ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΣΕΡΡΩΝ ΚΑΙ ΝΙΓΡΙΤΗΣ ΝΑΟΣ ΠΕΡΙΚΑΛΛΗΣ. Ψηφίδες ιστορίας και ταυτότητας του Ιερού Ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών.

Transcript

1 ΝΑΟΣ ΠΕΡΙΚΑΛΛΗΣ

2

3 ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΣΕΡΡΩΝ ΚΑΙ ΝΙΓΡΙΤΗΣ ΝΑΟΣ ΠΕΡΙΚΑΛΛΗΣ Ψηφίδες ιστορίας και ταυτότητας του Ιερού Ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών Επιμέλεια ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΠΕΝΝΑ ΣΕΡΡΕΣ 2013

4 Α έκδοση: Σέρρες 2013 Για την έκδοση: Επικοινωνιακό και μορφωτικό Ίδρυμα Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης «Άγιος Νικήτας ο νέος». Κύπρου 10, Τ.Κ , Σέρρες, Τηλ.: , Ε-mail: Για τις φωτογραφίες: ΥΠΠΟΑ-12η ΕΒΑ ΙSΒΝ: Συντονισμός και επιστημονική επιμέλεια έκδοσης: ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΠΕΝΝΑ Εκτύπωση-βιβλιοδεσία: ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ «ΜΕΛΙΣΣΑ», Τηλ.: ,

5 Μαξίμῳ, τῷ ἀοιδίμῳ Ποιμενάρχῃ Πανευλαβῶς Ο Σ.Ν.Θ.

6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ 9-24 Η ΤΙΜΗ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ Κοινωνία Ἁγίων Θεολόγος (Ἀποστολίδης), Μητροπολίτης Σερρῶν καί Νιγρίτης Οι άγιοι Θεόδωροι, Τήρων και Στρατηλάτης, στο χριστιανικό εορτολόγιο Παναγιώτης Ι. Σκαλτσής La venerazione dei Santi Teodori tra Oriente ed Occidente e le vicende delle loro reliquie Enrico Morini Ο Εγκαινισμός του Ιερού Ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών και η λειτουργία του ως Προσκυνηματικού και Καθεδρικού ναού της Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης Παναγιώτης Ι. Σκαλτσής ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ Το χρονικό των Σερρών από τον 10ο έως και τον 15ο αιώνα Πολύμνια Κατσώνη Επισκόπηση της εκκλησιαστικής ιστορίας των Σερρών (13ος 16ος αιώνας) Κωνσταντίνος Μουστάκας Οι Σέρρες και ο ναός των Αγίων Θεοδώρων Βασιλική Πέννα L EKPHRASIS L ekphrasis de la metropole de Serrès et les miracles des saints Theodore par Theodore Pediasimos Paolo Odorico Νεοελληνική μετάφραση στον Πεδιάσιμο Χάρης Μεσσής

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ Συμβολή στην οικοδομική ιστορία του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών Σταυρούλα Δαδάκη Approach to receive. The Apostle Andrew from the Communion scene of the Old Metropolis of Serres Ioli Kalavrezou Ο Επισκοπικός θρόνος της παλαιάς Μητροπόλεως Σερρών Σοφία Δουκατά-Δεμερτζή Η μαρμάρινη εικόνα του Χριστού Ευεργέτη Χαράλαμπος Πέννας Τα ριπίδια της παλαιάς Μητροπόλεως Σερρών Alexandra Trifonova ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

9 ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ

10 Χρυσοκέντητοι ποταμοί ωμοφορίου, 17ος αιώνας s Μολύβδινη σφραγίδα τοῦ Μητροπολίτη Σερρών Θεοδώρου (β μισό 12ου αιώνα)

11 Ἱερώτατε Μητροπολῖτα Σερρῶν καὶ Νιγρίτης, ὑπέρτιμε καὶ ἔξαρχε πάσης Μακεδονίας, ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἀγαπητὲ ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργὲ τῆς ἡμῶν Μετριότητος κύριε Θεολόγε, χάρις καὶ ἔλεος εἴησαν τῇ ὑμετέρᾳ Ἱερότητι παρὰ τοῦ ἐπιφανέντος Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Παρακολουθοῦντες ἀπὸ τῆς Πόλεως μετὰ πολλοῦ τοῦ ἐνδιαφέροντος τὸ ἐπιτελούμενον ἐν τῇ καθ ὑμᾶς Ἱερᾷ Μητροπόλει ἐν γένει ἐκκλησιαστικὸν ἔργον, λίαν εὐχαρίστως ἐδεξάμεθα τὴν γνωστοποίησιν τῆς ὑμετέρας ἀγαπητῆς Ἱερότητος διὰ τὴν πραγματοποίησιν τῆς ἀνὰ χεῖρας ἐκδόσεως μὲ θέμα τὸν ἐν Σέρραις ἱστορικὸν παλαίφατον Ἱερὸν Ναὸν τῶν Ἁγίων Θεοδώρων, τῶν ὁποίων ἀληθινὸν κόσμημα, ἤδη ἀπὸ τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς, ἀποτελεῖ ὁ ναὸς οὗτος, διασωθείς, ἂν καὶ οὐχὶ «ἀβρόχοις ποσί», τῇ πρεσβείᾳ τῶν Ἁγίων Θεοδώρων ἐν μέσῳ τῶν πολυκύμαντων ἐναλλαγῶν τοῦ ἱστορικοῦ γίγνεσθαι. Ἰδιαιτέρως εὐαρεστούμεθα ἐπὶ τῇ ἐκδόσει ταύτῃ, καθ ὅτι ὁ περικαλλὴς καὶ μεγαλοπρεπέστατος ναὸς δὲν ἀποτελεῖ μόνον μνημεῖον πίστεως καὶ ἱστορίας τῶν Σερρῶν, ἀλλὰ καὶ σύμβολον τῶν διαχρονικῶν στενῶν πνευματικῶν σχέσεων αὐτῶν μετὰ τῆς Μητρὸς πάντων ἡμῶν Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας καὶ τῆς Βασιλίδος τῶν πόλεων. Ἐν αὐτῷ ἱερούργησαν, ηὐλόγησαν και ἡγίασαν τὸν λαὸν ἅγιοι προκάτοχοι τῆς ἡμῶν Μετριότητος ἐν τῷ Ἀρχιεπισκοπικῷ Θρόνῳ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὡς ὁ ἐν Σέρραις πρὸς Κύριον μεταστὰς καὶ ἐν τῷ παρακειμένῳ τοῦ ναοῦ παρεκκλησίῳ ταφεὶς Κάλλιστος, καὶ ὁ πρῶτος μετὰ τὴν ἅλωσιν Πατριάρχης Γεννάδιος, ὁ Σχολάριος. Συγχρόνως τὸ περίλαμπρον καὶ ἐπιμελῶς περικεκοσμημένον ἀρχιτεκτονικὸν τοῦτο μνημεῖον ἐστέγασε τὰς εὐχάς, τοὺς καρδιακοὺς πόθους, τὰς θλίψεις, τὰς ἀγωνίας καὶ τὰς χαρὰς οὐ μόνον τῶν αὐτόθι πιστῶν τέκνων τῆς Μητρὸς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ τῶν ἐκεῖθεν διερχομένων εὐσεβῶν βασιλέων, αὐτοκρατόρων καὶ ἀρχόντων τῆς Βασιλευούσης. Παρὰ τὰς δῃώσεις καὶ τὰς καταστροφὰς τὰς ὁποίας ὑπέστη καὶ τὰς λεηλασίας τοῦ κειμηλιακοῦ πλούτου του ὑπὸ βεβήλων χειρῶν, εἰς τὴν ροὴν τῶν αἰώνων, ὁ Ναὸς τῶν Ἁγίων Θεοδώρων, μὲ τὰ πολύτιμα θησαυρίσματα τῶν ἁγίων λειψάνων του, παραμένει μέχρι σήμερον ἄγλωττον κήρυγμα τῆς ἐπὶ γῆς παρουσίας τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς χάριτος τῶν δοξασάντων τὸ ὄνομα Αὐτοῦ ἁγίων Του, θυσιαστήριον ἁγιάζον καὶ σῷζον τὸν λαόν, καταφύγιον ψυχῶν καὶ προτύπωσις 11

12 ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ τοῦ κάλλους τοῦ οὐρανίου θυσιαστηρίου, ἔνθα «ναὸς οὐκ ἐστιν ἐν αὐτῇ ὁ γὰρ Κύριος ὁ Θεὸς ὁ παντοκράτωρ ναὸς αὐτῆς ἐστι, καὶ τὸ Ἀρνίον» (Ἀπ. 21, 22). Συγχαίροντες, ὅθεν, ἐγκαρδίως τὴν ὑμετέραν ἀγαπητὴν Ἱερότητα καὶ τοὺς κοπιάσαντας ἐκλεκτοὺς συνεργάτας, θεολόγους καὶ εἰδικοὺς ἐπιστήμονας, διὰ τὴν ἀνάδειξιν τῆς διαχρονικῆς προσφορᾶς τοῦ Ἱεροῦ τούτου Σεβάσματος, εὐχόμεθα ὑπὲρ καρποφόρου ἀποδόσεως τῆς ἐπιμελημένης ταύτης ἐκδόσεως, συμβαλλούσης εἰς τὴν ὁλοὲν αὔξουσαν στροφὴν καὶ ἐνασχόλησιν τοῦ ἑλληνορθοδόξου λαοῦ μετὰ τῶν πηγῶν τῆς ἱστορίας του, ὡς καὶ εἰς τὴν ἐπιδεικνυμένην ἐπιστημονικὴν τεκμηρίωσιν τῶν διασῳζομένων μνημείων πίστεως καὶ εὐσεβείας, ἐν οἷς ἱεροὶ ναοὶ καὶ ἱεραὶ μοναὶ τῶν Σερρῶν κατέχουν τὴν ἰδικὴν των ἰδιαιτάτην θέσιν. Ἡ δὲ πλουσιόδωρος χάρις τοῦ ἐπιφανέντος Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ εἴη πλουσίως μετὰ τῆς ὑμετέρας Ἱερότητος καὶ τοῦ ποιμνίου αὐτῆς κατὰ τὸ ἀρξάμενον νέον ἔτος. βιγ Ἰανουαρίου ιζ 12

13 Ο ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΠΑΣΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΙΕΡΩΝΥΜΟΣ Β Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Σερρῶν καὶ Νιγρίτης κ. Θεολόγον Εἰς Σέρρας Ἀθήνῃσι 11ῃ Δεκεμβρίου 2012 Σεβασμιώτατε ἐν Χριστῷ ἀδελφέ, Ἰδιαίτερη εἶναι ἡ χαρὰ τὴν ὁποία ἐδοκίμασα στὴν εἴδηση τῆς ἐπετειακῆς ἐκδόσεως ποὺ ἀφιερώνετε στὸν ἱστορικὸ καὶ περικαλλῆ Ἱερὸ Ναὸ τῶν Ἁγίων Θεοδώρων Σερρῶν, ὁ ὁποῖος ἐστάθη διαχρονικῶς τὸ νοητὸ καὶ ἁπτὸ κέντρο τῆς εὐλογημένης ἐκκλησιαστικῆς κοινότητος ὅπου ἐτάχθηκε. Εἶναι πράγματι πολύτιμη αὐτὴ ἡ ἐκδοτικὴ πρωτοβουλία, καθὼς ἀναδεικνύει τὴν μακρὰ ἱστορία καὶ τὴν ὑψηλὴ καλλιτεχνικὴ παράδοση ποὺ ἀντιπροσωπεύει ὁ περίφημος αὐτὸς ναός, ἀληθινὸς θησαυρὸς γιὰ τὴν Ἐκκλησία μας καὶ τὴν πολιτιστική μας κληρονομιά. Πρωτίστως, πρόκειται ἱστορικὰ γιὰ ἕνα θαυμαστὸ καὶ σπουδαῖο βυζαντινὸ μνημεῖο, ἀντάξιο τῆς ἀποδιδόμενης τιμῆς πρὸς τοὺς δύο μεγαλομάρτυρες ἁγίους. Φέρει χαραγμένη πάνω του σχεδὸν ὁλόκληρη τὴν ἱστορικὴ πορεία τῆς Ἐκκλησίας μας ἀπὸ τοὺς παλαιοχριστιανικοὺς χρόνους. Συγκαταλέγεται στὰ ἀριστουργήματα τῆς ὥριμης βυζαντινῆς τέχνης καὶ στέκει ἀσάλευτος παρὰ τὶς βίαιες δοκιμασίες ποὺ ὑπέστη ὁ γλυπτὸς καὶ ψηφιδωτός του διάκοσμος στὸ πέρασμα τῶν αἰώνων, χάρις στὴν πρόνοια τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν φροντίδα, τοὺς ἀγῶνες, τὴν ἀγάπη καὶ τὴν εὐσέβεια τῶν Σερραίων. Στὴν ἱστορία τῆς Ὀρθοδοξίας, ἀκόμη καὶ τὰ ταπεινὰ ὑλικὰ τῆς ἀρχιτεκτονικῆς ἐκφράζουν θεολογικὲς ἀλήθειες καὶ ἱερουργοῦν τὸ νοητὸ κάλλος. Δὲν εἶναι, λοιπόν, καθόλου ἀσήμαντο τὸ γεγονὸς ὅτι ταυτίζουμε καὶ ὀνομαστικὰ τὸν ἱερὸ ναὸ μὲ τὴ Μητρόπολη καὶ τὴν Ἐκκλησία. Δὲν ὁδηγούμεθα μόνον ψυχικὰ καὶ πνευματικά, ἀλλὰ καὶ αἰσθητὰ καὶ ἁπτὰ στὴ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. Ἡ Ἐκκλησία μας ἀξιοποιεῖ θεολογικὰ τὴν καλλιτεχνικὴ γλώσσα, ποὺ ἀποτυπώνεται στὸ σχέδιο καὶ στὰ ὑλικὰ τῶν συναφῶν τεχνῶν τῆς ναοδομίας, ὥστε στὸ ἱερὸ κτίσμα νὰ χωρεῖται ὁ ἀχώρητος Θεός, καὶ αὐτὸ νὰ δένεται μὲ τὴ ζωή μας καὶ νὰ γίνεται ἡ καταφυγὴ καὶ τὸ θεμέλιο τῆς ψυχῆς ὡς ναοῦ τῶν θείων δωρεῶν. Ἀναδιφῶντες στὴν πλούσια ἱστορία ποὺ βαρύνει τὸν ἐπίγειο αὐτὸν οἶκο τοῦ Θεοῦ, στρέφουμε τὸν νοῦ μας σὲ ὅλους τοὺς ἁπλοὺς καὶ εὐκλεεῖς πιστοὺς τοῦ ἀπώτερου παρελθόντος, οἱ ὁποῖοι διήνυσαν ἐδῶ τὰ ἴδια βήματα, ὑπενθυμίζοντάς μας τὴν εὐθύνη νὰ σταθοῦμε στὸ ὕψος τῆς προσφορᾶς τους. Ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν Ἁγίων Του Θεοδώρων ἂς δικαιώνει καὶ ἂς γονιμοποιεῖ τὴν τόσο μεγάλη παρακαταθήκη τὴν ὁποία μᾶς κληροδότησαν, κατὰ τὸν ψαλμικὸ στίχο ὅτι οἱ «πεφυτευμένοι ἐν τῷ οἴκῳ Κυρίου καὶ ἐν ταῖς αὐλαῖς τοῦ Θεοῦ ἐξανθήσουσιν». Μαζὶ μὲ τὶς θερμὲς πατρικὲς εὐχές μου πρὸς ὅλους τοὺς ἀγαπητοὺς ἀναγνῶστες αὐτῆς τῆς σημαντικῆς ἐκδόσεως, δὲν ἔχω παρὰ νὰ συγχαρῶ τόσον ἐσᾶς ὅσο καὶ τοὺς ἀγαπητοὺς ἐπιμελητὲς καὶ συντελεστές της, εὐχόμενος δαψιλῆ τὴν εὐλογία τοῦ Κυρίου στὴν εὐόδωση καὶ τὴν καρποφορία της. Ἀγαπητός ἐν Χριστῷ ἀδελφός 13

14 ΕΙΣΟΔΙΚΟΝ Σέρρες, 17 Φεβρουαρίου Μνήμη τοῦ ἁγίου ἐνδόξου καί καλλινίκου Μάρτυρος Θεοδώρου. «Εὕροις δ ἄν ἐπιών καί πόλεις ἀτειχίστους, ἀγραμμάτους, ἀβασιλεύ τους, ἀχρημάτους, νομίσματος μή δεομένας, ἀπείρους θεάτρων καί γυμνασί ων, ἀνιέρου δέ πόλεως καί ἀθέου, μή χρωμένης εὐχαῖς, μηδέ ὅρκοις, μηδέ μαντείαις, μηδέ θυσίαις ἐπ ἀγαθοῖς, οὐδείς ἔσται θεατής». ( Πλούταρχος, πρὸς τὸν Ἐπικούρειον Κολώτη). Ἡ ἐμπειρική μελέτη καί παρατήρηση τῆς ἀνθρωπίνης ἱστορίας ἐπιβεβαιώνει πανηγυρικά τήν παραπάνω διαχρονικῶς ἰσχύουσα διαπίστωση τοῦ σοφοῦ συγγραφέως καί ἱστορικοῦ τῆς πολιᾶς ἀρχαιότητός μας, ὁ ὁποῖος διεξελθών τόν τότε γνωστόν κόσμο μετά θαυμασμοῦ παρατηρεῖ ὅτι δέν εὑρῆκε οὐδεμίαν πόλιν χωρίς ἱερά καί ναούς ἀφιερωμένους στήν λατρεία τοῦ θείου. Ὁ χριστιανισμός ὡς ἡ κατ ἐξοχήν πνευματική θρησκεία διδάσκει, διά τῶν χειλέων τοῦ θείου ἱδρυτοῦ της, ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἁπλοῦν καί πανυπερτέλειον Πνεῦμα πού οὐσιοποιεῖ, ζωογονεῖ, συντηρεῖ, φωτίζει, ἁγιάζει, πλουτίζει καί νοηματοδοτεῖ μέ τήν πανταχοῦ παρουσίαν Του ὁλόκληρη τήν κτίση. Τό ἐνδιαίτημα ὅμως ἐκεῖνο στό ὁποῖο ἀναπαύεται μέ τρόπο ὅλως ἰδιαίτερο καί μοναδικό νά κατοικεῖ, ὁ «ἐπέκεινα πάσης κτίσεως νοούμενός τε καί ὑπάρχων» πανυπερτέλειος Θεός εἶναι τό συγγενές πρός Αὐτόν, ὡς ἰδικόν Του δημιούργημα, ἀνθρώπινο πνεῦμα, περί τοῦ ὁποίου ἡ θεοκίνητος προφητική γλῶττα, εἶπε: «ἐνοικήσω ἐν αὐτοῖς καί ἐμπεριπατήσω» (Β Κορ: 6.16). Ὁ ἄνθρωπος πλαστουργηθείς ἀπό τήν θεία μεγαλειότητα καί ἀγάπη ὡς δισύνθετο ὄν, συγγενεῦον κατά μέν τήν ἀθάνατον ψυχήν του μέ τόν οὐράνιον πνευματικόν κόσμον, κατά δέ τό χοϊκόν σκῆνος του μέ τήν ρέουσαν, ἀκμάζουσαν καί γηράσκουσαν ὕλην, καλεῖται νά δοξάσει καί νά λατρεύει τόν οὐράνιον Πατέρα του ὡς ὁλοκληρωμένη προσωπικότητα, δηλαδή καί μέ τό σῶμα του καί μέ τό πνεῦμα του «ἅτινά ἐστι τοῦ Θεοῦ» (Α Κορ: 6.20). Αὐτή τήν ἐσώτατη ὑπαρξιακή ἀνάγκη καί ἔφεση τοῦ διφυοῦς ἀνθρώπου, νά λατρεύει δηλαδή τόν ἅγιον Θεόν ἀπό τούς πρώτους του ἀκόμη βηματισμούς πάνω στή γῆ ἕως καί τῆς συντελείας τῶν αἰώνων, ὅταν τά σύμβολα καί τά ἀντίτυπα θά δώσουν τήν θέσιν τους στά ἀχειροποίητα καί αἰώνια ἀρχέτυπα, ἐξωτερικεύει καί ἐκφράζει καί ἡ ἀνοικοδόμησις τῶν Ναῶν. Τό ἐπί γῆς κατοικητήριο τοῦ πανταχοῦ παρόντος Θεοῦ ὑπῆρξε ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων τό εὐγενέστερο δημιούργημα τοῦ ἀνθρώπου. Αὐτή τήν βαθεῖα ροπή, χωρίς νά ἀλλοιώνει τήν ὑψηλήν πνευματικότητά του, ἀλλά καί χωρίς νά καταργεῖ τόν ἄνθρωπον, ὑπηρετεῖ καί ὁ χριστιανισμός, ἀνιδρύοντας Ναούς τοῦ ζῶντος Θεοῦ, τούς ὁποίους ὀνομάζει Κυριακά, Ἐκκλησιαστήρια, Εὐκτήρια, Ἀνάκτορα, Τρόπαια, Προφητεῖα, Μαρτύρια καί Ἀποστολεῖα. Ὁ χριστιανικός ναός νοεῖται ὡς ὁ ἴδιος ὁ οὐρανός κατερχόμενος σέ σμικρογραφία 14

15 ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ στήν γῆ. Αὐτή τήν πίστη ἐκφράζει μέ τρόπο γλαφυρό ὁ σεπτός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γερμανός, λέγων περί τοῦ χριστιανικοῦ ναοῦ: «Ἐκκλησία ἐστι ναός Θεοῦ, τέμενος ἅ γιον, οἶκος προσευχῆς, συνάθροισις λαοῦ, σῶμα Χριστοῦ, ὄνομα αὐτῆς νύμφη Χριστοῦ τῷ ὕδατι τοῦ βαπτίσματος Αὐτοῦ καθαρθεῖσα, καί τῷ αἵματι ραντισθεῖσα τῷ Αὐτοῦ, καί νυμφικῶς ἐστολισαμένη, καί τῷ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μύρῳ σφραγιζομένη. Ἐκκλησία ἐστίν ἐπίγειος οὐρανός, ἐν ᾗ ὁ ἐπουράνιος Θεός ἐνοικεῖ καί ἐμπεριπατεῖ, ἀντιτυποῦσα τήν Σταύρωσιν καί τήν Ταφήν καί τήν Ἀνάστασιν Χριστοῦ, δεδοξασμένη ὑπέρ τήν σκηνήν τοῦ Μωϋσέως, ἐν πατριάρχαις προτυπωθεῖσα, ἐν ἀποστόλοις θεμελιωθεῖσα, ἐν ᾗ τό ἱλαστήριον καί τά ἅγια τῶν ἁγίων, ἐν προφήταις προκηρυχθεῖσα, ἐν ἱεράρχαις κατακοσμηθεῖσα καί ἐν μάρτυσι τελειωθεῖσα καί ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτῶν λειψάνων ἐνθρονισθεῖσα. Ἐκκλησία ἐστίν οἶκος θεϊκός, ἔνθα ἡ μυστική ζωοθυσία γέγονε...» (Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως, PG 98: 381 καί 385). Ἡ περιάκουστος πόλις τῶν Σερρῶν, «τό μέγα καί κλεινόν ἄστυ» δεχθεῖσα ἐνωρίτατα ἀπό χέρια Ἀποστολικά τόν σπόρον τοῦ θείου Εὐαγγελίου, ὡραΐστηκε ἀπό τά πρωτοχριστιανικά ἀκόμη χρόνια, κυρίως ὅμως κατά τούς χρόνους τῆς ἐνδόξου βασιλείας τῶν χριστιανῶν Ρωμαίων αὐτοκρατόρων, μέ περίλαμπρους ναούς καί σεβάσματα, τῶν ὁποίων προεξάρχει ὁ παλαιός Μητροπολιτικός ναός τῶν Ἁγίων Θεοδώρων, τοῦ ὁποίου ἡ ἀνίδρυσις ἀνάγεται πιθανότατα κατά τόν 6ο ἤ τόν 11ο αἰώνα μ.χ. Ὁ θεῖος καί περικαλλής Ναός τῶν Ἁγίων Θεοδώρων ἀποτελεῖ γιά τήν πόλη τῶν Σερρῶν ἕνα διαχρονικό σύμβολο θερμουργοῦ πίστεως, εὐλαβείας καί πολιτισμοῦ, ἀλλά καί τόν πλέον εὔγλωττο κήρυκα τῆς τοπικῆς μας ἱστορίας. Αὐτόν τόν ἐκπάγλου ὡραιότητος ναό περιγράφει ἐναργέστατα ὁ λόγιος Σερραῖος ρήτορας τοῦ 14ου αἰῶνος Θεόδωρος Πεδιάσιμος ὡς ἑξῆς: «Πολλῶν ὄντων ἅ τήν τῶν Φερέων πόλιν κοσμεῖ καί σεμνύει καί διάδηλον πᾶσι ποιεῖ, οὐχ ἧττον τούτων ἁπάντων οἶμαι καί τόν σεπτόν καί θεῖον νεώ, τόν περικαλλῆ φημι καί θαυμάσιον, τόν ἐπ ὀνόματι τῶν θείων δωρεῶν φερωνύμων δομηθέντα, τῶν ὡς ἀληθῶς ἐπωνύμων καί τοῖς ἔργοις αὐτοῖς θείας δωρεᾶς ἑαυτούς ἀναδειξάντων» (Θεόδωρος Πεδιάσιμος, Ἔκφρασις περί τοῦ ἱεροῦ τῶν Φερῶν). Σ αὐτόν τόν πανίερο οἶκο τοῦ Θεοῦ ἐκκλησιάστηκαν καί προσευχήθηκαν αὐτοκράτορες, ἱερούργησαν Πατριάρχες, εὐλόγησαν, παρεκάλεσαν, ἐστήριξαν, ἐδίδαξαν, ἁγίασαν τόν λαό τοῦ Θεοῦ θεοφώτιστοι Ποιμένες τῆς τοπικῆς μας Ἐκκλησίας, ὑπηρέτησαν τίς ἀνάγκες του μεγάλες μορφές τῆς πατρίδος καί τοῦ τόπου μας, ὡς ὁ Ἐμμανουήλ Παπᾶς, συνάχθηκε ὁ λαός τοῦ Θεοῦ γιά νά «μεταλάβει» ἀπό τόν κρατῆρα τῆς χαρᾶς καί τῆς θλίψεως, τήν διά τῆς πίστεως παρεχόμενη ἄνωθεν σωτηρία, παρηγορία καί ἐνίσχυση. Σέ αὐτόν τόν πάνσεπτο ναό ἀναπαύονται σκηνώματα ἁγίων καί δικαίων, ἀναμένοντα τήν κοινήν ἀνάστασιν καί ἁγιάζοντα τόν τόπον καί τούς πιστούς. Ὁ παλαιός Μητροπολιτικός Ναός τῶν Ἁγίων Θεοδώρων βαριά ἀκόμη λαβωμένος ἀπό τήν ἀποτρόπαια διά πυρός καταστροφή του ἀπό τά στρατεύματα κατοχῆς τῆς πρός βορρᾶν γείτονος χώρας τό 1913, κυρίως ὅμως ἀπό τήν εἰσέτι ὑφισταμένη λεηλασία τῶν λατρευτικῶν, πνευματικῶν καί πολιτιστικῶν του θησαυρῶν καί κειμηλίων, στέκεται ὀρθός καί ζωντανός καί συνιστᾶ γιά τήν μαρτυρική ἀλλά καί ἔνδοξη πόλη τῶν Σερρῶν ἕνα φωτεινό μετέωρο πρώτου μεγέθους, πού φωτίζει τό παρελθόν της, ἁγιάζει καί νοηματοδοτεῖ ἐλπιδοφόρα τό παρόν καί τό μέλλον της. Ἡ τοπική μας Ἐκκλησία φιλοδοξεῖ μέ τόν παρόντα τόμο, ὁ ὁποῖος ἐκδίδεται μέ τήν εὐκαιρία τῆς λαμπρᾶς ἐπετείου τῆς συμπληρώσεως ἑκατό χρόνων ἀπό τῆς ἀπελευθερώσεως τῆς πόλεως τῶν Σερρῶν ( ) καί τῆς περιοχῆς μας ἀπό τήν σκληράν διπλήν τυρρανίαν, πρωτίστως τῶν Ὀθωμανῶν Τούρκων καί ἀκολούθως καί τῶν Βουλγάρων, νά ἰχνηλατήσει μέ βαθύτατο σεβασμό καί δέος τήν ὑπερχιλιόχρονη ἱστορία τοῦ πανσέπτου παλαιοῦ Μητροπολιτικοῦ της Ναοῦ τῶν ἁγίων Θεοδώρων, ἐλπίζουσα ὅτι ἡ προσπάθεια αὐτή θά λειτουργήσει σύν τοῖς ἄλλοις καί ὡς ἀντίδοτον 15

16 ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ στήν ἱστορική λήθη πού, δυστυχῶς, τείνει νά ἀποτελεῖ τόν κοινό παρονομαστή τοῦ κοινωνικοῦ καί ἐθνικοῦ μας βίου. Παραλλήλως ἡ προσπάθεια αὐτή προσφέρεται καί ὡς ταπεινόν ἀντίδωρον βαθείας εὐγνωμοσύνης πρός ὅλους ἐκείνους, κληρικούς καί λαϊκούς, ἀδελφούς καί πατέρες μας, πού διαχρονικῶς ἐργάσθηκαν, ἕως καί τῶν ἡμερῶν μας, μετά θαυμαστοῦ ζήλου καί θυσιαστικῆς ἀφοσιώσεως γιά τήν εὐπρέπεια τοῦ οἴκου τοῦ Θεοῦ. Ἰδιαιτέρως μνημονεύομεν ἀξιοχρέως τῶν ἀειμνήστων λαμπρῶν ἐπιστημόνων, ἀρχαιολόγων Ἀναστασίου Ὀρλάνδου καί Εὐσταθίου Στίκα, πού μέ τήν στήριξη τῆς ἑλληνικῆς Πολιτείας ἀνέλαβαν τό σπουδαῖο ἔργο τῆς ἀναστηλώσεως καί συντηρήσεως τοῦ κατεστραμμένου, ἀπό τήν θηριωδία τῶν ἀλλοτρίων (1913) καί τήν ἀδικαιολόγητη ἀδιαφορία τῶν ἡμετέρων, ναοῦ, ἀλλά κυρίως τοῦ ἀοιδίμου σεπτοῦ προκατόχου μας, Μητροπολίτου Μαξίμου, στήν ποιμαντική φρόνηση καί μέριμνα τοῦ ὁποίου ὀφείλεται ἡ οὐσιαστική ἀπόδοση τοῦ ἀνακαινισθέντος, μερίμνῃ καί κόπῳ αὐτοῦ, Ναοῦ τῶν Ἁγίων Θεοδώρων στήν θεία λατρεία μέσα ἀπό τήν ἐπίσημη ἀνακήρυξή του ὡς Προσκυνηματικοῦ Ναοῦ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας. Δοξάζομεν καί προσκυνοῦμεν ὁλοθύμως τόν ὑπερύμνητον Ἅγιον Θεόν, τόν χορηγόν παντός ἀγαθοῦ, πού μᾶς ἀξίωσε νά φέρωμεν εἰς αἴσιον τέλος τό παρόν ἔργον. Ἐκφράζομεν ὡσαύτως πάνυ εὐλαβῶς καί εὐγνωμόνως τάς ἐγκαρδίους εὐχαριστίας ἡμῶν πρός τούς λίαν προφρόνως καί πάνυ τιμητικῶς διά τήν τοπικήν μας Ἐκκλησίαν προλογίσαντας εὐλογητικῶς τόν ἀνά χεῖρας τόμον, τόν τε Παναγιώτατον Οἰκουμενικόν Πατριάρχην κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΝ καί τόν Μακαριώτατον Ἀρχιεπίσκοπον Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ.κ. ΙΕΡΩΝΥΜΟΝ Β. Χάριτας ἔχομεν καί πρός τόν Ἀξιότιμον Ὑπουργόν Μακεδονίας καί Θράκης κ. Θεόδωρον Καράογλου, διά τήν ὑπό τοῦ Ὑπουργείου Μακεδονίας καί Θράκης προσφερθεῖσαν εὐγενῶς στήριξιν, διά τήν ὁλοκλήρωσιν ἐκδόσεως τοῦ παρόντος τόμου. Ὡσαύτως ἀξιοχρέως εὐχαριστοῦμεν εὐγνωμόνως τήν ἐλλογιμωτάτην Ἀναπληρώτριαν Καθηγήτριαν Βυζαντινῆς Ἱστορίας, Νομισματικῆς καί Σιγιλλογραφίας τοῦ Πανεπιστημίου Πελοποννήσου κ. Βασιλικήν Πέννα, τήν πολλά κοπιάσασα διά τόν συντονισμόν καί τήν ἐπιστημονικήν ἐπιμέλειαν τῆς ἐπετειακῆς αὐτῆς ἐκδόσεως, καθώς καί τούς περισπουδάστους καί λαμπρούς συγγραφεῖς τῶν κειμένων τοῦ παρόντος τόμου καί πάντας ὅσους καθ οἱονδήποτε τρόπον συνήργησαν εἰς τήν ὁλοκλήρωσιν τοῦ ἐγχειρήματος αὐτοῦ. Ἰδιαιτέρως εὐχαριστοῦμε καί τίς ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ «ΜΕΛΙΣΣΑ» διά τήν ἄψογον, ἐξ ἐπόψεως καλλιτεχνικῆς καί ἐκτυπωτικῆς ἐργασίαν των. Ὁ δέ Κύριος τῶν δυνάμεων καί Θεός πάσης παρακλήσεως, διά πρεσβειῶν τῆς Κυρίας Θεοτόκου τῆς Πονολυτρίας, ὡς καί τῶν ἁγίων ἐνδόξων μεγαλομαρτύρων Θεοδώρων, τοῦ Τήρωνος καί τοῦ Στρατηλάτου καί πάντων τῶν ἁγίων Του, εὐχόμεθα νά εὐλογῇ καί νά χαριτώνῃ ἀφθονοπαρόχως ἐκ τοῦ ἀκενώτου θησαυροῦ τῆς ἀγάπης καί τῆς χάριτός Του τήν ζωήν καί τά ἔργα πάντων ἡμῶν. Εὐχέτης πρός τόν Κύριον Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ Ο ΣΕΡΡΩΝ ΚΑΙ ΝΙΓΡΙΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ 16

17 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΑΡΑΟΓΛΟΥ Τις Σέρρες και τον Ιερό Ναό των Αγίων Θεοδώρων, το λαμπρότερο βυζαντινό μνημείο της πόλης, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την μακραίωνη ιστορία και τις τύχες της, ενώνει μια κοινή μοίρα. Η καταστροφή στις 28 Ιουνίου του Το τίμημα της απελευθέρωσης ήταν βαρύ. Τα περισσότερα μνημεία της πόλης, περίπου τέσσερις χιλιάδες σπίτια και χίλια καταστήματα, παραδόθηκαν στις φλόγες κατά την αποχώρηση του Βουλγαρικού Στρατού. Με το ξεκίνημα της ελπιδοφόρας και ελεύθερης ζωής, μετά από 530 χρόνια σκλαβιάς, ο Ναός των Αγίων Θεοδώρων συνέχισε να αποτελεί το κέντρο της εκκλησιαστικής, πνευματικής, πολιτιστικής και εθνικής ζωής μιας πόλης, η οποία ευρισκόμενη σε ένα από τα πιο ταραγμένα σταυροδρόμια της Ευρώπης, μόχθησε προκειμένου να διατηρήσει την ελληνικότητα της. Και το κατάφερε, διότι στα δύσκολα χρόνια της υποδούλωσης, οι Σερραίοι πρώτα αγωνίζονταν να διαφυλάξουν τη θρησκεία, τη γλώσσα και κάθε τι ελληνικό. Πολύτιμος σύμμαχος σε αυτήν την προσπάθεια στάθηκε η Εκκλησία. Πρωτοπόρα στους απελευθερωτικούς αγώνες και εγγυήτρια της διαιώνισης της Ελληνικής παιδείας στην περιοχή, η συμβολή της υπήρξε αδιαμφισβήτητη. Υπερασπίστηκε με σθένος το ποίμνιο της και η συνεισφορά της στην παλιγγενεσία του 1821, αλλά και στους Βαλκανικούς πολέμους του , ήταν πολύπλευρη και αποφασιστική. Χάρη και στη δική της ανεκτίμητη δράση και υποστήριξη, ξεπρόβαλαν θρυλικοί ήρωες όπως ο Εμμανουήλ Παπάς, ο Παπαπασχάλης, ο Μητρούσης, ο Ούρδας, ο Παναγιώτου και πολλοί άλλοι. Ως σύμβολο και μνημειακό κτίριο, ο Ιερός Ναός των Αγίων Θεοδώρων είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την εκκλησιαστική ζωή και το θρησκευτικό αίσθημα των κατοίκων των Σερρών. Σταυροδρόμι του ένδοξου παρελθόντος με το παρόν και το αύριο, ανέκτησε και πάλι την αίγλη του παρελθόντος μετά τις αναστηλωτικές και ανακαινιστικές εργασίες που ξεκίνησαν το 1938 και ολοκληρώθηκαν το Έλκοντας την καταγωγή μου από τις Σέρρες, γνωρίζω ότι ο ξακουστός για το αρχιτεκτονικό του κάλλος Ιερός Ναός των Αγίων Θεοδώρων, αποτελεί μια εμβληματική παρουσία, η οποία εκφράζει τη διαχρονικότητα του Έθνους μας και τη δύναμη που αντλούμε από την Ορθόδοξη πίστη. Αγέρωχος, εξιστορεί την πίστη, που μας κράτησε ενωμένους στα δύσκολα, και τα ανδραγαθήματα των προγόνων μας, θυμίζοντάς μας πως η μοίρα οδηγεί εκείνους που την ακολουθούν και σέρνει εκείνους που αντιστέκονται. 17

18 ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ Εύχομαι η ειδική έκδοση της Ι.Μ. Σερρών και Νιγρίτης, που αποτελεί προϊόν της αξιέπαινης πρωτοβουλίας του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Σερρών και Νιγρίτης κ.κ. Θεολόγου, να μεταλαμπαδεύσει την ιστορία αυτού του Ιερού Ναού σε κάθε γωνιά της Μακεδονίας και της Θράκης, ώστε όλοι οι Βορειοελλαδίτες να γίνουν κοινωνοί του σπουδαίου και ανεκτίμητου μνημειακού κτιρίου των Αγίων Θεοδώρων Σερρών. Ο Υπουργός Μακεδονίας και Θράκης Θεόδωρος Γ. Καράογλου 18

19

20

21 ΠΡΟΛΟΓΟΣ H περίοδος, από τους πρώτους χριστιανικούς και πρώιμους βυζαντινούς χρόνους έως και τους μεταβυζαντινούς, αντιπροσωπεύεται στη χώρα μας από ένα μεγάλο αριθμό εκκλησιαστικών μνημείων, τα οποία στην πλειονότητά τους, είναι ενσωματωμένα στον ιστό της σύγχρονης ελληνικής πόλης ή του σύγχρονου ελληνικού χωριού. Τα μνημεία αυτά, πάνω στη διασταύρωση σημαντικών δρόμων, δίπλα σε πλατείες και σε άνετους κοινόχρηστους χώρους, αλλά και σκορπισμένα ανάμεσα στα σπίτια των κατοίκων, μοιάζουν να επιβεβαιώνουν τη σταθερότητα και τη διάρκειά ενός τόπου, να αναδεικνύουν την ιδιομορφία του και σε τελική ανάλυση να εκπέμπουν μια ασύγκριτη ευαισθησία για αυτόν. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ζωντανή χρήση μιας παλαιάς εκκλησίας, στην πόλη ή στην ύπαιθρο, δίνει μια ξεχωριστή ακτινοβολία στον τόπο. Ταυτοχρόνως, τα ίδια αυτά τα μνημεία, αποκτούν μια λειτουργική υπόσταση και γίνονται συνειδητά κομμάτια της καθημερινότητας. Γέφυρες του σήμερα με το χθές, ενσωματώνονται στο σύγχρονο περιβάλλον, και συμβάλλουν, ώστε το παρελθόν να μην προσλαμβάνεται σαν κάτι απόμακρο και αδιάφορο, αλλά σαν μια φυσική συνέχεια γεγονότων, παραδόσεων και πεποιθήσεων. Η αλήθεια είναι ότι τα μνημεία αποκτούν μια ζωντανή υπόσταση άμα τα αισθανθούμε μέσα στη ζωή και μέσα στην ιστορία του τόπου. Η συνειδητή συμφιλίωση της καθημερινής ζωής των κατοίκων με τη μνήμη του παρελθόντος, αποτελεί έναν ιδανικό συνδυασμό, κυρίως αν ξεπεραστεί ο κίνδυνος στρέβλωσης της μοναδικότητας αυτών των μνημείων, με την εφαρμογή δικών μας μέτρων και σταθμών, και αν επιτευχθεί μια συντονισμένη προσπάθεια μελέτης και ανάδειξής τους, με γνώμονα τις προϋποθέσεις που απαιτεί η επιστημονική έρευνα. Η έκδοση του παρόντος τόμου αντικατροπτίζει, με τον καλύτερο τρόπο, μια τέτοια εμπνευσμένη τακτική. Η πρωτοβουλία ανήκει στον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Σερρών και Νιγρίτης κ.κ. Θεολόγο, ο οποίος, με επιστολή του, στις 24 Μαϊου 2012, μου ζήτησε να αναλάβω τόν συντονισμόν καί τήν εὐθύνην τῆς συγγραφῆς ἑνός ἐπιστημονικοῦ τόμου, ἀναφερομένου εἰς τόν περίλαμπρον καί παλαίφατον Ναόν τῶν θείων Θεοδώρων, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε διαχρονικῶς τό κέντρον τῆς ἐκκλησιαστικῆς, πνευματικῆς, πολιτιστικῆς καί ἐθνικῆς ζωῆς τοῦ τόπου μας.... Η ιδιαιτέρως τιμητική προς εμένα πρόταση, με ενθάρρυνε να αποδεχτώ το εγχείρημα με την ελπίδα ότι θα ανταπεξέλθω με τον καλύτερο δυνατόν τρόπο στην ολοκλήρωση του σπουδαίου και σημαντικού αυτού πονήματος. Η ευθύνη μεγάλη, αν αναλογιστεί κανείς τους σπουδαίους εκείνους επιστήμονες που ασχολήθηκαν στο παρελθόν με την μελέτη της Παλαιάς Μητροπόλεως Σερρών, τόν Ιερό Ναό των αγίων Θεοδωρων και συνέγραψαν εκτενείς και σπουδαίες μελέτες, όπως οι Paul Perdrizet, Esprit-Marie Cousinery, Πέτρος Παπαγεωργίου, Γεώργιος Λαμπάκης, Ευάγγελος Στράτης, Αναστάσιος Ορλάνδος, Ανδρέας Ξυγγόπουλος κ.ά. Το άρθρο της Αγγελικής Στρατή για το σωζόμενο ψηφιδωτό του αγίου Ανδρέα, καθώς και η μελέτη του Συμεών Πασχαλίδη για την αρχική θέση της 21

22 ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ ανάγλυφης εικόνας της Παναγίας Πονολύτριας, η οποία σήμερα βρίσκεται και πάλι τοποθετημένη στο ναό των αγίων Θεοδώρων, δείχνουν ότι το μνημείο δεν σταμάτησε να ελκύει το ενδιαφέρον και των νεώτερων μελετητών. Πολλά ακόμη τα προβλήματα αναφορικά με την αρχική αφιέρωση του ναού, τις ιστορικές του φάσεις, και γενικότερα για την ένταξη της αρχιτεκτονικής του μορφής και της ψηφιδωτής του διακόσμησης στο ευρύ φάσμα της βυζαντινής τέχνης. Στόχος της παρούσας έκδοσης ήταν η κατάθεση των νεώτερων αποτελεσμάτων της έρευνας, σε ιστορικό και αρχαιολογικό επίπεδο, αλλά και σε θέματα που αφορούν στη λατρεία των αγίων Θεοδώρων. Πιστεύουμε ότι ο στόχος επιτεύχθηκε και κυρίως ότι συγκεντρώθηκαν νέα στοιχεία που προκαλούν για μια συνέχιση της έρευνας και που καταδεικνύουν τη διαχρονική σπουδαιότητα του μνημείου ως τόπου λατρείας, ως σημείου αναφοράς στην ιστορία του τόπου, και ως πυρήνα έμπνευσης για μια συνεχή καλλιτεχνική παραγωγή, κάτω από τις εμπνευσμένες πρωτοβουλίες σημαντικών εκκλησιαστικών και κοσμικών αξιωματούχων και απλών ανθρώπων. Θα ήθελα να εκφράσω για μια ακόμη φορά τις ευχαριστίες μου στον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη κ. Θεολόγο, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε και για τις ενδιαφέρουσες συζητήσεις που είχαμε μαζί, αναφορικά με την πορεία της έκδοσης, αλλά και για θέματα που άπτονται της επιστημονικής μελέτης του μνημείου. Ευχαριστίες οφείλονται, επίσης, στη κ. Σταυρούλα Δαδάκη, προϊσταμένη της 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, για την ουσιαστική της συμβολή στην έκδοση του τόμου, με την παραχώρηση πλούσιου και ανέκδοτου φωτογραφικού υλικού από το φωτογραφικό αρχείο της αρμόδιας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Η συνεργασία μου με τις Γραφικές Τέχνες «Μέλισσα» Α.Ε., ήταν ουσιαστική και εποικοδομητική. Η φιλοξενία, η επαγγελματικότητα, το αμέριστο ενδιαφέρον και η ακούραστη εργασία τους είναι άξια αναφοράς. Η επιστροφή μου στις Σέρρες μοιάζει με ένα όμορφο όνειρο... ήταν η αρχή μιας οικογενειακής, επαγγελματικής και επιστημονικής καριέρας που χάνεται στις αρχές της δεκαετίας του 1970, με όμορφες αναμνήσεις. Βασιλική Πέννα Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, Νομισματικής και Σιγιλλογραφίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου 22

23 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ AASS Acta Sanctorum, 1-71 (Paris ) ΑΒΜΕ ACO, ser. sec. ΑΔ AΕΜΘ AnatSt AnBoll ArchOtt ArtB AStCal BCH BHG BHO BSl BZ CahArch CCSG CCSL CSCO ГЛАСНИК DACL DBI DHGE ΔΧΑΕ DOP Ἀρχεῖον τῶν Βυζαντινῶν Μνημείων τῆς Ἑλλάδος Acta Conciliorum Oecumenicorum. Series secunda, ed. R. Riedinger, Berlin 1984 Ἀρχαιολογικὸν Δελτίον To Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη Anatolian Studies Analecta Bollandiana Archivum Ottomanicum Art Bulletin Archivio storico per la Calabria e la Lucania Bulletin de correspondance hellénique Bibliotheca Hagiographica Graeca, ed. F. Halkin, Bruxelles (=SubsHag 8a) Bibliotheca Hagiographica Orientalis, ed. Socii Bollandiani and P. Peeters, Bruxelles 1910 (=SubsHag 10) Byzantinoslavica Byzantinische Zeitschrift Cahiers archéologiques Corpus christianorum, Series Graeca Corpus christianorum, Series latina Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium Glasnik Institut za Nacionalna Istorija Dictionnaire d archéologie chrétienne et de liturgie Dizionario Biografico degli Italiani Dictionnaire d Historie et de Géographie Ecclésiastique Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας Dumbarton Oaks Papers 23

24 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΕΒΣ EEΦΣΠΘ ΕΕΠΣΑΠΘ EΟ ΘΗΕ JÖB MGH Ep MGH ScriptRerLangob Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Πολυτεχνικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Échos d Orient Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, vol. 18- (Wien ) (Note: Before 1969, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft, JÖBG) Monumenta Germaniae historica, Epistolae Monumenta Germaniae historica, Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum saec. VI IX MM F. Miklosich, J. Mu ller, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana, 6 τόμοι (Βιέννη ) MonAnt ΝΕ OCA ODB OKS ΠΑΑ ΠΑΕ Monumenti antichi, Accademia nazionale dei Lincei Νέος Ἑλληνομνήμων Orientalia christiana analecta The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A. Kazhdan et al. (NewYork-Oxford, 1991) Ostkirchliche Studien Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Πρακτικὰ τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας PG Patrologiae cursus completus, Series graeca, éd. J.- P. Migne (Paris ) PL Patrologiae cursus completus, Series latina, éd. J.- P. Migne, (Paris ) PO Patrologia Orientalis, ed. R. Graffin F. Nau, 1-. Paris REB RHC Hocc Revue des Études byzantines Recueils des historiens des Croisades, Historiens occidentaux RIS, n.s. Rerum italicarum scriptores, new series (Città di Castello-Bologna, 1900-) SBN SC SubsHag Su dostf Synaxarium CP TM ŽivaAnt ZRVI Studi bizantini e neoellenici Sources chrétiennes Subsidia Hagiographica Su dost-forschungen Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae: Propylaeum ad Acta sanctorum Novembris, ed. H. Delehaye (Bruxelles, 1902) Travaux et mémoires Živa Antika Zbornik Radova Vizantološkog Instituta 24

25 Η ΤΙΜΗ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ

26 Σέρρες, Αρχαιολογικό Μουσείο. Απότμημα μαρμάρινης ανάγλυφης εικόνας με παράσταση δεομένης Θεοτόκου (;), 12ος αιώνας

27 ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΓΙΩΝ Θεολόγος (Ἀποστολίδης), Μητροπολίτης Σερρῶν καί Νιγρίτης «Μετά ταῦτα εἶδον, καί ἰδού ὄχλος πολύς, ὅν ἀριθμῆσαι αὐτόν οὐδείς ἐδύνατο, ἐκ παντός ἔθνους καί φυλῶν καί λαῶν καί γλωσσῶν, ἑστῶτας ἐνώπιον τοῦ θρόνου καί ἐνώπιον τοῦ ἀρνίου, περιβεβλημένους στολάς λευκάς, καί φοίνικες ἐν ταῖς χερσίν αὐτῶν, καί κράζουσι φωνῇ μεγάλῃ λέγοντες, ἡ σωτηρία τῷ Θεῷ ἡμῶν τῷ καθημένῳ ἐπί τοῦ θρόνου καί τῷ ἀρνίῳ...οὗτοι οἱ περιβεβλημένοι τάς στολάς τάς λευκάς τίνες εἰσί καί πόθεν ἦλθον; οὗτοί εἰσιν οἱ ἐρχόμενοι ἐκ τῆς θλίψεως τῆς μεγάλης, καί ἔπλυναν τάς στολάς αὐτῶν καί ἐλεύκαναν αὐτάς ἐν τῷ αἵματι τοῦ ἀρνίου. Διά τοῦτό εἰσιν ἐνώπιον τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ καί λατρεύουσιν αὐτῷ ἡμέρας καί νυκτός ἐν τῷ ναῷ αὐτοῦ καί ὁ καθήμενος ἐπί τοῦ θρόνου σκηνώσει ἐπ αὐτούς» 1. Ὁ φύσει Ἅγιος Θεός Ὁ θεατής τῶν ἀρρήτων ἀποκαλύψεων, ὁ Εὐαγγελιστής καί Ἀπόστολος τοῦ Χριστοῦ, Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, ἀναδεικνύει μέσα ἀπό τό ἱερό βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως, γιά πρώτη ἴσως φορά, τήν διαμορφούμενη πίστη τῆς ἀρχέγονης χριστιανικῆς Ἐκκλησίας ἀναφορικῶς μέ τήν λειτουργία καί τήν παρουσία τῶν ἁγίων καί μάλιστα τῶν μαρτύρων στήν ζωή της. Οἱ ἅγιοι, ὡς οἱ κατ ἐξοχήν θεούμενοι ἄνθρωποι ἀπολαμβάνουν τῆς κοινωνίας μετά τοῦ Ἁγίου Θεοῦ, γεγονός πού ἀποτελεῖ γιά τόν ἄνθρωπο «τῶν ἐφετῶν τήν ἀκρότητα». Ἡ σέ ἀναφορά καί ἀπόλυτη ἐξάρτηση πρός τόν μόνον ὀντολογικῶς Ἅγιον Θεόν, σχετική ἁγιότητα τοῦ ἀνθρώπου ὁριοθετεῖται καί σημαίνεται ἀπό τήν καταφατική ἀνταπόκρισή του στήν διαχρονική καί σωτήρια πρόσκλησή Του, «ἅγιοι γίνεσθε, ὅτι ἐγώ ἅγιός εἰμι» 2. Ἡ ἀπόλυτος ἁγιότης τοῦ Θεοῦ ἀποτελεῖ ὄρος ἀπρόσιτο γιά τόν πεπερασμένο ἄνθρωπο, γνόφον ἀπροσπέλαστον γιά κάθε κτίσμα. Παρά ταῦτα ὁ ἄνθρωπος, ὡς εἰκόνα τοῦ ἁγίου Θεοῦ, καλεῖται μέ τήν χάρη Του νά φτάσει στήν ὀντολογική του ἐντελέχεια, στήν πραγμάτωση δηλαδή τοῦ πραγματικοῦ τέλους τῆς ὑπάρξεώς του. Νά γίνει κατά χάριν θεός. «Εἰς τοῦτο ἡμᾶς πεποίηκεν ὁ Θεός, ἵνα γενώμεθα θείας κοινωνοί φύσεως, καί τῆς αὐτοῦ ἀϊδιότητος μέτοχοι, καί φανῶμεν αὐτῷ ὅμοιοι κατά τήν ἐκ χάριτος θέωσιν...» 3. Ὁ Θεός, καθώς ἀποκαλύπτεται ἀπό ἀγάπην στόν ἄνθρωπο, ἐμφανίζει ταυτοχρόνως καί τήν ἁγιότητά Του, γεγονός πού εἶναι μυστήριο φοβερό (mysterium tremendum) ἀλλά καί θελκτικό (mysterium fascinosum) γιά τήν ἀνθρώπινη ψυχή. Μέσα ἀπό αὐτήν τήν κοινωνία ὁ ἄνθρωπος βρίσκει τόν βαθύτερο σκοπό τῆς ὑπάρξεώς του, πού δέν εἶναι ἄλλος ἀπό τήν θέα τοῦ προσώπου τοῦ Θεοῦ. 1. Ἀποκ 7: Λευϊτ 11: 44. Α Πέτρου 1: Μαξιμοσ Ομολογητησ, Κεφάλαια διάφορα θεολογικά τε καί οἰκονομικά και περί ἀρετῆς καί κακίας, PG 90: 1193D. 27

28 Η ΤΙΜΗ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ Αὐτή ἡ μακαρία και ἀτέλεστος πορεία «τῶν τελείων πρός τήν ἀτέλεστον τελειότητα» 4 ἐπιτυγχάνεται μόνο μέσα ἀπό τόν ἁγιασμό τοῦ ἀνθρώπου πού δέν γνωρίζει τέλος, καθώς κατά τόν ἅγιο Συμεών τόν νέο Θεολόγο: «Ἡ γνωστῶς καί εὐαισθήτως γινομένη ἐνοίκησις τῆς τρισυποστάτου Θεότητος ἐν τοῖς τελείοις οὐ πλήρωσις πόθου ἐστίν, ἀλλά μᾶλλον ἀρχή καί αἰτία σφοδροτέρου καί μείζονος πόθου. Ἔκτοτε γάρ οὐκ ἐᾷ τόν ὑποδεξάμενον αὐτήν ἠρεμεῖν, ἀλλ ὡς ὑπό πυρός ἀεί ἐκκαιόμενον καί πυρούμενον ἐπαίρεσθαι εἰς φλόγα πόθου θειοτέρου ποιεῖ. Κατάληψιν γάρ καί τέλος τοῦ ποθουμένου εὑρεῖν ὁ νοῦς μή δυνάμενος, οὐδέ μέτρον τῷ πόθῳ καί τῆ ἀγάπῃ δύναται δοῦναι, ἀλλά τῷ ἀτελέστῳ τέλει φθάσαι καί καταλαβεῖν βιαζόμενος, ἀτέλεστον ἀεί τόν πόθον καί ἀπλήρωτον τήν ἀγάπην ἐν ἑαυτῷ περιφέρει» 5. Ὁ ἁγιασμός-τελείωσις τοῦ ἀνθρώπου δέν περιορίζεται σέ μέτρα, οὔτε γνωρίζει τέλος. Αὐτό ὑπογραμμίζει καί ὁ ἱερός Μάξιμος ὁ ὁμολογητής λέγων: «Ἀεικίνητος δέ στάσις περί τό ἐφετόν τῶν ἐφιεμένων ἐστίν, ἡ τοῦ ἐφετοῦ διηνεκής τε καί ἀδιάστατος ἀπόλαυσις, ἀπόλαυσις δέ διηνεκής καί ἀδιάστατος τοῦ ἐφετοῦ, ἡ τῶν ὑπέρ φύσιν θείων καθέστηκε μέθεξις» 6. Οἱ ἅγιοι συνεχῶς θά γίνονται χωρητικότεροι στήν μέθεξη τῆς ἀκτίστου δόξης τοῦ Τρισαγίου Θεοῦ. Τοῦτο ἐπιβεβαιώνει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, λέγων στό ἱερό βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως: «καί ὁ ἅγιος ἁγιασθήτω ἔτι» 7 καί ἐπαναλαμβάνει τό θεοκίνητο στόμα τοῦ Χριστοῦ, ὁ θεῖος Παῦλος προτρέπων: «διώκετε τόν ἁγιασμόν οὗ χωρίς οὐ δύνασθε ἰδεῖν Θεοῦ πρόσωπον» 8. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος βιώσει αὐτήν τήν ἐμπειρία, τότε αἰσθάνεται τό ἅγιον ὡς κορυφαία ἐκδήλωση τῆς φιλόστοργης ἀγάπης καί προνοίας τοῦ ἐπουρανίου Πατέρα. Ἡ ἀπόλυτος ἁγιότης, βεβαίως, τοῦ Θεοῦ εἶναι κάτι πολύ περισσότερον ἀπό ἕνα ἰδίωμά Του. Θά μπορούσαμε ἀκινδύνως νά ἰσχυρισθοῦμε ὅτι συνιστᾶ μυστήριον ἱερόν. Ὁ Θεός εἶναι ὁ μόνος φύσει Ἅγιος καί μάλιστα σύμφωνα μέ τό ὅραμα τοῦ προφήτου Ἡσαΐου: «Ἅγιος, Ἅγιος, Ἅγιος, Κύριος Σαβαώθ» 9 εἶναι Τρισάγιος. Τοῦτο τό γεγονός ἐκφράζει ταυτοχρόνως καί τήν ἄπειρη ἁγιότητα τοῦ Θεοῦ. Κατά δέ τόν θεῖον ἱερομύστην Διονύσιον τόν Ἀρεοπαγίτην, ὁ Θεός εἶναι καί ἡ αἰτία τῆς ἁγιωσύνης, «καί αὐτός ὁ θεαρχικώτατος νοῦς ὁ Θεός, ἡ πάσης ἁγιωσύνης καί θεουργίας αἰτία...» 10. Οἱ οὐράνιες δυνάμεις λατρεύουν ἀκαταπαύστως τόν Τρισάγιο Θεό καί δοξάζουν τήν ἀπερίγραπτη ἁγιότητά Του, μέ τήν ὁποία οὐσιοποιεῖ, συντηρεῖ, διακρατεῖ, σοφοποιεῖ, φωτίζει καί ἁγιάζει ἀενάως ὁλόκληρη τήν ὁρατή καί ἀόρατη κτίση. Συγκαταβατικῶς καί ἐξ ἄκρας ἀγάπης πρός τόν ἄνθρωπο ἀποκαλύπτεται ὁ Ἅγιος Θεός στό θεανδρικό πρόσωπο, τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἡ παρουσία τοῦ Χριστοῦ στόν κόσμο εἶναι ἡ παρουσία τοῦ Ἁγίου, ἡ ὁποία μαρτυρεῖται ἀπό τόν Θεόν Πατέρα καί ἐπισφραγίζεται ἀπό τό Ἅγιον Πνεῦμα. Ἡ ἁγιότης αὐτή τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ ἀναγνωρίζεται, στό μέτρο κάθε φορά τῆς ἄνωθεν ἀποκαλύψεως, ὄχι μόνον ἀπό τούς μαθητές Του ἀλλά καί ἀπό τούς ὑπεναντίους. Ἔτσι οἱ διωκόμενοι δαίμονες Τόν ὀνομάζουν «Ἅγιον τοῦ Θεοῦ» 11, ἐνῶ ὁ 4. Ιωαννησ Σιναϊτησ, Κλίμαξ, Λόγος ΚΘ, PG 88: 1148C. 5. Συμεων Νεοσ Θεολογοσ, Κεφάλαια Πρακτικά καί Θεολογικά ρ, κεφ. ζ, ἔκδ. J. Darrouzès, Chapitres théologiques gnostiques et pratiques, (SC 51), Παρίσι 1957, σ Μαξιμοσ Ομολογητησ, Πρός Θαλάσσιον τόν ὁσιώτατον πρεσβύτερον καί ἡγούμενον, περί διαφόρων ἀποριῶν τῆς Θείας Γραφῆς, Ἐρώτησις ΝΘ, PG 90: 608D. Βλ. ἐπίσης Maximi confessoris quaestiones ad Thalassium, ἔκδ. C. Laga, C. Steel, τόμ. 2 ( CCSG 22), Turnhout, Leuven 1990, σ Ἀποκ 22: Ἑβρ 12: Ἡσ 6: Διονυσιοσ Αρεοπαγιτησ, Περί τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ἱεραρχίας, PG 3: 384Β. Βλ. ἐπίσης Corpus Dionysiacum ii: Pseudo Dionysius Areopagita. De coelesti hierarchia, de ecclesiastica hierarchia, de mystica theologia, epistulae, ἔκδ. G. Heil, A.M. Ritter (Βερολίνο 1991): Μρκ 1:

29 ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΓΙΩΝ ἑκατόνταρχος ἀναγνωρίζει ὅτι ὁ πάσχων ἀδίκως Ἰησοῦς εἶναι «ἀληθῶς Θεοῦ Υἱός» 12. Ὁ Θεάνθρωπος Ἰησοῦς Χριστός εἶναι ὁ Ἅγιος, ὁ Κύριος, τό ἀπαύγασμα τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ Πατρός. Στήν Καινή Διαθήκη ἔχουμε τήν φιλάνθρωπη φανέρωση τοῦ Θεοῦ Πατέρα στό πρόσωπο τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ κατά τήν διαβεβαίωση τοῦ ἰδίου τοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος εἶπε: «ὁ ἑωρακώς ἐμέ ἑώρακε τόν Πατέρα» 13. Ἡ ἐξ Ἁγίου Πνεύματος καί Μαρίας τῆς Παρθένου ἐνανθρώπηση τοῦ Θεοῦ Λόγου ἀποτελεῖ τήν βάση καί τήν ἐγγύηση τοῦ ἁγιασμοῦ καί τῆς θεώσεως τῶν πιστῶν μελῶν τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ Νυμφίος Χριστός, ἡ πανακήρατος κεφαλή τοῦ Σώματος τῆς Ἐκκλησίας, ἀγάπησε αὐτήν ἕως θανάτου, θανάτου δέ σταυροῦ καί μάλιστα «ἑαυτόν παρέδωκεν ὑπέρ αὐτῆς, ἵνα αὐτήν ἁγιάσῃ, καθαρίσας τῶ λουτρῶ τοῦ ὕδατος ἐν ρήματι, ἵνα παραστήσῃ αὐτός ἑαυτῷ ἔνδοξον τήν Ἐκκλησίαν, μή ἔχουσαν σπίλον ἤ ρυτίδα ἤ τι τῶν τοιούτων, ἀλλ ἵνα ᾖ ἁγία καί ἄμωμος» 14. Ὁ Κύριος ἦλθε στόν πτωχεύσαντα διά τήν ἁμαρτίαν κόσμον γιά νά τόν πλουτίσει μέ τούς θησαυρούς τῆς ἀδαπάνητης χρηστότητος καί ἁγιωσύνης Του. Ἡ Ἁγία Ἐκκλησία Ἀσύλητον πνευματικό θησαυροφυλάκιο τοῦ πλούτου τῆς ἁγιότητος τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ Ἐκκλησία, ἡ θεοπρεπεστάτη καί ἁγιοφόρος νύμφη τοῦ Χριστοῦ. Αὐτή ἡ Ἐκκλησία, τό πανάσπιλο Σῶμα τοῦ Κυρίου, καθώς μετέχει στήν πανακήρατη ἁγιότητα τῆς Κεφαλῆς, εἶναι ἁγία. Οἱ βαπτισμένοι δέ χριστιανοί στόν βαθμό πού συμμετέχουν μέ τόν πνευματικό τους ἀγώνα στήν μέθεξη αὐτῆς τῆς ἁγιότητος καθίστανται μέ τήν χάρη τοῦ Θεοῦ, κατά χάριν ἅγιοι. Οἱ πιστοί συνοικοδομοῦνται «εἰς κατοικητήριον τοῦ Θεοῦ ἐν Πνεύματι» 15. Ἡ ἁγιότητα παρέχεται ὡς δῶρον τοῦ Θεοῦ στά μέλη τῆς Ἐκκλησίας Του, ἐφόσον καί ἐκεῖνα τό ἐπιθυμοῦν. Οἱ πιστοί χριστιανοί ὡς «κεκλημένοι ἅγιοι» ἀπολαμβάνουν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τήν χαρισματικήν δωρεάν τῆς κοινωνίας μετά τοῦ Ἁγίου Θεοῦ, καθιστάμενοι «συμπολῖται τῶν ἁγίων καί οἰκεῖοι τοῦ Θεοῦ» 16. Στό ἱερό κείμενο τῆς Καινῆς Διαθήκης ἡ ἁγιότης, κατά τό λόγιον τοῦ Κυρίου μας καλεῖται καί τελειότης. «Ἔσεσθε οὖν ὑμεῖς τέλειοι, ὥσπερ ὁ Πατήρ ὑμῶν ὁ ἐν οὐρανοῖς τέλειός ἐστι» 17. Ἡ τελείωση τοῦ ἀνθρώπου ἐξαρτᾶται ἀπό τήν χαρισματική, διά τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος, ἐνσωμάτωση καί παραμονή του στό Πανάγιο Σῶμα τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ, πού ἔγινε γιά ἐμᾶς «ἀπό Θεοῦ δικαιοσύνη, ἁγιασμός καί ἀπολύτρωσις» 18. Ἅγιος, λοιπόν, δύναται νά εἶναι πλέον ἐκεῖνος πού ζεῖ τήν ζωή τοῦ Χριστοῦ, πού διαδοχικῶς ὡριμάζει πνευματικῶς, ὥστε νά φθάσει «εἰς ἄνδρα τέλειον, εἰς μέτρον ἡλικίας τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ» 19, πού φανερώνει τόν Χριστό στόν κόσμο, πού ἐπαναλαμβάνει μαζί μέ τόν θεηγόρο Ἀπόστολο Παῦλο, τό «Ζῶ δέ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δέ ἐν ἐμοί Χριστός» 20. Αὐτή ἡ σχέση-κοινωνία τοῦ πιστοῦ μέ τόν Χριστό εἶναι βαθειά ἐκκλησιαστική. Ὁ ἅγιος εἶναι ὁ γλυκύτατος καρπός τοῦ καλλιγόνου δένδρου τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία φυτεύθηκε στόν κόσμο ἀπό 12. Μτθ 27: Ἰω 14: Ἐφ 5: Ἐφ 2: Ἑβρ 3: Μτθ 5: Α Κορ: Ἐφ 4: Γαλ 2:

30 Η ΤΙΜΗ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ Πατρός, ἀρδεύεται μέ τό αἷμα τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ, αὐξάνει καί καρποφορεῖ μέ τήν χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τό ἀχειροποίητον ἐργαστήριον καί διδακτήριον ἁγιωσύνης μέσα στόν κόσμο εἶναι ἡ Ἐκκλησία καί ἐκτός αὐτῆς σωτηρία δέν ὑπάρχει. Μέ τήν ἄκτιστη χάρη τῶν θείων μυστηρίων ὁ ἄνθρωπος ἐνδύεται τόν Χριστό καί γίνεται πραγματικά «χριστοφόρος, ναοφόρος καί θεοφόρος» 21. Ἀποκτᾶ «ὁμοήθειαν Θεοῦ» 22. Ἡ ἔνδυση, βέβαια, τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Χριστό προϋποθέτει προηγουμένως τήν ἀπέκδυση-ἐγκατάλειψη τοῦ παλαιοῦ ἀνθρώπου πού δουλεύει στήν φθορά, τήν ἁμαρτία, τόν θάνατο, καθώς «τίς συμφωνία φωτός πρός σκότος, Χριστοῦ πρός Βελίαλ;» 23. Ἡ μυστική ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι παρουσία τοῦ Χριστοῦ στήν ζωή τοῦ πιστοῦ χαρίζει περίσσεια ζωῆς. «Ἐγώ ἦλθον», λέγει ὁ Κύριος, «ἵνα ζωήν ἔχωσι καί περισσόν ἔχωσι» 24. Ἡ παρουσία Του προσφέρει κορεσμό τῆς ὑπαρξιακῆς δίψας στόν ἄνθρωπο καί καρποφορία μεγάλη. «Ὁ δέ καρπός τοῦ Πνεύματός ἐστιν ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, μακροθυμία, χρηστότης, ἀγαθωσύνη, πίστις, πραότης, ἐγκράτεια...» 25. Αὐτή ἡ δυναμική μιᾶς νέας, ἐν Χριστῷ καί μαζί μέ τόν Χριστό ζωῆς, ἀπαλλαγμένης ἀπό κάθε τί τό παλαιό καί ρυπαρό συνιστᾶ τήν ἁγιότητα, ἡ ὁποία σφραγίζει τήν ἐδῶ ζωή, ὡς πρόγευση τῆς πραγματικῆς ζωῆς. Τέλος δέ αὐτῆς εἶναι ἡ αἰώνιος ζωή, δηλαδή ἡ ἀτέλεστος κοινωνία μετά τοῦ Θεοῦ. Πηγή, ἐμπνευστής, συμπαραστάτης καί συνοδοιπόρος σ αὐτήν τήν συνεχῆ πορεία θεοκοινωνίας εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Χριστός, ὁ ὁποῖος εἶπε ὅτι «ἐγώ εἰμι ἡ ὁδός καί ἡ ἀλήθεια καί ἡ ζωή» 26 καί, «χωρίς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν» 27. Ὁ καθένας, λοιπόν, πιστός, μέλος τῆς Ἐκκλησίας πού προσηλώνει στόν σταυρό, μέσα ἀπό τόν καθημερινό του πνευματικό ἀγώνα, τόν παλαιό ἄνθρωπο «σύν τοῖς παθήμασι καί ταῖς ἐπιθυμίαις αὐτοῦ» 28 καί ἀκολουθεῖ ἐλευθέρως τόν Χριστόν μέσα στήν Ἐκκλησία Του καί διά τῆς Ἐκκλησίας Του, ἀποκτᾶ πραγματικά δυναμική ἁγιότητος καί προοπτική σωτηρίας. Οἱ ἅγιοι - οἱ φίλοι τοῦ Χριστοῦ Ὁ κατά Χριστόν θεούμενος ἄνθρωπος (ὁ ἅγιος) μέσα ἀπό τήν προοπτική τοῦ ἁγιασμοῦ του σφυρηλατεῖ μία ἐν ἐλευθερίᾳ σχέση ὁλοκληρωτικῆς ἀφιερώσεως στόν Θεό. Γίνεται ἔτσι, ὁ κτιστός ἄνθρωπος τό δοχεῖον τῆς χάριτος, τό σκεῦος τῆς ἐκλογῆς τοῦ Θεοῦ, ἡ φανέρωσις στόν κόσμο τῆς ἀγάπης καί τῆς ἁγιότητος τοῦ Θεοῦ. Σέ αὐτό τό μῆκος κύματος κινεῖται καί ἡ θεολογική σκέψις τοῦ μεγάλου τῆς Ἐκκλησίας μας ἡλίου, τοῦ ἱεροῦ Βασιλείου, ὁ ὁποῖος ὑποστηρίζει ὅτι: «ἁγιασμός δέ ἐστι τό ἀνακεῖσθαι τῷ ἁγίῳ Θεῷ ἐξ ὁλοκλήρου, καί ἀδιαστάτως ἐν παντί καιρῷ, διά φροντίδος καί σπουδῆς τῶν αὐτῷ ἀρεσκόντων» 29. Τό δέ χρυσό στόμα τῆς Ἐκκλησίας, ὁ θεῖος Χρυσόστομος, ὑποστηρίζει ὅτι ἡ ἁγιότητα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι προϊόν τῆς ἐλεύθερης συνεργασίας Θεοῦ καί ἀνθρώπου 21. Iγνατιοσ Αντιοχειασ, Ἐπιστολαί, Πρός Ἐφεσίους, κεφ. IX, PG 5: 652. Βλ. ἐπίσης Ignace d Antioche. Polycarpe de Smyrne. Lettres. Martyre de Polycarpe, 4th edn, ἔκδ. P. T. Camelot (SC 10) Παρίσι 1969, σ Idem, Μαγνησιεῦσιν, κεφ. VΙ, PG 5: 668Β. Ignace d Antioche..., σ Β Κορ: Ἰω 10: Γαλ 5: Ἰω 14: Ἰω 14: Γαλ 5: Βασιλειοσ Καισαρειας, Κεφάλαια τῶν ὅρων τῶν κατά ἐπιτομήν, Ἐρώτησις ΝΓ, PG 31: 1117C. 30

31 ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΓΙΩΝ καί συμπληρώνει λέγοντας ὅτι: «Ἅγιοί εἰσι πάντες ὅσοι πίστιν ὀρθήν μετά βίου ἔχουσιν» 30. Ἅγιος, λοιπόν, κατά τά ἀνωτέρω, δέν εἶναι ἁπλῶς ὁ καλός ἄνθρωπος, ἀλλά ὁ πιστός καί κατά Χριστόν ἄρτιος ἄνθρωπος. Οἱ ἅγιοι ζοῦν μίαν ζωήν αὐθεντικῆς πίστεως καί τέτοια εἶναι μόνον ἡ κατά Χριστόν ζωή. Οἱ φίλοι τοῦ Θεοῦ ζοῦν γιά τόν Χριστό καί διά τοῦ Χριστοῦ. Ἐπειδή δέ εἶναι φιλόθεοι, εἶναι καί πραγματικά φιλάνθρωποι, γι αὐτό καί ὅσο ζοῦσαν στόν παρόντα κόσμο ἀλλά καί μετά τήν μετάστασή τους δέν σταματοῦν νά εὐεργετοῦν πολυτρόπως τούς σύνδουλούς τους, δηλαδή ἐμᾶς τούς ἀνθρώπους. Λέγει χαρακτηριστικῶς καί πάλιν ὁ ἱερός Χρυσόστομος: «Τοιαῦτα γάρ τῶν ἁγίων τά σπλάγχνα, μή τά ἑαυτῶν μεριμνᾶν μόνον, ἀλλ ὥσπερ περί μιᾶς οἰκίας, τῆς οἰκουμένης, ἤ σώματος ἑνός, τοῦ τῶν ἀνθρώπων πλήθους, οὕτω παρακαλεῖν τόν Θεόν» 31. Οἱ ἅγιοι διά τῆς πίστεως καί τοῦ ἀγῶνος τους καταθέτουν στόν κόσμο τήν πλέον ἀξιόπιστη μαρτυρία περί τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ. Μαρτυρία πλήρη πίστεως, ἀληθείας, ἐλπίδος καί ἀγάπης. Γι αὐτό καί εἶναι ἀξεπέραστα πρότυπα ζωῆς, ἐπίκαιρα γιά κάθε ἐποχή. Ἀρνήθησαν ἐλευθέρως τόν κόσμον τοῦτον καί ἔγιναν, μέ τήν χάριν τοῦ Θεοῦ, οὐρανοπολίτες κατά τήν διακήρυξη τοῦ θείου Παύλου, ὁμολογοῦντες ὅτι «οὐκ ἔχομεν ὧδε μένουσαν πόλιν, ἀλλά τήν μέλλουσαν ἐπιζητοῦμεν» 32. Ἀκολούθησαν μέ πιστότητα τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖο μέ συνέπεια καί ἐπιμονή ἀγωνίσθησαν μέχρι τέλους νά ἐφαρμόσουν στήν ζωή τους, καθώς ἐπίστευαν ὅτι οἱ ἐντολές τοῦ Θεοῦ δέν εἶναι ἁπλές διατάξεις ἠθικοῦ χαρακτῆρος, ἀλλά αὐτός ὁ ἴδιος ὁ Χριστός πού φιλανθρώπως κρύπτεται κάτω ἀπό αὐτές. Ὁ συνεχής ἀγώνας γιά τήν ἐφαρμογή τῶν θείων ἐντολῶν πού εἶναι δρόμοι σωτηρίας, τρόποι αὐθεντικῆς πιστοποιήσεως τῆς ἀγάπης μας πρός Ἐκεῖνον, πορεῖες συναντήσεως καί κοινωνίας μέ τόν Κύριον, ἀπαιτεῖ συνεχῆ ἐγρήγορση, ὑψηλό φρόνημα, καθαρότητα ψυχῆς, προθυμία καί ἀπόλυτη ἐγκατάλειψη στήν ἄβυσσο τοῦ ἐλέους τοῦ Θεοῦ. Οἱ ἐντολές τοῦ Θεοῦ δέν εἶναι ἕνα ἐπαχθές βάρος γιά ὅσους ἀγαποῦν πραγματικά τόν Θεό. Ἡ ἐφαρμογή τους συνιστᾶ κορυφαία ἔκφραση τῆς πληγωμένης ἀπό τόν θεῖο ἔρωτα ἀνθρωπίνης ψυχῆς. «Ἐάν τις ἀγαπᾷ με, τόν λόγον μου τηρήσει, καί ὁ Πατήρ μου ἀγαπήσει αὐτόν καί πρός αὐτόν ἐλευσόμεθα καί μονήν παρ αὐτῷ ποιήσομεν» 33. Ὑπ αὐτήν τήν ἔννοια, οἱ ἅγιοι ἔγιναν θεοφόροι, χριστοφόροι καί ναοφόροι, ἀληθινοί δηλαδή καί ἔμψυχοι Ναοί τῆς Παναγίας Τριάδος. Εἶναι ἐκεῖνοι πού φανερώνουν στόν κόσμο τήν δόξα τοῦ Θεοῦ. Εἶναι οἱ πολύφωτοι καί πολύεδροι πνευματικοί ἀδάμαντες πού ἀντανακλοῦν στό παγκόσμιο στερέωμα τό φῶς καί τό ἀπερίγραπτο μεγαλεῖο τῆς θείας μακαριότητος. Ἐδόξασαν τόν Θεόν καί «ἐν τῷ σώματι καί ἐν τῷ πνεύματι, ἅτινά ἐστι τοῦ Θεοῦ» 34 καί ἀντιδοξάζονται ἀπό Ἐκεῖνον δαψιλῶς καί κατά τήν παροῦσαν ζωήν καί κυρίως μετά ἀπό αὐτήν, ὥστε «ὁ κόπος (αὐτῶν) οὐκ ἔστι κενός ἐν Κυρίῳ» 35. Οἱ ἄνθρωποι τοῦ Θεοῦ, βιώνουν ἐμπειρικῶς στήν καθημερινότητά τους τό μυστήριο τοῦ Σταυροῦ τοῦ Κυρίου, ὥστε μέ ἀλαλήτους στεναγμούς ψυχῆς νά φωνάζουν πρός τόν ἠγαπημένον Κύριον: «ἕνεκά σου θανατούμεθα ὅλην τήν ἡμέραν» 36. Ζοῦν τήν χαρμολύπην τοῦ Σταυροῦ, ὥστε νά μποροῦν νά ἀπολαμβάνουν ἀκολούθως καί τούς καρπούς τῆς Ἀναστάσεώς Του καί νά προγεύονται καί τῆς χαρᾶς τῶν ἐσχάτων. Ἀπό τά πρῶτα ἀκόμα χρόνια τῆς Ἐκκλησίας ἕνας ἰδιαίτερος τρόπος συμμετοχῆς 30. Ιωαννησ Χρυσοστομοσ, Ὑπόμνημα εἰς τήν πρός Τιμόθεον Ἐπιστολήν Πρώτην, Ὁμιλία ΙΔ, PG 62: Idem, Εἰς τόν Θ Ψαλμόν, PG 55: Ἑβρ 13: Ἰω 14: Α Κορ: Α Κορ: Ρωμ 8:

32 Η ΤΙΜΗ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ στό πάθος τοῦ Κυρίου θεωρήθηκε τό μαρτύριο τοῦ αἵματος. Ὁ μαρτυρικός θάνατος εἶναι κατά τόν χρυσορρόα Ἀρχιεπίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως Ἰωάννη, ἡ ὑψίστη ἔκφραση τῆς ἀγάπης πρός τόν Κύριο καθώς, «Οὐδείς τῶν ἀνθρώπων οὕτως αὐτόν ἠγάπησεν ὡς οἱ μάρτυρες» 37. Οἱ μάρτυρες προήρχοντο ἀπό κάθε ἡλικία, φύλο, κοινωνική κατηγορία, ἔθνος, περιοχή. Ἄνδρες, γυναῖκες καί παιδιά, πλούσιοι καί πτωχοί, βασιλεῖς καί στρατιῶτες, ἱερεῖς καί φιλόσοφοι, ἁπαλές νεάνιδες καί ὥριμοι ἄνδρες, μέ παρρησία ἐκήρυξαν Ἰησοῦν Χριστόν, ἐσταυρωμένον καί ἀναστάντα, ἐνώπιον ἐθνῶν καί βασιλέων καί ἔλαβαν, μέσα ἀπό τό μαρτύριό τους, τό ὁποῖο ἐθαύμασαν καί οἱ ἀγγελικές δυνάμεις, τόν ἀμαράντινο στέφανο τῆς δόξης. Εἶναι ἐκεῖνοι πού κατά τήν ὅραση τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου ἐλεύκαναν διά τοῦ ὑπέρ τοῦ Χριστοῦ αἵματός τους τούς χιτῶνες τους. Εἶναι οἱ ἐρχόμενοι ἐκ τῆς θλίψεως τῆς μεγάλης πού τώρα παραστέκουν θριαμβευτικῶς ἐνώπιον τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ. Οἱ καλλίνικοι μάρτυρες τοῦ Χριστοῦ, τῆς οἰκουμένης ἡ δόξα καί τῆς Ἐκκλησίας τό ἀγλάϊσμα, «ὧν οὐκ ἦν ἄξιος ὁ κόσμος» 38, οἱ ὁποῖοι ὡς νέφος μᾶς σκεπάζουν, μᾶς διδάσκουν μέ τό παράδειγμά τους καί μᾶς παροτρύνουν μέ τήν ζωήν τους ἵνα «δι ὑπομονῆς τρέχωμεν τόν προκείμενον ἡμῖν ἀγῶνα, ἀφορῶντες εἰς τόν τῆς πίστεως ἀρχηγόν καί τελειωτήν Ἰησοῦν» 39. Τό ἀειθαλές δένδρον τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ ποτίζεται ἀπό τά ἄφθονα αἵματα τῶν μαρτύρων τῶν πρώτων κυρίως τεσσάρων χριστιανικῶν αἰώνων, ἀλλά καί τῆς κάθε ἐποχῆς. «Τοῦτο τό αἷμα», λέγει ὁ μέγας Ἀντιοχεύς διδάσκαλος, «ἄγγελοι ὁρῶντες ἐτέρποντο, δαίμονες ἔφριττον, καὶ αὐτὸς δὲ ὁ διάβολος ἔτρεμεν. Οὐ γὰρ αἷμα ἦν ἁπλῶς τὸ ὁρώμενον, ἀλλ αἷμα σωτήριον, αἷμα ἅγιον, αἷμα τῶν οὐρανῶν ἄξιον» 40. Τό μαρτύριο εἶναι δομικό καί θεμελιῶδες στοιχεῖο στό θεῖο οἰκοδόμημα τῆς Ἐκκλησίας μας. Μετά τούς διωγμούς, τό μαρτύριο ὡς «μετοχή τῶν Δεσποτικῶν παθημάτων» λαμβάνει ἄλλη μορφή, ὡς μαρτύριο τῆς συνειδήσεως, ὡς ἀγώνας γιά τήν ἀρετή καί τήν ἐφαρμογή τῶν θείων ἐντολῶν μέσα σέ ἕνα κόσμο πού «ὅλος ἐν τῷ πονηρῷ κεῖται» 41. Λίγο ἀργότερα μέσα ἀπό τήν σκληρή πάλη τῆς Ἐκκλησίας κατά τῶν αἱρέσεων γιά τήν διασφάλιση τῆς ἀκεραιότητος τῆς σώζουσας δογματικῆς Εὐαγγελικῆς ἀληθείας, τό μαρτύριο γίνεται μαρτυρία τοῦ Θεοῦ. «Πᾶς κῆρυξ ἀληθείας, μάρτυς ἐστί Θεοῦ» 42. Τό στοιχεῖο τοῦ μαρτυρίου στήν τριπλή του διάσταση, ὡς τό κατ ἐξοχήν αὐθεντικό στοιχεῖο ἁγιότητος θά διατρέχει ὅλη τήν ἀνθρώπινη ἱστορία μέχρι καί τοῦ τέλους της καί θά ἀναδεικνύει τούς ἐκλεκτούς τῆς κάθε ἐποχῆς. Αὐτήν τήν ἀλήθεια ἐκφράζει καί πάλιν ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος λέγων ὅτι: «μάρτυρα οὐχί θάνατος ποιεῖ μόνον, ἀλλά καί ἡ πρόθεσις... καί ἀπό τῆς γνώμης πολλάκις πλέκεται ὁ τοῦ μαρτυρίου στέφανος» 43. Μάρτυρες εἶναι, ἐπίσης, καί ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι διά τόν Χριστόν καί «τά δικαιώματά Του» ἀδικοῦνται καί διώκονται, χλευάζονται καί διασύρονται, συκοφαντοῦνται καί ἐδαφίζονται. Εἶναι οἱ μάρτυρες τῆς ἀληθείας. Τέτοιους πνευματικούς ἀθλητές ἀναδεικνύει ἡ Ἐκκλησία σέ κάθε ἐποχή, καθώς, «τῶν ἁγίων τά κατορθώματα ἀναφαίρετα καί ἀκαταγώνιστα... Τό δέ αἴτιον Θεός ἐστιν ὁ ταύταις ἐνοικῶν ταῖς ψυχαῖς» 44. Ἡ Ἐκκλησία μας εἶναι καί σχολεῖο καί φυτώριο ἐν δυνάμει μαρτύρων καί ἁγίων. 37. Ιωαννησ Χρυσοστομοσ, Εἰς τούς ἁγίους πάντας τοὺς ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ μαρτυρήσαντας, PG 50: Ἑβρ 11: Ἑβρ 11: Ιωαννησ Χρυσοστομοσ, Εἰς τούς ἁγίους πάντας..., PG 50: Α Ἰωάννου 5: Ιωαννησ Χρυσοστομοσ, Εἰς τήν Ἀνάληψιν, PG 52: Ιdem, Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Εὐστάθιον ἀρχιεπίσκοπον Ἀντιοχείας τῆς μεγάλης, PG 50: Ιdem, Ἐγκώμιον εἰς τόν ἅγιον μάρτυρα Ἰουλιανόν, PG 50:

33 ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΓΙΩΝ «Ὁ πνευματικός Οἶκος τοῦ Θεοῦ» 45 ἀκόμη οἰκοδομεῖται καί ὁ Κύριος ἀναβάλλει φιλανθρώπως τόν καιρόν τῆς δευτέρας καί ἀδεκάστου παρουσίας Του, ὥστε καί νέοι «λίθοι ζῶντες» 46 νά περιληφθοῦν στήν ἁγία καί ἀχειροποίητη οἰκοδομή, συνηρμοσμένοι ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι πρός τόν «ἀκρογωνιαῖον λίθον» 47, Ἰησοῦν Χριστόν. Νέοι μάρτυρες καί ἅγιοι θά ὑπάρχουν μέχρι τῆς συντελείας τῶν αἰώνων, καθώς τοῦτο εἶναι τό ἔργον τῆς πνοῆς τοῦ Παρακλήτου μέσα στήν Ἐκκλησία. Ὁ κόσμος ζεῖ, ἐπειδή ὑπάρχουν οἱ ἅγιοι, οἱ παλαιοί καί οἱ νέοι, οἱ γνωστοί καί οἱ ἀφανέρωτοι. Τοῦτο χαρακτηριστικῶς ἐπισημαίνει καί πάλιν ὁ ἱερός Χρυσόστομος, λέγων: «...κἄν ὁ κοινός ἡμῖν ὀργίζηται Δεσπότης διὰ τὸ πλῆθος τῶν ἁμαρτημάτων, δυνησόμεθα ταῦτα προβαλλόμενοι τά (μαρτυρικά) σώματα, ταχέως αὐτόν ἵλεων ποιῆσαι...» 48. Αὐτήν τήν μεγάλη, ἐξ ἐμπειρίας, ἀλήθεια ἐπαναλαμβάνει καί μέ σοφία ἐκπληκτική ὁ λαός τοῦ Θεοῦ, ὑποστηρίζων ὅτι ὁ κόσμος κρατιέται χάρις στίς προσευχές τῶν ἁγίων, οἱ ὁποῖοι ὡς παρουσία Χριστοῦ καί ὡς ζύμη ἱερά καί ἁγία ἀναπλάθουν σωστικά ὅλο τόν κόσμο, ἀπομακρύνοντας τήν δυσωδία τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ θανάτου καί ἐξιλεώνουν τήν δικαία «ὀργή» τοῦ Θεοῦ. Ἡ λατρεία τοῦ Ἁγίου Θεοῦ καί ἡ τιμή τῶν ἁγίων Ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία ἀπό πολύ ἐνωρίς, ἔσυρε μέ ἀπόλυτη εὐκρίνεια τήν διαχωριστική ἐκείνη γραμμή ἀνάμεσα στήν λατρεία καί τήν προσκύνηση, πού ἀνήκουν ἀποκλειστικά καί μόνο στόν Τρισάγιο Θεό καί στήν τιμή πού τό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας ἀποδίδει στούς γνησίους θεράποντες καί φίλους τοῦ Χριστοῦ, τούς ἁγίους. Ὁ ἐν ἁγίοις θαυμαστός Θεός τιμᾶ πρῶτος τούς ἁγίους Του, τούς ὁποίους καί ἀξιώνει τῆς δόξης Του, παρέχοντας σέ αὐτούς τήν θέα τοῦ προσώπου Του, τά ποικίλα χαρίσματα καί τό πρεσβεύειν ὑπέρ τῶν ἀγωνιζομένων σύνδουλών τους. Τά θαυμαστά καί θαυμάσια τῆς ζωῆς τῶν ἁγίων μας εἶναι ἔργα τῆς δυνάμεως καί τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Ἡ τιμητική προσκύνηση τῶν ἁγίων προέρχεται καί ἀπορρέει πρωτίστως ἀπό τόν τιμήσαντα αὐτούς Θεόν. «Λίαν ἐτιμήθησαν οἱ φίλοι σου, ὁ Θεός» 49 ἀναφωνεῖ μέ ἱερή ἔκπληξη ὁ ψαλμωδός. Οἱ ἅγιοι μέ τήν ζωή τους, τήν ὁμολογία τους ὑπέρ Χριστοῦ, τήν ὁποίαν «ὁ Κύριος ἐν οὐρανῷ ἀπεγράψατο» 50 μέ τόν ἐπώδυνο ἀγώνα τους, ὥστε νά μορφωθεῖ μέσα τους ὁ Χριστός, μέ τήν ὑπέρλογη ἀφοβία τους ἔναντι τῶν μαρτυρίων, μέ τήν ἁγία καί ἐνάρετη ζωή τους, μέ τούς ἀσυμβίβαστους ἀγῶνες τους γιά τήν στερέωση τῆς ἀληθείας, μέ τήν ὑψοποιό μετάνοια καί τήν ἐνσυνείδητη ταπεινοφροσύνη τους, πού ἀπέρρεε ἀπό τήν βαθειά αἴσθηση τῆς μηδαμινότητός τους μπροστά στόν ὠκεανό τῆς θείας ἀγάπης καί τοῦ μεγαλείου καί τέλος, πολλές φορές μέ τήν προσφορά τῆς ἰδίας τους τῆς ζωῆς, ὡς θυσίας ὁλοκαυτώματος πρός τόν ἐρασμιώτατο τῆς ψυχῆς τους Νυμφίο, προκαλοῦν τόν θαυμασμό τῶν ἀσωμάτων ἀγγελικῶν δυνάμεων, ντροπιάζουν τίς φάλαγγες τῶν δυσμενῶν δαιμόνων, φιμώνουν τήν ἀλαζονεία τῶν ἰσχυρῶν, πλουτίζουν τήν Ἐκκλησία, στερεώνουν τόν κόσμο, χαροποιοῦν τά συστήματα τῶν πιστῶν, ἀναχαιτίζουν τήν φθορά καί τόν θάνατο, παρουσιάζουν τήν ζωή τους στόν κόσμο ὡς ἐπιστολή Χριστοῦ «γινωσκομένη καί ἀναγινωσκομένη ὑπό πάντων ἀνθρώπων» 51, δοξάζουν τόν Θεό καί ἀντιδοξάζονται ἀπό Ἐκεῖνον. 45. Α Πέτρου 2: Στό ἴδιο. 47. Α Πέτρου 2: Ιωαννησ Χρυσοστομοσ, Ἐγκώμιον εἰς μάρτυρας Αἰγυπτίους, PG 50: Ψλμ 138: Βασιλειοσ Καισαρειας, Ὁμιλία ΙΘ, εἰς τούς Ἁγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρας, PG 31: 512B. 51. Β Κορ. 3: