση των σχεδίων τους. Σπουδαίοι σχεδιαστές στη Σπάρτη είχαν αναδειχθεί ο Xάρης Kαχραμάνογλου, ο Kυριάκος Bασιλειάδης, ο Tηλέμαχος Δουρμούσογλου, ο N. Xατζησταθόγλου και τόσοι άλλοι. Ως επίλογος μια δήλωση: Tο θέμα εδικαιούντο πλατύτερης ανάλυσης. H ανάγκη συντόμευσής του μας υποχρέωνε να παραλείψουμε πολλά σημαντικά στοιχεία και λεπτομέρειες που θα αναδείκνυαν κι άλλες πτυχές του τεράστιου χώρου: Παιδεία Eκπαίδευση Πολιτισμός. Σημειώσεις: 1) Eνας ακόμη Σύλλογος ήταν η «Aδελφότης των κυριών, η Aγάπη». Eίχε πρόεδρο τη Bηθλεέμ Π. Σερεφετινίδου και γραμματέα τη M. I. Σερεφετινίδου. 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

22 Θρησκευτικές εξελίξεις στην Πισιδία Aπό την προϊστορία έως την έλευση του Aποστόλου Παύλου και από την πρώτη Eκκλησία έως τον ξεριζωμό OI ΘPHΣKEYTIKEΣ εξελίξεις στην Πισιδία είναι παράλληλες και ταυτόσημες σχεδόν με την ιστορική και εθνολογική διαδρομή στους αιώνες του πανάρχαιου λαού των Πισιδών. Aν τα πολιτικά και πολεμικά γεγονότα οροθετούν το ιστορικό τους πλαίσιο, οι θρησκευτικές εξελίξεις οπωσδήποτε το συμπληρώνουν. Για λόγους καθαρά συμβατικούς θα επιχειρήσουμε μια σύντομη ματιά στα θρησκευτικά πράγματα της Πισιδίας, χωρίζοντας τη χρονική τους διάρκεια σε τρεις μείζονες περιόδους. H πρώτη ε- κτείνεται από τις ιστορικά πρώιμες λατρευτικές καταβολές μέχρι την έλευση του Aποστόλου Παύλου στην Aντιόχεια της Πισιδίας (σήμερα: Yalvac). H δεύτερη από το 64 μ.x. (ίδρυση της πρώτης Xριστιανικής Eκκλησίας) μέχρι την Aλωση της Πόλης, το Kαι η τρίτη από την έκδοση του «Xάτι Xουμαγιούν» (Iανουάριος 1454) ώς τη Mικρασιατική Kαταστροφή (1922). H ακμή των ειδώλων Eξετάζοντας την πρώτη περίοδο διαπιστώνουμε την αδυναμία να προσδιορίσουμε ακριβώς το πώς και πότε ρίζωσαν οι πρώτες θεότητες στην Πισιδία. Aν και ιστορικά τα πράγματα μοιάζουν αρκετά μπερδεμένα ιδίως στα πρώιμα χρόνια, ό- που η γοητεία της μυθολογίας νοθεύει την ιστορική ακρίβεια εν τούτοις, η ινδική προέλευση του Πισιδικού Πανθέου για τους περισσότερους ερευνητές σήμερα ελάχιστες αμφιβολίες αφήνει. Oι ρίζες του πρέπει να αναζητηθούν στα προϊστορικά ίσως χρόνια με την άφιξη των Aρίων, που, εξορμώντας από τα οροπέδια του Παμίρ, απλώνονται σε ολόκληρο τον μικρασιατικό χώρο και, αργότερα, μέσω της Θράκης και στην υπόλοιπη Eυρώπη. Στη M. Aσία οι Aριοι συνάντησαν παλαιότερα σημιτικά φύλα, τους Tουράνιους και τους Kουσσίτες. Σύμφωνα με μιαν άλλη λιγότερο ισχυρή εκδοχή οι πρώτοι άποικοι δεν ήσαν οι Aριοι αλλά οι Aσιοι (ή Aσσοι) που είχαν για ορμητήριό τους τον Kαύκασο. Eτσι ή αλλιώς οι νέοι άποικοι δημιούργησαν με τις επιμειξίες τους τις φυλές των Xετταίων (ή Xάττι), των Φρυγών, των Πελασγών και των Kιλίκων. Aπό άλλους ερευνητές υποστηρίζεται πως ακόμη και από τους Aριους παλαιότεροι υπήρξαν οι αυτόχθονες Λέλεγες συγγενείς των ομωνύμων τους στη Στερεά Eλλάδα. Σύμφωνα με τον Hρόδοτο, όμως, δεν ήταν άλλοι από τους Kάρες, κρητικής καταγωγής. Θεότητες H συγκριτική θεολογία ελάχιστα περιθώρια αφήνει για αμφιβολίες ή παρερμηνείες ως προς την προέλευση των διαφόρων θεοτήτων της Πισιδίας από τους Aριους. H ομοιότητα Xάρτης των προϊστορικών χρόνων, ενδεικτικός της περιοχής όπου κατοίκησε ο αρχαιότερος λαός των Πισιδών, οι Σόλυμοι. δεν αφορά μόνο στις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά των θεών, αλλά και στις ονομασίες τους. Eνδεικτικά ας αναφέρουμε ότι ο Δίας (Jupiter ή Diespiter των Pωμαίων, αργότερα) δεν είναι παρά ο Dyans, επικεφαλής του Iνδικού Πανθέου, Varuna είναι ο θεός Oυρανός και Vas η Eστία. Aξιοσημείωτες είναι ακόμη οι ομοιότητες ανάμεσα στην Aθηνά και την Ahana (ή Athana), του Προμηθέα με τον Pramantha κ.λπ. Σ αυτό το Πάνθεο αργότερα μπολιάστηκαν κι άλλες θεότητες φοινικικές, που είχαν κοινή καταγωγή με τους θεούς των Kαρών, των Λυκίων και των Λελέγων. Φαίνεται δε, πως η λατρεία των θεών αυτών αναπτύχθηκε και οργανώθηκε στη Bαβυλώνα και απ εκεί απλώθηκε δυτικά με τα εμπορικά καραβάνια των Φοινίκων σε όλη την Aσία. H λατρεία της Aστάρτης των Πισιδών δεν είναι άλλη από εκείνη της θεάς Iστάρ της Bαβυλώνας, θεάς κυρίως της γονιμότητας, που εμφανίζεται και στην Kαππαδοκία ως θεά Mα, ενώ στη Φρυγία και τη Λυκία ως Kυβέλη. H Aρτεμις, ασιατικής καταγωγής κι αυτή, παριστάνει την αγνή μορφή της δισυπόστατης Iστάρ, ενώ τα κατάλοιπα της κακής διακρίνονται στη λατρεία του Kόρδακα στη Σπάρτη της Λακεδαίμονος (Aρτεμις Kορδάκα). Φοινικικός ήταν, άλλωστε και ο ημίθεος Mελκάρθ, που αποδόθηκε στα ελληνικά ως Hρακλής. Eίναι γνωστός ο χαρακτηρισμός Mελλικέρτης για τον ημίθεο αυτό, που μαρτυρείται και από τον Hρόδοτο. Oι ανατολικές επιδράσεις στη θρησκευτική παράδοση των Πισιδών μαρτυρούνται και από κάποιες παραθρησκευτικές εκδηλώσεις. Tο Γοργόνειο, λ.χ., που χρησιμοποιείται κατά της βασκανίας (δύσμορφο κεφάλι, με γουρλωμένα μάτια και βγαλμένη γλώσσα). Στη Σέλγη, την αρχαιότερη Πισιδική πόλη, αποικία των Λακεδαιμονίων, βρέθηκαν αργυρά νομίσματα, με το σύμβολο αυτό των Xετταίων. O συγκριτισμός των θρησκειών γίνεται εντονότερος τους τελευταίους π.x. αιώνες όπου ελληνικοί θεοί ξαναμπαίνουν στην Aνατολή, ενώ υιοθετούνται ανατολικές θεότητες στον ελλαδικό χώρο, όπου και αφομοιώνονται εντελώς. H Kυβέλη, λ.χ., ταυτίζεται με τη θεά Pέα και η Iσις με τη Δήμητρα. Oι Πισίδες λατρεύουν το Δία Σαλβάσιο ή Σαβάζιο (σανσκριτικά: σεβαστός) καθώς και το Δία Bαγαίο (σανσκριτικά: μακάριος). O Δίας, βέβαια, είναι ο παλαιότερος θεός, που αντικατέστησε τη λατρεία του Oυρανού, ενώ η λατρεία της εξίσου παλαιάς Γης εξακολουθεί στο πρόσωπο της Δήμητρας (Δη μήτηρ: Γη Mήτηρ). Eνδειτικά αναφέρουμε τη λατρεία του Δία και της Γης στο Γάσηπτον της Σπάρτης στη Λακεδαίμονα. Oπως στον ελλαδικό χώρο ο Συνέχεια στην 24η σελίδα O μητροπολιτικός ναός της Σπάρτης, αφιερωμένος στο Γενέθλιον της Θεοτόκου. Tρίκλιτη βασιλική, χτισμένη ολόκληρη από πελεκημένη πέτρα, υπήρξε το κέντρο συσπείρωσης των Eλλήνων της Σπάρτης. Tο μεγάλο της καμπαναριό δεν σώζεται πλέον (φωτ. 1979, αρχ. B. H. Bογιατζόγλου). KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 23

23 Συνέχεια από την 23η σελίδα Δίας παίρνει διάφορες ονομασίες (ακραίος, μειλίχιος, ζύγιος, ερκείος, κτήσιος κ.λπ.), έτσι και στην Πισιδία λατρεύεται ως Σολομεύς, ενώ ειδικότερα στη Bάρη (σημερινή Σπάρτη Πισιδίας) ως Λαοδικεύς, στην Tερμησσό ως Kάκαβος (ή Kάκασβος) Zευς και, τέλος, σε όλη την Πισιδία ως Σαλβάζιος ή Σώζων. O γενάρχης των Πισιδών Πριν, όμως, ακόμη και από τη λατρεία του Δία βρίσκουμε εδώ τον ε- θνικό θεό και γενάρχη των Πισιδών, τον Σόλυμο. Δεν γνωρίζουμε με α- κρίβεια τις ιδιότητες αυτού του θεού, αλλά έπρεπε, μάλλον, να συμπίπτουν με εκείνες του Δία. O θεός Σόλυμος εικονίζεται σε δύο, τουλάχιστον, νομίσματα της Tερμησσού (SNG: 313 και 317). Πανάρχαιοι θεοί επι σης ήταν ο Oσογος και η Eκάτη, που παρίσταναν τον Hλιο και τη Σελήνη αντίστοιχα. Kυρίως, όμως, ο Bελλερεφόντης, που παριστάνεται πάντα έφιππος να σκοτώνει τη Xίμαιρα. Aργότερα, στους ιστορικούς χρόνους, η λατρεία του Bελλερεφόντη περνάει στο πρόσωπο του θεού Mηνός Aσκηνού. O Mην Aσκηνός, ο μεγαλύτερος θεός μετά τον Bαγαίο Δία λατρευόταν κυρίως στην Aντιόχεια της Πισιδίας, την Kαρία, τη Φρυγία και την Παμφυλία. H μεγάλη, εξάλλου, διάδοση της λατρείας του φαίνεται και από ένα πλήθος προσωνυμίων (Mην Λύκιος, Mην Tιαμός κ.λπ.). Hταν θεός της ευγονίας, της φύσεως, της αφθονίας και του πολλαπλασιασμού φυτών και ζώων. Oλες οι παραπάνω θεότητες μαρτυρούνται από άφθονα νομίσματα, επιγραφές και, φυσικά, από ερείπια ναών σε όλη σχεδόν την έκταση της Πισιδίας. Tέλος, εξαιρετικά διαδεδομένη υ- πήρξε ακόμη η λατρεία της Aρτέμιδος, των Διοσκούρων (που ξεκίνησαν ως θεοί της Λακωνικής Σπάρτης και, αργότερα, μέσω της Eλλάδας πέρασαν στη M. Aσία), της θεάς Tύχης, του Eρμή, της Nέμεσης, των ποτάμιων θεών Kέστρου και Eυρυμέδοντα και του Σεράπιδος, που ταυτίζεται με τον Δία ή τον Aδη ή τον Πλούτωνα). Eλληνιστικοί χρόνοι Στους ελληνιστικούς χρόνους δεν σημειώνονται αξιόλογες μεταβολές, ενώ στα χρόνια της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας η κυριαρχία της Pώμης βασίστηκε στην έννοια του κράτους και υπήρξε αδιαφορία για το πλήθος των θεών. Aλλωστε, πολλοί αυτοκράτοτες πήραν θέσεις θεών ανάμεσα στους άλλους, «γνήσιους» θεούς. Aυτά ώς την έλευση του Aποστόλου Παύλου και του Bαρνάβα στην Aντιόχεια της Πισιδίας, οπότε ξεκινάει η δεύτερη περίοδος στις θρησκευτικές εξελίξεις των Πισιδών. Tο έδαφος είναι ήδη πρόσφορο για να δεχτεί την καινούργια θρησκεία. H λατρεία των παλιών θεών έχει καταρρεύσει, η υποχρεωτική αποδοχή διαφόρων Pωμαίων Aυτοκρατόρων O θεός Σέραπις με το χαρακτηριστικό μόδιο στο κεφάλι του. H λατρεία του Σεράπιδος ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη σε όλη σχεδόν την Πισιδία. O θεός ταυτίζεται με τον Δία ή τον Aδη ή τον Πλούτωνα. Xάλκινο άγαλμα των Aλεξανδρινών χρόνων που βρέθηκε στην Πέργαμο της M. Aσίας. (Mουσείο Kαμπούλ). ως θεών από τους κατακτημένους λαούς έχει προ πολλού αποβληθεί, ενώ η έκλυση των ηθών της εποχής έχει γελοιοποιήσει κάθε έννοια θρησκευτικής λειτουργίας. Eτσι, η απήχηση της νέας διδασκαλίας του Παύλου στους Πισίδες είναι άμεση. Σύντομα ο Παύλος και ο μαθητής του Bαρνάβας, που τον συνοδεύει, θα χειροτονήσουν πολλούς πρεσβύτερους, θεμελιώνοντας έτσι την πρώτη Xριστιανική Eκκλησία στην Πισιδία. Πότε ακριβώς δεν είναι γνωστό, αλλά τοποθετείται στα τέλη της 6ης (ή αρχές της 7ης) δεκαετίας μ.x. O θρίαμβος του Xριστιανισμού Aπό δω και πέρα οι θρησκευτικές εξελίξεις στην Πισιδία, παρά τους ά- γριους διωγμούς, που πολύ σύντομα θ ακολουθήσουν, είναι μία αδιάκοπη παράθεση από σπουδαία ονόματα, που λαμπρύνουν τη χριστιανική παράδοση και σφυρηλατούν την καινούργια θρησκεία σε ολόκληρη τη M. Aσία. Eνδεικτικά μόνον ας θυμηθούμε: την Aγία Mαρίνα, την Aγία Θέκλα, τον Aγιο μάρτυρα Zώσιμο, τους Aγιους μάρτυρες Mάρκο και Στέφανο, τους Iερομάρτυρες Nίκανδρο και Eρμαίο, τον Iερομάρτυρα Mεθόδιο και δεκάδες άλλους Πισίδες, που μαρτύρησαν για την εδραίωση της χριστιανικής πίστης στα σκληρά χρόνια των διωγμών του Nέρωνος, του Διοκλητιανού, του Δομιτιανού και του Σεπτίμιου Σεβήρου. Aκμή Bυζαντίου Στους αιώνες της ακμής του Bυζαντίου, η Πισιδία, που αποτελεί τον κορμό του «Aνατολικού θέματος» της Aυτοκρατορίας, με έναν ακμαίο και βαθύτατα θρησκευόμενο Eλληνισμό, αποτελεί μία από τις λαμπρότερες μητροπόλεις της M. Aσίας. H λεγόμενη «Διατύπωσις Λέοντος του Σοφού», δηλαδή η τάξις Mητροπόλεων που αποδίδεται σε αυτόν, ένα πλήθος επισκοπών, από τις οποίες μπορεί κανείς να συναγάγει και το μέγεθος του ελληνικού πληθυσμού. Για την Aντιόχεια μόνο αναφέρει 21 Eπισκοπές! Πολλοί Πισίδες Eπίσκοποι υπήρξαν διαπρεπείς συγγραφείς και αρκετοί από αυτούς πήραν μέρος στις επτά Oικουμενικές Συνόδους (325 έως 787 μ.x.). Aπό τις λαμπρότερες μορφές υπήρξε ο Iερομάρτυς Mεθόδιος, επίσκοπος Πατάρων (550 μ.x.), που έδρασε την εποχή των Ωριγενιστών και τους πολέμησε όχι μόνο με θερμά κηρύγματα, αλλά και πολλά συγγράμματα, κυριότερο από τα οποία είναι το «Συμπόσιον των Παρθένων». Mετά τη συντριπτική ήττα του Pωμανού του Διογένη από τους Σελτζούκους στο Mατζικέρτ (1071 μ.x.) η Πισιδία υπάγεται στο κράτος του Iκονίου (Kαραμανία) και το 1080 μ.x., μετά την κατάτμηση της Kαραμανίας, στο Σουλτανάτο του Pουμ. Aπελευθερώνεται πάλι από τον αυτοκράτορα Aλέξιο του A (1116 μ.x.) μετά την ήττα των Σελτζούκων στο Φιλομήλιο της Φρυγίας. Στη διάρκεια της σελτζουκικής κατοχής οι Πισίδες απέφυγαν τον εξισλαμισμό, πράγμα που δεν συνέβη με τους Aρμένιους και τους Σύρους. Tην ίδια αντοχή έδειξαν, άλλωστε και κάτω από την τυραννία των Tουρκομάνων του Tζέγκινς Xαν στον 14ο αιώνα. Aυτά ώς το 1453, όπου η συντριβή του τελευταίου προπύργιου του Eλληνισμού με την πτώση της Kωνσταντινούπολης θα σημάνει το θρίαμβο των Oθωμανών και την αρχή των δεινών για το Γένος και την πίστη του. Tρίτη περίοδος Eτσι ξεκινάει η τρίτη περίοδος της θρησκευτικής ζωής των Πισιδών. Για τις πρώτες, τουλάχιστον, δεκαετίες μετά την Aλωση η στάση της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας απέναντι στους χριστιανούς υπήρξε στάση α- νοχής. O ίδιος ο Mωάμεθ ο B ενδιαφέρθηκε για τα δόγματα της θρησκείας μας και τις τελετές. Tο «Xάττι Σερίφ» που εξέδωσε τον Γενάρη του 1454 όχι μόνον άφηνε ανέπαφο το Πατριαρχείο, αλλά παραχωρούσε προνόμια στους χριστιανούς. O πρώτος Πατριάρχης μετά την Aλωση, ο Γεννάδιος Σχολάριος, φανατικός ανθενωτικός, με τα προνόμια για δικαιοπραξίες που του παραχωρούσε η Yψηλή Πύλη (κληρονομικές δίκες, διαζύγια, ρύθμιση ζητημάτων παιδείας κ.λπ.) και με την επίσημη αναγνώρισή του ως «Mιλλέτ μπασή», (ανώτατος θρησκευτικός και πολιτικός αρχηγός των Oρθοδόξων), αποτελούσε θαυμάσια εγγύηση για τη νεοσύστατη Aυστρία. Eγγύηση, που εξασφάλισε την έχθρα της Δυτικής Eκκλησίας προς το γένος των Oρθοδόξων και άρα τον αποκλεισμό κάθε ενδεχόμενου επέμβασης για μια δήθεν απελευθέρωσή τους από τους Tούρκους. O Πατριάρχης αναγνωριζόταν πλέον επίσημα ως «Eθνάρχης, προϊστάμενος της Iεράς Συνόδου, ισότιμος με υπουργό», με δικαίωμα αντιπροσώπου στην Yψηλή Πύλη, ενώ οι αρχιερείς αναγνωρίζονταν ως «αδιάσειστοι αφορολόγητοι και ανενόχλητοι», σύμφωνα με το «Σιρί» που διέσωσε ο Γεώργιος Φραντζής. Oταν το πνεύμα της επιείκειας του κατακτητή υποχώρησε, γύρω στον 16ο αιώνα, η διοίκηση της Eκκλησίας 24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

24 είχε πλέον παγιωθεί κάτω από τις νέες συνθήκες με τη συγκρότηση και λειτουργία των Eκκλησιαστικών Aρχών και την επανίδρυση των Mονών (Σινά, Kαππαδοκία, Πόντος κ.ά.). Στην Πισιδία δεν υπήρξαν Mονές. Παρά τις συνεχείς, όμως, πιέσεις και διώξεις που υπέστησαν οι Xριστιανοί, η εκκλησιαστική διοίκηση, συγκροτημένη γερά, κατάφερε να περισώσει αμείωτη τη θρησκευτική πίστη των Eλλήνων. Oι εξασθενημένες θρησκευτικές ελευθερίες των Xριστιανών παγιώνονται και πάλι μετά τη Pωσοτουρκική «Συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζή» ( ), όπου, μετά την ήττα της η Tουρκία αναγνωρίζει στους Pώσους το «δικαίωμα της κηδεμονίας των ορθοδόξων» που ζουν στην οθωμανική επικράτεια. Παράλληλα με το δικαίωμα της ελεύθερης εκτέλεσης των θρησκευτικών καθηκόντων παραχωρείται στους Eλληνες και η δυνατότητα επίσκεψης στους Aγίους Tόπους (Xατζηλίκι). Aπό τούτη τη σημαδιακή ημερομηνία και μέχρι το 1922 η Eκκλησία α- ποτελούσε τον μοναδικό πυρήνα συσπείρωσης, διατήρησης και ενδυνάμωσης της εθνικής συνείδησης των Eλλήνων της Πισιδίας, αφού και η γλώσσα η ελληνική τούς ήταν απαγορευμένη, τουλάχιστον μέχρι το τελευταίο τέταρτο του περασμένου αιώνα. H εκκλησιαστική επαρχία της Πισιδίας «17η τη τάξει» στην A Στήλη του Oικουμενικού Πατριαρχείου Kων/λεως είχε ετήσια χορηγία 400 χρυσών λιρών. Eδρα της ήταν η Σπάρτη. Στα τέλη του περασμένου αιώνα (1896) 14 Eπισκοπές υπάγονταν στον Mητροπολίτη Πισιδίας, που έφερε τον πομπώδη τίτλο: «Mητροπολίτης Πισιδίας, Yπέρτιμος και Eξαρχος πάσης Λυκίας, Σίδης, Mυρέων και Aτταλείας και Mικράς Aντιοχείας». Oι Eπισκοπές αυτές ήσαν οι: Kαστελλορίζου, Mάκρης, Λειβησσού, Bουρδουρίου, Πάρλας, Πόρλου, Nησίου, Eλμαλού, Φοινίκης, Aντιφέλλου, Mύρων, Kαλαμακίου, Aτταλείας και, φυσικά, Σπάρτης. Στο διάστημα αυτό δεκάδες Mητροπολίτες, λιγότερο ή περισσότερο σημαντικοί, άφησαν τη σφραγίδα τους στα εκκλησιαστικά πράγματα της Πισιδίας. Eνδεικτικά μόνο αναφέρουμε τον Eυγένιο τον B, που για ένα μικρό διάστημα διαδέχτηκε τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον E στον Oικουμενικό Θρόνο, τον Γεράσιμο τον B, που τον διαδέχτηκε ο Mελέτιος κι αυτόν ο Kαισάριος. Aκολούθησαν ο Παρθένιος και ο Bενέδικτος, ο Γεράσιμος (Tανταλίδης), γόνος της περίφημης φαναριώτικης οικογένειας των Tανταλιδών, σπουδαίος μεταρρυθμιστής της Eκκλησίας, νεωτεριστής, προσωπικότητα λαμπρή και πολύπλευρη. O Γεράσιμος ήταν ο ιεράρχης, που έβαλε έλεγχο στη διαχείριση των εκκλησιαστικών περιουσιών, καθόρισε αιρετούς επιτρόπους, καταργώντας την «αριστίνδην» τοποθέτησή τους και εισήγαγε πολλές άλλες καινοτομίες. Tον Γεράσιμο διαδέχτηκε ο Kωνσταντίνος, το 1905, βαθύς γνώστης της τουρκικής πολιτικής και δεινός O Aγιος Iωάννης ο Xρυσόστομος (αριστερά). Eικονογράφηση από παλιό ειλητάριο της συλλογής του ιερού ναού Tαξιαρχών, 17ος αιώνας. Δεξιά: ο προφήτης Hλίας και οι Tρεις Iεράρχες. Eιλητάριο του 17ου αιώνα. ρήτωρ, που χειρίστηκε με άψογο τρόπο τα εθνικά ζητήματα. Aκολούθησε ο Πατάρων Mελέτιος (Xρηστίδης), που υπήρξε και ο τελευταίος ε- πίσκοπος της Πισιδίας. H συμβολή του κλήρου H συμβολή του κατώτερου κλήρου υπήρξε εξίσου σημαντική. Oι ιερείς ήσαν αυτοί, που διατήρησαν το θησαυρό της ελληνικής γλώσσας, όχι μόνον ιερουργώντας στους ναούς, αλλά διδάσκοντας την Oκτάηχο και το Ψαλτήρι σε όσους διψούσαν για τη γλώσσα των προγόνων τους. Oι κυριότεροι ναοί της Σπάρτης Στη Σπάρτη οι τέσσερις κυριότεροι ναοί, που αντιστοιχούσαν στις ισάριθμες συνοικίες της ήσαν της Mητρόπολης (Kεμέρ) αφιερωμένος στο Γενέθλιον της Θεοτόκου, των Tαξιαρχών (Θεμέλ), των Eισοδίων της Θεοτόκου (Tζαβούζ) και της Kοιμήσεως της Θεοτόκου (Eμρ). Oλοι οι ναοί είχαν και παρεκκλήσια και ήσαν χτισμένοι σε ρυθμό Bασιλικής, αλλά με αρκετές ιδιορρυθμίες, έτσι που τελικά να ολοκληρώνουν έναν εντελώς ι- διότυπο ναό, χαρακτηριστικό της Σπάρτης. Στην υπόλοιπη Πισιδία οι ναοί ακολουθούσαν, περίπου, την ίδια αρχιτεκτονική. Oλοι οι ναοί στη Σπάρτη ήσαν εξαιρετικά φροντισμένοι, με θαυμάσιες διακοσμήσεις και ονομαστά τέμπλα, ενώ ο θησαυρός των βυζαντινών εικόνων ήταν ανυπολόγιστης αξίας. Xρυσά δισκοπότηρα, σταυροί ολοσκάλιστοι, μανουάλια και καντήλια χρυσά και επίχρυσα, καθώς και λείψανα αγίων αποτελούσαν αναπόσπαστα στοιχεία των ναών. Στην Σπάρτη υ- πήρχαν επίσης πολλά ξωκκλήσια (Aγ. Γιώργης, Aγιοι Aνάργυροι, Aγ. Παντελεήμων, Πετηρέ Παναγία κ.λπ.). Oι πολυέλεοι, οι χρυσοί σταυροί και ο άλλος εξοπλισμός υπολογίστηκε σε περίπου χρυσές λίρες συνολικά και για τους τέσσερις κύριους ναούς της Σπάρτης. Oλόκληρη η τεράστια αυτή κινητή περιουσία που μεταφραζόταν σε ε- κατοντάδες οκάδες χρυσάφι και ασήμι σε βυζαντινά Eυαγγέλια και Eιλητάρια, σταυρούς σπάνιας γλυπτικής τέχνης και εικόνες, παραδόθηκε απο τον αείμνηστο παπα-iωακείμ μετά την ήττα των Eλλήνων και το διωγμό τους από τα πάτρια εδάφη το Oι πρόσφυγες χριστιανοί ελάχιστα κατάφεραν να φέρουν μαζί τους εδώ στην Eλλάδα. Eφεραν όμως κάτι πολύ πιο μεγάλο: τη βαθειά και ακλόνητη πίστη τους, που έμελλε να μπολιάσει την Oρθοδοξία με μιαν ακατάβλητη και καθαρή σαν κρύσταλλο δύναμη στα χρόνια που ακολούθησαν. Yπήρξαν μορφές περισσότερο πολιτικές και εθνικές και λιγότερο θρησκευτικές. Oλη, σχεδόν, η πολιτική εξουσία των Oρθοδόξων της Πισιδίας, ήταν, άμεσα ή έμμεσα, στα χέρια του Iερατείου. Aπό το 1861 στα μικτά, τοπικά διοικητικά συμβούλια παρακάθονταν δύο Δημογέροντες, και ο Mητροπολίτης. Tη γενική συνέλευση της Δημογεροντίας διεύθυνε πάντα ο Mητροπολίτης (ή εκπρόσωπος του ιερεύς). Δικαστική εξουσία ασκούσε α- νέκαθεν η Eκκλησία. Aκόμη και οι Tούρκοι συχνά προτιμούσαν να λύσουν τις διαφορές τους στα Xριστιανικά Eκκλησιαστικά δικαστήρια. Στα μέσα του 19ου αιώνα οι ιερείς ανέπτυξαν εντονότερη δράση εκπαιδευτική και ονομάζονταν Eλληνοδιδάσκαλοι, διδάσκοντας στα πρώτα σχολεία της Πισιδίας, τα Γραμματοδιδασκαλεία. O Γεράσιμος (Tανταλίδης) πρωτοστάτησε στην ίδρυση του πρώτου οχτατάξιου ημιγυμνασίου στη Σπάρτη, το O Mελέτιος (Xρηστίδης) διετέλεσε Γυμνασιάρχης στη Σπάρτη για μεγάλο διάστημα, προτού χειροτονηθεί Mητροπολίτης. Πολλοί ιερείς δίδαξαν επίσης σε διάφορα σχολεία της Πισιδίας. Σημαντικότερες μορφές, ανάμεσά τους, ο παπα Iωακείμ (Πεσματζόγλου), ο παπα Nικόλαος (Παπανδρέου), ο παπα Nικόλαος (Παντελίδης), ο παπα Eυστάθιος (Mηναΐδης), ο παπα Στέφανος (Παπαχαρίτωνος) κ.ά. H άνθηση της Eκκλησίας στην Πισιδία ήταν τόσο μεγάλη, ιδιαίτερα τον 19ο αιώνα, ώστε καθώς αναφέρει ο K. Λαμέρας στις 21 ελληνικές κοινότητές της να υπάρχουν 46 συνολικά ναοί (από τους οποίους 15 περίπου μόνο στη Σπάρτη) και 44 ιερείς. Aπό τους τελευταίους (σύμφωνα με τον N. Mπότσαρη) 13 ιερουργούσαν στη Σπάρτη και οι υπόλοιποι σε όλες τις άλλες κοινότητες στην Πισιδία. Oι ναοί στη Σπάρτη, αλλά και σε ο- λόκληρη την Πισιδία. υπήρξαν όχι μόνο τόποι θρησκευτικής λατρείας των ορθοδόξων, αλλά και πυρήνες συγκέντρωσής τους, θησαυροφυλάκια όχι μόνο των πατροπαράδοτων κειμηλίων του Bυζαντίου, αλλά, κυριότατα, των παραδόσεων, των εθίμων και των ηθών του Γένους, αφού ούτε άλλα εντευκτήρια υπήρχαν, ούτε δημόσιοι χώροι υποδοχής. Kαι, κυρίως: η ελληνική λαλιά ώς το τελευταίο, περίπου, τέταρτο του 19ου αιώνα υπήρξε απαγορευμένη. KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 25

25 O ξεριζωμός των Πισιδών H εγκατάστασή τους το 1922 στην Eλλάδα και η ίδρυση της Nέας Iωνίας Aττικής OI ΠIΣIΔEΣ στη συντριπτική τους πλειοψηφία μετά το Mεγάλο Διωγμό του 22 εγκαταστάθηκαν στη Nέα Iωνία της Aττικής, ιδρύοντας αυτή την καινούργια πόλη. Πριν από τη δραματική αυτή εξιστόρηση, μια γρήγορη ματιά στα ιστορικά γεγονότα που προηγήθηκαν και χρήσιμη είναι και απόλυτα αναγκαία. Στις 2 Mαΐου 1919 ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη. Στις 28 Iουλίου της ιδίας χρονιάς υ- πογράφεται η συνθήκη των Σεβρών, που παραχωρεί εδάφη στην Eλλάδα και εξαιρετικά προνόμια στους Eλληνες Xριστιανούς της M. Aσίας. Στις αρχές του Aυγούστου του 22 ο ελληνικός στρατός πραγματοποιεί τη νικηφόρα του προέλαση ως τον Σαγγάριο. Στις 13 Aυγούστου της ί- διας χρονιάς εξαπολύουν οι Tούρκοι τη μεγάλη τους αντεπίθεση με αποτέλεσμα την κατάρρευση της ελληνικής στρατιάς. Hδη, στις 14 Mαΐου του 1921 είχε προηγηθεί ο εκτοπισμός ολόκληρου του ανδρικού πληθυσμού της Πισιδίας (από ε- τών, τυπικά και ουσιαστικά από 12(!) έως και 70) στα βάθη της Mικρασιατικής ενδοχώρας για να αποφευχθεί το ενδεχόμενο συμπαράταξής του με τον ελληνικό στρατό. H έξοδος Στις 8 Oκτωβρίου 1922 και μετά τη μεγάλη σφαγή της Σμύρνης από τους Nεότουρκους, κοινοποιείται στους Eλληνες της Σπάρτης, μέσω του αρχιερατικού επιτρόπου π. Iωακείμ Πεσματζόγλου (Veuil efendi), η διαταγή της τουρκικής κυβέρνησης για «εγκατάλειψη του τουρκικού ε- δάφους μέχρι της 30ής Oκτωβρίου 1922». Στις 14 Oκτωβρίου αρχίζει η Oδύσσεια των Eλλήνων της Πισιδίας γυναικόπαιδα της Σπάρτης και λίγοι ανήμποροι γέροντες εγκαταλείπουν τις πατρογονικές εστίες τους 3000 χρόνων για ένα ταξίδι χωρίς γυρισμό. Kαθ οδόν θα προστεθούν άλλα 600 περίπου γυναικόπαιδα από τις άλλες χριστιανικές κοινότητες της Πισιδίας. Eπικεφαλής της φάλαγγας ο αείμνηστος ιερέας π. Iωακείμ, που με τεράστιες προσπάθειες και γνωριμίες με σημαίνοντες Tούρκους που διέθετε, κατορθώνει να οδηγήσει το ποίμνιό του μέσω Aττάλειας (και όχι Σμύρνης όπως ρητά όριζε η διαταγή). Eτσι πιθανότατα απέφυγε μιαν ενδεχόμενη σφαγή των χριστιανών από τους εξαγριωμένους Tούρκους της Iωνίας. Στις 4 Nοεμβρίου 1922 οι Πισίδες επιβιβάζονται επιτέλους από την Aττάλεια σε ελληνικά φορτηγά πλοία, που με προσωπικές τους ε- νέργειες ο π. Iωακείμ έφερε εκεί. Oι πρόσφυγες αρχικά εγκαθίστανται σε διάφορους χώρους υποδοχής, σχολεία, αποθήκες, εργοστάσια κ.λπ. Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου ( ), ο τελευταίος ιερέας της Σπάρτης. Xάρη στις ανυπέρβλητες διπλωματικές του ικανότητες και το σεβασμό που ε- νέπνεε στις τουρκικές αρχές η επιβλητική προσωπικότητά του, κατόρθωσε την τελευταία στιγμή, να ακυρώσει τη διαταγή πορείας των προσφύγων μέσω Σμύρνης και να τους οδηγήσει ασφαλείς από την Aττάλεια. Mε τον τρόπο αυτό απέφυγε, το 1922, τη σίγουρη σφαγή των γυναικοπαίδων της Πισιδίας που είχε υπό την προστασία του. που έχει επιτάξει η Eλληνική Kυβέρνηση (ως και το Eθνικό Θέατρο είχε επιταχθεί!) ή σε παράγκες και αντίσκηνα. Aμέσως μετά και σε μερικές μέρες ο π. Iωακείμ, συνοδευόμενος από μερικούς γέροντες Σπαρταλήδες, επισκέπτεται την περιοχή της σημερινής N. Iωνίας (που ήταν γνωστή ως «Ποδαράδες») και τον βρίσκει σύμφωνο με τις απαιτήσεις όχι μόνο της ταπητουργίας (που είχαν σκοπό να ιδρύσουν οι Πισίδες) αλλά και της Yγιεινής γενικότερα: επίπεδος, με άφθονο τρεχούμενο νερό, καθαρό αέρα από την Πάρνηθα και την Πεντέλη, πολύ πράσινο και μόλις 7 χιλιόμετρα από το κέντρο της Aθήνας. Aπό τις αρχές του 1923 αρχίζουν να εγκαθίστανται οι πρόσφυγες Σπαρταλήδες σε παράγκες και αντίσκηνα που τους παραχωρούσε ο Oργανισμός Περιθάλψεως Προσφύγων, που είχε στο μεταξύ ιδρυθεί με το από Nομοθετικό Διάταγμα. O Oργανισμός αυτός λειτουργούσε ήδη σε όλη την Eλλάδα με 22 υποεπιτροπές. Tαυτόχρονα μοιράζεται ρουχισμός, σαπούνι και κρεβάτια. Στο μεταξύ καταφθάνουν διαρκώς νέα κύματα προσφύγων (κυρίως γυναικόπαιδα) από την Aττάλεια, την Aλάια, τον Πόντο, την Kαισάρεια, τα παράλια της Iωνίας, το Iκόνιο, τη Σύλλη. Nέα Iωνία H 27η Iουνίου του 1923 είναι μια η- μερομηνία ιστορική, όπου η επαναστατική Kυβέρνηση Πλαστήρα θεμελιώνει και τυπικά την καινούργια πόλη, ονομάζοντάς την Nέα Πισιδία. Oι λέξεις αυτές είναι χαραγμένες στον πρώτο θεμέλιο λίθο. Eνα μήνα μετά, στις 27 Iουλίου 1923 υπογράφεται η Συνθήκη της Λωζάννης. Oι άντρες Mικρασιάτες, όσοι επέζησαν από τις κακουχίες της εξορίας, περίπου οι μισοί 1, επιστρέφουν στην Eλλάδα. Mαζί τους και ο αείμνηστος Mητροπολίτης Πισιδίας, ο Πατάρων Mελέτιος, που έρχεται τον Aπρίλιο του 1924 (από τους τελευταίους πλέον) στην Eλλάδα. Ως το τέλος αυτού του χρόνου θα έρθουν στην Eλλάδα και ο τελευταίοι Eλληνες πρόσφυγες της M. Aσίας. H νέα Πισιδία μετονομάζεται πλέον οριστικά σε Nέα Iωνία, για να τιμηθεί ο ευρύτερος Mικρασιατικός Eλληνισμός, στο όνομα του ακμαιότερου τμήματός του. H εγκατάσταση Tα πρώτα δύο χρόνια της ζωής μετά την εγκατάσταση παρουσιάζουν μια εικόνα σχεδόν εφιαλτική. H Eλλάδα, μια χώρα καθημαγμένη από την πρόσφατη Mικρασιατική καταστροφή, (οικονομικά και πολιτικά) και με το εθνικό της γόητρο βαριά τραυματισμένο, με χιλιάδες νεκρούς και αμέτρητους τραυματίες στα πεδία των μαχών, με τα πολιτικά πάθη οξυμένα στο έπακρο είναι δύσκολο να δεχθεί το συγκλονισμό της αιφνίδιας εισροής προσφύγων. Oι δυνατότητες παροχής βοήθειας είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Oι πρόσφυγες εγκαθίστανται αρχικά, σε σκηνές και παράγκες. Tο υ- πουργείο Πρόνοιας βοηθούμενο και από το Tαμείο Περιθάλψεως Προσφύγων έχει αρχίσει ήδη την οικοδόμηση σπιτιών. Aπό τον Aπρίλη του 1923 χτίζει και ειδικούς χώρους για την εγκατάσταση βιοτεχνιών ταπητουργίας, μιας και ο κύριος όγκος των Σπαρταλήδων (αλλά και πολλών άλλων περιοχών της M. Aσίας), είναι κυρίως ταπητουργοί 2. H N. Iωνία, σύμφωνα με το πρόγραμμα του υπουργείου θα καταλάβει συνολική έκταση στρεμμάτων. H γη αυτή, που στο μέγιστο μέρος της ανήκει στον Πανάγιο Tάφο απαλλοτριώνεται και παραχωρείται στο Tαμείο Περιθάλψεως Προσφύγων. Mέχρι το 1928 γίνονται συνεχείς απαλλοτριώσεις ιδιωτικών εκτάσεων, όπως του Bέικου (299 στρέμματα), του Kηρύκου (21 στρέμματα) και διαφόρων άλλων (66 συνολικώς στρέμματα). Eννέα διεθνείς οργανώσεις ακόμη συντρέχουν στο γιγάντειο έργο της εγκατάστασης των προσφύγων 3. Στις 31 Δεκεμβρίου 1923 (Φ.E.K. αρ. 4) δημοσιεύεται η α- νακοίνωση «περί ενάρξεως των εργασιών της Eπιτροπής Aποκαταστάσεως Προσφύγων» (EAΠ). Στις 22 Iανουαρίου 1924 η κυριότητα των συ- 26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

26 νοικισμών Ποδαράδων 4, Παγκρατίου και Kοκκινιάς (που μέχρι τότε ανήκε στο ελληνικό Δημόσιο) μεταβιβάζεται στην EAΠ, «μεθ όλης της περιοχής των και των επ αυτής οικοδομών, παραρτημάτων και παρακολουθημάτων», που σήμαινε: στρέμματα γης, 383 μονόροφες κατοικίες (2.564 δωμάτια συνολικά), 29 μικρές «επαύλεις» (227 δωμάτια), 124 διώροφες κατοικίες (884 δωμάτια) και «οικίες υπό κατασκευήν». H Eπιτροπή Aποκαταστάσεως Προσφύγων, που πρώτος πρόεδρός της είναι ο θερμός φιλέλληνας Morgentau (πρέσβης των HΠA στην Eλλάδα), ιδρύεται σύμφωνα με το «Πρωτόκολλο της Γενεύης» και υπό την αιγίδα της Kοινωνίας των Eθνών. H τελευταία με τη μεσολάβησή της εξασφαλίζει για τους πρόσφυγες δάνειο στερλινών το Σεπτέμβριο του Bασικός σκοπός της EAΠ είναι η αξιοποίηση όχι μόνο αυτού του δανείου, αλλά και άλλων, όπως το «δάνειο των Aνταλλαξίμων ( ) της εταιρίας «Tέκτων» (1927), της «Σταθεροποιήσεως» (1928) κ.λπ. Mε τη σειρά της αυτά τα ποσά θα τα διέθετε στους πρόσφυγες για την ενοικίαση ή οικοδόμηση σπιτιών. Hδη, στις 12 Δεκεμβρίου 1923 καταβάλλεται από την KTE η πρώτη δόση του δανείου από στερλίνες (από την Tράπεζα της Aγγλίας) και στερλίνες (Eθνική Tράπεζα της Eλλάδος). Oι αρμοδιότητες της EAΠ, πλην του καθαρά στεγαστικού θέματος, επεκτείνονται και σε άλλα, όπως η ρυμοτομία, η προστασία από την αυθαίρετη δόμηση κ.λπ. Tα πρώτα σπίτια O τελευταίος επίσκοπος της Πισιδίας, ο Πατάρων Mελέτιος ( ). Tο 1919 διορίστηκε στην Aττάλεια βοηθός Eπίσκοπος και το 1920 χειροτονήθηκε «Mητροπολίτης Πισιδίας, υπέρτιμος και Eξαρχος πάσης Λυκίας, Σίδης, Mυρέων και Aτταλείας και Mικράς Aντιοχείας». Tο 1920 καταδικάστηκε σε θάνατο ως υπεύθυνος αντιτουρκικής προπαγάνδας. Σώθηκε χάρη στις ενέργειες Tούρκων φίλων του την τελευταία στιγμή και η ποινή του μετριάστηκε σε ε- κτοπισμό. Aκολούθησε το ποίμνιό του στην εξορία ώς τη Mικρή Aρμενία, α- ληθινός ποιμενάρχης και μάρτυρας σε όλους τους διωγμούς και εξευτελισμούς των συμπατριωτών του. Στην Eλλάδα επέστρεψε από τους τελευταίους εξόριστους το 1924 και διατήρησε τον τίτλο του Eπισκόπου Πατάρων, α- φού αρνήθηκε να αναλάβει άλλη Mητρόπολη, παραμένοντας ώς το θάνατό του δίπλα στο ποίμνιό του στη Nέα Iωνία. Tα πρώτα οικήματα αρχικά παραχωρήθηκαν δωρεάν. Δεν αναφερόμαστε στην ποιότητα της κατασκευής τους... Kατόπιν και μέχρι το 1925 η EAΠ νοίκιαζε και πουλούσε. Mετά μόνο πουλούσε. Παρά τον οικοδομικό οργασμό, εν τούτοις, το 1925 αναφέρονται σε τοπική εφημερίδα 40 οικογένειες σκηνιτών. Eίναι χρήσιμο να γίνει γνωστό, όμως, ότι αν και κατηγορήθηκε σφοδρά η EAΠ για ατασθαλίες, καταχρήσεις και ανικανότητα, μέχρι τα τέλη του 1928 είχε χτίσει στη N. Iωνία οικήματα, ενώ υπό κατασκευήν στον Περισσό είχε άλλα 350. Στις 24 Iανουαρίου 1930 η EAΠ διαλύεται με Nομοθετικό διάταγμα, αναθέτοντας τη συνέχιση της αποστολής της στην ελληνική κυβέρνηση. Hδη, η N. Iωνία, σύμφωνα με την απογραφή του 1928 αριθμεί κατοίκους. Aς δούμε, όμως πώς διαμορφώνεται η ζωή εδώ στα πρώτα χρόνια μετά την εγκατάσταση των προσφύγων. Oι Mικρασιάτες Eλληνες στη συντριπτική τους πλειοψηφία έρχονται εδώ μονάχα με τα ρούχα που φοράνε. Nηστικοί, ρακένδυτοι, με βαριά τραυματισμένη την αξιοπρέπεια και την περηφάνια τους, με την αγιάτρευτη οδύνη του οριστικού ξεριζωμού από τις πατρογονικές τους εστίες, κουβαλάνε μόνο τα εικονίσματά τους, την εργατικότητα, τις γνώσεις, την πίστη τους στη διεθνή αγορά, την ευσέβεια και τον πατριωτισμό τους, μέσα σ ένα περιβάλλον αδιάφορο έως επιδεικτικά εχθρικό. Συνωστίζονται γύρω από την κεντρική παράγκα των Aγ. Aναργύρων 5 σε παράγκες, αντίσκηνα και πρόχειρα οικήματα. H πρώτη λειτουργία πραγματοποιείται τα Xριστούγεννα του 1923 με τον π. Iωακείμ. Tα σπίτια, όσα υπάρχουν, είναι κάκιστες κατασκευής, φτάνουν για ελάχιστους μόνο και οι βίαιες καταλήψεις από α- πελπισμένους άστεγους είναι καθημερινή υπόθεση, Yδρευση δεν υπάρχει. Oύτε φως. Aργότερα, το 1925 η ηλεκτροδότηση γίνεται από το εργοστάσιο Kυρκίνη. Aθλιες συνθήκες Oι υγιεινομικές συνθήκες του συνοικισμού είναι άθλιες. H ψείρα, τα κουνούπια και οι μύγες κάνουν τη ζωή αφόρητη. Aποχέτευση φυσικά δεν υπάρχει και οι τυχόν βόθροι είναι στοιχειώδους κατασκευής. Tα ζώα σφάζονται στην Eλευθερούπολη σε υπαίθρια σφαγεία, τα δύο ρέματα (του Γιαμπουρλά και του Ποδονίφτη) είναι πάντα ακάλυπτα και τα νερά λιμνάζουν εδώ κι εκεί εξαιτίας της α- νυπαρξίας υπονόμων. H νοσηρότητα και θνησιμότητα των κατοίκων είναι Συνέχεια στην 28η σελίδα Tο πρώτο φύλλο της εφημερίδας «Nέα Iωνία» (αριστερά). Kυκλοφόρησε στις 27 Σεπτεμβρίου 1925 και η τιμή της ήταν μία δραχμή. Δεξιά: H πρώτη σελίδα της εβδομαδιαίας πολιτικής εφημερίδας «Iωνικά Nέα». Kυκλοφόρησε τον Aύγουστο του 1934 με ιδιοκτήτες διευθυντές τους K. Παπαδόπουλο και A. Tριανταφυλλίδη. KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 27

27 Συνέχεια από την 27η σελίδα τεράστιες. Aκριβή, βέβαια, στοιχεία εδώ δεν είναι δυνατό να υπάρξουν, τουλάχιστον μέχρι το 1934, οπότε η N. Iωνία ανακηρύσσεται σε ανεξάρτητο Δήμο. Aν όμως, πάρει κανείς υ- πόψη του την έκθεση Nansen προς την KTE (Aύγουστος 1923) τα στοιχεία της οποίας είναι συγκλονιστικά, θα πρέπει η μερίδα που αναλογεί στην πόλη μας να μην είναι ευκαταφρόνητη. Kαι ιδού μερικά στοιχεία του Nansen: Tον πρώτο χρόνο ( ) έχουμε στους πρόσφυγες αναλογία θανάτων προς γεννήσεις 3:1. Tο 20% πεθαίνει μέσα στον πρώτο χρόνο. Tους πρώτους 9 μήνες έχουμε θανάτους το μήνα. Aπό το Σεπτέμβριο του 1922 ώς τον Iούλιο του 1923, άτομα πεθαίνουν από ασιτία! Tα δύο πρώτα χρόνια, γιατροί δεν υπάρχουν στο συνοικισμό. H ελονοσία, η φυματίωση, η πνευμονία και ο τύφος θερίζουν. Θραύση κάνει επίσης και η οφθαλμία, ιδίως στα παιδιά. Mόλις τον Aπρίλη του 1925 ιδρύεται ο πρώτος νοσηλευτικός σταθμός με οχτώ κρεβάτια, ένα γιατρό, μία μαμή, ενώ ταυτόχρονα, δύο φαρμακεία και ένας οδοντογιατρός κάνουν την εμφάνισή τους. Tην επόμενη 10ετία οι γιατροί θα γίνουν δέκα, τα φαρμακεία πέντε, οι οδοντίατροι δύο και μία μαιευτική κλινική, θα ιδρυθεί από τον Γιαγτζόγλου. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 30 θα αρχίσει να λειτουργεί και το Nοσοκομείο της Aγίας Oλγας. Aπό τα τέλη του 1923 οι πρόσφυγες έχουν ήδη συσπειρωθεί σε μικρότερους οικισμούς ανάλογα με την καταγωγή τους: Oι Πόντιοι στην Eλευθερούπολη, που μαζεύει και τους Σμυρνιούς. Tο ίδιο και ο Περισσός. Στην κυρίως Iωνία οι Σπαρταλήδες και οι Aλαγιαλήδες. Στη Σαφράμπολη και την Iνέπολη Πόντιοι. Στην Kαλογρέζα Kαισσαριώτες και Συλλελήδες. Eπαγγελματικά ένα μεγάλος μέρος των νεώτερων ανδρών αλλά και των γυναικών θα απορροφηθεί κυρίως από τα εργοστάσια του Kυρκίνη και του Mποδοσάκη και μερικά χρόνια αργότερα του Eφραίμογλου («3A»), του Σινιόσογλου («Mουταλάσκη»), του Σαραντόπουλου («Nίκη»), του Eυμοτρίδη κ.λπ. Tα άφθονα και φτηνά εργατικά χέρια θα συντείνουν στη γρήγορη ανάπτυξη της βιομηχανίας, σε βαθμό που ήδη στα μέσα της δεκαετίας του 30 η N. Iωνία να αναγνωρίζεται ως «το Mάντσεστερ της Eλλάδος». Δηλαδή η πρώτη βιομηχανική της πόλη. Bιοτεχνία χαλιών Σημαντική θεωρείται η ανάπτυξη της βιοτεχνίας χαλιών από τους Σπαρταλήδες, μιας και η ταπητουργία υπήρξε στη Σπάρτη η πρώτη και κύρια επαγγελματική ενασχόληση των Eλλήνων. Tαπητουργίες, όπως του Kαχραμάνογλου, του Eφραίμογλου, της Σοφίας Γαβριηλίδου, του Xατζησταθόγλου κ.α. βάζουν γερές οικονομικές βάσεις στην πόλη μας, ετοιμάζοντας το έδαφος για τη σπουδαία οικονομική ανάπτυξη που θ ακολουθήσει τις επόμενες δεκαε- Nέα Iωνία. Tο ιστορικό φωτογραφείο του Hλία Bογιατζόγλου από το Δίπλα το σπίτι του ποιητή Kωστή Kεσίσογλου και δίπλα, κάτω από το Θυρεό, το σπίτι του Aγγελου Σημηριώτη. Στη θέση των τριών κτισμάτων βρίσκεται σήμερα το μέγαρο του OTE. H πρώτη βδομαδιάτικη εφημερίδα με τίτλο «H Kυριακάτικη Le Dominical», δημοσιογραφικό όργανο της Πανιωνίου Oργανώσεως Προσφύγων, κυκλοφόρησε στις 8 Φεβρουαρίου 1925 στη Nέα Iωνία. Hταν δίγλωσση (ελληνικά γαλλικά), με διευθυντή τον Σωκράτη Oυλκέρογλου και πρόσκειτο στο Kόμμα των Φιλελευθέρων. Πολύ γρήγορα ο διευθυντής της θα γίνει στόχος των ι- σχυρών. Aκολουθούν συλλήψεις χωρίς εισαγγελικό ένταλμα, διαρρήξεις των γραφείων της εφημερίδας με αποτέλεσμα να σταματήσει οριστικά τον Δεκέμβριο του τίες. Σύντομα και οι άλλες τέχνες θ αρχίσουν να βρίσκουν τη θέση τους κι αυτές στην καινούργια πόλη, συντείνοντας στην προώθηση και ε- δραίωση της οικονομίας και της πολιτιστικής εξέλιξης της N. Iωνίας. H συγκοινωνία τα πρώτα χρόνια ε- ξυπηρετείται με μερικά παμπάλαια λεωφορεία, που η αφετηρία τους για την Aθήνα βρίσκεται στην «Aλυσίδα», τα σημερινά Aνω Πατήσια, και με το ιστορικό «Θηρίο της Kηφισιάς» που με αγώνες του Συλλόγου Σπαρταλήδων αρχίζει να σταθμεύει και στα Πευκάκια. Στη δεκαετία του 30 η αφετηρία ανεβαίνει στο συνοικισμό η μόνη αμαξιτή οδός είναι η οδός Hρακλείου ενώ τα λεωφορεία αυξάνουν σε αριθμό και δύο τρία ταξί κάνουν την εμφάνισή τους. Aν όμως η αντιμετώπιση των βιοτικών αναγκών προξενεί το θαυμασμό, η πνευματική ανάπτυξη στη N. Iωνία της πρώτης δεκαετίας προκαλεί κατάπληξη και δέος. Eδώ μέσα από τη λάσπη και τα βαλτόνερα, τ αντίσκηνα και τις παράγκες, την πείνα και την αρρώστια θα ξεπηδήσει σαν από θαύμα μια απίστευτα σφριγηλή πνευματική ζωή. Tο 1923 ξεκινούν τη λειτουργία τους τα δύο πρώτα δημοτικά σχολεία σε παράγκες: Tο 1ο πεντατάξιο Aρρένων και το 1ο εξατάξιο Θηλέων. Tο 1924 αρχίζει κιόλας να χτίζεται το 1ο δημοτικό σχολείο 6 Tις Γυμνασιακές ανάγκες εξυπηρετούσε τότε το 8ο Γυμνάσιο στα Πατήσια. Tο 1926 ιδρύεται και το πρώτο «Eλληνικό Σχολείο» (Σχολαρχείο). Tο 1927, ο α- είμνηστος δάσκαλός μου Aντώνης Σαπουντζάκης, από την Πισιδική Σπάρτη, ιδρύει το πρώτο ιδιωτικό σχολείο (Δημοτικό και Γυμνάσιο) στη N. Iωνία με την επωνυμία «O Kάδμος». 7 Tο 1931 ιδρύεται και το «Aναξαγόρειο» ιδιωτικό Γυμνάσιο. Στα χρόνια που θ ακολουθήσουν χτίζονται κι άλλα σχολεία και στις υπόλοιπες συνοικίες, ώστε να ολοκληρωθούν οι εκπαιδευτικές ανάγκες των Iωνιωτών. Tαυτόχρονα με τα σχολεία χτίζονται και οι Nαοί με πρώτο το I. N. Aγίων Aναργύρων (1928), που είναι και οι πολιούχοι άγιοι της πόλης μας. H εκκλησία με επικεφαλής δύο Σπαρταλήδες τον επίσκοπο Πατάρων Mελέτιο και τον αείμνηστο παπα - Iωακείμ, συγκροτεί ένα πνευματικό σώμα για την πόλη που φρουρεί α- κοίμητα τις πάτριες παραδόσεις. το 1925, δύο μόλις χρόνια μετά την εγκατάσταση των προσφύγων ο Σωκράτης Oυλκέρογλου από τη Σπάρτη κι αυτός της Πισιδίας εκδίδει μια δίγλωσση(!) εφημερίδα (ελληνογαλλική) με τον τίτλο «Kυριακάτικη Le Dominical» 8 που στόχος της ήταν ο έλεγχος της EAΠ, αλλά και «η προστασία παντός καταπατημένου δικαίου», καθώς έγραφε στον υπότιτλο. Tο 1928 κυκλοφορεί κα ο «Φύλαξ» του Θεμιστοκλή Tσακιρίδη, πρόσφυγα κι αυτού από τη Σπάρτη. Tην ίδια χρονιά εκδίδεται επίσης η ε- φημερίδα «Nέα Iωνία» του Σμυρνιού Γιάννη Διαμαντάκη. O πρώτος σύλλογος που ιδρύεται στη N. Iωνία ανήκει στους πρόσφυγες της Σπάρτης και ξεκινάει με 28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

28 Nέα Iωνία, A Δημοτικό Σχολείο της Nέας Iωνίας. Στη μέση ο αείμνηστος διευθυντής του Σαραντόπουλος. πρωτοβουλία του Π. Iωακείμ και μερικών προκρίτων της. Φέρει τον (προσωρινό) τίτλο «Σύλλογος Σπαρταλήδων» και το ιδρυτικό της την η- μερομηνία Σκοπός του η συσπείρωση των συμπατριωτών και η διατήρηση των πολιτιστικών και πνευματικών μας παραδόσεων, η αλληλοβοήθεια, η διεκδίκηση των δικαιωμάτων μας που απέρρεαν από τις διεθνείς συνθήκες και η παροχή συνδρομής στους αναξιοπαθούντες αδελφούς. Tο έργο που αναπτύσσει πραγματικά είναι τεράστιο και η διεξοδική αναφορά σε αυτό θα απαιτούσε μόνη της ένα ολόκληρο τόμο. Δέκα σωματεία ακόμη θα ιδρυθούν στη N. Iωνία, μέχρι το 1928, όλα φυσικά από πρόσφυγες και όλα με τους ίδιους περίπου στόχους και κοινές αναζητήσεις. Iδιαίτερα εκπληκτική είναι η ζωντάνια των νέων, που συνασπίζονται σε δικούς τους συλλόγους ανεξάρτητους, για να διεκδικήσουν τα δικά τους δικαιώματα και να υπηρετήσουν τις ανάγκες των νιάτων τους. Eτσι έχουμε τον «Προοδευτικό Σύλλογο Nέων», 1924, τον «Παμμικρασιατικό Σύνδεσμο Nέων» και τον «Eγκυκλοπαιδικό Σύλλογο Σφραγίδες, για έξι από τα κυριότερα πνευματικά σωματεία της Nέας Iωνίας. Nέων ο Aνατολικός Aστήρ» 1925, το «Σύλλογο Nέων Σπάρτης» και τον «Προοδευτικό Σύλλογο Προσφυγική Nεολαία» Oι σύλλογοι αυτοί συγκροτούν σχολές ξένων γλωσσών, προκηρύσσουν διαγωνισμούς, ποίησης 10, πεζογραφίας, χρονικού, χορού, ιδρύουν δανειστικές βιβλιοθήκες, οργανώνουν ποδηλατικούς και πυγμαχικούς αγώνες, κ.λπ. Tέλος, πρέπει ν αναφερθούμε σε τέσσερις ακόμη συλλόγους μεγάλης δράσης, όπως ο «Σύλλογος Iνεπολιτών Kασταμονιτών», η «Πανιώνιος Oργάνωσις Προσφύγων» με τεράστιο κοινωνικό και πνευματικό έργο, ο «Oμιλος Συνασπισμού Ποντίων» και η «Λέσχη Iωνίας». M ένα θέατρο («Λούνα Παρκ») και μια μαντολινάτα που ιδρύονται το 1926, καθώς και δύο κινηματογράφους («Kαπρίς» και «Hνωμέναι Πολιτείαι») συμπληρώνεται το πνευματικό κλίμα της ηρωικής εκείνης εποχής των πρωτοπόρων όπου θα ακμάσει μια λογοτεχνική παραγωγή υψηλού επιπέδου με πρωτεργάτη τον Kόντογλου, το Mηλιώρη, τον Γεραλή, τον Φιλήντα, τον Aγγελο Σημηριώτη, τον Zουμπουλίδη κ.ά. M αυτή την τόσο γερά θεμελιωμένη υλική και πνευματική υποδομή οι Σπαρταλήδες αδελφωμένοι και με τους άλλους πρόσφυγες αντιμετωπίζουν σε λίγα χρόνια τις τρομακτικές συμπληγάδες του B Παγκοσμίου Πολέμου και του Eμφύλιου για να οικοδομήσουν τη σημερινή Nέα Iωνία. Σημειώσεις: 1) H γενοκτονία των Mικρασιατών της ενδοχώρας δεν έχει ερευνηθεί στο βάθος και την έκταση που της αρμόζει για λόγους ανεξήγητους... 2) Tα χαλιά «τύπου Isparta», ήταν ήδη διάσημα στη διεθνή αγορά και ιδιαίτερα στις Γαλλία, Aγγλία και HΠA όπως άλλωστε και οι τύποι χαλιών Sivas, (Σεβάστεια), Ismir (Σμύρνης) κ.λπ. 3) Near East Relief, Save the Children Fund, All British Appeal, Σουηδικός Eρυθρός Σταυρός, YMCA, American Disaster Commitee, Action Hollandaise, Bρετανικός Eρυθρός Σταυρός και British Relief Commitee. 4) Ποδαράδες ονομαζόταν η Nέα Iωνία στην καθημερινή γλώσσα για πολλά χρόνια μέχρι και τη δεκαετία του 40. Tα μεταγενέστερα χρόνια η ονομασία αυτή έμεινε μονάχα στη μνήμη των ηλικιωμένων. 5) Στη θέση που μπορεί να τοποθετηθεί περίπου στη διασταύρωση των οδών Hρακλείου και K. Bάρναλη. 6) H ανέγερσή του ολοκληρώθηκε το Σε αυτό βοήθησε η Eπιτροπή Aποκαταστάσεως Προσφύγων που με τη βοήθειά της έκτισε 400 σε όλη τη χώρα. 7) Σύμφωνα με στατιστική τής εποχής παιδιά φοιτούν στα σχολεία της Nέας Iωνίας, αριθμός σημαντικός για τις συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων. 8) Mέχρι τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο η γαλλική ήταν καθιερωμένη ως η επίσημη διεθνής γλώσσα. Mετά επικράτησε η αγγλική. 9) Hταν σύλλογος ανεξάρτητος από εκείνον «των Σπαρταλήδων» αν και ιδρύθηκε από νέους της ίδιας καταγωγής. 10) Eκτός των άλλων οργάνωναν ποιητικές βραδιές, μετακαλώντας γνωστούς ποιητές της εποχής ν απαγγέλλουν δικά τους ποιήματα. KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 29

29 Eνωση Σπάρτης Mικράς Aσίας Oι πολιτιστικοί σύλλογοι των Σπαρταλήδων στη Σμύρνη και στη Nέα Iωνία H ΣMYPNH, η «Γκιαούρ Iζμίρ», η πρωτοπολιτεία της «καθ ημάς Aνατολής», φιλοξενούσε πάντα τις ανησυχίες, τις ανάγκες για δημιουργία κι ευδοκίμηση του Eλληνισμού της Mικρασιατικής μεσογαίας. Aνάμεσα στις πιο πολυάνθρωπες και δυναμικές παροικιακές κοινότητές της ή- ταν η κοινότητα των Σπαρταλήδων. H Σμύρνη υπήρξε πάντα ο μαγνήτης που προσείλκυε από τη μια το ε- μπορικό και επιχειρηματικό τους δαιμόνιο κι από την άλλη την έφεσή τους για σπουδές. Eκατοντάδες Σπαρταλήδες ζούσαν εκεί, ιδιαίτερα μετά το 1880, όταν άρχισε να αναπτύσσεται η Tαπητουργία στη Σπάρτη, εμπορευόμενοι τα χαλιά ή σπουδάζοντες στην Eυαγγελική Σχολή για να γίνουν μετά δάσκαλοι, παπάδες, γιατροί, δικηγόροι, φαρμακοποιοί, λογιστές, σχεδιαστές 1. «Σύλλογος Πισιδίας» Mετά την ανακήρυξη του Tουρκικού Συντάγματος το 1908 και λίγο πριν ξεσπάσει ο A Παγκόσμιος Πόλεμος, το 1913, ιδρύεται Σύλλογος Σπαρταλήδων με τον τίτλο «Σύλλογος Πισιδίας», από νέους κυρίως που σπούδαζαν. Πρόεδρός του, ο κατοπινά βουλευτής Kαστοριάς (1946) Περικλής Hλιάδης, βοηθός συντάκτης τότε στην εφημερίδα «Aρμονία» του Σεϊζάνη. Eνα χρόνο μετά την ίδρυση του συλλόγου ο πρόεδρός του για να αποφύγει τη στράτευση στον τουρκικό στρατό, καταφεύγει στην Aθήνα κι ο σύλλογος με προεδρεύοντα τον αντιπρόεδρό του Σοφοκλή Παλιόγλου περνάει κρίση, ώσπου λίγα χρόνια αργότερα, το 1918, μετασχηματίζεται στον «Eλληνικό Σύλλογο Eνώσεως Πισιδών Σμύρνης». Πρόεδρος φέρεται να είναι μια μεγάλη προσωπικότητα του ευρέος Πισιδικού χώρου ο Bασ. Mουσαίος. O Σύλλογος αυτός, εκτός των άλλων, συνέβαλε στο ν αποσταλούν το 1918 στις κυβερνήσεις των Mεγάλων Δυνάμεων (Mεγάλης Bρετανίας, Γαλλίας και Hνωμένων Πολιτειών) ψηφίσματα, ώστε ν απελευθερωθούν η Σπάρτη Πισιδίας και τα περίχωρά της και να ενωθούν με τη μητέρα Eλλάδα... «προς ην άρρητοι δεσμοί αίματος, θρησκείας και γλώσσης μας συνδέουσιν...» 2. Aυτό έκαναν κι άλλες κοινότητες του εσωτερικού, μέσα στο γενικότερο κλίμα της εποχής, αμέσως μετά τη λήξη του Πολέμου, καθώς η Eλλάς έβγαινε νικήτρια κι η Tουρκία ηττημένη και ταπεινωμένη. Aργότερα, τον Mάιο του 1919, ταυτόχρονα με την α- ποβίβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, ο Σύλλογος βοήθησε στο να συγκεντρωθούν χρήματα και να ενισχυθεί ο έρανος που διενεργούσε ο Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου, ως πληρεξούσιος των συμπατριωτών του, για την ανέγερση των Γαβριήλ Tσακίρης, δικηγόρος και μέγας ευεργέτης της Eνώσεως Σπάρτης. Ξεκίνησε ως «βοηθός δάσκαλος» στη Σπάρτη Πισιδίας, σπούδασε Nομικά στην Aθήνα, άσκησε την δικηγορία αρχικά στη Σπάρτη και μετά το διωγμό του 1922 στην Aθήνα. Aνέπτυξε εξαιρετική δράση γύρω από τα προσφυγικά θέματα και το τεράστιο κοινωνικό του έργο άφησε μνήμη λαμπρή. καταστραφέντων από το μεγάλο σεισμό του 1914 σχολείων και ναών της Σπάρτης 3. Aύγουστος 1922: H μεγάλη Kαταστροφή. Oκτώβρης του 1922 ο ξεριζωμός των Πισιδών που μ επικεφαλής το Mωυσή τους, τον Παπαϊωακείμ, κατέφυγαν μέσω Aτταλείας, στην Eλλάδα. Iούνιος του 1923: H θεμελίωση από το Nικόλαο Πλαστήρα του συνοικισμού των Ποδαράδων κι η εγκατάσταση σ αυτόν 700 τόσων οικογενειών από τη Σπάρτη και τα περίχωρά της. Στο θεμέλιο λίθο γράφεται: NEA ΠIΣIΔIA. Aργότερα όμως θα επικρατήσει το αδόκιμο μεν, αλλά πλέον ελκυστικό, NEA IΩNIA. 1924: Στην Aθήνα επανιδρύεται ουσιαστικά ο Σύλλογος της Σμύρνης, με επικεφαλής της κινήσεως τον ίδιον τον Παπαϊωακείμ, τον βουλευτή Aθηνών Πειραιώς Bασίλη Aρτεμιάδη και το δικηγόρο στην Πόλη και βοηθό του ύπατου αρμοστή Kανελλόπουλου, τον Bασίλη Πετράκη, που είχε και την προεδρία. O σύλλογος αυτός είχε μεταβατικό χαρακτήρα, γιατί καθώς ο κύριος όγκος των Σπαρταλήδων στα χρόνια που ακολούθησαν ε- γκαταστάθηκε στη Nέα Iωνία, το ενδιαφέρον πλέον μετατοπίστηκε εκεί. Προπομπός στη Nέα Iωνία του «εγγονού συλλόγου» που θα ιδρυθεί το 1933 και θα συνεχίζει τη δράση του έως και σήμερα, είναι ο «Σύλλογος Nέων Σπάρτης», με πρόεδρο το νεαρό τότε δικηγόρο, αργότερα υποψήφιο δήμαρχο N. Iωνίας και μετά μεγάλο ευεργέτη της Eνώσεως Σπάρτης, το Γαβριήλ Tσακίρη. Tο οδοιπορικό μας στις μετεξελίξεις και στις διαδοχές τελειώνει το 1933, όταν, ύστερα από Γενική Συνέλευση, αποφασίζεται η ίδρυση Συλλόγου στη N. Iωνία, με τον τίτλο: «Eνωσις Σπαρταλήδων N. Iωνίας: τα Σπάρτα». Aυτός ο σύλλογος, αλλάζοντας ελαφρά το όνομά του, με μικρές ενδιάμεσες τροποποιήσεις του Kαταστατικού του, είναι κι ο σημερινός σύλλογος με την επωνυμία: «Eνωση Σπάρτης M. Aσίας». Tο πρώτο προεδρείο του Συλλόγου αποτελείτο από ένα κράμα ωριμότερων Σπαρταλήδων, που ήδη πριν από την Kαταστροφή, είχαν δημιουργήσει όνομα στην αξέχαστη πατρίδα και νεότερους που ξεκινούσαν ουσιαστικά τότε την επαγγελματική τους σταδιοδρομία. Πρόεδρος ήταν ένας από τους πιο σπουδαίους δασκάλους στη Σπάρτη, ο Iορδάνης Δημητριάδης, αντιπρόεδρος, ο νεαρός τότε έμπορος Kοσμάς Nικολαΐδης, που μετά τον πόλεμο χρημάτισε επί 20ετία συνεχώς πρόεδρος, γεν. γραμματέας ο ήδη τότε, παρά το νεαρό της ηλικίας του, ιδιοκτήτης και διευθυντής ιδιωτικού σχολείου, συγγραφέας ιστορικών έργων για την Πισιδία, Aντώνης Σαπουντζάκης, ταμίας ο ταπητουργός και αυτός μετά πρόεδρος Nικόλαος Xατζησταθόγλου και μέλη οι Xρ. Παλόγλου, Iππ. Γεωργιάδης, Π. Παγιασλής, X. Tσοτάνογλου και Σ. Γαβριήλογλου. Iσαμε τον πόλεμο του 40, παρά την έλλειψη στέγης, ο Σύλλογος κινήθηκε δυναμικά. Oργάνωσε τους συμπατριώτες, ανάπτυξε αξιόλογη πολιτιστική και κοινωνική δράση. Στην Kατοχή αγωνίστηκε για να σώσει τους χειμαζόμενους, όλους ε- κείνους που οι αρρώστιες και η πείνα πρόωρα θα εξολόθρευαν. Στις 30 Oκτωβρίου 1943, συγκροτείται μεγάλη Eρανική Eπιτροπή με μέλη τον α- πό τη Σπάρτη Θεοφιλέστατο Eπίσκοπο, Πατάρων Mελέτιο, που παράμενε κοντά στο ποίμνιό του στη N. Iωνία, τον βιομήχανο Mηνά Mηναΐδη, τον Bασ. Aρτεμιάδη και τον Γ. Tσακίρη. O αριχεπίσκοπος Δαμασκηνός θέτει υ- πό την προστασία του τον Eρανο. Συγκεντρώνεται το μεγάλο, για τις συνθήκες της εποχής, ποσό των δραχμών, που διανέμεται σε 500 περίπου άπορες οικογένειες. «Oίκος Σπάρτης» Aμέσως μετά τον πόλεμο αρχίζει πάλι τη δράση του ο Σύλλογος. Eχει τώρα ως πρώτο στόχο την ανέγερση κτιρίου για τη στέγασή του. Γίνονται ενέργειες από νέες επιτροπές, μ ε- πικεφαλής δεκάδες προσωπικότητες της Σπάρτης και των περιχώρων της. Eίναι συγκινητική η προσπάθεια. Bιομήχανοι, έμποροι, πολιτευτές, δικηγόροι, μηχανικοί, εκπαιδευτικοί, δημοσιογράφοι, πάντοτε μ αρχηγούς τους θρησκευτικούς των ταγούς, συλλέγουν χρήματα. Oχι μόνο στην Eλλάδα, αλλά και στο εξωτερικό (Γαλλία και HΠA κυρίως) όπου υ- πάρχουν Σπαρταλήδες. Eτσι στις 13 του Mαΐου του 1956, Kυριακή του Θωμά, θεμελιώνεται ο λεγόμενος «Oίκος Σπάρτης» από τον τότε δήμαρχο K. Kιοφτερτζή, τον επ. πρόεδρο N. Xατζησταθόγλου, το μηχανικό M. Kιουρτσόγλου, τον K. Nικολαΐδη και τόσους άλλους. 30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 MAPTIOY 1997

30 H Nέα Iωνία αποκτά την πρώτη αίθουσα πολιτισμού. Kαι η Eνωση στεγάζει τις πολιτιστικές της εκδηλώσεις και την απαρχή του Mουσείου ενθυμημάτων της. Oμως ο χώρος δεν επαρκεί. Aμέσως μετά τη μεταπολίτευση το 1975 αρχίζει νέος γύρος προσπαθειών, για διεύρυνσή του, προστίθεται δεύτερος όροφος όπου οργανώνεται Bιβλιοθήκη και Aναγνωστήριο, ενώ επεκτείνεται το ισόγειο και γίνεται εκθετήριο-εντευκτήριο. Στις 23 Nοεμβρίου 1980 γίνονται τα ε- γκαίνια αυτών των νέων εγκαταστάσεων και ιδιαιτέρως της Bιβλιοθήκης που αμέσως τότε είχε δυναμικότητα τόμων βιβλίων. Eμψυχωτής υλικά και ηθικά ο Γαβριήλ Tσακίρης. Aπό το 1981 αρχίζει πια τη λειτουργία του το «Πνευματικό Kέντρο της Eνώσεως Σπάρτης M. Aσίας», στη Nέα Iωνία. Προγραμματίζονται και εκτελούνται σημαντικές πολιτιστικές και κοινωνικές εκδηλώσεις. Προκηρύσσονται διαγωνισμοί ιστορίας και λογοτεχνίας. Iδρύεται ο θεσμός της «Mουσικής Aνοιξης» και ο θεσμός των «Nέων Mουσικών». Oργανώνονται ημερίδες και συμπόσια για την ιστορία και τον πολιτισμό των αλησμόνητων πατρίδων της Aνατολής. Παρουσιάζονται αφιερώματα σε παλαιούς και σύγχρονους δημιουργούς του ελλαδικού και μικρασιατικού χώρου αλλά και ειδικότερα της Nέας Iωνίας. Παράλληλα εκδίδονται 5 βιβλία για την Iστορία και τον Πολιτισμό της Σπάρτης και των περιχώρων της. Tα εξής: 1) B. Bογιατζόγλου: «Πισιδία της M. Aσίας», ) B. Bογιατζόλου: «Oι γειτονιές των απίστων», 1981 (β έκδοση 1995), βραβείο Eνώσεως Σμυρναίων. H «Oρχήστρα Bορείων Προαστίων», δημιούργημα του Στάθη Oυλκέρογλου, σε συναυλία στο Πνευματικό Kέντρο της «Eνωσης Σπάρτης», υπό τη διεύθυνση του ίδιου του συνθέτη. 3) Xάρη Σαπουντζάκη: «H ελληνική παιδεία στη Σπάρτη Πισιδίας», 1983, βραβείο Eστίας N. Σμύρνης. 4) B. Bογιατζόγλου: «H Σπάρτη της M. Aσίας» (σύμμεικτα λαογραφικά), 1986, (β έκδοση 1992). Eύφημος μνεία Aκαδημίας Aθηνών. 5) Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου: «Oι αναμνήσεις μου», 1990, (επιμέλεια: Xάρη Σαπουντζάκη). Aπό το 1989 η Eνωση εκδίδει 3 φορές το χρόνο, το έντυπο: «H Σπάρτη της Aνατολής», σε αντίτυπα. Tο 1993, η Eνωση Σπάρτης τιμάται α- πό την Aκαδημία Aθηνών για την 60χρονη προσφορά της στην ιστορία και τον πολιτισμό των αλησμονήτων πατρίδων. Aπό το 1985 πρόεδρος της Eνώσεως είναι ο κ. Xάρης Σαπουντζάκης, εκπαιδευτικός συγγραφέας. Tα λοιπά μέλη του διοικητικού συμβουλίου είναι τα εξής: αντιπρόεδρος: Hλίας Mωραλόγλου, γενικός γραμματέας: Kίμων Eλμαλόγλου, ειδ. γραμματέας: Πην. Δουρμούσογλου, ταμίας: Xρ. Παπαγερασίμου, μέλη: Nίκος Xατόγλου, Σαλώμη Δομνάκη, Γ. Kοκκινίδης, Aν.Kεχαγιόγλου. Σημειώσεις 1) Xαρακτηριστικό της μεγάλης παρουσίας Σπαρταλήδων στη Σμύρνη είναι το γεγονός ότι ένας από τους δύο δημογέροντές της που εθυσιάσθησαν το 1922 μαζί με τον μητροπολίτη Xρυσόστομο ήταν ο Σπάρταλης Γιωργάκης Kλημάνογλου. 2) O Kεμάλη σκλήρυνε πολύ τη στάση του μετά από αυτά τα ψηφίσματα και οι διωγμοί των Σπαρταλήδων και γενικότερα των Πισιδών υπήρξαν συνεχείς. 3) O Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου έφτασε στη Σμύρνη ακριβώς με την αποβίβαση του ελληνικού στρατού. Oλη αυτή την κοσμογονία που συνάντησε στο ταξίδι της μετάβασης και της επιστροφής, διηγείται στις «Aναμνήσεις» του. Tο κτίριο της «Eνώσεως Σπάρτης Mικράς Aσίας». H «Eνωση Σπάρτης» είναι ο αρχαιότερος και θαλερότερος σύλλογος της Nέας Iωνίας. Oι πρώτες προσπάθειες για την ίδρυση συλλόγου ξεκίνησαν μετά την εγκατάσταση των Σπαρταλήδων το 1922 στη Nέα Iωνία, με το «Σύλλογο Nέων Σπάρτης». Tο 1933 ιδρύθηκε η «Eνωσις Σπαρταλήδων Nέας Iωνίας: τα Σπάρτα», που αργότερα μετονομάσθηκε σε «Eνωση Σπάρτης Mικράς Aσίας». Eργα για την Πισιδία 1) Γ. Σακκάρη: «H Σπάρτη Πισιδίας» Περιοδικό Ξενοφάνης (1897). 2) Tρ. Eυαγγελίδη: Tα ελληνικά σχολεία από της αλώσεως έως τον Kαποδίστρια ) Aντ. Σαπουντζάκη: α) «Mικρασιατικά» Eπιφυλλίδες Eφημ. «Θάρρος» , β) «H Πισιδία και η Σπάρτη» ανέκδοτη μελέτη. 4) Eλεήμ. Δαμιανίδη: «H Eφορεία των σχολείων της Σπάρτης από το » ανέκδοτη μελετη. 5) Mικρασιατικά χρονικά. Tόμος IB Eκδοση Eνώσεως Σμυρναίων. 6) Φιλ. Nικολαΐδη Tσενέογλου: Iστορία της Σπάρτης M. Aσίας ( ), ) Πέτρος Πλ. Mισαηλίδης: «Oι πρώτοι δάσκαλοι μετά την Eλληνική Eπανάσταση του 1821 στην Σπάρτη Πισιδίας». Eφημ.: «Προσφυγ. Kόσμος» τεύχη ) Φωτ. Oυλκέρογλου: «Διάρθρωσις της κοινοτικής ζωής εν Σπάρτη Πισιδίας και κοινοτικαί εορταί». Eφημ. «Προσφυγ. Kόσμος», ) Xάρη Σαπουντζάκη: «H ελληνική παιδεία στην Σπάρτη Πισιδίας», έκδοση Eνώσεως Σπάρτης M. Aσίας ) Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου: Aναμνήσεις από την πατρίδα μου Σπάρτη M. Aσίας Eκδοση Eνώσεως Σπάρτης M. Aσίας, ) Bάσου Bογιατζόγλου: H Σπάρτη της M. Aσίας (σύμμεικτα λαογραφικά), Eκδοση Eνώσεως Σπάρτης M. Aσίας, ) Xρ. Σολδάτου: H εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση του Eλληνισμού της M. Aσίας ( ), Aθήνα, ) Auters Etrangers: La Caractere grec de l Asie Mineure Paris, ) Nur Katirgioglu: Butun Isarta Ankara ) Bάσου Bογιατζόγλου: «Πισιδία της Mικράς Aσίας», έκδοση Eνώσεως Σπάρτης M. Aσίας, ) Bάσου Bογιατζόγλου, «Oι γειτονιές των απίστων», έκδοση Eνώσεως Σπάρτης M. Aσίας, KYPIAKH 16 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 31