Η Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση

Transcript

1 ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΗΜ. ΜΟΣΧΟΣ Η Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ συμπληρωμένη και επαυξημένη

2 Η Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση

3 ΤΙΤΛΟΣ: Η Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: Γιώργος ηµ. Μόσχος COPYRIGHT: Γιώργος Μόσχος & Γιάννης Πικραµένος ΠΡΩΤΗ ΕΚ ΟΣΗ: Απρίλιος 2013 ΙSBN: ΕΥΤΕΡΗ ΕΚ ΟΣΗ: Απρίλιος 2014 ΙSBN: ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ KEIMENΩN ΣΕΛΙ ΟΠΟΙΗΣΗ: Έφη Σαββατοπούλου ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ: Άντα Χάντζιου ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Γιάννης Σκ. Πικραµένος ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΒΙΒΛΙΟ ΕΣΙΑ: Μεταξάς Επ. & Σία ΟΕ Τηλ.: , xas.gr Γιάννης Σκ. Πικραµένος, εκδότης Ηρώων Πολυτεχνείου 40, Πάτρα Τηλ. κέντρο: , Fax: Internet: Επιτρέπεται η αναδηµοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, µερική, περιληπτική, κατά παράφραση ή διασκευή, απόδοση του περιεχοµένου του βιβλίου µε οποιονδήποτε τρόπο, µηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, µε την προηγούµενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόµος 2121/1993 και κανόνες ιεθνούς ικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

4 ΓΙΩΡΓΟΣ ΗΜ. ΜΟΣΧΟΣ Η Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ Επαυξηµένη και Βελτιωµένη = Αυτοί που δεν πρόλαβαν να δουν τον ήλιο της ελευθερίας Εκτελεσµένοι πατριώτες στο κτήµα Μουρτζούχου Αγωνιστές που έπεσαν από γερµανικά βόλια στους δρόµους της Πάτρας Μαρτυρίες κρατουµένων στα στρατόπεδα Λυµπερόπουλου, Αρόης και φυλακισµένων στου Μαργαρίτη Πατρινός Ταγµατασφαλίτης µιλά για τις οµαδικές εκτελέσεις Πατριωτών σε Αγρίνιο και Καλύβια Ο τραγικός θάνατος του Πατρινού σαµποτέρ Μιχ. Κατραβά Αφηγήσεις αγωνιστών για τα βασανιστήρια στο άντρο κολάσεως των Ες Ες Πάτρας =

5 Αφιερωµένο σε όσους θανατωµένους αγωνιστές της αντιναζιστικής Αντίστασης στην πόλη της Πάτρας παραµένουν ανώνυµοι στο διάβα της Ιστορίας, επτά δεκαετίες από τότε. Για να µην τους «καταπιεί» η αδελφή του Θανάτου, η Λήθη. Αλλά και για να µαθαίνουν οι νεότεροι ότι στην πόλη αυτή, υπήρξαν δυο άγνωστα στρατόπεδα οµήρων και µια φυλακή απ όπου αρπάχτηκαν για εκτέλεση περίπου δυόµισι εκατοντάδες πολίτες, ενώ εκατό και πλέον αγωνιστές έπεσαν από γερµανικά βόλια τις νύχτες στους δρόµους της Πάτρας ή εκτελέστηκαν στο Χαϊδάρι, στην Αθήνα και αλλού. Επίσης τούτο το βιβλίο το χαρίζω στην γυναίκα µου Φωφώ, που τόσο µε ανέχθηκε στις ατέλειωτες ηµέρες έρευνας και τις απέραντες νύχτες συγγραφής του παρόντος και στα εγγόνια µου Γιώργο. Μόσχο και Γιάννη Κ. Αγγελετόπουλο.

6 Ήµασταν όλοι µαζί και ξεδιπλώναµε ακούραστα τις ώρες µας. Τραγουδούσαµε σιγά για τις µέρες που θα ρχόντανε φορτωµένες πολύχρωµα οράµατα. Αυτός τραγουδούσε, σωπαίναµε, η φωνή του ξυπνούσε µικρές πυρκαγιές. Χιλιάδες µικρές πυρκαγιές που πυρπολούσαν τη νιότη µας. Μερόνυχτα έπαιζε το κρυφτό µε το θάνατο σε κάθε γωνιά και σοκάκι. Λαχταρούσε, ξεχνώντας το δικό του κορµί, να χαρίσει στους άλλους µιαν Άνοιξη. Ήµασταν όλοι µαζί, µα θαρρείς πως αυτός ήταν όλοι. Μια µέρα µας σφύριξε κάποιος στ αυτί: «Πέθανε ο Χάρης» «Σκοτώθηκε» ή κάτι τέτοιο. Λέξεις που τις ακούµε κάθε µέρα. Κανείς δεν τον είδε. Ήταν σούρουπο. Θα χε σφιγµένα τα χέρια, όπως πάντα. (Απόσπασµα από το ποίηµα «ΧΑΡΗΣ 1944» που µιλά για την δρακογενιά της Κατοχής. Γραµµένο από τον ΕΠΟΝίτη ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη)

7 Οι φωτογραφίες που δηµοσιεύονται στις αντίστοιχες σελίδες του παρόντος βιβλίου προέρχονται από τα παρακάτω αρχεία: Σελ. 23, 27 του συγγραφέα, 38 της εφηµερίδας Ηµέρα Πάτρας, 41 της Ειρήνης Τσούτη, αγωνίστριας Εθν. Αντίστασης, 43 του Κωνστ. Σπηλιώπουλου, 49, 59 του συγγραφέα, 63 του Γιώργου Πορευόπουλου, 64 του Θεόφιλου Αναγνώστου, 65 του ήµου Μεσολογγίου, 66, 67 του συγγραφέα, 68 του Μιχ. Μιχαλόπουλου, 68 της Λα- µπρινής Κακού, 69 του Παν. Γεωργόπουλου, 71 του Γιώργου Πορευόπουλου, 90 της ΕΣ ΙΑ ν. Αχαΐας , 100 της Ειρήνης Τσούτη, 103 του Γιώργου Πορευόπουλου, 112, 114 του Θεόφιλου Αναγνώστου, 121, 126, 140 του συγγραφέα, 141 του ήµου Μεσολογγίου, 151 του συγγραφέα, 157 της Πόπης Πιλαβά, 173 του Αντώνη Παπαντωνόπουλου, 178 του συγγραφέα, 179 της Ειρήνης Τσούτη, 182 του Παν. Γεωργόπουλου, 190 άνω της πατραϊκής οινοποιΐας Αchaia Clauss, 190 κάτω του συγγραφέα, 201 του Ντίνου Μπέσκου, 209 της ΕΣΗΕΠΗΝ φύλλο εφηµερίδας Νεολόγος της 12 Σεπτεµβρίου 1943, 216 του Αντώνη Πριονά, 222, 225, 227 του συγγραφέα, 235 του Χέρµαν Φρανκ Μάγιερ, 240, 248 του συγγραφέα, 264 του Γιώργου Βουρλιόγκα, 273, 274, 278 του συγγραφέα, 285 της ΕΣ ΙΑ ν. Αχαΐας , 289 του συγγραφέα, 292 του Ηλ. Παπαστεργιόπουλου, 293 της πατραϊκής οινοποιΐας Αchaia Clauss, 296 του Γιώργη Ανδριόπουλου, 300 της ΕΣΗΕΠΗΝ φύλλο εφηµερίδας Νεολόγος της 4 Νοεµβρίου 1941, 315 του Μιχάλη Μιχαλόπουλου, αγωνιστή του ΣΜΑ, 322 άνω από το ιαδίκτυο, 322 κάτω της ΕΣΗΕΑ, 324 του Παναγ. Γεωργόπουλου, 327 του Χανς Ερενστρώλε 330 της πατραϊκής οινοποιΐας Αchaia Clauss, 338 του Αντώνη Πριονά, της πατραϊκής οινοποιΐας Αchaia Clauss, 344 της ΕΣ ΙΑ ν. Αχαΐας , 347 του Χέρµαν Φρανκ Μάγιερ, 352 του Γιώργου Κουβεριανού, 355 του Χανς Ερενστρώλε, 358 της ΕΣ ΙΑ ν. Αχαΐας , 359 του Παν. Γεωργόπουλου, 365, 380 της ΕΣ ΙΑ ν. Αχαΐας , 382 του συγγραφέα, 385 του Ηλία Παπαστεργιόπουλου, 386 του συγγραφέα, 390 του Νίκου Σακελ λαρό - πουλου, 392 του συγγραφέα.

8 Περιεχόμενα Σταύρος Α. Κουµπιάς Σηµείωµα Γιώργος ηµ. Μόσχος Αντί Προλόγου Γιώργος ηµ. Μόσχος Για τη δεύτερη έκδοση ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Μνήµες που ζωντάνεψαν 60 χρόνια µετά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Στ αχνάρια της δηµιουργίας του 12ου Συντάγµατος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Μια έπαυλη µε αιµατηρή ιστορία Οι πρωταγωνιστές ξαναθυµούνται ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο 19χρονος αντάρτης της Πάτρας Γιώργος Πορευόπουλος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Γιώργος Πορευόπουλος (Κώστας): Πενήντα επτά ηµερόνυχτα µελλοθάνατος στου Λυµπερόπουλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Θεόφιλος Αναγνώστου (Άλκης): Εκατό ηµέρες στο κολαστήριο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο ήµαρχος Μεσολογγίου Χρ. Ευαγγελάτος θυµάται ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Από του Λυµπερόπουλου στου Μαργαρίτη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Ντίνος Μπέσκος: Με βασάνισαν οι Ιταλοί στην Αρόη

9 Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Αντ. Πριονάς: Κατατάχτηκα στους Ευζώνους από ανάγκη ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Για τον Ελπιδοφόρο και τον Γιάννο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Απαγχονισµός των πατριωτών στα Ψηλαλώνια Πατρών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Οι εκτελέσεις από τους γερµανοϊταλούς και οι ανταλλαγές αιχµαλώτων ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 Κάτοικοι επαρχίας Πατρών και άλλοι που σκοτώθηκαν στην περιοχή από διάφορες πολεµικές αιτίες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 Υποβρύχια σαµποτάζ στο λιµάνι της Πάτρας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16 Πατρινοί ΕΑΜίτες και µη που οι Γερµανοί εκτέλεσαν εκτός Πατρών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17 Αυτοί που δεν είδαν το ξηµέρωµα της απελευθέρωσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18 Ο µύθος για τη διάσωση του λιµανιού της Πάτρας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19 Εκτελεσµένοι κατά το διάστηµα της Κατοχής ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20 Απόπειρα κατά της ζωής του Άρη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21 Αλέκος Παπαστεργιόπουλος, ο τραγικός ΕΠΟΝίτης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 22 Ο Λάκης Μενύχτας της διασυµµαχικής αποστολή

10 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23 Ο ασυµβίβαστος πρωτοπόρος αγωνιστής Γιώργος Ματθαίος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 24 Ο Ελληνοαµερικανός πατριώτης Ανδρέας Ματσινόπουλος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 25 O Ηλείος αγωνιστής Λευτέρης Βλάχος που κατεγράφη ως Αιγιώτης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 26 Ένα καλάµι για σταυρό στον τάφο του αγωνιστή Γιώργου Μητραλιά ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 27 Στα χρόνια µετά την πτώση της δικτατορίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 28 Βιβλιογραφία Πηγές Μαρτυρίες Εκδόσεις ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ Ευρετήριο ονοµάτων

11 Σταύρος Α. Κουµπιάς Σημείωμα Το βιβλίο του Γιώργου Μόσχου είναι µια µαρτυρία και συνάµα ένα µνηµόσυνο. Μια µαρτυρία για µια εποχή που η Ελλάδα αιµορραγούσε, βιώνοντας την σκλαβιά και τον θάνατο για ακόµα µια φορά στην πορεία της στους αιώνες. Ταυτόχρονα, είναι ένα µνηµόσυνο γι αυτούς που θυσιάστηκαν για την ελευθερία της πατρίδας, όπως έκαναν πάντα οι Έλληνες και οι Ελληνίδες σε παρόµοιες περιπτώσεις. Αγώνες, ηρωικές πράξεις, θυσίες, εκτελέσεις, αλλά και προδοσίες, σκύψιµο του κεφαλιού, µικρές και µεγάλες προσωπικές ιστορίες παρουσιάζονται µε γλαφυρό τρόπο από τον συγγραφέα. Ο σκοπός προφανής. Όχι στη λήθη. Ανάγκη να τα θυµόµαστε όλα! Ο Γιώργος Μόσχος σχεδόν κραυγάζει µέσα από τις σελίδες του βιβλίου του «Η Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά στρατόπεδα Λυµπερόπουλου, Αρόης και στις φυλακές Μαργαρίτη. Ανασύρει λεπτοµέρειες, µιλά σχεδόν µυθιστορηµατικά για τους νέους και τις νέες που πάλευαν να ξαναδώσουν την ελπίδα στον σκλαβωµένο λαό, όπως στην περίπτωση της 25ης Μαρτίου 1942, που δυο νέα παιδιά πέταξαν προκηρύξεις στην Μητρόπολη Πατρών οι οποίες έγραφαν «εµπρός παιδιά µε µια καρδιά για την πατρίδα και την λευτεριά». Σε µια εποχή κρίσης και παρακµής, όπου η ελπίδα για µια καλύτερη ζωή για τους νέους ξεθωριάζει, τέτοια βιβλία είναι χρήσιµα κι επίκαιρα κι ας γράφτηκαν για πράγµατα που συνέβησαν πολλά χρόνια πριν. Ξαναθυµίζουν ότι υπήρξαν εποχές µαύρες, σκληρές, όπου η σκλαβιά, η δυστυχία και ο θάνατος σκέπαζαν την πατρίδα. Κι όµως η πίστη σε αξίες και ιδανικά έδινε το κουράγιο και την δύναµη σε αποφασισµένους ανθρώπους, αψηφώντας τον ίδιο τον κίνδυνο του θανάτου, να παλέψουν γι αυτές τις αξίες και τα ιδανικά, για µια ανθρώπινη, δίκαιη και ειρηνική κοινωνία. Έτσι και σήµερα πρέπει πάλι να παλέψουµε για την ελπίδα µιας καλύτερης ζωής, µιας δίκαιης και ανθρώπινης κοινωνίας µε πίστη και αυταπάρνηση. ΣΤΑΥΡΟΣ Α. ΚΟΥΜΠΙΑΣ τ. Πρύτανης Πανεπιστηµίου Πατρών

12 Γιώργος ηµ. Μόσχος Αντί Προλόγου Στις σελίδες που ακολουθούν ο αναγνώστης θα παρακολουθήσει από κοντά, βήµα προς βήµα, την πορεία ανθρώπων που βρέθηκαν να διαδραµατίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής στην πόλη της Πάτρας, σε µια εποχή που όλα τα πλάκωνε η σκλαβιά. Γέροντες πια και διάγοντες την όγδοη δεκαετία του βίου τους αισθάνθηκαν την ανάγκη να ανακαλέσουν στην µνήµη τους στιγµές από την κράτησή τους στα σύγχρονα νταχάου της Πάτρας, αλλά και από την ζοφερή πραγµατικότητα έξω από αυτά. υστυχώς κάποιοι από αυτούς τους αγωνιστές έφυγαν από την ζωή πριν εκδοθεί αυτό το βιβλίο. Το κτίριο των τροµερών Ες Ες στην οδό Κανακάρη, όπου οι πατριώτες κρατού- µενοι υφίσταντο φρικτά βασανιστήρια και τα σκοτεινά υπόγεια κρατητήριά τους όπου κατάληγαν πληγιασµένοι. Οι φυλακές Λυµπερόπουλου επί της οδού Γηροκοµείου, όπου οδηγούντο από τους ναζί για να χρησιµοποιηθούν ως όµηροι που θα εκτελούνταν εις αντίποινα δολιοφθοράς των σαµποτέρ της Πάτρας ή του επόµενου αντάρτικου σαµποτάζ στην ύπαιθρο, µπροστά στην µάντρα του κτήµατος Ιω. Μουρτζούχου, το οποίο συνορεύει µε το σηµερινό ΚΕΤχ. Το µεσαιωνικό διώροφο κτίριο του Μαργαρίτη, στο δεξιό πάνω µέρος της οδού Λόντου, ένας χώρος περίπου µισού στρέµµατος που χρησίµευσε για φυλακή από την αρχή του προηγούµενου αιώνα και ετέθη στην διάθεση των ιταλο γερµανών κατακτητών, στο οποίο ο εξανθηµατικός τύφος «έκοβε» καθηµερινά τους εξασθενισµένους από πείνα κρατουµένους το καλοκαίρι του 1942, σύµφωνα µε τον αεί- µνηστο πρόεδρο του ηµ. Συµβουλίου του ήµου Πατρέων Τάκη Σταθάτο και την αφήγηση στον γράφοντα του αείµνηστου ηµ. Τσούτη (Λυκούργου) πολιτικού καθοδηγητή του Α Τάγµατος 12ου Συντάγµατος ΕΛΑΣ, που ήσαν κρατούµενοι το 1942 εκεί. Μια αρρώστια που έθεσε σε συναγερµό ακόµη και την ανώτατη ιταλική στρατιωτική διοίκηση υπό τον στρατηγό Τζελόζο, λίγο πριν καταστεί επιδηµία. Το κτίριο της Παιδικής Εξοχής, που κτίσθηκε στην περιοχή της Αρόης, πίσω ακριβώς από τον Ι.Ν. Αγ. Κωνσταντίνου το 1940, από το Ταµείο Εκπαιδευτικής Πρό-

13 Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η νοιας και τα εγκαίνιά του δεν πρόφθασαν να γίνουν λόγω της κήρυξης του ελληνοϊταλικού πολέµου. Το οποίο όµως επιτάχθηκε από τους Ιταλούς για να φυλακισθούν οι πρώτοι πατριώτες του αντιφασιστικού αγώνα της Πάτρας και το προαύλιό του µεταµορφώθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Αυτά και άλλα ιστορικά κτίρια, που έπεσαν θύµατα των ανιστόρητων της πολεοδο- µικής επέλασης, ξαναζωντανεύουν στην µνήµη των αφηγητών και µαζί µε τις αφηγήσεις τους αναπλάθονται στιγµές από την σκοτεινή καθηµερινότητα σε αυτά, στην Πάτρα και στις γύρω περιοχές. Ο αείµνηστος πια Πατρινός πρωταντάρτης τους 12ου Συντ. ΕΛΑΣ, Γιώργος Πορευόπουλος, ο ΕΠΟΝίτης του πρώτου 11µελούς Γραφείου της Πάτρας αείµνηστος Θεόφ. Αναγνώστου, το Αετόπουλο από του Μάγειρα και σηµερινός πρόεδρος της ΠΟΑΕΑ στην Πάτρα Ντίνος Μπέσκος, αλλά και ο τότε συγχωρεµένος πια δή- µαρχος Μεσολογγίου Χρ. Ευαγγελάτος, µε τις µαρτυρίες τους αναβιώνουν το κράτος του ζόφου αυτών των δεσµωτηρίων. Οι αδελφοί Παναγιώτης και Κώστας Τζόλας, παιδιά τότε, έχουν νωπές ακόµη τις µνήµες από τις εκτελέσεις πατριωτών που παρακολούθησαν κρυφά, ως γειτονόπουλα, πίσω από το ΚΕΤχ, τόπο µαρτυρίου, την εποχή εκείνη. Κι αυτές τις µαρτυρίες καταθέτουν σήµερα. Επιπλέον ο αναγνώστης θα παρακολουθήσει τον Αντώνη Πριονά, ένα 17χρονο πατρινόπουλο, που κατατάχτηκε στο ευζωνικό σύνταγµα του Κουρκουλάκου στην Πάτρα, να αφηγείται αποκαλυπτικές στιγµές από την φιλοναζιστική δράση των ανδρών του Συντάγµατος, αλλά και να µιλά για τον αµφιλεγόµενο φόνο του προδότη Ελπιδοφόρου και τα φρικτά εγκλήµατα των ταγµατασφαλιτών του Τολιόπουλου στο Αγρίνιο σε βάρος των αγωνιστών της Αντίστασης. Ο Αντ. Πριονάς λόγω των λιγοστών γνώσεων γερµανικής γλώσσας που κατείχε, µετατάχθηκε στα ευζωνικά τάγµατα Αγρινίου. Και εκ των έσω µιλάει γι αυτά. Ένα µικρό οδοιπορικό στην συγκρότηση των αντάρτικων σωµάτων της Αχαϊοήλιδας, ένας εκτενής κατάλογος ονοµάτων αγωνιστών, που κατά τις απαγορευµένες νυκτερινές εξόδους τους στην πόλη, συναντιόντουσαν µε τον θάνατο που έσπερναν τα όπλα των γερµανικών περιπόλων, στιγµές από την αιµατηρή δράση της ΟΠΛΑ στην περιοχή µας, µια λίστα οµήρων που εκτελέστηκαν από αποσπάσµατα του κατακτητή, το ιστορικό της µιας και µοναδικής ανταλλαγής Ελλήνων δεσµωτών οµήρων µε Γερ- µανούς αιχµαλώτους του ΕΛΑΣ, αλλά και η αναφορά σε πλειάδα Πατρινών που έχασαν την ζωή τους τις τελευταίες δυο ηµέρες γερµανικής Κατοχής, στην διάρκεια των

14 Α Ν Τ Ι Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Υ συγκρούσεων ανταρτών και Βρετανών µε τους ναζί για την απελευθέρωση της Πάτρας, όπως και η τελευταία οµαδική εκτέλεση στην Ελλάδα από τους Γερµανούς των µελών από την Πάτρα και την Αθήνα βρετανικών και ελληνικών µυστικών υπηρεσιών στο αφνί Αττικής, δείχνουν µε ντοκουµέντα και αδιάσειστα στοιχεία τον αγώνα του πατραϊκού λαού κατά του ναζισµού. Ο ενενηντάχρονος Πατρινός Μιχ. Μιχαλόπουλος τελευταίος επιζών από την οµάδα των τολµηρών «έξι» νέων, που είχε εκπαιδεύσει ο υπολοχαγός της ιασυµ- µαχικής Αποστολής «Βαγγέλης» Βανδουλάκης και δρούσαν στην Πάτρα µιλά για το τραγικό τέλος του ήρωα Μιχ. Κατραβά. Φλεγόµενος µόνιµα από τον πυρετό της ελονοσίας, αψηφούσε τον θάνατο, όταν βράδυ «βουτούσε» στα νερά του λιµανιού, για να «κολλήσει» την βόµβα στα ύφαλα του εχθρικού πλοίου, όπως µε πατριωτική συνείδηση έκανε η οµάδα των συντρόφων του, αλλά και συντριπτική πλειοψηφία των νέων της εποχής του, σε άλλα µετερίζια στο βουνό και στην πόλη. Εκείνο το βράδυ του 43, δεν ήταν η σειρά του να «βουτήξει», όµως κόπηκε το νήµα της ζωής του από την βόµβα, που προορίζονταν για το ιταλικό νοσοκοµειακό πλοίο. Κι έκτοτε πέρασε στο πάνθεον των ηρώων. Η τραγική ιστορία του Πατρινού ΕΠΟΝίτη, δηµοσιογράφου της εφηµερίδας «Ελεύθερη Αχαΐα» του αχαϊκού ΕΑΜ, Αλ. Παπαστεργιόπουλου, που µετά την συνθήκη της Βάρκιζας έπεσε θύµα των παρακρατικών, πρώην συνεργατών των ναζί και στην συνέχεια των Βρετανών συµµάχων, που αιµατοκύλησαν το αντιστασιακό κίνηµα, αρχής γενο- µένης από τις συγκρούσεις του εκεµβρίου 1944 στην Αθήνα, θυµίζει την κατάληξη των αγωνιστών σαν ακριβές αντίγραφο αυτής των κλεφτών του 21 που µετά την απελευθέρωση και την δηµιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους καρατοµούνταν τα κεφάλια τους από την γκιλοτίνα των Βαυαρών, ως ανταµοιβή των αγώνων που προσέφεραν για την λευτεριά. Τον Αλ. Παπαστεργιόπουλο περίµενε επί δεκαετίες µια αρραβωνιστικιά να γυρίσει, ώσπου πριν λίγα χρόνια έµαθε για τον χαµό του κι οδηγήθηκε στην αυτοκτονία. Όπως και η Κλυτώ, γυναίκα του ηρωικού Χωµενίδη, γραµµατέα του Σοσιαλιστικού Κόµµατος, που µετά τον απαγχονισµό του άντρα της στα πεύκα των Ψηλαλωνίων της Πάτρας, από τους ντόπιους τσολιάδες συνεργάτες των ναζί, στις 9 Μαΐου 1944, δεν άντεξε και µετά από λίγες ηµέρες την βρήκαν οι δικοί της κρεµασµένη από µια λεµονιά στην αυλή του σπιτιού της, στην Ακράτα. Αφηγήσεις, µαρτυρίες και αποµνηµονεύµατα πρωταγωνιστών, εφηµερίδες της εποχής, περιοδικά, αρχεία ιδιωτικά και δηµόσια, αναφορές σε σχετικές εκδόσεις και φωτογραφικά υλικά συνθέτουν το σύνολο των στοιχείων για την, όσο το δυνατόν, πληρέστερη καταγραφή µιας εποχής που απέχει επτά δεκαετίες.

15 Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η Θα ήταν παράληψη εάν δεν ανέφερα δύο προσπάθειες που έγιναν και ελπίζω να φέρουν αποτέλεσµα, για την ανέγερση µνηµείου προς τιµήν των θυµάτων του ναζισµού στην Πάτρα. Την πρώτη που έγινε την Πέµπτη 13 Μαΐου 2010, σε συνάντηση εκπροσώπων Ι. Μ. Πατρών, ήµου Πατρέων, Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Αχαΐας, ΠΣΑ- ΕΕΑ και ΕΣ ΙΑ ν. Αχαΐας, την οποία συγκάλεσε στο γραφείο του ο ευαισθητοποιηµένος για το ζήτηµα, Κρητικός στην καταγωγή, τέως ταξίαρχος αποστρατευθείς τιµητικά µε το βαθµό του υποστρατήγου διοικητής του ΚΕΤχ και ανώτερος διοικητής φρουράς Πάτρας Ιω. Σ. Σπανάκης, ο οποίος είχε την πρωτοβουλία να κινήσει διαδικασίες που θα επιτρέψουν την ανέγερση λιτού µνηµείου, στον ανατολικό µαντρότοιχο, εντός του στρατοπέδου, εκεί όπου αναπαύονται οι µάρτυρες της πατρίδας. Αλλά και την δεύτερη, που ακολούθησε µε πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Πατρών Χρυσοστόµου, όταν ενηµερώθηκε για το θέµα από τον εκπρόσωπο της Ι.Μ.Π. π. Κωνστ. Παπαδόπουλο, η οποία έλαβε χώρα στα γραφεία της Ι. Μητρόπολης στις 19 Μαΐου 2010 και αποφασίστηκε οµόφωνα η αποστολή επιστολής προς το Υπ. Αµύνης από το οποίο ζητήθηκε η έγκριση. Στην συνέχεια, στα µέσα εκεµβρίου, του ιδίου έτους, το ΓΕΣ µε έγγραφό του συναινεί στην ανέγερση του Μνηµείου εντός του στρατοπέδου συνταγµατάρχη ΠΖ Ανδρ. Μουζάκη (ΚΕΤχ) και στις 21 εκεµβρίου 2010, σε συνάντηση της ΕΣ ΙΑ µε τον ευαισθητοποιηµένο κ. Σπανάκη, αποφασίζεται η αποστολή, µε το υπηρεσιακό ταχυδρο- µείο, σκαριφήµατος στο οποίο διαλαµβάνονται οι εν γένει αναφορές του Μνηµείου, καθώς και η έκταση που καταλαµβάνει. Τα σχέδια του Μνηµείου αναλαµβάνει και εκπονεί αφιλοκερδώς, µετά από αίτηµα της ΕΣ ΙΑ, στις 17 Ιανουαρίου 2011, για λογαριασµό της, ο πολ. µηχανικός Τάσος Στασής, Κύπριος στην καταγωγή και πρόεδρος του Συνδέσµου Αχαΐας Κύπρου «ΑΧΑΙΩΝ ΑΚΤΗ». έκα ηµέρες µετά, τα σχέδια του Μνηµείου προσφέρονται από την ΕΣ ΙΑ στον διοικητή Ιω. Σπανάκη, ο οποίος τα προωθεί υπηρεσιακώς στην ανωτέρα στρατιωτική Αρχή για την παροχή της τελικής έγκρισης. Την Τρίτη 22 Μαρτίου 2011, ο ταξίαρχος Ιω. Σπανάκης αποστρατεύεται και την θέση του αναλαµβάνει ο ταξίαρχος Θεόδ. Μπερέτης, που προωθεί την διαδικασία, η οποία είχε παγώσει λόγω ανασχηµατισµού της κυβέρνησης. Ο νέος ταξίαρχος ωθούµενος από πατριωτικό καθήκον, µε έγγραφό του προς την ανωτέρα αρχή επισπεύδει τις διαδικασίες για την απεµπλοκή του ζητήµατος. Και το καλοκαίρι του 2012 εγκρίνεται η ανέγερση του µνηµίου, ενώ διατίθεται και ο σχετικός χώρος. Όµως δεν διατίθενται, λόγω µνηµονίου, το σχετικό κονδύλι. Παράλληλα σε όλη αυτήν την διαδικασία κοινωνοί γίνονται ο σεβ. Μητροπολίτης Πατρών Χρυσόστοµος και ο δήµαρχος Πατρέων Γιάννης η- µαράς, καθώς ενηµερώνονται λεπτοµερώς για κάθε βήµα.

16 Α Ν Τ Ι Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Υ Πέραν των παραπάνω ανεκπλήρωτο παραµένει, το αίτηµα των αγωνιστών για αναστήλωση και συντήρηση της έπαυλης Λυµπερόπουλου, χώρου κράτησης των οµήρων, προκειµένου αυτή να καταστεί δηµοτικό µουσείο Εθν. Αντίστασης. Επίσης σε αυτή την καταγραφή δεν µπορώ να παραβλέψω και να µην ευχαριστήσω θερµά και δηµοσίως όσους συνέβαλαν στην δηµιουργία του παρόντος και περισσότερο τον ιστορικό Χάνκεν Φλάισερ για τις φιλικές υποδείξεις του, τους προέδρους της Ε ΙΑ Αθήνας Βαρδή Βαρδινογιάννη και ΕΣ ΙΑ ν. Αχαΐας Παν. Γεωργόπουλο, τον πρώην αντιδήµαρχο Πατρέων Γιώργο Ζαφειρόπουλο που µου παρείχε την άδεια για έρευνα του δηµοτικού αρχείου, το προσωπικό του Ληξιαρχείου Θανάτων του ήµου Πατρέων για την βοήθειά του και ιδιαίτερα την υπάλληλο του ήµου Πατρέων, συνταξιούχο πια, Μαργέλη Αδαµαντία, τον πρόεδρο του.σ. της Εταιρείας ACHAIA CLAUSS Νικ. Καραπάνο που έδωσε την έγκρισή του για έρευνα στο αρχείο κατοχικής περιόδου της Οινοποιίας, την σύζυγό του Αλεξάνδρα Φρέµη, που επέσπευσε την διαδικασία για την έναρξή της, την ξεναγό υπεύθυνη της «Κάβας ανιηλίδος» της ίδιας εταιρείας, Τόνια Ράπτη που µε βοήθησε να εισέλθω στα άδυτα του ανεκτίµητου αρχείου της ιστορικής πατραϊκής οινοποιίας, τον Βασίλη Παπαστεργιόπουλο, εκπρόσωπο του «Ιστορικού Αρχείου Ηλία Παπαστεργιόπουλου» και γιο του ιστορικού Ηλία Παπαστεργιόπουλου, τον συνταγµατάρχη ε.α. ηµ. Βούλγαρη, τις κυρίες Μπάιρα Χρυσή Πορευοπούλου από το Κορωπί Αττικής και Κατερίνα Αναγνώστου, από τον Άγ. ηµήτριο Αττικής, το.σ. του Μουσείου Τύπου της ΕΣΗΕΠΗΝ και την υπάλληλό του Κατερίνα Τσίρου. Και τέλος ευχαριστώ ιδιαίτερα τον τ. πρύτανη του Πανεπιστηµίου Πατρών Σταύρο Κουµπιά για τον πολύτιµο χρόνο που διέθεσε, προκειµένου να διαβάσει και προλογίσει το παρόν βιβλίο που κρατάς στα χέρια σου αναγνώστη. Επιδίωξή µου είναι να αποτελέσει το παρόν σπονδή στην µνήµη αυτών που διέθεσαν, ότι πιο πολυτιµότερο είχαν την ζωή τους για την ελευθερία της πατρίδας µας στα χρόνια της φασιστικής τυραννίας. Αυτού του τέρατος, που µε ύπουλο τρόπο ακόµη και στις ηµέρες µας υφέρπει, σηκώνει κεφάλι πότε πότε και καταδυναστεύει την κοινωνία. Που απειλεί να δηλητηριάσει την καθηµερινότητα του πολίτη µε βέλη που εξακοντίζει, βουτηγµένα στο δηλητήριο της ξενοφοβίας και του ρατσισµού. ρό- µοι παράλληλοι κι ας απέχουν µεταξύ τους πάνω από µισό αιώνα. Άρεια φυλή των ναζί τότε, εθνικισµός της ακροδεξιάς σήµερα. Το εάν πέτυχε αυτό το βιβλίο τα όσα προανέφερα, αυτό τίθεται στην κρίση του σχο-

17 Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η λαστικού αναγνώστη, του ενεργού πολίτη, του συνειδητού ανθρώπου ο οποίος κατανοεί ότι λαός χωρίς γνώση της Ιστορίας του είναι δένδρο χωρίς ρίζες, χωρίς προοπτική, µε µηδέν αύριο. Φεβρουάριος 2013

18 Γιώργος ηµ. Μόσχος Για τη δεύτερη έκδοση Η ανάγκη για ικανοποίηση του αιτήµατος πολλών αναγνωστών, που δεν πρόλαβαν να πάρουν την πρώτη έκδοση του παρόντος βιβλίου και η γνωριµία του γράφοντος µετά την επιτυχηµένη παρουσίαση της έκδοσης, µε πλείστους συγγενείς εκτελεσµένων, που ευχαρίστως προσέφεραν πολλά ανέκδοτα στοιχεία, συν ένα κεφάλαιο µε το αλφαβητικό ευρετήριο όσων ονοµάτων παρελαύνουν από τις σελίδες του, κατέστησαν απαραίτητη την δεύτερη έκδοση του βιβλίου «Η Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Επιπλέον η σύντοµη εξάντληση των αντιτύπων της πρώτης έκδοσης, κατέστησε απαραίτητη την παρούσα Β έκδοση. Βελτιωµένη όσον αναφορά στην παρουσία στοιχείων και συµπληρωµένη µε νέα κεφάλαια-αναφορές στους πατριώτες που έδωσαν την ζωή του για να διατηρηθεί αναµµένο το καντήλι της ελευθερίας, ήρθαν για να καταστήσουν αυτό το πόνηµα απαραίτητο οδηγό στην αναζήτησή τους, για όσους ενδιαφέρονται για την περίοδο εκείνη όπου ο γερµανικός ναζισµός από κοινού µε τον ιταλικό φασισµό έριξε την ανθρωπότητα στην βαρβαρότητα του Β Παγκοσµίου Πολέµου και στην φρικαλεότητα των σφαγών, από τις οποίες η Πάτρα και η ευρύτερη περιοχή γύρω της, πλήρωσε το δικό της µερίδιο µε εκατοντάδες εκτελεσµένους. Από τις σελίδες αυτού του βιβλίου παρελαύνουν: Ο 20χρονος Γιώργος Ματθαίος, που αν και πέρασε ως ήρωας στη συνείδηση των συναγωνιστών του, δεν αναδείχτηκε η προσφορά της θυσίας του, παρόλο που µε την ευρεία έννοια του όρου µπορούµε να τον κατατάξουµε στους πρωτοπόρους του αντιφασιστικού απελευθερωτικού αγώνα στην Πάτρα! Επί σειρά χρόνων τον είχαν να είναι θαµµένος σον Αχλαδιά Αιγιαλείας και νέα στοιχεία τον τοποθετούν σε χωράφι της Πτέρης, έξω από το νεκροταφείο, αφού δεν του παρασχέθηκε τάφος εντός του. Ο γλωσσοµαθής συνεργάτης του Βανδουλάκη της ιασυµµαχικής Αποστολής και φλογισµένος πατριώτης Βασίλης (Λάκης) Μενύχτας που συνελήφθη, σε ηλικία 22 ετών στο σπίτι του, από τον προδότη Ελπιδοφόρο, µε συνεργάτη του τον συνοµήλικο γείτονα του Μενύχτα, ονόµατι Κανελλόπουλο, γιο ιδιοκτήτη παπλωµατάδικου, επί της οδού Ρ. Φεραίου, κοντά στο σπίτι του Λάκη Μενύχτα,

19 Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η που ήταν επί της οδού Ερµού 39-43, όπου σήµερα το κατάστηµα Shoe Land, είναι µία ξεχωριστή περίπτωση. Η ζωή του «µποµβιβέρ της εποχής του», Ελληνοαµερικανού Ανδρέα Ματσινό - πουλου, που ήρθε από την Αµερική σε νέα ηλικία για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην Ελλάδα και βρήκε τον θάνατο στον συνήθη τόπο εκτέλεσης, µετά την σύνδεσή του µε την ιασυµµαχική αποστολή και την συµµετοχή του στον αντιφασιστικό αγώνα, που του έστρωσαν µε δάφνες τον δρόµο προς το πάνθεον των ηρώων, περνά από αυτές τις σελίδες. Στο πλευρό του στέκεται η µνηστή του Αρετή ηµητροπούλου του ηµητρίου και της Γιαννούλας. Από το κτίριο, επί της οδού Ζαΐµη, έκπεµπε στη Μέση Ανατολή µε τον ασύρµατο της ιασυµµαχικής αποστολής τις πληροφορίες που συνέλεγε µε την αρραβωνιαστικιά του, ενώ και το αντιαεροπορικό υπόγειο του νεοκλασικού της οδού Κολοκοτρώνη, στο οποίο οδηγούν πέτρινες σκάλες βάθους 3,5 µ., τίθεται στη διάθεση του αγώνα. Τον εντοπίζει το ραντάρ και η σύλληψή του από τους ναζί έρχεται αναπόφευκτη. Τον φυλακίζουν στου Λυµπερόπουλου, όπου παντρεύεται την µνηστή του κι έπειτα από τρεις µήνες τον στήνουν στην µάντρα της εκτέλεσης. Για επτά δεκαετίες µία πλάνη πλανιόταν στον ιστορικό ορίζοντα. Ο 22χρονος αγωνιστής του ΕΑΜίτικου κινήµατος Λευτέρης Βλάχος του Παναγιώτη και της Αγγελικής, τέταρτο µέλος οικογένειας µε οκτώ παιδιά, θεωρείτο ένας από τους 17 Αιγιώτες που πρόσφερε το αίµα του στην εκτέλεση της 23 Φεβρουαρίου 1944, που έγινε στο κτήµα Μουρτζούχου. Και από τότε, όλοι όσοι γράψανε για αυτήν την οµαδική εκτέλεση, ανυποψίαστοι, όπως και ο υποφαινόµενος, συνέχιζαν να τον συµπεριλαµβάνουν στους Αιγιώτες. Αυτά έως την στιγµή που κατά την διάρκεια της παρουσίασης του βιβλίου της πρώτης έκδοσης ενηµερώθηκα από την αδελφή του Αλέκα Καλαπόδη, ότι ο Λευτέρης Βλάχος ήταν γεννηµένος στο χωριό Άγ. Ηλίας Λετρίνων της Αχαϊοήλιδος, σή- µερα νοµός Ηλείας. Στα χνάρια της συγκλονιστικής πορείας του στο χώρο της ΕΑΜικής αντίστασης µας περιδιαβαίνει η αδελφή του Βάσω, στο σχετικό κεφάλαιο του παρόντος βιβλίου. Η συγκλονιστική επιστολή του αρχιµανδρίτη Παναγόπουλου της Ι.Μ. Ηλείας, προς τον πατέρα του εκτελεσµένου αγωνιστή Γιώργου Μητραλιά, που αποπειράθηκε να κάνει δολιοφθορά µέσα στην ιταλική καρα- µπινιερία της Πάτρας, είναι ένα ντοκουµέντο που βλέπει το φώς της

20 Γ Ι Α Τ Η Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η δηµοσιότητας. Όπως και µαρτυρία που φέρει τον τάφο του ήρωα να επισηµαίνεται µε ένα καλάµι για σταυρό. «Η εκτέλεσις του υιού σας εγένετο την 24ην Σεπτεµβρίου 1942, ηµέραν Πέµπτην και ώραν 5ην πρωινήν έξωθι του Κοιµητηρίου Πύργου. ( ) Εγένετο ενώπιόν µου, από τότε δε εκλονίσθη η υγεία µου. Μετά την εκτέλεσιν τον µετέφερα εις τον Ναόν του Κοιµητηρίου, του ανέγνωσα την νεκρώσιµον ακολουθίαν, του εχορήγησα και τάφον εν τω Κοιµητηρίω εις ον εβρίσκεται και τον επιβλέπω καθ εκάστην και οσάκις λειτουργώ τον µνηµονεύω ως µάρτυρα θανόντα υπέρ πατρίδος». Αυτά και άλλα στοιχεία κατέστησαν αναγκαία την εύτερη έκδοση του παρόντος. Η όξυνση της συλλογικής ιστορικής µνήµης και η ανάδειξη των ονοµάτων των µαρτύρων του αντιφασιστικού αγώνα της επαρχίας Πατρών και των συνθηκών διαβίωσής τους στα µπουντρούµια των ναζί, έχει ιδιαίτερη ση- µασία καθώς µέσα από τα συντρίµµια που άφησε ο ναζισµός πριν επτά δεκαετίες, ξεπηδάει σήµερα και κουνά απειλητικά το δάκτυλο σε όσους επιµένουµε συγγενείς θυµάτων και ενεργοί πολίτες- ότι είναι ντροπή να επιτρέψουµε την αναβίωση του ναζιστικού µιάσµατος. Οκτώβριος 2013

21 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ 1 Μνήμες που ζωντάνεψαν 6 χρόνια μετά Ήταν Οκτώβριος του 2004 όταν συνάντησα τον αείµνηστο αγωνιστή Γιώργο Πορευόπουλο στο ισόγειο της ηµοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών. Τότε, 4 Οκτωβρίου 2004, συ- µπληρώνονταν ακριβώς εξήντα χρόνια από την απελευθέρωση της Πάτρας. Το πρωί της ηµέρας αυτής, πριν έξι δεκαετίες, έµπαιναν νικήτριες στην πόλη οι συµµαχικές δυνάµεις τους ΕΛΑΣ και των Βρετανών που επί τριήµερο έδωσαν σκληρές µάχες µε τα υπολείµµατα των ναζιστικών δυνάµεων που παρέµεναν στην πόλη. Η αποχώρησή τους επιταχύνθηκε, βάσει σχεδίου, όχι µόνον λόγω των επιθετικών κοινών ενεργειών του ΕΛΑΣ και των Βρετανών, αλλά και διότι ο Κόκκινος Στρατός προέλαυνε νικηφόρος για το Βερολίνο περνώντας από τα βόρεια σύνορα της χώρας µας και υπήρχε ο κίνδυνος να αποκοπούν οι κατέχουσες την Ελλάδα µονάδες των Γερµανών. Πριν ξεκινήσουν οι µάχες, ΕΛΑΣ και Βρετανοί είχαν καταφέρει την παράδοση, µε συνθήκες των, συνεργαζοµένων µε τον κατακτητή, ευζώνων του συνταγµατάρχη Πεζικού Νικ. Κουρκουλάκου [1]. Οι εύζωνοι αφού παραδόθηκαν στους αντάρτες, στην συνέχεια τους παρέλαβαν οι Βρετανοί σύµµαχοι και τους έκλεισαν στο στρατόπεδο του Αράξου που είχε απελευθερωθεί ενωρίτερα. Εκεί, λοιπόν, στη ηµοτική Βιβλιοθήκη Πατρών την 4 Οκτωβρίου 2004, εορτάζονταν η επέτειος, από το ήµο Πατρέων σε συνεργασία µε την «Εταιρεία Συλλογής ιάσωσης Ιστορικών Αρχείων ν. Αχαΐας », ενώ την ίδια ηµέρα γίνονταν τα εγκαίνια µιας πλούσιας έκθεσης ντοκουµέντων και κειµηλίων του αγώνα. Ο Γιώργος Πορευόπουλος, («Κώστας» το ψευδώνυµό του στην Αντίσταση), 80 χρόνων το 2004, ήταν από τα τρία τιµώµενα πρόσωπα. Αλλά και ο µικρότερος σε ηλικία από τους επτά πρώτους αντάρτες της επαρχίας Πατρών που, ως κοµµουνιστές ή αριστεροί µετείχαν στο ξεκίνηµα του αντάρτικου στην περιοχή και στην συγκρότηση του 12ου Συντάγµατος ΕΛΑΣ, από κοινού µε τους πρωτοπόρους του νοµού Αχαΐας, αγωνιστές του αντάρτικου της Αιγιάλειας. Αυτοί οι Αιγιάλειοι ήσαν οι πρώτοι που

22 Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η ήχησαν το εναρκτήριο σάλπισµα της αντίστασης στον κατακτητή, υπό την εµπνευσµένη καθοδήγηση του φιλελεύθερου απόστρατου σµηνάρχου ηµ. Μίχου. Η άδολη αντιστασιακή προσφορά του ηµ. Μίχου, η γεροντική κορµοστασιά του και τα άσπρα µαλλιά του, ενέπνευσαν το λαό της περιφερείας του, που τον αποκαλούσε «γέρο Μίχου», παρά το ότι το αντάρτικο ψευδώνυµό του ήταν «καπετάν Μαχαίρας» ή «Σταυραετός». Τα άλλα δύο τιµώµενα πρόσωπα ήσαν ο 90χρονος Σουηδός Χανς Ερενστρώλε, µακαρίτης πια από τις 2 Σεπτεµβρίου 06, σε ηλικία 92 ετών, λόγω σοβαρών προβληµάτων υγείας και ο 86χρονος καπετάν Ερµής (Βασ. Πριόβολος). Ο πρώτος, πτυχιούχος Θεολογίας και αντίθετος στον ναζισµό από την 10ετία του 30 στην Σουηδία, τότε το 1944, ήταν αντιπρόσωπος του ιεθνούς Ερυθρού Σταυρού στη Β. Πελοπόννησο µε έδρα την Πάτρα και προσφορά στους νοµούς Αχαΐας, Ηλείας, Αιτωλίας κ.ά. Ο έτερος τιµώµενος, ο καπετάν Ερµής (Βασ. Πριόβολος) υπήρξε από τους πρωταγωνιστές τις ηµέρες της απελευθέρωσης, αφού το 1944, όντας νέος 26 ετών, ήταν καπετάνιος της IIIης Μεραρχίας Πελοποννήσου και επικεφαλής της δύναµης των ανταρτών του ΕΛΑΣ [2] που συµµετείχαν στις µάχες. Σηµειώνω ότι η ΙΙΙ Μεραρχία είχε δυο ταξιαρχίες, ήτοι την VIII Ταξιαρχία µε τα 6ο και το 12ο συντάγµατα και την IX Ταξιαρχία µε τα 8ο, 9ο και 11ο συντάγµατα, καθώς και µια µοίρα του ΕΛΑΝ. ηλαδή η συνολική δύναµή της ήταν αντάρτες.

23 Μ Ν Η Μ Ε Σ Π Ο Υ Ζ Ω Ν ΤΑ Ν Ε ΨΑ Ν 6 0 Χ Ρ Ο Ν Ι Α Μ Ε ΤΑ Με τον 90χρονο Χανς Ερενστρώλε στην Πάτρα, έξω από το ηµ. Θέατρο «Απόλλων» στις 4 εκεµβρίου Ο αντιπρόσωπος του ιεθνούς Ερυθρού Σταυρού ήταν εντεταλµένος και υπηρέτησε τις αρχές της ουδετερότητας και του ουµανισµού στην πόλη, από τον Μάρτιο έως τον εκέµβριο του 1944.

24 Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η Σηµειώσεις κεφαλαίου [1] Τα Ευζωνικά Τάγµατα σχεδιάστηκαν από την κυβέρνηση Ιω. Ράλλη τον Ιούνιο του 1943, µε τον Ν. 260, συγκροτήθηκαν τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου και στην Πάτρα εµφανίστηκαν στις 20 Ιανουαρίου (ΦΕΚ 180 τ. Α ). Στα Ευζωνικά του Ράλλη µετέχουν οι αντιβασιλικοί αξιωµατικοί, σε αντίθεση µε τους βασιλικούς που είναι στρατευµένοι στους σχηµατισµούς των Ταγµάτων Ασφαλείας του Παπαδόγκωνα. Τα Ευζωνικά Τάγµατα ελέγχονται από τους αξιωµατικούς που είχαν σχέση µε το επαναστατικό κίνηµα του 1922, ήτοι τον στρατηγό Θεόδ. Πάγκαλο, δικτάτορα του 1925 και παππού του πρώην υπουργού του ΠΑΣΟΚ Θεόδ. Πάγκαλου, τον πρώην πρωθυπουργό Στυλιανό Γονατά, γεννηµένο στην Πάτρα στις 15 Αυγούστου 1876, τον στρατηγό Βασ. Ντερτιλή, πατέρα του προσφάτως αποθανόντος συνταγµατάρχη Ν. Ντερτιλή, πρωτεργάτη της απριλιανής χούντας του 1967 κ.ά. Τυπικά, διοικούνταν από την δωσίλογη κυβέρνηση του Ιω.. Ράλλη, πατέρα του Γεωργίου Ράλλη, πρώην προέδρου της Ν.. και τον στρατηγό Βασίλειο Ντερτιλή. Στην ουσία υπάγονταν στις διαταγές του Γερµανού στρατιωτικού διοικητή Ελλάδος στρατηγού Βίλχεµ Σπάιντελ και του ανώτερου διοικητή των Ες Ες και της Μυστικής Αστυνοµίας Γκεστάπο Βάλτερ Σιµάνα. (Τ. Κωστόπουλου, Η αυτολογοκριµένη µνήµη, έκδοση Φιλίστωρ, 2005, σ. 21). [2] Επρόκειτο για µια δύναµη περίπου 850 ανδρών του 12ου Συντάγµατος ΕΛΑΣ η οποία περιλάµβανε το ΙΙ Τάγµα µε 550 µάχιµους άνδρες, το Λόχο ιοικήσεως µε 100 άνδρες, 2 Οµάδες Κρούσης υπό τους αξιωµατικούς Λάκη Αποστολόπουλο και Ανέστη Γαλανόπουλο µε 120 άνδρες και την Εθνική Πολιτοφυλακή (Αστυνοµία του ΕΛΑΣ) µε 80 άνδρες. (Η. Παπαστεργιόπουλου, Η απελευθέρωση της Πάτρας, απόρρητα στοιχεία από το αρχείο της 3ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, σ. 16).