«ΤA ΧΕΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΝΗΣΗΣ»

Transcript

1 ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ 177

2 178

3 Ο Δ. Κόκκινος ασχολήθηκε πολύ και με το θέατρο. Όχι μόνο ως θεωρητικός ερευνητής και κριτικός θεάτρου, αλλά και ως θεατρικός συγγραφέας με αξιώσεις. Έχει γράψει πέντε θεατρικά έργα: «ΤA ΧΕΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΝΗΣΗΣ» (1958), «ΑΟΥΣΒΙΤΣ» (1963), «ΣΤΟ ΜΑΤΩΜΕΝΟ ΠΑΣΣΑΛΟ» (1971), «ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ» (1977), «ΤΟ ΞΥΠΝΗΜΑ ΤΟΥ ΡΑ- ΓΙΑ» (1979). Τα θέματά του ο συγγραφέας αντλεί κυρίως απ την ελληνική ιστορία και στόχος του είναι η ειρήνη και η ανθρώπινη καταξίωση. Έχει θητεύσει και ως ερευνητής θεάτρου πάνω από τριάντα χρόνια και η κριτική του σκέψη κι η εμπειρία του δίνουν το μέτρο της καλής θεατρικής δημιουργίας. Τα σκηνικά των έργων του είναι απλά, δίχως σκηνοθετικές εξάρσεις κι οι διάλογοι στοχαστικοί, ουσιαστικοί, με ποιητική έκφραση και μεστοί νοημάτων και μηνυμάτων. Σε όλα τα θεατρικά έργα του είναι εμφανής η προσπάθειά του να φέρει μια ανανέωση, μια νέα μορφή στο ελληνικό θέατρο. Αποφεύγει τον θεατρικό στόμφο. Προσπαθεί να το απαλλάξει απ τις ξενόφερτες επιδράσεις και τον «εμπορικό» προσανατολισμό του, γιατί το θέατρο δεν είναι μονάχα εντυπωσιασμός και θέαμα, είναι και, κυρίως, μηνύματα και ιδέες. Γι αυτό και δε στέκεται σε μια λαμπερή επιφάνεια όπου η κίνηση, η ενδυματολογία, η μουσική, ο φωτισμός και τα περίτεχνα εφφέ αποτελούν σήμερα πρωτεύοντα στοιχεία που αποσπούν την προσοχή του θεατή κι αποδυναμώνουν την ουσία του έργου. Δε στέκεται μονάχα στη σύνθεση και στην πλοκή, αλλά εισχωρεί βαθιά στην ουσία του 179

4 έργου και στην ψυχογράφηση των ηρώων του, αναδεικνύοντας έτσι το βαθύτερο νόημα και το στοχασμό του έργου, με τα μηνύματα και τις ιδέες του. Κι ακόμα, δίνει πρωτεύοντα ρόλο στο θεατρικό λόγο, ένα λόγο χωρίς στόμφο, ποιοτικό, μεστό, φιλοσοφημένο, που ανιχνεύει την αλήθεια και το νοηματικό βάθος των ηρώων και των καταστάσεων. Αναζητεί τον καθαρό και ποιητικό λόγο του αρχαίου θεάτρου. Έτσι το σύγχρονο θεατρικό έργο θα μπορέσει ν ανταποκριθεί στην αποστολή του. Γι αυτό και τολμάει σε μια γενναία αφαίρεση σκηνικής δράσης και σκηνογραφίας και τονίζει κάποιες ιδεολογικές και συναισθηματικές καταστάσεις. Αναζητεί το σοβαρό θεατρικό έργο. «Γιατί», γράφει, «ο κινηματογράφος, η τηλεόραση και τα πρόχειρα αντικατοπτρίσματα των ειδώλων που προβάλλει η ελαφρά φιλολογία, είναι για το σοβαρό θέατρο ένας κίνδυνος. Απομακρύνουν, ό- ταν δεν περιορίζουν ή δεν αμβλύνουν, τις αναζητήσεις του για πνευματική καλλιέργεια». Τα θεατρικά έργα του ΔΚ δεν είναι «εμπορεύσιμα» με την κρατούσα σήμερα θεατρική αντίληψη και δεν προσφέρουν «ρηχή» ψυχαγωγία. Είναι γι αυτούς που έχουν πνευματικές ανησυχίες κι αποζητάνε την ποιότητα στην παράσταση και στο θεατρικό λόγο. Γράφει ο συγγραφέας στα προλογικά του έργου του «ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ»: «Πιστεύω πως η απομίμηση, οι σκηνογραφικές εξάρσεις κι η ανυπόφορη καθημερινότητα της σκηνοθεσίας που βαραίνει το σημερινό θέατρο, δεν έχουν τώρα να προσφέρουν τίποτα άλλο, εκτός από μιαν αμφίβολη ανάδειξη του λόγου. Το θέατρο πρωταρχικά υπάρχει στην α- ξία του γυμνού λόγου, που, μέσα απ αυτόν, περικλείεται η ποίηση απ την ανθρώπινη δράση». 180

5 Και στην εισαγωγή του έργου του «ΣΤΟ ΜΑΤΩ- ΜΕΝΟ ΠΑΣΣΑΛΟ»: «Πιστεύοντας ή πιο σωστά, βρίσκοντας πως εξαντλήθηκαν τα περιθώρια της εκφραστικής δυνατότητας στη νεότερη σκηνή, πειραματίστηκα για να εξεύρω μια καινούργια μορφή θεατρικής δράσης Θέλησα να διακινδυνεύσω μιαν απόσταξη του ποιητικού στοιχείου και στον θεατρικό λόγο Το θέατρο πρέπει ν αναζητήσει την αρχική του καταγωγή: το λόγο». 181

6 «ΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΝΗΣΗΣ», 1958, σελ. 42 Το θεατρικό αυτό έργο εκδίδεται στα Γιάννινα κι είναι ανάτυπο απ το περιοδικό Ηπειρωτική Εστία, όπου είχε δημοσιευτεί στα τεύχη Απριλίου-Μαΐου Είναι ένα σύγχρονο δράμα σε τέσσερις πράξεις και δέκα σκηνές, με απλά σκηνικά και δεκατρία πρόσωπα εργαζόμενους σ έναν «Οργανισμό Ανυψώσεως και Αναμορφώσεως Υπαίθρου /Γ Κέντρο Περιοχής Ορεινών Πληθυσμών». Στο έργο περιγράφονται οι διαπροσωπικές σχέσεις κι η εργασιακή εξάρτηση ανάμεσα στη μικρή ομάδα των εργαζομένων, μέσα σ ένα κλίμα δουλικότητας, αλλά κι ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Με τις αδυναμίες και τα πάθη των ανθρώπων, αλλά και τις αρετές τους. Με τους οσφυοκάμπτες, τους ραδιούργους και τους ανήθικους. Αλλά και με τους τίμιους και τους ηθικούς. Είναι μια πιστή απεικόνιση της γραφειοκρατικής ατμόσφαιρας και της λειτουργικότητας της υπαλληλικής διάρθρωσης, όπου παρεμβάλλονται και τα οράματα κι οι προσδοκίες της αδικαίωτης κατοχικής γενιάς. Δεκατρείς άνθρωποι παίζουν το ρόλο τους, απ την προϊσταμένη μέχρι το θυρωρό, σε μια σχέση στεγνής υπαλληλικής ιεράρχησης, αλλά και συναδελφικής αλληλεγγύης. Γράφει το έργο αυτό όταν ακόμα έχει νωπές τις ε- μπειρίες του απ τη δουλειά του στη Βασιλική Πρόνοια. Είναι το πρώτο θεατρικό του έργο και δεν είναι απόλυτα άρτια η δομή του κι η εσωτερική του διάρθρωση. Εδώ, δεν έχει την ωριμότητα που έχει στα επόμενα θεατρικά έργα του. Δεν έχει απογειωθεί ακόμα στο θεατρικό λόγο. Είναι μια απλή υπόθεση, μονοεπίπεδη, χωρίς 182

7 σύνθετη πλοκή. Είναι, κυρίως, ένα ηθικοπλαστικό κήρυγμα. Είναι ένας αφορισμός για τους δουλοπρεπείς, τους κόλακες και τους ανέντιμους. Αλλά κι ένας ύμνος για τους ηθικούς και τους τίμιους. Είναι μια πάλη ανάμεσα στο δίκαιο και το άδικο, στο ηθικό και το ανήθικο, στην αλήθεια και το ψέμα. Απ τη μια, ο αλαζονικός και «βάναυσος» διευθυντής (ΑΝΤΩΝΙΟΥ) κι η κομπλεξική ηλικιωμένη και άγαμη προϊσταμένη (ΑΡΕΤΗ) με τα τσιράκια της. Κι απ την άλλη, ο έντιμος ταμίας (ΠΟ- ΛΙΤΗΣ), που εγκλωβίζεται σε μια κακόγουστη κι απάνθρωπη πλεκτάνη, καθώς κι άλλοι ηθικοί «συνοδοιπόροι». Ο ταμίας, καλλιτέχνης (ζωγράφος), υποφέρει στη δουλειά του, που δεν τον εκφράζει, μέσα σ ένα «ανόμοιο κι ετερόκλητο κύκλο εργαζομένων», όπου τον έριξαν οι δύσκολες περιστάσεις της ζωής κι η ανάγκη για επιβίωση. Ο ίδιος θα πει: «Κάθε πρωί στήνω τον εαυτό μου στον τοίχο. Κι ύστερα, σκοτωμένο, τον παίρνω στον ώμο μου για να πάω σ αυτή την υπηρεσία». Ασφυκτιά στον εργασιακό χώρο και μόνο στην Τέχνη βρίσκει διέξοδο. Εδώ, ο συγγραφέας αυτοσκιαγραφείται στο πρόσωπο του καλλιτέχνη. Εμπνέεται απ την εμπειρία του και τα βιώματά του στη Βασιλική Πρόνοια. Ο τίτλος «ΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΝΗΣΗΣ» μπορεί να έχει διττή έννοια: τα χέρια της άρνησης των ηθικών ανθρώπων προς το ανήθικο ή τα χέρια που αρνούνται ν απλώσουν οι κακοί σε ό,τι τίμιο και ηθικό. Η υπόθεση είναι απλή. Ο έντιμος ταμίας, που είναι το κύριο πρόσωπο του έργου, έχει ξεχάσει το κλειδί στο χρηματοκιβώτιο. Κι όταν την άλλη μέρα μπαίνει στο γραφείο του, βλέπει το χρηματοκιβώτιο ανοιχτό κι ά- δειο. Λείπει ένα σημαντικό ποσό για κείνη την εποχή: 183

8 σαραντατρείς χιλιάδες δραχμές! Απογοητεύεται. Σκέφτεται τι μπορεί να κάμει, γιατί είναι καταχρεωμένος. Αναλαβαίνει, όμως, τις ευθύνες του: «Θα το φορτωθώ εξ ολοκλήρου, σύμφωνα με τις αρχές μου». Ο διευθυντής προθυμοποιείται να τον βοηθήσει. Έ- χει έτοιμη τη λύση: «Επειδή δεν έχετε κάποια συγκεκριμένα εισοδήματα, ώστε να είναι δυνατόν να βρείτε γρήγορα τα χρήματα, θα πρέπει ν αφήνετε κάθε μήνα ένα σοβαρό ποσό απ το μισθό σας». Η λύση αυτή, όμως, είναι επαχθής για τον ταμία, που αντιμετωπίζει πρόβλημα επιβίωσης. Δέχεται, γιατί δεν υπάρχει άλλη λύση. Ο κλέφτης είναι άγνωστος. Και στην εξέλιξη του έργου δεν γίνεται καμιά προσπάθεια για να βρεθεί. Ο διάλογος περιορίζεται ανάμεσα στους εργαζόμενους, ανάμεσα στους καλούς και στους κακούς. Κι όλοι εκεί μέσα ξέρουν ποιοι είναι οι καλοί και ποιοι οι κακοί. Ο διευθυντής έχει δείξει από νωρίς το σκληρό του πρόσωπο και κάπου λέει ψυχρά στο γεωπόνο της υπηρεσίας (ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ), που εισηγείται την πρόσληψη ενός εγκαταλειμμένου γέρου ως κηπουρού: «Δεν μπορώ να καταλάβω τις αλτρουιστικές διαθέσεις των άλλων Η ζωή δεν είναι ειλικρίνεια». Ο άλλος του πετάει κατάμουτρα: «Κακώς νομίζετε, κύριε προϊστάμενε, πως η θέση που κατέχετε σας δίνει το δικαίωμα της ηθικής κατάχρησης Παρακολουθώ τη συμπεριφορά σας και προς τους άλλους κι εξοργίζομαι. Απέναντι στον κύριο Πολίτη ιδίως, όταν δεν υποφέρετε την ανωτερότητα και την ιερότητα μάλι- 184

9 στα, την ιερότητα αυτού του ανθρώπου είστε τυφλά πρωτόγονος και βάρβαρος». Αντίθετα, ο θυρωρός (ΔΑΝΟΣ), τελευταίος στην υπαλληλική ιεραρχία, έχει τη συνείδησή του ήσυχη και δίνει απλά μαθήματα εντιμότητας. Λέει στη δακτυλογράφο (ΚΩΣΤΗ), που συμμερίζεται τις απόψεις του: «Είμαστε όλοι παλιάνθρωποι. Γέρασα στη ζωή κι ήρθα μέχρις εδώ με καθαρό πρόσωπο. Κι ύστερα ο Θεός να συχωρέσει δεν κάνω, λέει, καλά τη δουλειά μου. Ε- πειδή δεν είμαι (διστάζει να το πει) τι; Θα έπρεπε να βάλω με το συμπάθιο! στα μούτρα μου για να της κάνω ή επειδή δεν έμαθα να ξεσκονίζω τα παπούτσια της; Το λέω κι ας ξέρω λίγα γράμματα: όποιος δεν είναι καθαρός και τίμιος στη ζωή του, ό,τι και να κάνει κι ό,τι και να έχει, είναι χαμένος». Σ ένα διάλογο ανάμεσα στον ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ και στην ΚΩΣΤΗ γίνεται ένας θλιβερός απολογισμός για χαμένα όνειρα και προσδοκίες, αλλά και μια σκιαγράφηση του κακού χαρακτήρα των προϊσταμένων τους με φιλοσοφημένο στοχασμό και ποιητική έξαρση: ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: «Εμείς, κατεβήκαμε μια ολόκληρη γενιά από ψηλές βουνοκορφές. Κυνηγήσαμε τον ήλιο και πιστέψαμε στην υπόσχεση της εποχής μας Και τώρα, τ αφήσαμε όλα! Ωραία όνειρα, στο προαύλιο του πανεπιστημίου. Στους χρυσούς ορίζοντες της εφηβικής μας η- λικίας. Κι ήρθαμε ως εδώ γυμνοί κι ανάπηροι Ευτυχώς, που μας απόμεινε η κατάκτηση της ζωής. Γι αυτό και μας μισούν όλοι όσοι έχασαν». ΚΩΣΤΗ: «Γιατί, οι άλλοι, οι αρνητικές και γερασμένες όψεις της ζωής, όπως είναι το μίσος της Αρέτη, οι κωμικές πόζες του Αντωνίου, η τραγική δουλικότητα του Δεματά να πούμε δεν αποτελούν παρά τη δραματική 185

10 επαλήθευση αυτής της δυστυχίας. Κι ομοιάζουν να είναι τα κακοτυπωμένα αντίγραφα των αυλοκολάκων μιας ε- ποχής. Που την έθαψαν οι αράχνες στους πύργους του δέκατου έβδομου αιώνα. Αλίμονο σε κείνους που κάνουν ακόμα το σφάλμα ν αλλάζουν τους ρόλους των ανθρώπων στη ζωή. Και φαντάσου πως θα ήταν ο κόσμος αν αυτοί μπορούσαν να έχουν και ιδανικά!». Η γλυκιά και τρυφερή γυναίκα του Πολίτη (ΑΝΝΑ), του συμπαρίσταται ολόψυχα α αυτές τις δύσκολες ώ- ρες. Αυτός ακουμπά πάνω της κι ανακουφίζεται, νιώθει ευγνωμοσύνη. Ο διάλογός τους είναι πλημμυρισμένος από αγάπη κι αισιοδοξία (Διαφαίνεται εδώ η τρυφερή σχέση του συγγραφέα με τη σύντροφό του Ιωάννα): ΑΝΝΑ (δείχνοντάς του το τελάρο που ακόμα δεν στέγνωσαν τα χρώματα της ζωγραφικής): «Τι αξία έ- χουν όλα τ άλλα μπρος στο μήνυμα που κρύβεται πίσω απ αυτά τα μικροπράγματα! Τόσους θησαυρούς έχεις στην ψυχή σου». ΠΟΛΙΤΗΣ: «Γιατί υπάρχεις εσύ, Άννα, δεν είναι ψέμα η ευτυχία μου. Στα λόγια και στα μάτια σου αναχαράζουν οι φωτεινές ανησυχίες της εποχής μας. Αλλιώς, οι ορίζοντες αυτοί θα ήταν πολύ μακριά όπου σκοτεινιάζουν τα σταματημένα όνειρα, τ αποκαΐδια της ζωής στην Αρέτη». Είναι ένας φτωχός καλλιτέχνης, που για να ζήσει αναγκάζεται να δουλέψει μέσα «σε ένα βαρύ κλίμα». Εκφράζει το παράπονό του: «Συντρίβομαι καθώς βλέπω να λυπάσαι, ακόμα και για μια δεκάρα στο τραμ, για να καλύψεις το κενό που άνοιξα, δίχως να το θέλω, στην υπηρεσία». Η Άννα και η τέχνη τον ανεβάζουν ηθικά: 186

11 «Υποφέρω, Άννα, γιατί με ανεβάζεις τόσο. Αλλιώς, δε θα μπορούσα να υπομείνω μονάχος. Ξέρεις, είναι κάτι ασήμαντα πράγματα, που κρατούν τις αρτηρίες μας, ανάμεσα στις αντιξοότητες όπου περπατάμε. Και, πίστεψέ με, παρ όλη την έχθρα που μπαίνει μπροστά στη δουλειά μου και μέσα, νιώθω πως ζω σαν ποιητής. Και δεν είμαι, παρά ένα ποίημα δικό σου, Άννα!». Ένα ανώνυμο γράμμα που στέλνεται στον ταμία, αποκαλύπτει τη βρωμερή σκευωρία. Γράφει: «Επιμένω να υποφέρετε την τραγωδία του θύματος. Σ ένα δράμα χρειάζεται να είναι κανείς αθώος για να γίνει ο τραγικός ήρωας. Κι αυτός είστε σεις. Κι ο κύριος Οικονόμου είναι απαραίτητος, γιατί δεν γεννήθηκε ή έστω δεν εννόησε να γεννηθεί όπως εγώ θα το ήθελα. Έτσι, κι οι δυο σας, τώρα, παίζετε ρόλους που, σε αντίθετη περίπτωση, δεν θα ήταν δικοί μου, παρά ενός ονείρου που εγώ έχασα στη ζωή. Σαδισμός; Ίσως, ωστόσο είναι το μόνο που μπορώ να έχω. Και μην ψάχνετε για την ταυτότητά μου. Μονάχα, σας πληροφορώ πώς οι 43 χιλιάδες είναι στα χέρια μου Για να ευτυχήσει κανείς δεν είναι καθόλου εύκολο εφόσον υπάρχουν κι οι δυστυχείς. Κάτι τέτοιο δεν θα το επέτρεπα μια και, στο γεγονός αυτό, θα έβλεπα πως εξόφλησα στη ζωή. Και γι αυτό, επιμένω να υποφέρετε την τραγωδία του θύματος». Οι κακοί κατασκευάζουν θλιβερούς ήρωες. Υποφέρουν να βλέπουν τους άλλους να ευτυχούν. Η προϊσταμένη, που δεν ευτύχησε να φτιάξει οικογένεια, έχει μια έξαρση κακίας στον αποκαλυπτικό διάλογό της με τον γεωπόνο της υπηρεσίας: ΑΡΕΤΗ: «Χαίρεστε στ όνειρο της ευτυχίας, είστε ο αγαπημένος, αγαπάτε κι η ζωή είναι δική σας, ενώ εγώ ξόφλησα, περιμένοντας αυτό ακριβώς Αυτή τη δυστυ- 187

12 χισμένη μου ζωή, που ο κύριος Πολίτης κι εσείς ξεσκεπάζετε μπροστά στα μάτια μου. Γι αυτό, σας μισώ! Είστε κάποια πλάσματα που έχουν τη δύναμη της αλήθειας. Κι εγώ είμαι ένα ψέμα στη ζωή. Γι αυτό θέλησα να σας υποτάξω όλους στο δράμα που έχω μέσα μου Γι αυτό δεν σας απέλυσα. Να σας έχω αντρείκελα της δυστυχίας μου Μου γκρεμίζετε την πίστη στη ζωή, μου φέρνετε την ανάμνηση απ τα εφηβικά μου χρόνια και με αναγκάζετε να μετρήσω με την ευτυχία σας τη θλιβερή απόσταση Οδύνη! Κι ανακαλύπτω πως δεν γνώρισα τη ζωή, παρά τώρα που είδα τη δική σας. Γι αυτό, τη μισώ!». Κάποτε έρχεται η δικαίωση. Ο συγγραφέας πιστεύει στη δύναμη των ηθικών αξιών και δίνει ένα τέλος που δικαιώνει και τον ίδιο. Η συνείδηση ενεργεί σαν καταλύτης. Ο βοηθός του ταμία (ΔΕΜΑΤΑΣ), ως τώρα δουλικός στ αφεντικά του, μετανιώνει για τη συμπεριφορά του κι εξομολογείται στη δακτυλογράφο: «Πίστεψα στην κακή όψη της ζωής. Πιθανόν, γιατί βρέθηκα αδύνατος να εναντιωθώ στους ισχυρότερους ή, πιο σωστά, γιατί αυτό ήταν το ευκολότερο. Κι έχασα την προσωπικότητά μου στα πρότυπα εκείνων που κι εγώ ή- θελα να πιστεύω πως είχαν προσωπικότητα κι έκαμα κάθε κακό που μπορούσα και στον κύριο Πολίτη ακόμα. Γιατί, αυτός πιστεύει στην αλήθεια της ζωής. Κι αυτό με ταπείνωσε στη συνείδησή μου Κι ένιωθα μια ικανοποίηση, ένα πάθος βαρύ, όταν γίνονταν ένα δράμα η ζωή στους άλλους. Και γι αυτό στήθηκα ως τώρα πίσω απ την κακία της Αρέτη κι υπηρέτησα χωρίς ντροπή κάτω απ την ισχύ μιας ανύπαρκτης προσωπικότητας στον κύριο Αντωνίου Κι ύστερα, ήρθατε εσείς, σαν μια ντελικάτη παιδούλα που είχε την ποδιά της γεμάτη όνειρα». 188

13 Και πιο κάτω, θα πει στο διευθυντή του: «Αρκετά έπαιξα κι εγώ το ρόλο ενός αμαρτωλού θύματος που έχετε μέσα στην ψυχή σας. Με θάψατε στη ζωή. Φτάνει! Τώρα, ανήκω στον εαυτό μου Με σκοτώνατε για να ζήσετε απ το αίμα μας, γιατί είστε πτώματα. Και ζείτε μονάχα όταν υπάρχουν αθώοι για να θυσιάζονται». Ο επίλογος είναι τραγικός. Η ΑΡΕΤΗ έχει κρίση συνείδησης. Λέει στο διευθυντή της: «Εχάσαμε προ πολλού, δυστυχώς! Φτάνει, κύριε Α- ντωνίου. Θελήσατε να μου κάνετε ψέμα τη ζωή, επειδή δεν είχα τίποτ άλλο. Και δεχτήκατε να διαφεντέψετε τη δυστυχία μου, κάνοντας τη ζωή των άλλων ένα επικίνδυνο παιγνίδι στα χέρια μου Είστε αξιοθρήνητος!». Ο διευθυντής, ταραγμένος, ψελλίζει: «Δεσποινίς, Αρέτη, δεν ανεχόμαστε Σας». Ορμάει έξω απ το γραφείο και πέφτει στη στέρνα της αυλής. Πνίγεται. Η ΑΡΕΤΗ επιχειρεί κι αυτή ν αυτοκτονήσει. Αλλά, στην ταραχή της, πέφτει απ τα χέρια της ένα πιστόλι, που το αρπάζουν οι άλλοι. Συνέρχεται κάπως. Και ψελλίζει τα τελευταία λόγια του δράματος: «Καλύτερα. Γιατί, τώρα δεν έχω τίποτα στα χέρια μου Και δε μου φταίνε οι άνθρωποι, επειδή αυτοί έ- χουν». 189

14 «ΑΟΥΣΒΙΤΣ», Δράμα, 1963, σελ. 97 Το εξώφυλλο κοσμείται από ένα γραμμικό σχέδιο του συγγραφέα: ένας εκτελεσμένος, δεμένος σ ένα πάσαλο. Το έργο έχει μεταφραστεί και εκδοθεί στα γαλλικά το 1983 απ τον Roland Hibon. Στην αρχή καταχωρούνται λίγοι στίχοι απ το ποίημα «Στην τρανή αφετηρία» της ποιητικής συλλογής του «ΧΕΙΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΘΥΕΛΛΑ» κι αφιερώνεται «Στους νεκρούς των στρατοπέδων Για την ειρήνη των ανθρώπων». Η δράση ξετυλίγεται στο στρατόπεδο του Άουσβιτς. Είναι μια αντιπολεμική κραυγή του συγγραφέα. Οι φρικαλεότητες που έγιναν εκεί απ τους Ναζί συγκίνησαν και ξεσήκωσαν τον κόσμο. Το έργο χωρίζεται σε τρεις πράξεις κι εφτά εικόνες. Τα σκηνικά είναι απλά, που δείχνουν, όμως, το κλίμα του χώρου και του χρόνου. Πρόσωπα του έργου: Ο διοικητής του Στρατοπέδου ΧΕΡΣΤΕΝ, ο συνταγματάρχης ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ, η κόρη του ΕΥΑ, ο λοχαγός ΣΜΑΡΤΣ κι άλλα πρόσωπα σε δευτερεύοντες ρόλους. Στην 1 η εικόνα της πρώτης πράξης η σκηνή δείχνει το γραφείο της διοίκησης του στρατοπέδου, με απλά σκηνικά. Στη σκηνή είναι ο ΧΕΡΣΤΕΝ, που εκφράζει τον ψυχρό και αμείλικτο γερμανό στρατιώτη κι ο ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ, που έχει κάποιες αναστολές για τις φρικαλεότητες που γίνονται εκεί. Ακούεται μια ομοβροντία. Κάποιους εκτέλεσαν. Ο ΧΕΡΣΤΕΝ θεωρεί πολλή επισημότητα να παρίσταται ένας αξιωματικός στην εκτέλεση. 190

15 ΧΕΡΣΤΕΝ: «Στο Νταχάου αναθέτουν τις εκτελέσεις στους υπαξιωματικούς Κι αυτός ακόμα ο Χριστιανισμός, για να φτάσει απ τη Ρώμη στο Βυζάντιο, έκαμε τετρακόσια χρόνια πορεία, χύνοντας αίμα.. Θα πεις: οι χριστιανοί δεν σκότωναν, σκοτώνονταν. Το ίδιο κάνει Τώρα, εδώ, δεν θα χρειαστούμε την ευλογία των αιώνων Δεν σκοτωνόμαστε για να σωθούμε. Κατάλαβες: Οι άνθρωποι πρέπει να γίνουν μονάδες, αριθμητικά ψηφία. Για να νικήσουμε τη ζωή. Σαν ένα λογιστήριο». ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ: «Δεν μπορώ να φανταστώ ένα τέτοιο λογιστήριο. Αρχίζω να φοβάμαι πως στα στρατόπεδα φυτεύεται η ψυχή αυτών που πεθαίνουν. Χωρίς να το θέλω, όταν κοιτάζω τους όμηρους στα μάτια, νιώθω ένα φόβο, κάτι σαν φαντάσματα που γιομίζουν ολούθε το στρατόπεδο». ΧΕΡΣΤΕΝ: «Μιλάς σαν κρατούμενος, συνταγματάρχα Φον Κράους Πρέπει να μην έχουμε αισθήματα. Ο οίκτος, ο έρωτας, η αγάπη όλ αυτά είναι άρρωστα ό- νειρα. Και μην περιμένεις να βρεις κανένα όραμα σ αυτά, συνταγματάρχα! ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ: «Ξέρετε, στρατηγέ, είναι γιατί σκέφτηκα λίγο σαν ένας άνθρωπος, παρ όλο που αυτό είναι μια ξεπερασμένη ζωή». ΧΕΡΣΤΕΝ: «Προπαντός, δεν υπάρχουν άνθρωποι. Και μονάχα με το θάνατο φτιάχνουν κάτι: αφήνουν μια θέση κενή στη ζωή. Κι εμείς θέλουμε χώρο, χώρο για να υπάρξουμε». ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ: «Όταν μιλάς, φαντάζομαι να δρασκελίζεις τα συρματοπλέγματα και να περπατάς πάνω στη ζωή των ανθρώπων. Προξενείς κατάπληξη!». ΧΕΡΣΤΕΝ: «Έτσι ακριβώς πρέπει να είναι ο σημερινός άνθρωπος Δεν υπάρχει άλλη αλήθεια». 191

16 Στη σκηνή μπαίνει Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού και τονίζει ότι σκοπός της επίσκεψής της είναι να προστατέψει τους κρατούμενους. Ο ΧΕΡΣΤΕΝ έχει τις δικές του απάνθρωπες απόψεις. Αφού υπάρχουν τα στρατόπεδα, πρέπει να εκπληρώσουν το σκοπό τους: «Γιατί ήρθατε; Τι θέλετε, αφού δεν έρχεστε να καταργήσετε τα στρατόπεδα; Η μάχη εδώ δεν γίνεται με ιεραποστόλους Κύριοι, αυτός είναι ο πόλεμος! Παντού, στο Άουσβιτς, στο Νταχάου, στο Μπέλσεν, είναι το ίδιο. Υπάρχουν τα στρατόπεδα κι εμείς. Κι αυτές οι δυο έννοιες χωρίζονται αναμεταξύ τους μονάχα με το θάνατο! Κι αν λυπάστε, αν δεν εγκρίνετε τον πόλεμο, τότε, ή καταργείστε τον, ή, αν δεν μπορείτε να το κάμετε, ν α- φήσετε τις αγαθοεργίες και να κλειστείτε κι εσείς μέσα στα συρματοπλέγματα Για μένα, για τη Γερμανία, αυτές οι χιλιάδες που βρίσκονται στα συρματοπλέγματα, είναι μονάχα ένας άνθρωπος, μια ιδέα. Γι αυτό κι ο θάνατος όλων μαζί δεν είναι παρά ο θάνατος ενός ανθρώπου μονάχα Λοιπόν, τι μπορείτε να κάμετε ανάμεσά μας;» Στη 2 η εικόνα ο ΧΕΡΣΤΕΝ κουβεντιάζει με την ΕΥΑ, που αγανακτεί απ τα ανοσιουργήματα του στρατοπέδου. Αμείλικτος κριτής: «Έχετε στην ψυχή σας μια πηχτή νύχτα, πνιγμένη απ τις αναπνοές στα κρεματόρια Τρομάζω, σας φοβάμαι!». Ο ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ, που συμμετέχει κατόπι στη συζήτηση, λέει, πως δεν είναι άλλο παρά πιόνια στη στρατιωτική σκακιέρα που εκτελούν το καθήκον τους δίχως ιδιαίτερη φροντίδα και δεν έχασαν τελείως τον ανθρωπισμό τους, πονάνε κι αυτοί. «Είναι καλύτερα να κλείνουμε τα μάτια όταν δεν αντέχουμε να κοιτάζουμε την πραγματικότητα». 192

17 Στη δεύτερη πράξη (εικόνα 3 η ) η σκηνή είναι από ένα μέρος του στρατοπέδου, σε μια παράγκα, φραγμένη με συρματοπλέγματα. Ανάμεσα στους εξουθενωμένους κι αποστεωμένους όμηρους, είναι κι ένας μελλοθάνατος, που «κρατάει τη φρίκη και την αγωνία που έχουν οι άλλοι στα πρόσωπα». Ο όμηρος που ψυχομαχάει, έχει παραλήρημα. Κυνηγάει κάποιο όνειρο απ τα περασμένα, από μια ειρηνική κι ευτυχισμένη ζωή. Κι ως τα χαράματα, που θα ρθουν να πάρουν μερικούς, η ζωή κυλάει αργά. Και δραπετεύουν, με τις σκέψεις τους, στις όμορφες πατρίδες τους. Έχουν ακόμα σαρανταπέντε λεπτά. «Τι ευτυχία δω στο Άουσβιτς! Σαρανταπέντε λεπτά μια ολόκληρη ζωή!». Στα χαράματα έρχονται οι Γερμανοί. Φωνάζουν ονόματα: Οράτιος, Αντρέας, Βικέντιος, Ιωσήφ, Πέντρο Τους ακολουθούν σαν υπνωτισμένοι, «σκιές απόνα όνειρο». Στην 4 η εικόνα, η σκηνή είναι στο γραφείο της διοίκησης του στρατοπέδου. Ο διάλογος γίνεται κατά τη διάρκεια μιας παρτίδας σκακιού ανάμεσα στον ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ και στον ΣΜΑΡΤΣ. Συμμετέχει κι η ΕΥΑ, που καταγγέλλει, αγανακτισμένη, τις φρικαλεότητες του στρατοπέδου. Ατμόσφαιρα πλήξης. Ξυπνάνε μέσα τους τα ανθρώπινα αισθήματα. ΕΥΑ: «Εδώ είναι κάτι φοβερό. Ντρέπομαι ν αντικρίζω τον άνθρωπο στο Άουσβιτς Όλα εδώ είναι μονάχα νούμερα». ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ: «Σε παρακαλώ, μην κάνεις κριτική. Αρκετά μπλεχτήκαμε μ αυτές τις επεμβάσεις της ψυχής μας. Κι αν στεκόμαστε ν ακούσουμε την καρδιά μονάχα, θα πρεπε να την κάνουμε θηλιά στο λαιμό μας». 193

18 ΣΜΑΡΤΣ: «Πάντοτε ήξερα πως υπήρχε μέσα μου κάτι αόριστο που καταπλακώνει την ψυχή σαν ένα σκοτεινό σύγνεφο ένα φευγαλέο σκοτάδι. Όταν κοιτάζω τις κοκαλιάρικες αυτές υπάρξεις που ζητάν να ζήσουν, έστω μια μέρα, μια ώρα, μια στιγμή ακόμα παραπάνω εκεί στις παράγκες, δεν ξέρω τότε πώς να σκεφτώ. Σκέφτομαι πως κι αυτές οι σκιώδεις πια υπάρξεις, τα κατάλοιπα μιας άλλης ζωής, έχουν ακόμα μέσα τους όλες τις λαχτάρες και τα πάθη που έχουμε κι εμείς Τότε θολώνουν κάπως τα πράγματα και δεν μπορώ να πιάσω την άκρη απ τις σκέψεις μου. Κάθεται μέσα μου μια κρυάδα». ΕΥΑ: «Τι ωφελεί, λοχαγέ Σμαρτς, όταν κάνετε μονάχα ρομαντικούς περιπάτους ανάμεσα στους πεθαμένους ζωντανούς του Άουσβιτς;». ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ: «Μην ζητάς τον άνθρωπο που ήξερες, Εύα Είμαι χωρίς θεωρία. Παιδί μου, Εύα, μήπως νομίζεις πως είμαι καλύτερα απ αυτούς τους δυστυχισμένους; Η ζωή μας, όμως, εδώ είναι χωρίς αρχές. Μην ζητάς ν αυτοκτονήσω, Εύα! Δεν είμαι εγώ υπεύθυνος. Κάνω ό,τι μου λεν, κάνω το καθήκον μου. Κι ως εδώ θέλω να σταματήσουν οι σκέψεις μου». Έχει κρίση συνείδησης: «Είδατε, λοιπόν, πού φτάσαμε κυνηγώντας τις ιδέες; Ζητώντας την αλήθεια, χάσαμε τον εαυτό μας. Είμαστε αδύνατοι για να νικήσουμε αυτή τη ζωή που έχει ο άνθρωπος μέσα του. Είναι όλα τόσο αέρινα, τόσο αμμουδερά, που φεύγουν μέσα απ τα χέρια μας. Όπως τα όνειρα. Δεν ξέρω, λοχαγέ Σμαρτς, πόσο θα κρατήσουμε ακόμα έξω απ αυτούς την αλήθεια. Πόσο θα μπορέσουμε να υποτάσσουμε τον κόσμο στα όπλα μας; Πώς θα υποφέρει ο καθένας μας τις μνήμες απ αυτόν τον πόλεμο; Δεν πρέπει να σκεφτόμαστε, δεν πρέπει να υπάρξει κενός 194

19 χρόνος στη δική μας ζωή. Γιατί, τότε, θα έρθει μια μεγάλη σιωπή και θα φωλιάσει μέσα μας. Η ψυχή μας είναι τυλιγμένη στα συρματοπλέγματα. Τόσα αγαπημένα πρόσωπα είναι τώρα αυτή η μεγάλη σιωπή που κυκλώνει ο- λόκληρη τη γη Λοιπόν, λοχαγέ Σμαρτς, να μην γίνει καμιά εκτέλεση!». Πράξη δεύτερη. Η εικόνα πάλι στο γραφείο της διοίκησης του στρατοπέδου. Όρθιοι, ο ΧΕΡΣΤΕΝ κι ο ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ. Ο στρατηγός έχει πάρει μια αναφορά για τον Κράους. ΧΕΡΣΤΕΝ: «Πήρα την αναφορά Η αδυναμία να πράξεις το καθήκον σου, συνταγματάρχα, είναι πράξη απαράδεκτη για γερμανό αξιωματικό. Είναι προδοσία!». ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ: «Σκέφτηκα σαν άνθρωπος Προδοθήκαμε όλοι μας, στρατηγέ. Κι ο πύργος γκρεμίστηκε. Αίματα, νεκροί, ερείπια Ολόκληρη η ανθρωπότητα περιμένει το δικό μας τέλος. Χτυπήσαμε την ψυχή των ανθρώπων, περιφρονήσαμε τη ζωή. Σ αυτήν την ψυχή νικηθήκαμε. Δεν ήταν χίμαιρα η συνείδηση, όπως είπε ο Φύρερ Είναι αργά για να λύσω τον εαυτό μου απόνα παρελθόν στο Άουσβιτς. Δεν είμαι παρά μια θρηνωδία ενός αξιωματικού ανάμεσα στους σκελετούς κάποιων νεκρών». ΧΕΡΣΤΕΝ: «Συνταγματάρχα του γερμανικού στρατού, εν ονόματι του Φύρερ σε διατάζω ανακαλείσαι στην τάξη!». Ο ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ δεν υπακούει, αρνείται να συμμορφωθεί στις διαταγές του στρατηγού. ΦΟΝ ΚΡΑΟΥΣ: «Αρνούμαι να σκοτώσω ανθρώπους, αρνούμαι το Φύρερ, αρνούμαι το Άουσβιτς». 195

20 Ύστερα ο ΚΡΑΟΥΣ κουβεντιάζει με την κόρη του και με τον ΣΜΑΡΤΣ. Μιλάει για τους νεκρούς, για ό- λους αυτούς που τώρα είναι μια απέραντη σιωπή. «Φοβάμαι πως βαδίσαμε με κλειστά μάτια. Και πέσαμε στην άβυσσο. Οι ίδιοι τώρα μοιάζουμε να είμαστε νεκροταφείο». Όταν μένει μόνος, στηρίζει το πιστόλι του στον κρόταφο κι αυτοκτονεί. Πράξη τρίτη, η ίδια σκηνή. Το ημερολόγιο στον τοίχο δείχνει: 10 Οκτωβρίου Ακούεται βόμβος αεροπλάνων που βομβαρδίζουν εκεί κοντά. Διάλογος ΧΕΡΣΤΕΝ ΣΜΑΡΤΣ. Συνειδητοποιούν ότι φτάνει το τέλος. Ο στρατηγός δίνει τις τελευταίες διαταγές στον λοχαγό σε μια προσπάθεια συγκάλυψης των φριχτών πράξεών τους. Στη σκηνή μπαίνει η Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού και ζητάει απ τον ΧΕΡΣΤΕΝ στοιχεία για τους κρατούμενους. ΧΕΡΣΤΕΝ: «Όλοι ξέρουμε πως η συνάντηση τούτη είναι μια θάλασσα που τη διάβηκεν ολόκληρη η Ευρώπη. Αλλά, αυτός είναι πάντα ο πόλεμος. Ηθική στον αλληλοσκοτωμό δεν υπάρχει. Κι εμείς δεν αρνηθήκαμε τον πόλεμο. Σεις οι «ουδέτεροι» υπήρξατε οι ευαίσθητοι που κλείνατε τα μάτια για να μην ιδείτε την πάλη Θα είστε απαραίτητοι τώρα για ένα καινούργιο μέλλον; Δεν μπορώ να φανταστώ πως θα υπήρχατε χωρίς τον αγώνα των άλλων». ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΕΡΥΘΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ: «Απ τα στρατόπεδα θα πρέπει η ανθρωπότητα να πάρει την καινούργια συνείδηση. Κι εμείς δεν ήρθαμε εδώ σαν «ευαίσθητοι ουδέτεροι». Δεν μπορούσε κανείς να είναι ουδέτερος 196

21 μπροστά σ αυτό το δράμα. Είμαστε οι απόστολοι της ειρήνης, της ήττας σας, στρατηγέ Η παρουσία μας εδώ είναι ένα μήνυμα». ΧΕΡΣΤΕΝ: «Ξέρω πώς βλέπετε εσείς αυτούς τους σωρούς των σκελετών. Μην ζητάτε, όμως, να συγκινηθώ. Για μας δεν είναι, παρά ένα πεδίο μάχης, ή, καλύτερα, ένα πεδίο μετά τη μάχη. Ένας εχθρός που νίκησε με το θάνατό του. Γιατί υπήρξε απροσπέλαστος, καθώς είναι τα όνειρα, καθώς είναι ο θάνατος». Στο μεταξύ, δίνεται απ το Βερολίνο (Καγκελαρία) τηλεφωνικά η τελευταία διαταγή: «Εγκαταλείψατε στρατόπεδο Εξαφανίσατε τεκμήρια». Κι ο ΧΕΡΣΤΕΝ, μελαγχολικά θα ομολογήσει: «Εδώ τελειώνει η Γερμανία του Φύρερ! Και δεν μας απόμεινε ούτε μια γωνιά πατρίδα έστω μόνο όσο για να χύσουμε το αίμα μας!». Η ίδια σκηνή της 3 ης εικόνας της δεύτερης πράξης. Όλα δείχνουν την κατάρρευση: η μισοχαλασμένη παράγκα, τα κομμένα συρματοπλέγματα, οι όμηροι που γελάνε, κλαίνε, χαίρονται και θλίβονται για τους νεκρούς του στρατοπέδου: «Όσοι ήρθαμε εδώ, είμαστε όλοι μαζί μονάχα ένας άνθρωπος που νίκησε το Άουσβιτς! Ζωντανοί απόναν θάνατο είμαστε. Ναι, η γενιά που έσπειρε με τα κόκαλά της τη γη. Εμείς θα γίνουμε η καινούργια συνείδηση αυτής της γης. Βγαίνουμε απ τα οστά του Άουσβιτς! Οι νεκροί του πολέμου είναι στη δική μας ψυχή κι εμείς είμαστε μονάχα εκείνο που αυτοί οι νεκροί έχασαν στον κόσμο τούτο Τώρα θα γυρίσουμε για να φωνάξουμε παντού, σ όλη την οικουμένη Μας περιμένουν οι λαοί!». 197

22 Στη σκηνή μπαίνει η ΕΥΑ για ν αποχαιρετήσει τους όμηρους, που ξέρουν πως τους γλίτωσε και την ευχαριστούν: «Υπήρξες η οπτασία της ψυχής μας στο Άουσβιτς Κι αναχάραζες κάπου αλάργα έναν ορίζοντα. Πάνω σ αυτό το φως ακουμπήσαμε τη ματωμένη καρδιά της Ευρώπης». 198

23 «ΣΤΟ ΜΑΤΩΜΕΝΟ ΠΑΣΣΑΛΟ Σπουδή για ένα καινούργιο θέατρο», 1971, σελ. 30 Το έργο αυτό είναι ανατύπωμα απ το περιοδικό Ηπειρωτική Εστία και κυκλοφορεί το Αφιερώνεται στον πατέρα του: «Μνημόσυνο στον πατέρα μου Γεώργιο». Είναι δράμα απ την Κατοχή και χωρίζεται σε δυο μέρη. Τα σκηνικά είναι απλά, αλλά υποβλητικά, όπως και στ άλλα θεατρικά του έργα. Στην αρχή θέτει όρο στον σκηνοθέτη, που «δεν επιτρέπεται ν αναπτύξει πρωτοβουλία έξω απ τα πλαίσια που αφήνουν τα κείμενα». Πρόσωπα του έργου: ΧΟΡΟΣ (3 πρόσωπα), ΚΡΑ- ΤΙΝΟΣ, Γερμανοϊταλοί (5-6), ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ, Επαναστάτες (5-6). Το σχεδίασμα του εξώφυλλου το έχει κάνει ο ίδιος ένα όπλο κι ένα κράνος πάνω σ ένα ταφικό ανάχωμα, συρματόπλεγμα, λίγα δέντρα και στο βάθος λίγα σπίτια. Στην εισαγωγή του, παραθέτει την άποψή του σαν αναγκαία εξήγηση για το έργο, που είναι μια «σπουδή νέας μορφής θεάτρου, που ν ανταποκρίνεται και στις α- ξιώσεις του πνευματικού ανθρώπου». Στο έργο του αυτό ο συγγραφέας μεταφέρει κομμάτια κειμένου (μονόλογους) απ τη συλλογή διηγημάτων του «Χωρίς εξώφυλλα», καθώς επίσης και αποσπάσματα δυο ποιημάτων του «Στην τρανή αφετηρία» και «Αναφορά στην ησυχία της στέπας» απ τη συλλογή «Χειρονομία στη θύελλα». Μέρος δε, απ το θεατρικό αυτό έργο, το έχει διασκευάσει σε διήγημα με τον τίτλο «Το 199

24 μνημείο», που το έχει συμπεριλάβει στη συλλογή διηγημάτων του «Η πεδιάδα με την τέφρα». Το θεατρικό αυτό έργο είναι ένα αντιπολεμικό δράμα, ένα μήνυμα ειρήνης και συναδέλφωσης των λαών. «Η φοβερή κρίση των ανθρώπων», γράφει, «είναι η α- νέκφραστη σιωπή που τους κρύβει τους ορίζοντες για να μην ανταμώσει τα χέρια τους το λευκό περιστέρι που θα φέρει το κλαδί της ελιάς». Στο πρώτο μέρος, ο ΚΡΑΤΙΝΟΣ γυρίζει απ το Αλβανικό μέτωπο και κουβαλάει μέσα του το έπος του πολέμου του 40, που θέλει να το κάνει «αναπνοή πύρινης στήλης στο χάος της Κατοχής και στα συρματοπλέγματα». ΚΡΑΤΙΝΟΣ: «Σ αυτά τα συρματοπλέγματα ορθώνει η γενιά μου τον σκελετό της ιστορίας της. Και πάνω τους θα σκαλώσει την ψυχή της φυλής που καρτερεί το μεγάλο μήνυμα ένα μήνυμα που σταμάτησε στους νεκρούς ενός πολέμου και που μεθάει ακόμα το ζεστό της αίμα Αυτήν την κοσμογονία την αναπνέω τώρα με ανοιχτά τα στήθια μου, στημένος πάνω στα δεκανίκια μιας νιότης που ψάχνει για τον ήλιο της». ΧΟΡΟΣ: «Σ αυτά τα στήθια φύσηξαν οι φοβερές θύελλες της ιστορίας». Οι Ιταλοί πιάνουν τον ΚΡΑΤΙΝΟ. Τον φορτώνουν σ ένα αυτοκίνητο-κλούβα και φεύγουν. Χαμηλώνουν τα φώτα στη σκηνή. Όταν ξανανάβουν, στη σκηνή είναι ο ΚΡΑΤΙΝΟΣ ως έλληνας στρατιώτης στο αλβανικό μέτωπο, μπροστά σε μια καλύβα, που μέσα είναι ένας Ιταλός τραυματίας, ο ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ. ΧΟΡΟΣ: «Κάτι κουνήθηκε στα στήθια των αντρών όταν βρέθηκαν ο ένας αντίκρυ στον άλλον». 200

25 ΚΡΑΤΙΝΟΣ: «Φωνάξαμε, ω φίλε, απ τους εχθρούς, να είμασταν κι εμείς ίσκιοι, έτοιμοι να πετάξουν Καλησπέρα!». ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ: «Εγώ, λέγομαι Τζιοβάννι Φιντέλλιο». ΧΟΡΟΣ: «Ακούγεται τόσο δυνατά η γλώσσα στον πόλεμο». ΚΡΑΤΙΝΟΣ: «Σε γνωρίζω. Γνωριζόμαστε απ την ώρα που πήραμε τα όπλα για να πολεμήσουμε». ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ: «Βέβαια. Δεν χωρίζει πάντα ο πόλεμος αυτούς που αλληλοσκοτώνονται. Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται απ την ίδια μήτρα και πορεύονται στην ίδια ζωή». ΚΡΑΤΙΝΟΣ: «Αν δεν υπήρχεν ο πόλεμος, οι άνθρωποι θα ήξεραν ο ένας τον άλλον σ όλη την οικουμένη Χαίρε! Ονομάζομαι Κρατίνος, αλλά τι αξία θα είχε ένα όνομα; Αυτή την ώρα συναντήσαμε μαζί τον ίδιο Θεό». ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ: «Γι αυτό δεν μπορώ να τραγουδήσω, αδερφέ μου Είναι τόση φωτιά μέσα στα σπλάχνα των αντρών που σκοτώνονται στον πόλεμο Και νιώθω λαχανιασμένος. Φοβάμαι πως θα μου φράξουν το δρόμο οι άνθρωποι, γιατί θέλω να φτάσω στην ψυχή τους. Ξέρω, πώς όξω θα είναι νύχτα και, πέρα απ τους ανθρώπους που ντουφεκίζονται, τα φλογάτα ιδανικά της ζωής». ΚΡΑΤΙΝΟΣ: «Ν ανταμώσουμε, αδερφέ, έστω και την ώρα που κοιμούνται οι άνθρωποι. Να σηκωθούμε κρυφά και να φύγουμε μονάχοι. Στους ορίζοντες που θα έρχονταν η ανατολή. Εκεί που στήσαμε το ματωμένο περιστέρι που χτυπάει τώρα τα στήθια μας. Και να ρθουμε ξανά καβαλάρηδες με την πορφύρα της αυγής στον ύ- πνο των ανθρώπων. ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ: «Αδερφέ μου, πόσο ωραίος είσαι! Στα μάτια σου αναθρώσκει ολοένα αυτή η αυγή. Και σκέφτο- 201

26 μαι ν ανέβω πάνω στο δικό σου ανάστημα για να κάνω μια προσευχή την αναπνοή μας». ΚΡΑΤΙΝΟΣ: «Πρέπει να υπάρχουν οι νεκροί για να φέρουν πάνω στον τάφο τους το μέλλον των ανθρώπων. Αυτό το μέλλον που θα φωτίσει στις κορφές που θάφτηκαν τα όνειρα των εφήβων τόσους αιώνες!». ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ: «Δεν πρέπει να είμαστε μια τυφλή πειθαρχία σ ένα καθήκον, που δεν ξέρουμε αν είναι δικό μας, αν δεν το γιομίσουμε με την έννοια της ζωής, για να μπορέσουμε να την υπερασπιζόμαστε». ΧΟΡΟΣ: «Ένα θεόρατο μνημείο, ο ίσκιος αυτός που καταργεί τον πόλεμο. Στον ίσκιον αυτό κρέμεται το μεγάλο μήνυμα που παράγγειλε στους ανθρώπους ο Χριστός». Ο Τζιοβάννι είχε λιποτακτήσει. Είχε φύγει απ του Κένταυρους. Και φοβάται μην έρθουν. Κι όταν ο Κρατίνος επιχειρεί ν ανάψει φωτιά, φωνάζει: ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ: «Μη, όχι φωτιά! Θα έρθουν οι Κένταυροι, είναι κάπου εδώ κοντά. Ικετεύω, μη Θα με σκοτώσουν». Και για να δικαιολογήσει τη λιποταξία του: «Για τους Ιταλούς ο πόλεμος εδώ δεν έχει κανένα δικό του νόημα εξόν απ το ερώτημα των ξυπνημένων στις φωνές των στρατηγών μας». Τα φώτα χαμηλώνουν, ξανανάβουν. Στη σκηνή, ο ΚΡΑΤΙΝΟΣ οδηγείται απ τους Ιταλούς για εκτέλεση. Φωνάζει: «Δεν θέλω να στηθώ σ αυτόν τον πάσσαλο χωρίς την ιστορία της φυλής μου! Μέσα στα στήθια μου ταράζεται κείνο το μνημείο που έφερα απ την Αλβανία. Δεν θα ντουφεκίσετε, παρά έναν ίσκιο. Εγώ έμεινα στις κορφές ενός έπους!». 202

27 Στο δεύτερο μέρος: Ανάμεσα στους επαναστάτες και στον ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ κείτεται νεκρός ο ΚΡΑΤΙΝΟΣ. ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ: «Πασχίζω να κρατήσω τη μορφή σου, αδερφέ μου Κρατίνε. Για να ιδώ εκείνο το άγαλμα που έγινε αετός μέσα στα στήθια σου και που πέταξε στο χάος. Όμως, όλα είναι υγρά. Και χάνονται καθώς το φθινόπωρο. Πίσω από μια καταχνιά που σηκώνεται απ την ψυχή μου Όταν οι έφηβοι γίνονται ένα όνειρο θαμπό Πώς ήθελα να σταθώ κάπου, για να ιδώ ένα ταξίδι, διαλυμένο στα μάτια σου, νεκρέ αδερφέ μου». ΧΟΡΟΣ: «Για να κρατήσουμε το μήνυμα που περιμένουν οι άνθρωποι τόσους αιώνες. Το μήνυμα που ζήτησαν όλοι οι νεκροί στα πεδία των μαχών». Ο ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ: «Στο προσκλητήριο, αυτός ο νεκρός θα είναι άγαλμα, φραγμένο με λουλούδια. Σ όλες τις αυλές των στρατώνων. Φωνάξτε, λοιπόν, δυνατά Φωνάξτε, για να μην απομείνει στο θάνατο μια τρανή θύελλα». 203

28 «ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ», Τραγωδία, 1977, σελ.51 Το θεατρικό αυτό έργο τυπώνεται στα τυπογραφεία «ΔΩΔΩΝΗ» στη Θεσσαλονίκη το Δεκέμβρη του Είναι ένα ιστορικό δράμα που χωρίζεται σε δυο περιόδους και οχτώ ενότητες. Χρόνος: μ.χ. Τόπος: Βυζάντιο. Πρόσωπα (κύρια και βοηθητικά): ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ (Αυτοκράτορας), ΙΣΑΑΚΙΟΣ (Δομέστιχος), ΙΩΑΝΝΗΣ (Μέγας Λογοθέτης), ΧΩΝΙΑΤΗΣ (Διανοούμενος), ΑΛΕΞΙΟΣ (Λογοθέτης), ΙΟΥΣΤΙΝΑ (Μεγάλη Κυρία της Αυλής), ΠΕΤΡΟΣ (Αχθοφόρος), ΣΑΛΑΔΙΝΟΣ (Σουλτάνος) και μερικοί αξιωματούχοι. Προλογίζει ο ίδιος ο συγγραφέας. Γράφει: «Ένας συγγραφέας που θα θελήσει να κινηθεί στο χώρο της ι- στορίας, δεν έχει παρά να εκλέξει: ή να αποδεχτεί τη δεδομένη ιστορική μορφή ή να τολμήσει να την ταυτίσει με την όραση τη δική του». Ο συγγραφέας προτιμάει το δεύτερο. Δε σταματάει μονάχα στη σκηνική απεικόνιση των γεγονότων που του δίνει η ιστορία. Προχωράει πιο πέρα. Βάζει τη δική του ενόραση για τη σύνθεση της τραγωδίας κι αγγίζει την ψυχή του Ανδρόνικου Κομνηνού και του λαού της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Κι έγραψε ένα έργο «με το ρίγος και με το φως που έδωσε στους ανθρώπους το χριστιανικό πνεύμα». Δίνει έτσι μια καινούρια μορφή στο θεατρικό λόγο, μέσα στον οποίο «περικλείεται η ποίηση απ την ανθρώπινη δράση» και που ανταποκρίνεται στο βαθύτερο νόημα των ιστορικών γεγονότων. Μας μετα- 204

29 φέρει στο κλίμα της εποχής και δίνει το μήνυμα που έ- φερε το Βυζάντιο στην ανθρωπότητα. Τα σκηνικά είναι απλά: Αυτοκρατορικός προθάλαμος στο παλάτι με λίγα βυζαντινά αντικείμενα, που α- ναδύουν κάποια λιτή βυζαντινή μεγαλοπρέπεια, έτσι τοποθετημένα όλα που να δημιουργούν «ένα ακαθόριστο και θολό περιβάλλον, όπου θα πρέπει να αξιοποιηθεί ο θεατρικός λόγος κι όχι η σκηνική αναπαράσταση». Οι διάλογοι έχουν μια δραματική λιτότητα κι όλο το έργο χαρακτηρίζεται από μια δράση εσωτερική, ιδεών και ψυχολογικών καταστάσεων. Και δεν είναι τυχαίο που ο συγγραφέας, για να γράψει την τραγωδία του, ε- πιλέγει ένα τέτοιο τραγικό πρόσωπο (που το ανέδειξε ο λαός και που ο ίδιος ο λαός θα το οδηγήσει στο ικρίωμα), έναν ποιητή αυτοκράτορα. Έτσι, όντας και ο ίδιος ποιητής, μπορεί να εκφράσει, μέσω του ήρωα, καλύτερα τις απόψεις του και να διακηρύξει τις θέσεις του, με κορύφωση τη θυσία του αυτοκράτορα σαν άλλος Χριστός. Είναι ένα έργο πνοής με τραγική σύνθεση, έξοχους διαλόγους και ποιητικό και φιλοσοφημένο διάλογο. Η πρώτη περίοδος έχει έξη ενότητες. Η σκηνή είναι σε όλες ίδια: αυτοκρατορικός προθάλαμος. Στις πρώτες ενότητες ο διάλογος γίνεται ανάμεσα σε αξιωματούχους της αυτοκρατορίας και στον αχθοφόρο, που τον έχει διαλέξει ο αυτοκράτορας «για να φτιάξει με το κορμί και τα ρούχα του, το δικό του άγαλμα» και για να δείξει πως και ο ίδιος είναι άνθρωπος του λαού. Οι αυλικοί, που βλέπουν ένα χαμάλη στο παλάτι, αναστατώνονται. Πώς ένας φτωχός, ένας ταπεινός άνθρωπος του λαού, ένας χαμάλης, έχει το θράσος να μπαίνει ξεδιάντροπα στο παλάτι, ανάμεσα στην αριστοκρατία; Κι όταν τον ρωτάνε «πώς ήρθες στον αυτοκρά- 205

30 τορα έτσι ατάραχος;», αυτός απαντάει απλά: «χωρίς ά- μαξα να έτσι, όπως πηγαίνω στην εκκλησιά». Ο αχθοφόρος, όμως, λέει κι άλλα με πλαίσιο τη χριστιανική θρησκεία και την πίστη, όσα έχει να πει ένας ολόκληρος λαός. Γι αυτό, ένας αξιωματούχος θα κραυγάσει: «Ιδού κήρυγμα νέον που θα γκρεμίσει τα τείχη!». Να, ένα δείγμα διαλόγου, αποσπασματικά, ανάμεσα στον αχθοφόρο και τους αξιωματούχους της αυτοκρατορίας: ΠΕΤΡΟΣ: «Με τα μεγάλα ονόματα μονάχα φτιάχνουμε την αυτοκρατορία Χωρίς τους φτωχούς, τι θα ήταν; Δεν γίνεται ποτέ μια αυτοκρατορία μονάχα με τους άρχοντες». ΙΣΑΑΚΙΟΣ: «Ποιος είναι αυτός ο ξεσκούφωτος και βρώμικος όγκος που θέλει να βάλει καινούργια τάξη στην αυτοκρατορία; Τι νομίζεις πώς είσαι;». ΠΕΤΡΟΣ: «Ένας χριστιανός. Κι έχω μονάχα ό,τι δίνει ο Θεός στον άνθρωπο. Δεν είναι λίγο να έχεις κάτι απ το Θεό». ΑΛΕΞΙΟΣ (επιτιμητικά): «Μην ανακατώνεις το Θεό με τους ξυπόλητους. Δεν είναι για σένα αυτές οι φιλοσοφίες». ΠΕΤΡΟΣ: «Εγώ δεν ξέρω, παρά, πολύ λίγα, που τα έμαθα ή στην εκκλησιά ή φορτωμένος στις σκάλες των καραβιών Ντροπή είναι να κάνεις ατιμίες κι όχι να είσαι ξυπόλητος. Ξυπόλητος ήρθε κι ο Χριστός, που σταυρώθηκε για να γίνουν όλοι οι άνθρωποι αδέρφια. Ε, αυτό το όνειρο είναι η δύναμη της αυτοκρατορίας μας. Γιατί, χωρίς αυτό, τι θα είχε να φέρει στους ανθρώπους η αυτοκρατορία; Ξέρεις τι θα ήταν;». ΙΟΥΣΤΙΝΑ: «Τι θα ήταν;». 206

31 ΠΕΤΡΟΣ: «Το ίδιο, όπως κι οι εχθροί της αυτοκρατορίας. Το ίδιο που είναι κι αυτοί που έχουν αυτοκρατορίες, βασιλιάδες, άρχοντες, στρατιώτες, υπηρέτες Βλέπεις, έτσι γίνεται αν δεν βάλεις ανάμεσα το Χριστό. Και ξέρεις τι κάνουν τότε;». ΙΟΥΣΤΙΝΑ (προσπαθώντας να καταλάβει): «Πότε;». ΠΕΤΡΟΣ: «Να, όταν δεν πιστεύουν, καθώς εμείς, στο Χριστό. Λοιπόν, σκοτώνουν, γκρεμίζουν, ξεθεμελιώνουν, καίνε και γιομίζουν το πέλαγος με θρήνους. Θα έπρεπε να ζήσεις έναν πόλεμο για να καταλάβεις». Ύστερα, ο διάλογος γίνεται ανάμεσα στον ΑΛΕΞΙΟ και στην ΙΟΥΣΤΙΝΑ. ΑΛΕΞΙΟΣ: «Ναι, αυτόν διάλεξε ο αυτοκράτορας για να φτιάξει με το κορμί και τα ρούχα ενός αχθοφόρου, το δικό του άγαλμα. Θα το στήσει, λέει, στην Πύλη των Σαράντα Μαρτύρων για να δείξει πως είναι κι αυτός ένας άνθρωπος απ το λαό». ΙΟΥΣΤΙΝΑ (με ταραχή): «Τι; Πώς αυτόν!». ΑΛΕΞΙΟΣ: «Ναι ναι, ισαδέλφη της Αυγούστας. Είναι, λέει, ο άνθρωπος που έχει πάνω του τον ίσκιο των φτωχών και την ποίηση της ζωής της αυτοκρατορίας. Ναι, αυτός ο χοντροκομμένος χαμάλης με την μακριά κόμη χυμένη πάνω στους πέτρινους ώμους του. Ο Ανδρόνικος λέει, πως αυτός ο αχθοφόρος έχει, τάχα, την ι- στορία των ανθρώπων που χνωτίζουν το όνειρο και τις ελπίδες της αυτοκρατορίας». ΙΟΥΣΤΙΝΑ: «Ακατανόητα!». ΑΛΕΞΙΟΣ: «Τον ξέρεις τον Ανδρόνικο. Είναι πρώτα-πρώτα ένας ποιητής». 207

32 ΙΟΥΣΤΙΝΑ: «Πρέπει να τον πετάξετε από δω μέσα αυτόν τον άπλυτο αχθοφόρο. Πρέπει να ξανάρθει η ησυχία και η τάξη που κρατάει τόσους αιώνες την αυτοκρατορία Για δες, που κατάντησε η ζωή και το μεγαλείο της αυτοκρατορίας! Να τα κουμαντάρει τώρα ένας χαμάλης! Η αυτοκρατορία χωρίς ευγενείς! Για φαντάσου! Θα γκρεμιστεί, αν δεν υπάρχει απόσταση από αυτούς Τι θα γίνονταν η αυτοκρατορία χωρίς ευγενείς;». ΑΛΕΞΙΟΣ: «Τι θα γίνονταν η αυτοκρατορία χωρίς τους φτωχούς; Έτσι λέει ο Ανδρόνικος». Η 4 η ενότητα είναι, σχεδόν όλη, ένας μονόλογος του αυτοκράτορα, που θέλει ν απαλλάξει την αυτοκρατορία απ την αγκύλωση της εξουσίας. Αιώνες τώρα, οι άνθρωποι της αυτοκρατορίας περιμένουν κάποιον για «να σηκώσει το βάρος της υπόσχεσης του σταυρού» για την αγάπη και την ειρήνη. Είναι ένα όραμα. Ένα όραμα που θα πρέπει ν αγγίξει η αυτοκρατορία. ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ (σαν υπνωτισμένος): «Ναι, γι αυτό το όνειρο ξεψύχησαν στο σταυρό, έψαλλαν μέσα στις αρένες χιλιάδες μάρτυρες χριστιανοί. Και μ αυτό το ό- νειρο ο Μέγας Κωνσταντίνος εμέθυσε τις νέες λεγεώνες των χριστιανών για ν αρχίσει την καινούργια ιστορία της οικουμένης Τι άλλο θα απόμεινε για τους λαούς, αν δεν είχαν να περιμένουν αυτό το μήνυμα; Κι οι άνθρωποι το περιμένουν χρόνια, αιώνες πολλούς. Και θα γίνονται μάρτυρες ώσπου να ρθει. Για να πάψουν να σφάζονται, για να πάψουν να είναι δούλοι, για να πάψουν να είναι ζώα πεινασμένα Πρέπει να δικαιώσω τις προσδοκίες αυτών που πίστεψαν πως ήρθα απ την ιστορία. Είμαι μια εστεμμένη συνείδηση χρέους κάτω από χρυσούς θόλους. Ένας άνθρωπος, ένας χριστιανός, που φόρεσε την 208

33 αλουργίδα γιατί κλήθηκε να γκρεμίσει για να θεμελιώσει την αυτοκρατορία που περιμένουν οι χριστιανοί. Και δεν είμαι, παρά ένας δεσμώτης, ένας Προμηθέας, που ήρθα για να ασωτέψω την ιστορία, για να την κάνω εξουσία. Θέλω να βγάλω απ τον ιππόδρομο τις σαράντα χιλιάδες κορμιά των χριστιανών, που έσφαξεν η Θεοδώρα για τούτα τα πέδιλα με τον χρυσόν αετό, που τα φοράω εγώ. Να τον γιομίσω ιαχές και ειρηνικούς ύμνους. Θέλω να φύγουν τα φαντάσματα των αυτοκρατόρων και το σύγνεφο του Ρινότμητου, που έρχονται τις νύχτες στο ιερό παλάτι. Ναι, η ανατολή θα πρέπει να ξεκινάει απ την αγωνία των ανθρώπων ως την ελπίδα του ουρανού. Αυτήν την ελπίδα περιμένουν οι άνθρωποι από τότε που ήρθαν εδώ στη γη. Και θα σφάζονται και θα καίγονται, ώσπου να σκάψουν κι άλλο μέσα στην ίδια τους την ψυχή. Γιατί, εκεί στάθηκε ο Θεός. Κι εκεί πρέπει ν ακουμπήσει η αυτοκρατορία Η τάξη των ισχυρών έκαμε την αυτοκρατορία να είναι μια δική της παγωμένη θάλασσα. Οι γαιοκτήμονες οι τραπεζίτες οι ισχυροί, έγιναν τώρα μια δυναστεία χωρίς να έχουν πατρίδα την αυτοκρατορία και τις ιδέες Τώρα, ποιος θα τους ζητήσει να πεθάνουν ειρηνικά;». Στην 5 η ενότητα, οι άρχοντες αντιδρούν στους οραματισμούς του Ανδρόνικου. Ανησυχούν για την αυτοκρατορία, κυρίως, όμως, για να μη χάσουν την εξουσία τους. Λένε, πως η τάξη που επικρατεί στην αυτοκρατορία επί δέκα αιώνες, τώρα «γκρεμίζεται απ τα όνειρα του αυτοκράτορα», ενώ στην Πύλη των Σαράντα Μαρτύρων «ο όχλος περιμένει να χαιρετίσει το άγαλμα ενός Ανδρόνικου, περνώντας απ τα πέτρινα σκέλια ενός α- χθοφόρου!». Μονάχα ο Μέγας Λογοθέτης (ΙΩΑΝΝΗΣ) 209

34 οραματίζεται κι αυτός όπως ο Ανδρόνικος. Είναι σα να ξυπνάει από να λήθαργο και να βλέπει κατάματα την αλήθεια. ΙΣΑΑΚΙΟΣ: «Να, πού φτάνει η αυτοκρατορία: έφεραν τον Ανδρόνικο πάνω στους ώμους και αυτός τώρα, ψάλλοντας, γκρεμίζει τις πύλες του παλατιού για να περάσουν οι δούλοι να πάρουν το κεφάλι μας. Ο όχλος είναι ένας ωκεανός που ξεσηκώνεται με τις λέξεις. Και κατόπι, άιντε να τον κρατήσεις Ο θρόνος δε βαστάει πάνω του ιεροκήρυκες Ο Ανδρόνικος είναι ένας αιρετικός ποιητής μια πυρκαγιά που ανάβει από τα ίδια μας τα μάτια Ο όχλος ζητάει να έχει έναν θρόνο, έστω κι αν αυτός είναι χτισμένος πάνω στον ίδιο του τον τράχηλο. Αυτόν τον θρόνο πρέπει να φυλάξουμε, Ιωάννη». ΙΩΑΝΝΗΣ: «Η αυτοκρατορία, χωρίς τον Ανδρόνικο, θα γίνει ένα όνομα μονάχα, ένα κενό, ντυμένο με την πορφύρα της ιστορίας της. Ναι, Ισαάκιε, ένα όνομα, που θα χρειάζεται λέξεις και σύμβολα για να πάρει δύναμη και να φτιάξει πύργους. Ε, Ισαάκιε! Η αυτοκρατορία τούτη δεν είναι δική μας μονάχα, είναι η αυτοκρατορία που ξεκίνησε απόναν λόγο του Θεού. Γι αυτό, ανήκει σε ό- λους τους ανθρώπους που ζητούν αυτό τον λόγο». ΙΣΑΑΚΙΟΣ: «Ιωάννη, ρίχνεις ένα δαυλό αναμμένο για να κάψεις την αυτοκρατορία!». ΙΩΑΝΝΗΣ (με ηρεμία προσευχής): «Ω, Θεέ μου! Πώς θα ημερώσουμε αυτή την ιστορία των ανθρώπων! Ισαάκιε, η αυτοκρατορία πρέπει να φέρει στους ανθρώπους αυτά που υποσχέθηκε. Μονάχα έτσι θα ζήσει. Και δεν θα ζήσει με τον ιππόδρομο, με τους τοξότες στην Α- σία και με τους ναύτες στην Κύπρο. Γιατί, αλλιώς, θα ή- ταν το ίδιο με τις αυλές των βαρβάρων». 210

35 ΙΣΑΑΚΙΟΣ: «Πρέπει, λοιπόν, να γίνουμε ερημίτες, να γίνουμε ποιητές για να σώσουμε την αυτοκρατορία; Όχι, Ιωάννη! Η γη δεν είναι ένα όνειρο, μια προφητεία για να χωρέσει στο κεφάλι ενός ποιητή ή στα βιβλία ενός μοναστηριού. Είναι δεμένη με ανθρώπινα πάθη. Κι όσοι θέλησαν να ταράξουν την ανθρώπινη τάξη τους ηρέμησαν». ΙΩΑΝΝΗΣ (υστερικά, σε μια δραματική κορύφωση): «Ψέματα!!! Οι χριστιανοί δεν σταυρώθηκαν για έ- ναν αυτοκράτορα για ένα θρόνο του αυτοκράτορα Έφτιαξαν την αυτοκρατορία στο όνομα του Θεού, όχι στο όνομα ενός αυτοκράτορα!». ΙΣΑΑΚΙΟΣ (φεύγει σε κατάσταση παραφροσύνης, ενώ φωνάζει καθώς βγαίνει απ τη σκηνή): «Είναι μονάχα λέξεις λέξεις για τους ποιητές λέξεις για τους καλόγερους λέξεις για τον όχλο!». Στην 6 η ενότητα, ο διάλογος γίνεται ανάμεσα στον ΑΝΔΡΟΝΙΚΟ και στο ΧΩΝΙΑΤΗ. Η σκηνή στο παλάτι. Πίσω τους είναι το άγαλμα του αυτοκράτορα που έ- γινε με το σώμα του αχθοφόρου και το κεφάλι του Ανδρόνικου. ΧΩΝΙΑΤΗΣ: «Το χέρι ενός ανθρώπου δεν φτάνει για να συναντήσει το Θεό. Μην απλώνεις, Ανδρόνικε, να χαράξεις εκεί το μήνυμα της αυτοκρατορίας, αφού κι εσύ απόμεινες ένας άνθρωπος. Τι κρίμα! Στ όνομά σου, Ανδρόνικε, οι φτωχοί έπιναν νερό και ορκίζονταν πως ήρθες απ την προσευχή τους Ε, δεν στάθηκες άξιος να ζωντανέψεις τους πόθους τους. Δεν άπλωσες ένα χέρι χωρίς όπλα, για να ειρηνέψουν οι χριστιανοί. Δεν ήρθες μονάχα με τα σαντάλια κι ένα σταυρό σαν ένας απόστολος, αλλά ήρθες κι εσύ σαν ένας ισχυρός Τι θα πεις, 211

36 Ανδρόνικε, για το αίμα που χύθηκε πάνω στο θρόνο που κάθισες;». ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ: «Πάψε! Πάψε, Νικήτα Χωνιάτη, να ζητάς απόναν άνθρωπο να γίνει χριστιανός! Τα πήρατε όλα απ τη γη για να τα κάνετε σύγνεφα και να τ αφήσετε πέρα απ τη ζωή σε μια ζωή ύστερ απ το θάνατο. Θέλετε να κάμετε υπεύθυνο το Θεό για τις πράξεις των ανθρώπων πάνω στη γη υπεύθυνο για τη φυγή σας απ αυτήν. Ναι, είναι μια δειλία. Και θέλετε να τα φορτωθεί ο Θεός». Στο τέλος του διαλόγου κορυφώνεται η σύγκρουση ανάμεσα στους δυο άντρες. Κι ο ΧΩΝΙΑΤΗΣ κραυγάζει υστερικά: «Στο ικρίωμα!». Και κλείνει η πρώτη περίοδος μ ένα μονόλογο του Ανδρόνικου: «Στο ικρίωμα στο σταυρό! Εκεί που ανέβηκαν όσοι θέλουν να ταράξουν τους ανθρώπους! Ε, Νικήτα Χωνιάτη, ιδεολόγε ανόητε, τίνος είναι η γη;». Στη δεύτερη περίοδο υπάρχουν δυο μικρές ενότητες, 7 η και 8 η. Στην 7 η ενότητα, στο παλάτι και κάτω από υποβλητικό φωτισμό, ο ΧΩΝΙΑΤΗΣ μονολογεί, σα να προσεύχεται. Ήδη, ο ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ έχει πληρώσει για το ό- νειρό του: έχει οδηγηθεί στο ικρίωμα απ τον ίδιο τον όχλο «που τον έφερε στους ώμους τραγουδώντας και του στρωνε το δρόμο με σμυρτιές πριν τρία χρόνια». ΧΩΝΙΑΤΗΣ: «Και τώρα, που ο Ανδρόνικος σύρθηκε στους δρόμους και κρεμάστηκε ακρωτηριασμένος, γιατί δεν αγάπησε το θρόνο του πιο πολύ απ τις ιδέες, πρέπει να δώσουμε έναν λόγο σε Σένα και στην ιστορία της αυτοκρατορίας Πανάγιε, κι εγώ κι αυτός, ζητήσαμε να 212

37 φτιάξουμε την αυτοκρατορία των χριστιανών, μιαν αυτοκρατορία για όλους τους ανθρώπους της οικουμένης. Ο Ανδρόνικος, όμως, ήθελε να φτιάξει ένα κράτος, μιαν αυτοκρατορία τόσο μεγάλη, που να μην χωράει μονάχα μέσα στα σύνορα της εποχής του που να είναι πάνω απ το χρόνο». Στην τελευταία, 8 η ενότητα, η παράσταση είναι στη σκηνή του σουλτάνου του Ικονίου, όπου έχουν φτάσει δυο απεσταλμένοι της αυτοκρατορίας μ ένα μήνυμα. Ο σουλτάνος (ΣΑΛΑΔΙΝΟΣ) δίνει την απάντηση πως, αφού ο Ανδρόνικος δεν υπάρχει, δεν ισχύουν οι συνθήκες που είχε κάμει μαζί του και τώρα πια «ανοίγει ο δρόμος για τη Βασιλεύουσα. Γιατί, τα όνειρα που είχε ο Ανδρόνικος, ήταν η μεγάλη δύναμη της αυτοκρατορίας Τα ψηλά τείχη κι οι σιδερένιες πόρτες, όταν δεν κλείνουν μέσα τους τέτοια όνειρα, κάποτε θα ρημάξουν». 213

38 «ΤΟ ΞΥΠΝΗΜΑ ΤΟΥ ΡΑΓΙΑ», Δράμα, 1979, σελ. 39 Είναι ένα τρίπρακτο έργο σε οχτώ ενότητες. Τα γεγονότα συμβαίνουν την άνοιξη του 1821, κοντά σε κάποιο μοναστήρι. Το βιβλίο τυπώνεται στα τυπογραφεία «ΔΩΔΩΝΗ» στη Θεσσαλονίκη το 1979 κι αφιερώνεται «Στους ανώνυμους ήρωες του 1821 αντί στεφάνου». Πρόσωπα του έργου: ΔΑΣΚΑΛΟΣ (που συμβολίζει την ακοίμητη συνείδηση του σκλαβωμένου Γένους). ΜΗΤΡΟΥΛΙΑΣ (ο υποτακτικός ραγιάς). ΠΕΡΙΚΛΗΣ (ο ραγιάς-αφεντικό, άρχοντας του τόπου, που λυτρώνει και λυτρώνεται). Τρεις γέροντες, ο πάτερ ΓΑΒΡΙΗΛ (ηγούμενος του μοναστηριού), η ΑΝΤΙΓΟΝΗ (που έγινε καλόγρια στο μοναστήρι, γιατί δεν ήθελε «να δρασκελίσει το κατώφλι των τούρκων μπέηδων») κι ο ΣΕΛΗΜ ΑΓΑΣ (μπέης). Είναι ένα ιστορικό έργο που αγγίζει την ψυχή του Γένους μας, λίγο πριν την επανάσταση του Έχει φτάσει πια το πλήρωμα του χρόνου κι οι σοφοί, οι δάσκαλοι, ο κλήρος, αφυπνίζουν τη συνείδηση των ραγιάδων και ανάβουν και την τελευταία επαναστατική σπίθα στην ψυχή τους. Οι διάλογοι είναι στρωτοί, ρεαλιστικοί, χωρίς μεγαλοστομίες και στομφώδη επαναστατικά κηρύγματα, γεμάτοι πίστη και ιδανικά. Κι εδώ η έκφραση είναι η ίδια, η ιδιότυπη και περίτεχνη του συγγραφέα. Και δε μπορεί να γίνει αλλιώς με πολλή ποίηση. Χρησιμοποιεί κι εδώ συχνά λέξεις απ τα ποιήματά του, όπως: ευωδία ρείκης, επί πτερύγων ανέμων, εσπέρας, τέφρα, ίριδα κ.ά., που κάνουν πιο ποιητικό το κείμενο. 214

39 Στην πρώτη πράξη ανήκουν τέσσερις εικόνες. 1 η εικόνα: Σ ένα κελί του μοναστηριού, κουβεντιάζουν κοντά στ αναμμένο τζάκι, ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ κι ο ΜΗΤΡΟΥΛΙΑΣ. Για τι άλλο; Για τ αφεντικά και τους υπηρέτες, για τους Τούρκους και τους ραγιάδες. ΔΑΣΚΑΛΟΣ: «Δε συλλογίζεσαι καμιά φορά; Δεν είπες πως γεννήθηκες ραγιάς, πως θα κάμεις παιδιά ραγιάδες και πως θα πεθάνεις ραγιάς;». ΜΗΤΡΟΥΛΙΑΣ: «Ναι. Αυτό το ξέρω. Είναι ένα κρίμα, δάσκαλε, που βαραίνει απάνω μου. Θα ήθελα να πεθάνω αν δεν γίνονταν να πιστεύω στο Θεό. (Με παραστατικές κινήσεις περιγράφει το αφεντικό του, που είναι κι αυτό υποτακτικό στους Τούρκους). Ναι, δάσκαλε, τ αφεντικό μας είναι ώρες-ώρες μια κοιλιά, ένα στόμα με τσιγκελωτά μουστάκια κορμί ντυμένο μεταξωτά ρούχα Αυτός είναι όπως και οι Τούρκοι: ένα αφεντικό των ραγιάδων». ΔΑΣΚΑΛΟΣ: «Είναι κρίμα να καθόμαστε με ά- δεια χέρια και με σκυμμένο κεφάλι Η ψυχή, Μητρούλια, αυτή η ψυχή που έχεις, είναι η πατρίδα. Και όσο αυτή δεν χάνεται, τόσο εσύ πονάς». ΜΗΤΡΟΥΛΙΑΣ: «Εσείς οι σοφοί, δάσκαλε, πρέπει να μπείτε μπροστά, να μας ανοίξετε δρόμο». 2 η εικόνα. Ατμόσφαιρα ήσυχη και κάπως ακίνητη. Ο ΜΗΤΡΟΥΛΙΑΣ και ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ, κουβεντιάζουν στην αυλή του μοναστηριού. Στην κουβέντα μπαίνει μετά κι ο ηγούμενος ΓΑΒΡΙΗΛ και δυο γέροντες. ΠΕΡΙΚΛΗΣ (που δε συμφωνεί σ αυτά που λέει ο Μητρούλιας): «Βρέθηκαν οι παλαβοί και σήκωσαν κεφάλι για να κάμουν ρωμέικο. Πώς; Με τα βιβλία και τις ιστορίες Ο ηγούμενος να κάτσει στην εκκλησιά και 215

40 στο μοναστήρι του, είναι κι αυτός το ίδιο Χαλάει μια τάξη, ορέ! Μια τάξη που είχαμε πάππου προς πάππο». Ο ΜΗΤΡΟΥΛΙΑΣ φεύγει κι ο ηγούμενος κι οι γέροντες προσπαθούν να πείσουν τον Περικλή για τον ξεσηκωμό του Γένους: «Πού είναι ο δρόμος του Θεού, άρχοντα Περικλή; Αρκετά, αφέντη Περικλή! Φτάνει! Δεν βαρέθηκες να κρατάς το χαλινάρι για να ξεπεζέψει ο μπέης; Φτάνει!». Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ πείθεται για το νόημα του αγώνα. Μένει μόνος. Και μονολογεί, απευθυνόμενος στον εαυτό του: «Και τι λόγο θα δώσεις, άρχοντα Περικλή, στο Σελήμ αγά; Και τι λόγο θα δώσεις στο Θεό και στο γένος; Βλέπεις, η γη τούτη δεν είναι ξεκομμένη απ τον ουρανό για να τη βόσκουν μονάχα τα κοπάδια! Ε, Σελήμ αγά! Κι ύστερα ύστερα, τα βιβλία των σοφών δεν έχουν μονάχα λέξεις κι αθώα φαντάσματα. Έλα, λοιπόν, να σβήσεις τη φωτιά που άναψε στο ρωμέικο Σε ποιον θα δώσω λόγο;!!! Σε σένα, Σελήμ αγά ή στο Θεό και το γένος; Ναι, δεν πεθαίνει ένας λαός που περιμένει. Ένας λαός που πολεμάει για να ζήσει που έχει βιβλία που έχει Θεό που να σταυρώθηκε γι αυτόν». Και θα φωνάξει στο ΜΗΤΡΟΥΛΙΑ, που θα μπει πάλι στη σκηνή: «Πάεινε να καθαρίσεις τις πιστόλες που έχω στον οντά! Και να κατεβάσεις μαζί και τ άρματα Άντε! Μη ρωτάς για τίποτα». Εικόνα 3 η. Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ κι ο ΜΗΤΡΟΛΙΑΣ κάθονται αρματωμένοι κι όταν ξεπεζεύει ο ΣΕΛΗΜ ΑΓΑΣ με τη συνοδεία του, δεν σηκώνονται. ΣΕΛΗΜ ΑΓΑΣ (θυμωμένος): «Γιατί δεν σηκώθηκες, ορέ ραγιά Περικλή! Λησμόνησες, ορέ, πως είσαι ραγιάς; Άιντε να πάρεις τ άλογά μας που είναι ιδρωμένα». 216