Bence Kollányi. Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ

Transcript

1 Bence Kollányi Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ Εισαγωγή Το πρώτο το μέρος του παρόντος κεφαλαίου εστιάζεται στη μελέτη των μεταβολών των σχέσεων με το φυσικό χώρο γύρω της δίνοντας έμφαση στα σημεία σταθμούς που επέτρεψαν την καταγραφή και συστηματική απεικόνιση του Παγκοσμίου χώρου και τον εκμηδενισμό σχεδόν των φυσικών αποστάσεων. Η τεχνολογία που απαιτείται για να καταστούν δυνατά τα επιτεύγματα αυτά για παράδειγμα οι ΤΠΕ και τα ταχέως εξελισσόμενα μέσα μεταφοράς ήταν προαπαιτούμενο για να συμβεί η παγκοσμιοποίηση, μια διαδικασία που οδήγησε στην ανακάλυψή του κόσμου αρχικά και κατόπιν στην πιο συστηματική του εξερεύνηση και τελικά στον ουσιαστικό του μετασχηματισμού στη μορφή που τον αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Το επόμενο τμήμα του κεφαλαίου συζητά περιληπτικά τον τρόπο με τον οποίο η εξάπλωση των ΤΠΕ οδήγησε στην εμφάνιση ενός νέου κόσμου του οποίου τα τρία κυριότερα χαρακτηριστικά είναι η παγκοσμιότητα, η δημιουργία δικτύων λειτουργιών και ο παγκόσμιος πολιτισμός των media. αι αι τα τρία αυτά χα χαρακτηριστικά συνδέονται σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον, με την αντίληψη του χα ανθρώπου για το χώρο και το χρόνο. Ως αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης η σημασία και η αξία του φυσικού χώρου μεταβάλλονται. Υπό την επίδραση της τεχνολογίας η σημασία της φυσικής απόστασης μειώνεται σταδιακά. Η ύπαρξη των media προάγει την ευρύτερη χωρική εποπτεία και το αίσθημα του ταυτοχρονισμού, της αμεσότητας και η δικτυακή λειτουργία είναι αυτή που δημιουργεί το οργανωτικό πλαίσιο για τους παράγοντες οικονομικής ανάπτυξης παρέχοντας 113

2 114 Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ και βελτιώνοντας επομένως τις συνθήκες που απαιτούνται για την παγκόσμια παραγωγή και τις οικονομικές διεργασίες. Τέλος, θα θεωρήσουμε τις έννοιες της εικονικής πραγματικότητας και του κυβερνοχώρου, από τις οποίες η τελευταία αποτελεί προσφιλές αντικείμενο της επιστημονικής φαντασίας. Ο ίδιος ο όρος δημιουργήθηκε από τον W. Gibson και είχε διατυπωθεί στο βιβλίο του Neuromancer (Gibson, 1984).. Το κεφάλαιο κλείνει με κάποια θέματα προβληματισμού και πρακτικές εφαρμογές της εικονικής πραγματικότητας. Μεταβολές στο Οικιστικό Περιβάλλον-Σκέψεις για την Κοινωνικό-Ιστορική προσέγγιση του Χώρου 1. Διαδικασίες μεταβολής του φυσικού χώρου Η ανθρωπότητα καθ όλη την διάρκεια της ιστορίας της επεδίωκε την ανακάλυψη και την κυριαρχία του χώρου που την περιέβαλε. Τελικά κάθε γωνιά της γης εξερευνήθηκε από τους διάφορους πολιτισμούς και η εξέλιξη των μεταφορικών μέσων μείωσε δραματικά την σπουδαιότητα των φυσικών αποστάσεων. Ταυτόχρονα τα όρια του φυσικού χώρου επεκτάθηκαν προς τα έξω λόγω της τεχνολογικής ανάπτυξης καθώς ο χρόνος που απαιτούνταν για τη διάνυση αποστάσεων μειωνόταν σε κλάσμα αυτού που απαιτούνταν προηγουμένως. Οι μεγάλες εξερεύνησης του 15 ου -17 ου αιώνα δημιούργησαν την αντίληψη που έχουμε για την γήινη σφαίρα. Η αναλογία μεταξύ γεωγραφικών εκτάσεων γνωστών στους Ευρωπαίους πριν και μετά τους αιώνες αυτούς εκατονταπλασιάστηκε, καθώς οι Ευρωπαίοι ως επικυρίαρχοι ανακάλυπταν συνεχώς νέες εκτάσεις, για μια περίοδο μεγαλύτερη των εκατό ετών. Σε αυτόν τον επαυξημένο χώρο ο απαιτούμενος χρόνος για τη μετάβαση από ένα σημείο σε κάποιο άλλο κατέληξε μικρό μόνο κλάσμα σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, λόγω της ραγδαίας εξέλιξης της τεχνολογίας των μεταφορών. 1 Παλαιότερα απαιτούνταν μερικές ημέρες για να καλυφθεί μία απόσταση εκατό χιλιομέτρων με τα πόδια, ενώ η απόσταση αυτή πλέον μπορούσε να καλυφθεί σε λίγες ώρες μόνο με το τρένο, την εφεύρεση ορόσημο της βιομηχανικής επανάστασης. 2 Η επόμενη θεμελιώδης αλλαγή ήταν η έλευση του αυτοκινήτου, με την οποία είχαμε ακόμη μεγαλύτερη αύξηση της ελευθερίας χώρου των ατόμων. Η αυτοκίνηση είναι πιθανότατα η αιτία για την πλέον σημαντική μεταβολή 1 ατά παράδοξο τρόπο αυτό οδήγησε επίσης στην αύξηση του μέσου χρόνου που δαπανάται για μετα Κατά παράδοξο τρόπο αυτό οδήγησε επίσης στην αύξηση του μέσου χρόνου που δαπανάται για μετακινήσεις, λόγω του ότι οι περισσότεροι άνθρωποι ταξίδευαν συχνότερα. Το ταξίδι έγινε μία πιο οικεία δραστηριότητα, μή θεωρούμενη επισφαλής και επικίνδυνη σε σχέση με πριν. Με άλλα λόγια, μπορεί μια δεδομένη απόσταση να καλυπτόταν σε μικρότερο χρόνο, αλλά οι άνθρωποι συνολικά δεν ξόδευαν λιγότερο χρόνο και τις μετακινήσεις τους. 2 Υπό την προϋπόθεση φυσικά ότι υπήρχε σιδηροδρομική γραμμή στη συγκεκριμένη περιοχή. Αλλιώς οι (χερσαίες) μετακινήσεις γίνονταν είτε με άλογα, είτε με ιππήλατες άμαξες.

3 Bence Kollányi 115 του εικοστού αιώνα, όσον αφορά την κοινωνική αξία και σπουδαιότητα του χώρου. Ένα ολόκληρο περίπλοκο και συνθέτης υφής σύστημα τεχνολογιών και κοινωνικών μεταβολών συνδέεται με το αυτοκίνητο. Ο J Urry (1999) εξέτασε έξι συνιστώσες καταγράφοντας το αυτοκίνητο ως: αποτέλεσμα μιας παραγωγικής διαδικασίας, αντικείμενο προς ατομική κατανάλωση, μηχανική συσκευή, μέσο ατομικής προσωπικής κινητικότητας, κοινωνικό παράγοντα και χρήστη φυσικών πόρων. Η ανάπτυξη των αυτοκινητιστικών μεταφορών στην Αμερική είναι στενά συνδεδεμένη με τη δημιουργία και εξάπλωση ενός ενοποιημένου δικτύου διαπολιτειακών λεωφόρων, με το οποίο συνδέονται μεγάλες και μικρότερες πόλεις. Η σημαντική και κοπιώδης εργασία για αυτά τα χιλιόμετρα ασφάλτου ξεκίνησε το 1956 και το κόστος καλύφθηκε κατά μεγάλο ποσοστό από τον αυξημένο φόρο που ενσωματώθηκε στην τιμή της βενζίνης. Ο ρόλος αυτού του διαπολιτειακού δικτύου αυτοκινητοδρόμων εκτείνεται πέρα από τις απαιτήσεις υποδομής και μόνο, έχοντας καταστεί «σήμα κατατεθέν» της αμερικανικής ζωής, κυρίως μέσω των βιομηχανιών της τηλεόρασης και του κινηματογράφου. Υπάρχει μία ολόκληρη κατηγορία ταινιών του κινηματογράφου ο οποίες έχουν συνεισφέρει τα μέγιστα στην κοινωνική προβολή αυτής της μορφής ταξιδιού. 3 Η μετακίνηση με αυτοκίνητο έπαιξε θεμελιώδη ρόλο όσον αφορά τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης στην καθημερινή ζωή, όπως επίσης και στην ανάδυση της κοινωνίας των δικτύων. Ο Urry εφιστά την προσοχή σε ορισμένα κοινωνικά φαινόμενα, τα οποία σχετίζονται στενά με την αυτοκίνηση: Ο χώρος εργασίας έχει διαφοροποιηθεί από το χώρο διαμονής, επειδή η μεταφορά στο χώρο εργασίας πραγματοποιείται συχνότατα μέσω ΙΧ αυτοκινήτων ή μέσων μαζικής μεταφοράς. Τα μέλη μιας οικογένειας ζούνε σε ξεχωριστά μέρη το ένα από το άλλο και ο μόνος τρόπος κανονικών οικογενειακών συναντήσεων (family reunions) είναι αναγκαστικά η υπερνίκηση των φυσικών αποστάσεων, κάτι που επιβαρύνει τις μεταφορικές υποδομές, ιδιαίτερα σε περιόδους διακοπών ή εορτών. Ενώ φαινομενικά οι άνθρωποι φαίνεται να έχουν εξοικονομήσει το χρόνο που θα έπρεπε να διαθέσουν για τις μετακινήσεις τους με τα παλαιότερα διαθέσιμα μέσα, δεν είναι ασύνηθες το φαινόμενο της κυκλοφοριακής συμφόρησης, οπότε το αποτέλεσμα είναι μεγάλη απώλεια χρόνου. 3 Ταινίες του τύπου αυτού, Ταινίες του Αυτοκινητόδρομου, είναι οι Easy Rider, Duel και Thelma and Luise.

4 116 Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ Ένα άλλο θελκτικό χαρακτηριστικό της ανάπτυξης των δικτύων μεταφορών είναι ότι η κατασκευή αυτοκινητοδρόμων οδήγησε σε δημιουργία πολύ πιο αποδοτικών καναλιών μεταφοράς, με φυσικό επακόλουθο τη σημαντική μείωση της σχετικής χωρικής απόστασης. Όμως, οι μη έχοντες πρόσβαση στα κανάλια αυτά, περιήλθαν σε δυσχερή θέση (Brunn-Leinbach, 1991, αναφέρεται στο Urry, 1999). Με τον τρόπο αυτό, ο βίαιος εκμοντερνισμός και η ανομοιόμορφη ανάπτυξη των δικτύων μεταφορών οδήγησε στην εμφάνιση ανισοτήτων νέου τύπου. Ένας αποδοτικός τρόπος άμβλυνσης αυτών των ανισοτήτων θα μπορούσε να υπάρξει διαμέσου της ευρύτερης διάδοσης των ΤΠΕ. Για παράδειγμα οι τεχνολογίες αυτές είναι σε θέση να παρέχουν πρόσβαση σε πληροφορία, ανεξάρτητα από τη φυσική εγγύτητα ή όχι στα παραδοσιακά κανάλια, τα οποία υπάρχουν ακόμη και στους πλέον μικρούς οικισμούς.. 4 Είναι ενδιαφέρον σημείο προβληματισμού και σίγουρα κάτι παραπάνω από απλή σύμπτωση, ότι η έλευση της ΚτΠ συμπίπτει με τις προσπάθειες κατάκτησης του διαστήματος. Ένα από τα πρώτα ορόσημα σε αυτή την πορεία ήταν η εκτόξευση του Σοβιετικού δορυφόρου Sputnik-1, το Οι σημερινοί δορυφόροι οι οποίοι χρησιμοποιούνται στις τηλεπικοινωνίες, στα συστήματα γεωγραφικού προσδιορισμού και στη μετάδοση τηλεοπτικών σημάτων δεν θα υπήρχαν επίσης, χωρίς το εγχείρημα την εξερεύνησης του διαστήματος και φυσικά η ΚτΠ θα ήταν διαφορετική, εάν δεν εκτοξευόταν αυτός ο πρώτος Sputnik. 6 Για να κατανοήσουμε τις μεταβολές που επέφερε η τεχνολογική ανάπτυξη στην αντίληψη της ανθρωπότητας για το χώρο γενικότερα ( διάστημα και φυσικός χώρος ανθρώπινων δραστηριοτήτων), αλλά και στην κοινωνική χρήση του χώρου, μπορούμε να τις συγκρίνουμε με το φαινόμενο της αστικοποίησης (urbanization), θεωρώντας αυτό το τελευταίο ως μία πρότερη φάση. Η αστικοποίηση είναι η διαδικασία κατά την οποία ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού το οποίο μέχρι πριν ζούσε σε χωριά και οικισμούς μεταναστεύει μαζικά σε πόλεις, αυξάνοντας κατά πολύ τον πληθυσμό τους, ενώ την ίδια στιγμή η ποσότητα των τοπικά παρεχόμενων υπηρεσιών στα χωριά αυξάνεται και η ποιότητα τους βελτιώνεται. Η επέκταση των μεγάλων οικιστικών κέντρων και πόλεων καθίσταται δυνατή μέσα από την αστικοποίηση των προαστίων ή και του μέχρι πριν άκτιστου περιβάλλοντος τους και υπαγορεύεται, σε μεγάλο βαθμό, από τις αυξημέ- 4 Η εμφάνιση συσκευών που ενσωματώνουν τις τεχνολογίες αυτές δεν οδήγησε, πάντως, στην εξάλειψη των κοινωνικών ανισοτήτων. Δημιούργησε μάλιστα νέες. Το κεφάλαιο της Mancinelli πραγματεύ- εξάλει εται τα θέματα αυτά. 5 Φυσικά οι απαρχές της κατάκτησης του διαστήματος μπορούν να εντοπιστούν νωρίτερα, στην εποχή που ο V. fon Brown εκτόξευσε τον πύραυλο V-2 επιτυχώς στο διάστημα, στη Ναζιστική Γερμανία το Στόχος όμως αυτού του εγχειρήματος δεν ήταν η εξερεύνηση του σύμπαντος, αλλά μάλλον η εξεύρεση ενός αποδοτικού μέσου καταστροφής επίγειων στόχων. 6 Αξίζει να αναφέρουμε στο σημείο αυτό ότι η ARPA R (Advanced ( d anced Research Projects ro ects Agency), ency), πρωτοπόρος στην ανάπτυξη του Διαδικτύου, δημιουργήθηκε ως αντίδραση στο λεγόμενο Sputnik shock. πρωτο Τα επιτεύγματα της Υπηρεσίας αυτής ήταν μέρος της Αμερικανικής ανταπάντησης στην εκτόξευση του Sputnik

5 Bence Kollányi 117 νες απαιτήσεις για εργατικό δυναμικό, όπως επίσης και τις αντίστοιχα φθίνουσες απαιτήσεις για αγροτικά χέρια. Στο τέλος του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα, μόνο το 13% του πληθυσμού της γης ζούσαν σε αστικά κέντρα και πόλεις. Σύμφωνα με την έκθεση Προβλέψεις για την Παγκόσμια Αστικοποίηση η οποία δημοσιεύθηκε από τον ΟΗΕ το 2005, μέχρι την δεκαετία του 1950 η αναλογία των ανθρώπων που ζούσαν σε πόλεις είχε ανέλθει στο 29% και το 2005 διαπιστώθηκε ότι περίπου το 50% των ανθρώπων διαμένουν σε αστικά κέντρα. Η κατάκτηση του φυσικού χώρου συνοδεύτηκε από μία υποχώρηση του φυσικού περιβάλλοντος. Σε πολλά μέρη του κόσμου εμφανίστηκαν γιγάντιες μητροπόλεις, οι οποίες διαρκώς αυξάνουν το μέγεθος τους. Από τη δεκαετία του 1990 και έπειτα, οι μεγαλύτερες των πόλεων χαρακτηρίζονται ως μεγαλοπόλεις, στις οποίες ο πληθυσμός ανέρχεται άνω των 10 εκατομμυρίων και οι κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο υπερβαίνουν τους Τέτοιες μεγαλουπόλεις είναι η πόλη του Μεξικού, η Σεούλ της Ν. Κορέας και η Νέα Υόρκη. 2. ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Η βιομηχανική επανάσταση επέφερε την επιτάχυνση των μεταφορών, ένα κρίσιμο σημείο στην υπερκέραση των φυσικών αποστάσεων και την επίτευξη γρηγορότερων μετακινήσεων αγαθών και ανθρώπων. Η επανάσταση της πληροφορικής, η οποία έλαβε χώρα στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα, επέφερε μία απότομη και μεγάλου μεγέθους αύξηση της ταχύτητας της ροής πληροφορίας, με άμεσες επιπτώσεις στις αντιλήψεις των ανθρώπων για το χώρο. Το δεύτερο μέρος του παρόντος Κεφαλαίου πραγματεύεται τον τρόπο με τον οποίο η εμφάνιση των media και η επιτάχυνση της ροής πληροφοριών επέτρεψαν στους ανθρώπους να ενημερώνονται για γεγονότα που μπορεί να συμβαίνουν οπουδήποτε στον κόσμο, στο τμήμα που τουλάχιστον έχει φθάσει ο ανθρώπινος παράγοντας. Συνεπώς, η αναλογία της πληροφορίας που μπορεί να κατέχει ένα άτομο σχετικά με γεωγραφικές περιοχές οι οποίες βρίσκονται μακριά από το άμεσο φυσικό του περιβάλλον, έχει αυξηθεί σημαντικά, τόσο σε επίπεδο ατόμων, όσο και σε επίπεδο πληροφοριακής οικογένειας. Για χιλιάδες χρόνια, η ανθρωπότητα ονειρευόταν να καταστήσει τη διαδικασία της επικοινωνίας απλή και γρήγορη, εάν είναι δυνατόν χωρίς την παρεμβολή του ανθρώπινου παράγοντα (αγγελιοφόροι) στην παράδοση της πληροφορίας, ώστε τα μηνύματα να φθάνουν στον προορισμό τους γρηγορότερα και ασφαλέστερα. Η ροή πληροφορίας με μορφή που βασίζεται σε δίκτυα προώθησης μηνυμάτων εμφανίζεται ήδη από την εποχή των αρχαίων αυτοκρατοριών, αλλά για τους σκοπούς της μελέτης μας είναι αρκετό να ανατρέξουμε στον 18ο αιώνα, ώστε να κατανοήσουμε τη δημιουργία και εξέλιξη των σύγχρονων δικτύων πληροφοριών και επικοινωνιών. Το 1792, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, ο C.Chappe

6 118 Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ παρουσίασε μία εφεύρεση, η οποία ονομαζόταν σηματοφορέας (semaphore) ή αλλιώς οπτικός τηλέγραφος. Το σύστημα αυτό, που από πολλούς θεωρείται ως το πρώτο τηλεπικοινωνιακό σύστημα, λειτουργούσε μέσω της προώθησης οπτικών σημάτων μεταξύ πύργων, οι οποίοι βρίσκονταν σε μία απόσταση 15 έως 25 χιλιομέτρων μεταξύ τους. Κάθε πύργος έφερε στην κορυφή του ένα κυλινδρικό περιστρεφόμενο σύστημα από όπου εξείχαν ξύλινες ράβδοι, στα δύο άκρα των οποίων ήταν αναρτημένες σημαίες, επτά συνολικά θέσεις ράβδων, οι οποίες ήταν ορατές από τους χειριστές στον επόμενο πύργο, μέσω τηλεσκοπίων. Τα όλο σύστημα ήταν σε θέση να μεταδίδει τμήματα λέξεων με ρυθμό δύο λέξεις το λεπτό. Για ένα κείμενο λοιπόν μέσου μεγέθους (25 λέξεων) απαιτούνταν περίπου 50 λεπτά για να μεταδοθεί από το Παρίσι στη Λιλ, 190 χιλιόμετρα μακρύτερα, κατά μήκος της κύριας γραμμής σηματοφορέων. Στη διάρκεια των εκατό επόμενων χρόνων, το δίκτυο γραμμών σηματοφορέων εξαπλώθηκε σε όλη τη Γαλλία. Ο Ναπολέων επαύξησε το δίκτυο αυτό και, μεταξύ άλλων, διατήρησε την αυτοκρατορία του υπό έλεγχο και οργάνωσε τη διοικητική δομή του στρατού του χρησιμοποιώντας αυτούς τους πύργους. Ενθαρρυμένοι από την επιτυχία των Γάλλων, οι υπόλοιποι ευρωπαίοι έσπευσαν να υιοθετήσουν το σύστημα και παρόμοια δίκτυα αναπτύχθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία, στη Γερμανία και αλλού, ενώ η Ρωσία συνδεόταν έτσι με την Πολωνία. Πίνακας 1. Κόστος συστημάτων σηματοφορέων και ηλεκτρικού τηλεγράφου, σε σημερινές τιμές Χώρα Γραμμή σηματοφορέων (120 μίλια) Πλήθος πύργων / δίκτυο 15 πύργοι ($1,500,000) Πλήθος χειριστών τουλάχιστον 15 full-time operators ($450,000 ετησίως) Γραμμή Ηλεκτρικού Τηλέγραφου (120 μίλια) Στύλοι και καλώδια ($1,800,000) τουλάχιστον 6 full-time operators ($180,000 ετησίως) Μέγιστη περίοδος χρήσης 10 ώρες ημερησίως 7 /24 (συνεχής χρήση) Ταχύτητα 2 λέξεις ανά λεπτό 15 λέξεις ανά λεπτό Κόστος αποστολής 100 λέξεων $1.14 (με 10 % mark-up) $ (με 10 % mark-up) Πηγή: Wikipedia (Λήμμα Semaphore)

7 Bence Kollányi 119 Η πραγματική επανάσταση στην επικοινωνία ήταν η δημιουργία του παγκόσμιου δικτύου επικοινωνιών, ενός συστήματος που κάλυπτε όλη την υδρόγειο. Ο ηλεκτρικός τηλέγραφος εφευρέθηκε από τον F. de Salva, στα τέλη του 18ου αιώνα και ήταν σε θέση να μεταδίδει ηλεκτρικά σήματα. Η περαιτέρω ανάπτυξη του συστήματος επετεύχθη από τον Αμερικανό εφευρέτη S. Morse. Το πρώτο διηπειρωτικό τηλεγραφικό σύστημα, το οποίο συνέδεσε την Ανατολική με τη Δυτική Ακτή των ΗΠΑ λειτούργησε το φθινόπωρο του Μερικά χρόνια αργότερα στις 27 Ιουλίου του 1866, άρχισε να λειτουργεί το πρώτο υπερατλαντικό τηλεγραφικό δίκτυο, το οποίο συνέδεε τις ΗΠΑ με την Ευρώπη. Μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα, αναπτύχθηκε ένα πυκνό δίκτυο επικοινωνιών που καλύπτει κάθε γωνιά της γης. Ο Βρετανός ιστορικός A.J. Toynbee υποστηρίζει ότι η ανθρωπότητα μπορεί να θεωρηθεί συνεκτικά συνδεδεμένη όσον αφορά την πληροφορία και την επικοινωνία (τη δημιουργία της παγκόσμιας διασυνδεδεμένης κοινωνίας) από την έναρξη λειτουργίας του διεθνούς ταχυδρομικού συστήματος. Όπως ο ίδιος αναφέρει, «Όσον αφορά την επικοινωνία, [ ] η παγκόσμια κοινωνία προϋπάρχει κατά ένα περίπου αιώνα της σημερινής, με την απαρχή της να εντοπίζεται στην εγκαθίδρυση του διεθνούς ταχυδρομικού οργανισμού στα 1875». Στο έργο του όντως ο Toynbee θεωρεί την αύξηση του όγκου της αλληλογραφίας ως τον πλέον κρίσιμο παράγοντα της όλης διαδικασίας, από τη στιγμή μάλιστα που ο ρυθμός ανάπτυξης της υπερέβη τον προβληματισμό όσον αφορά το ρυθμό αύξησης του ανθρώπινου πληθυσμού (Toynbee, 1971: 385, αναφέρεται στο Z. Karvalics, 2004: 39). Συμπερασματικά, αναφέρουμε ότι η παγκοσμιοποίηση επέφερε σημαντικές πολιτισμικές, οικονομικές και πολιτικές μεταβολές. Όσον αφορά τις τελευταίες, ο A. Mattelart, Γάλλος θεωρητικός της ΚτΠ, σημειώνει ότι η παγκοσμιοποίηση της πολιτικής αναγνωρίστηκε από τον Αμερικανό Πρόεδρο J.F. Kennedy, όταν αυτός δήλωσε ότι «κατά μία έννοια, ο κόσμος στο σύνολο του μπορεί να θεωρηθεί ως θέμα εσωτερικής πολιτικής.» (Mattelart, 2001). 3. ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΗ ΣΥΜΠΙΕΣΗ Οι μεταβολές στο χώρο και στο χρόνο δεν είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητές χωρίς τη θεώρηση των αντίστοιχων κοινωνικών αλλαγών. Ο D. Harvey κάνει χρήση και αυτής της αρχής στο έργο του, μεταξύ άλλων, όπου αναλύει το φαινόμενο της «χωροχρονικής συμπίεσης» σε συνδυασμό με το μεταμοντερνισμό. Ο Harvey ισχυρίζεται ότι ο κοινωνικός χώρος συμπιέζεται και συσσωματώνεται σταδιακά, σε αυτό που ονομάζει παγκόσμιο χωριό, στο οποίο οι τηλεποικοινωνίες διαδραματίζουν έναν σημαίνοντα ρόλο. Η εξέλιξη αυτή συνοδεύεται από μία πρωτόγνωρη επιτάχυνση της ροής του χρόνου (Harvey 1990). Ο μετασχηματισμός του παγκόσμιου χώρου καθορίζεται με σαφήνεια από την

8 120 Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ τεχνολογική επανάσταση στον τομέα των μεταφορών, η οποία άρχισε από το Μεσαίωνα ήδη με την ανάπτυξη των οδικών μεταφορών και μέχρι τη δεκαετία του 1960, με την ανάπτυξη των εναέριων μεταφορών, κάτι που επέτρεψε ακόμη και στους απλούς πολίτες να κινούνται με μία ταχύτητα της τάξης των 1100 km/h, κάτι που αντιστοιχεί στο εβδομηνταπλάσιο της συνήθους ταχύτητας ταξιδιού στις παλαιότερες εποχές. Τα δεδομένα του Harvey παρατίθενται στον Πίνακα 2 : Πίνακας 2. Αύξηση της ταχύτητας των μέσων μεταφοράς από το 1500 μέχρι σήμερα Χρονική περίοδος Μέσο Μεταφοράς Ταχύτητα (km/h) Ιππήλατη άμαξα, Ιστιοφόρο Ατμομηχανή, Ατμόπλοιο 16 Steam engine: 104 Steam boat: s Ελικοφόρο αεροπλάνο s Αεριοθούμενο επιβατικό αεροπλάνο Πηγή: Harvey, 1990 Από τα στοιχεία αυτά μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι οι καινοτομίες στον κλάδο της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών (π.χ. ο τηλέγραφος, τα ραδιοκύματα, το τηλέφωνο) εξουδετέρωσαν τους περιορισμούς που υπήρχαν παλαιότερα και γεφύρωσαν τις φυσικές αποστάσεις, καθιστώντας σε πολλές περιπτώσεις περττή τη φυσική παρουσία. Επιπλέον, οι τεχνολογίες των μέσων μεταφοράς επέτρεψαν στους ανθρώπους να μετακινούνται γρήγορα και με ασφάλεια από το ένα μέρος στο άλλο, εάν η παρουσία τους εκεί κρίνεται απαραίτητη. 4. ΔΙΑΣΔΥΝΕΤΙΚΟΤΗΤΑ (INTERCONNECTIVITY) Σύμφωνα με τον Castells, ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα που σημειώθηκαν εντός της ΚτΠ είναι η ενδυνάμωση της παγκόσμιας διασυνδετικότητας, (Castells, 1996), του συστήματος δηλαδή των αμοιβαίων κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Για παράδειγμα, ένα δίκτυο αυτοκινητόδρομων ταχείας κυκλοφορίας που συνδέει μικρά και μεγάλα αστικά κέντρα, προάγει τη διασυνδετικότητα, όπως επίσης αναμένεται να γίνει και με τα επερχόμενα σιδηροδρομικά δίκτυα ταχείας κυκλοφορίας. Η διασυνδετικότητα μπορεί επίσης να μελετηθεί και σε ένα αμιγώς τεχνολογικό επίπεδο. Η αρχή της διασυνδετικότητας στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες

9 Bence Kollányi 121 σημαίνει ότι σε ένα δίκτυο το οποίο μπορεί να είναι ένα δίκτυο τηλεφωνίας ή ένα δίκτυο υπολογιστών που διακινούν δεδομένασε ψηφιακή μορφή ο χρήστης καταφέρνει να επικοινωνήσει με τον προορισμό που επιθυμεί, ανεξάρτητα από το πόσα υποδίκτυα εμπλέκονται στον καθορισμό της συγκεκριμένης γραμμής επικοινωνίας και μάλιστα από διαφόρους παρόχους. Οι λεπτομέρειες αυτές δεν απασχολούν τον χρήστη (Kariyawasam, 2001 αναφορά στο Paliwala, 2006). Στην περίπτωση του Διαδικτύου, η διασυνδετικότητα παρέχεται με τη μορφή διαφόρων υπηρεσιών, για παράδειγμα μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομίου ( ). Η διασυνδετικότητα είναι αυτή που καθιστά το Διαδίκτυο ως δίκτυο παγκόσμιας εμβέλειας. Μία από τις θεμελιώδεις αρχές της βιομηχανίας των δικτύων είναι ότι η αξία ενός δικτύου αυξάνεται γραμμικά με την αύξηση του αριθμού των χρηστών-συνδρομητών που είναι συνδεμένοι σε αυτό (Correa 2001). Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση των δικτύων τηλεπικοινωνιών. 7 Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚτΠ Στην ανάλυση μας αυτή, της ΚτΠ από μία χωρική σκοπιά, η παγκόσμια κοινωνία που προέκυψε ως αποτέλεσμα εξελιγμένων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, χαρακτηρίζεται από τη διασυνδετικότητα και από δίκτυα που αναπτύσσονται μεταξύ διαφόρων γεωγραφικών περιοχών και ανθρώπων. Παρ όλα αυτά όμως, η Διαδικτυακή κατάσταση λειτουργίας και ο μετασχηματισμός του φυσικού χώρου χαρακτηρίζει ένα μικρό μόνο μέρος της ΚτΠ, το οποίο αναπτύχθηκε ως αποτέλεσμα πολύπλοκων διαδικασιών που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του 20 ου και του τωρινού, 21 ου, αιώνα. Στην απολαυστική μελέτη που παραθέτει στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του «Θεωρίες της ΚτΠ», ο F. Webster παρουσιάζει πέντε συνολικά προσεγγίσεις της ΚτΠ, με την θεωρία της χωρικής δόμησης να είναι μία από αυτές (Webster, 1995). Ο Βρετανός κοινωνιολόγος παρατηρεί ότι στις θεωρίες χωρικής οργάνωσης η ανάδυση της ΚτΠ συνδέεται με τη μεταβαλλόμενη χρήση του χώρου, την παγκοσμιοποίηση και ότι η ποιοτική μεταβολή, η οποία διαφοροποιεί κατά έναν ουσιώδη τρόπο την ΚτΠ από τη βιομηχανική κοινωνία, έχει τις αιτίες της στις ίδιες αυτές κοινωνικές και τεχνολογικές δυνάμεις. 1. Η ΕΠΑΝΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Η ανάπτυξη της ΚτΠ συντελείται παράλληλα με την αντίστοιχα μειωμένης σημασίας φθίνουσας πορείας του φυσικού χώρου της θεμελιώδους αξίας. Ο μηχα- 7 Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η χρήση των μηχανών τηλεομοιοτυπίας (fax machines). Οι πρώτοι αγοραστές ενος fax, είχαν στην κατοχή τους ένα είδος τεχνολογίας που δεν μπορούσαν όμως να τη χρησιμοποιήσουν για επικοινωνία. Αγόραζαν λοιπόν αναγκαστικά δύο μηχανές, γα να τις χρησιμοποιήσουν ως δύο τερματικά σημεία, εντός της εταιρείας κ.λ.π.

10 122 Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ νικός και πληροφορικός N. Negroponte, ο ιδρυτής του Εργαστηρίου Πολυμέσων (Media Lab) του ΜΙΤ, παραθέτει μία σύγκριση μεταξύ της βιομηχανικής κοινωνίας και της ΚτΠ. Πολύ νωρίς, στα έτη , έγραφε για το «κίνημα των bits» στην τακτική του στήλη στο Αμερικάνικο Wired Magazine, προάγοντας τον ψηφιακό πολιτισμό. Για λόγους ανάδειξης της αναλογίας, αποκαλούσε τη βιομηχανική κοινωνία εποχή των ατόμων ενώ την ΚτΠ εποχή των bits. Το βιβλίο του, που δημοσιεύθηκε το 1995, συμπεριλαμβάνει και επεκτείνει πολλές από τις απόψεις που παρέθετε στις στήλες του περιοδικού. Γράφει για αυτή τη συνεχιζόμενη αλλαγή: «Η βιομηχανική εποχή, κατ εξοχήν δημιούργησε την έννοια της μαζικής παραγωγής. Σε αυτήν υπήρχαν οικονομίες τροφοδοτούμενες από τον κατασκευαστικό κλάδο και εφάρμοζαν ομοιόμορφες και επαναλαμβανόμενες μεθόδους, τόσο ως προς το χώρο, όσο και ως προς το χρόνο. Η εποχή της πληροφορίας και των υπολογιστών, επέδειξε τις ίδιες οικονομίες κλίμακας, λιγότερο όμως εξαρτημένες στο χώρο και το χρόνο. Η κατασκευή / παραγωγή των bits μπορούσε να γίνει οπουδήποτε, οποτεδήποτε και μπορούσε, για παράδειγμα, να διακινηθεί μεταξύ των χρηματιστηριακών αγορών της Νέας Υόρκης, του Λονδίνου και του Τόκυο, με την ίδια ευκολία, σα να ήταν αυτές τρεις μηχανές, η μία δίπλα στην άλλη, σε ένα χώρο.» (Negroponte, 1995) Ο Negroponte όρισε τη διαφορά μεταξύ των δύο αυτών εποχών, συγκρίνοντας τις διαφοροποιήσεις στους τρόπους παραγωγής και στους τύπους των αγαθών που αυτές παράγουν. Δεν είναι τυχαίο που παραθέτει το χαρακτηριστικό παράδειγμα των διεθνών χρηματιστηριακών αγορών. Ο τομέας αυτός έχει πλήρως διεθνοποιηθεί και η λειτουργία του είναι πλήρως δικτυακή και παγκόσμια. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι τα αποτελέσματα της ΚτΠ γίνονται ορατά πρωτίστως στον τομέα της οικονομίας και στις βιομηχανίες που δραστηριοποιούνται μέσα σε αυτόν, βιομηχανίες οικονομικής και πληροφορικής διοίκησης. Ο Castells θεωρεί την επίδραση του μοντέλου δικτύων κατά έναν παρόμοιο τρόπο (Castells, 2006), όπου δηλώνει ότι «η ΚτΠ εμφανίζεται αρχικά στην τεχνολογία και στην οικονομία». Προχωρά όμως και πέρα από αυτό και υποστηρίζει ότι στην πραγματικότητα έχουμε εξελίξεις σε πολύ περισσότερα επίπεδα, εφόσον εμφανίζονται και κοινωνικά και πολιτισμικά φαινόμενα, αν και αυτά παρουσιάζουν μία τυπική καθυστέρηση ετών. Πάντως όλα τα κοινωνικά υποσυστήματα έχουν υποστεί θεμελιώδεις αλλαγές, μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα. Ο Negroponte υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη της κοινωνίας των δικτύων υπερβαίνει πλήρως τα γεωγραφικά σύνορα. Επομένως, ο ψηφιακός τρόπος ζωής εξαρτάται όλο και λιγότερο από τη φυσική, γεωγραφική θέση στην οποία βρισκόμαστε σε μία ορισμένη στιγμή, ή από το τι δείχνει τότε το ρολόι μας. Πιστεύει ότι στο μέλλον θα είναι εφικτή η «μετακίνηση» ολόκληρων γεωγραφικών περιοχών και ότι θα είναι δυνατή η εκτέλεση κάθε λειτουργίας από απόσταση, με τη χρήση π.χ. τηλεπικοινωνιακού εξοπλισμού και της εικονικής πραγματικότητας. Όσον αφορά την ιατρική επιστήμη, όπως άλλωστε και πολλές άλλες επιστήμες, η ανάπτυξη των ΤΠΕ έχει συνεισφέρει τα μέγιστα στην άρση συγκεκριμένων περι-

11 Bence Kollányi 123 ορισμών, οι οποίοι επιβάλλονται λόγω φυσικής αποστάσεως. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ αποτελεί η δημοκρατία του Mali στη δυτική Αφρική, πρώην Γαλλική αποικία. Το Mali διαθέτει μόνο μία πανεπιστημιακή ιατρική σχολή, η οποία λειτουργεί στην πρωτεύουσα της χώρας. Η εκπαίδευση και τα προγράμματα συμβουλευτικής που παρέχονται μέσω Διαδικτύου, θεωρήθηκαν ως η βέλτιστη επιλογή. Το Αφρικανικό αυτό κράτος, με έκταση διπλάσια της Γαλλίας, θεσμοθέτησε το δίκτυο e-health in Africa, ένα δίκτυο επαγγελματικής υποστήριξης με τη συνεργασία του Πανεπιστημίου της Γενεύης. Αργότερα, άρχισαν να συμμετέχουν και άλλες αφρικανικές χώρες στο εγχείρημα αυτό. Το πρόγραμμα, προσαρμοζόμενο στους ρεαλιστικούς περιορισμούς της μειωμένης ευρυζωνικότητας της περιοχής, παρέχει αποτελεσματική βοήθεια (πολυμεσικό υλικό εκμάθησης, ευκαιρίες συμβουλευτικής συζήτησης, βάσεις γνώσεων) στους νέους ιατρούς που δραστηριοποιούνται σε περιοχές με ελλείψεις (The RAFT Network, 2007). 2. ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Η ανάπτυξη των τεχνολογιών της πληροφορικής και η παγκοσμιοποίηση, ακολουθούν παράλληλη πορεία. Η παγκοσμιοποίηση, στην πραγματικότητα, δεν είναι απλά μία διαδικασία μείωσης των γεωγραφικών αποστάσεων και μόνο, είναι κάτι πολύ περισσότερο. Ο A. Giddens θεωρεί την παγκοσμιοποίηση ως το αποτέλεσμα μίας διαδικασίας ενδυνάμωσης των κοινωνικών δεσμών, οι οποίοι συνδέουν τώρα πλέον κοινότητες ξένες μεταξύ τους κατά το παρελθόν (Giddens, 1997). Οι κοινωνικές διεργασίες κατέτειναν προς την παγκοσμιοποίηση από τις απαρχές ακόμα της ανθρωπότητας. Η ομάδα Global Scenario Group, η οποία ιδρύθηκε από το Ινστιτούτο Μελετών Περιβάλλοντος της Στοκχόλμης, αναπαριστάνει τη μεταβολή αυτή σε 4 φάσεις: Πίνακας 3. Φάσεις της παγκοσμιοποίησης κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας Λίθινη εποχή Πρώιμοι πολιτισμοί Νεότερη Ιστορία Οργάνωση Φυλές Πόλεις / Βασίλεια Κράτη Οικονομία Κυνήγι και συλλογή τροφής Αγροκαλλιέργεια Επικοινωνία Γλώσσα Γραπτός λόγος Βιομηχανική παραγωγή Έντυπος Λόγος Σύγχρονη εποχή Κυβερνήσεις παγκόσμιας εμβέλειας Παγκοσμιοποίηση Διαδίκτυο Πηγή: Global Scenario Group, 2002

12 124 Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ Από τον πίνακα αυτόν προκύπτει ξεκάθαρα ότι, εκτός από την οικονομία, η οργάνωση των κοινοτήτων, το πολιτικό σύστημα και οι μέθοδοι επικοινωνίας επίσης αισθάνθηκαν τις ίδιες δυνάμεις αλλαγής, στη διάρκεια της ιστορίας. Και οι τρεις αυτοί τομείς επηρεάστηκαν από φαινόμενα και διαδικασίες τυποποίησης και συμπίεσης: οι τοπικοί, κοινωνικοί και οικονομικοί θεσμοί αντικαταστάθηκαν σταδιακά από συνεχώς αυξανόμενης επεκτα σιμότητας διεθνικά και παγκόσμια συστήματα. Σημαντικές οικονομικές αλλαγές συντελούνται με την ανάπτυξη πολυεθνικών εταιρειών. Οι εταιρείες αυτές έχουν συχνά παρουσία και δράση σε περισσότερες της μίας ηπείρους και σε πολλές περιπτώσεις η παραγωγή, η διοίκηση και ο τομέας πωλήσεων, όπως και το τμήμα έρευνας και ανάπτυξης της εταιρείας, βρίσκονται γεωγραφικά διεσπαρμένες. Αυτός ο τύπος παραγωγής και αυτές οι μέθοδοι πωλήσεων, οι οποίες απευθύνονται στην παγκόσμια αγορά, δε θα ήταν δυνατόν να υπάρξουν, χωρίς την εκρηκτική ανάπτυξη της τεχνολογίας της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών. Σύμφωνα με την Αμερικανίδα οικονομολόγο και κοινωνιολόγο S. Sassen, η τεχνολογική ανάπτυξη, ο οικονομικός μετασχηματισμός και η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, με την ευρύτερη έννοια, έχουν οδηγήσει σε θεμελιώδεις μεταβολές της χωρικής δομής (Sassen, 2000). Μελετώντας την κοινωνική επίπτωση των τεχνολογιών της πληροφορικής, καταλήγει στη διαπίστωση ότι, ανάλογα με τον υιοθετούμενο τρόπο παραγωγής, οι εταιρείες έχουν ποικίλα επίπεδα ελευθερίας, όσον αφορά τις αποφάσεις για τις φυσικές έδρες των διαφόρων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Ανατρέχοντας στην πρακτική των τελευταίων δέκα ετών, εντόπισε τρεις κύριες κατηγορίες εταιρειών που δραστηριοποιούνται σε παγκόσμια κλίμακα. Κατά πρώτον, υπάρχουν εκείνες οι εταιρείες οι οποίες ασχολούνται με τη μαζική παραγωγή τυποποιημένων προϊόντων. Αυτές έχουν έναν πολύ μεγαλύτερο βαθμό ελευθερίας στην επιλογή σημείων παραγωγής, σε σχέση με το παρελθόν. Αναφορικά με την εγκαθίδρυση της αλυσίδας παραγωγής, ο ρόλος των γεωγραφικών αποστάσεων φθίνει σε σημασία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού είναι τα συστήματα καταχώρησης δεδομένων (data entry) και απλές εργασίες συναρμολόγησης, λειτουργίες οι οποίες δεν εντοπίζονται πλέον αναγκαστικά στα μεγάλα αστικά κέντρα. Σε τέτοιες περιπτώσεις, επομένως, το κόστος απασχόλησης είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας, όσον αφορά τη γεωγραφική επιλογή της θέσης. Εταιρείες του τύπου αυτού δεν έχουν αναγκαστικά τα κεντρικά τους γραφεία σε μία μεγάλη πόλη, αλλά συχνά επιλέγουν τοποθεσίες όπως προάστια, βιομηχανικά πάρκα ή περίχωρα μικρών πόλεων. Ο δεύτερος κύριος τύπος είναι ένα παρεμφερές υπόδειγμα. Περιλαμβάνει και αυτός εταιρείες μεγάλου μεγέθους με έκδηλο ενδιαφέρον για παγκόσμιας κλίμακας παραγωγή, οι οποίες έχουν να φέρουν σε πέρας πιο πολύπλοκα οργανωτικά και διοικητικά εγχειρήματα, από ό,τι οι εταιρείες που ανήκουν στην πρώ-

13 Bence Kollányi 125 τη κατηγορία. Οι τελευταίες συχνά κάνουν χρήση εξειδικευμένων δικτυακών υπηρεσιών, ώστε να επιτελέσουν τις λειτουργείς τους και αναθέτουν σε τρίτους (outsourcing) κάποιες από τις διοικητικές τους λειτουργίες, δίνοντας επομένως στον εαυτό τους μεγαλύτερη ελευθερία επιλογής των κεντρικών τους εγκαταστάσεων. Ο τρίτος τύπος εταιρειών περιλαμβάνει υψηλής εξειδίκευσης επιχειρήσεις, οι οποίες παρέχουν δικτυακές υπηρεσίες ποιότητας. Αυτές διατηρούν ισχυρούς δεσμούς με άλλες εταιρείες και η παροχή καναλιών ροής πληροφοριών προς τρίτους είναι ο κύριος τομέας προτεραιότητας τους. Στον τομέα αυτό ανήκουν π.χ. εταιρείες παροχής εξειδικευμένων χρηματοοικονομικών υπηρεσιών. Η Sassen παρατήρησε ότι οι εταιρείες αυτού του τύπου είναι περισσότερο επηρεαζόμενες από γεωγραφικούς παράγοντες από ό,τι θα περίμενε κανείς, με βάση την κινητικότητα που παρουσιάζουν τόσο η δραστηριότητα τους, όσο και τα προϊόντα που αυτές διαθέτουν προς πώληση. Η Sassen καταλήγει στη διαπίστωση ότι η επιλογή μιας γεωγραφικής θέσης παραμένει σημαντικός παράγοντας ακόμη και στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη ψηφιακή οικονομία. Όμως, τα παλαιά σχήματα και πρότυπα χρήσης του χώρου, έχουν χάσει την αξία τους. Ενώ παλαιότερα τα εμπορικά και επιχειρηματικά κέντρα αναπτύσσονταν μέσα στα μεγάλα αστικά κέντρα, σήμερα υπάρχουν εταιρείες οι οποίες έχουν κατανείμει τις διοικητικές τους λειτουργίες μεταξύ διάφορων, γεωγραφικά διεσπαρμένων κέντρων, χρησιμοποιώντας νέα επικοινωνιακά δίκτυα. (Φυσικά η παλαιά μορφή εταιρειών με ένα κέντρο δεν έχει εκλείψει.). Τα διάφορα κέντρα συνδέονται μεταξύ τους μέσω ενός δικτύου. Η Sassen ισχυρίζεται ότι καθώς λαμβάνουν χώρα οι διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης, μερικές γεωγραφικές θέσεις αποκτούν ιδιαίτερη σημασία και ορισμένες μεγάλες πόλεις αναβαθμίζονται σε παγκόσμια αστικά κέντρα. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο πολυεθνικοί κολοσσοί επιλέγουν ως τόπο λειτουργίας των στρατηγείων τους τοποθεσίες όπως το Λονδίνο, η Νέα Υόρκη, το Σύδνεϋ και το Χονγκ- Κονγκ. ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Ο όρος «κυβερνοχώρος» αποδίδεται στον συγγραφέα έργων επιστημονικής φαντασίας W. Gibson. Είναι σύνθετη λέξη, από την «κυβερνητική» και το «χώρο». Ως λέξη πρωτοχρησημοποιήθηκε στο μικρής έκτασης διήγημα «Burning Chrome», που δημοσιεύθηκε το 1982 και απέκτησε παγκόσμια διάδοση στο διάσημο μυθιστόρημα Ε.Φ. Neuromancer (Stanovsky, 2004). Ο Gibson χρησιμοποιεί τον κυβερνοχώρο ως μία οπτική εκδήλωση μιας πραγματικότητας που δημιουργείται από υπολογιστές, ή ως μια οπτική αναπαράσταση των δεδομένων που ρέουν μέσα σε δίκτυα υπολογιστών. Εξηγεί την πεμπτουσία του κυβερνοχώρου, στο Neuromancer, ως εξής:

14 126 Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ «Κυβερνοχώρος. Μία παραισθησιογόνος αντιληπτική κατάσταση που βιώνεται καθημερινά από εκατομμύρια χρήστες της, σε κάθε γωνία του πλανήτη, από παιδιά που διδάσκονται μαθηματικές έννοιες [...]. Μία γραφική αναπαράσταση δεδομένων εξαγχθέντων και γενικευθέντων από τράπεζες μνήμης κάθε υπολογιστή του ανθρώπινου συστήματος. Αφάνταστη πολυπλοκότητα, ακτίνες φωτός που απλώνονται στα μη-διαστήματα του νου, συστάδες και νεφελώματα δεδομένων. Όπως και τα φώτα της πόλης, αναμιγνύονται με το υπόβαθρο...» (Gibson, 1984). Η έννοια του Κυβερνοχώρου, όπως σημειώνει ο Hayles, δεν δημιουργήθηκε εκ του μηδενός. Από τη μία μεριά, ο Gibson αντέδρασε στις τεχνολογικές και κοινωνικές αλλαγές που διαμόρφωσαν την κοσμοθεωρία των ανθρώπων στις δεκαετίες του 1980 και 1990 (Hayles, 1996) και από την άλλη ήταν ενήμερος, σε γενικές τουλάχιστον γραμμές, για την έρευνα που είχε διεξαχθεί στο πεδίο της κυβερνητικής κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. 8 Στο «Εγχειρίδιο του Κυβερνοχώρου» (Whittaker, 2004) διατυπώνονται τρεις «γεωγραφίες του κυβερνοχώρου» με βάση τις μελέτες των M. Castells και M. Zook. Η έμφαση της τεχνικής γεωγραφίας δίνεται στη βασική υποδομή, δηλαδή στο δίκτυο το οποίο καθιστά δυνατή τη ροή της πληροφορίας. Η γεωγραφία που επικεντρώνεται στη χωρική θέση του χρήστη, μελετά το μέρος που καταλαμβάνουν οι θέσεις αυτές στο φυσικό ή κοινωνικό δίκτυο. Η οικονομική γεωγραφία, τέλος, ασχολείται με την παραγωγή που συνδέεται με την τεχνολογία της πληροφορικής, όπως π.χ. οι δραστηριότητες της Silicon Valey ή των εργοστασίων κατασκευής ηλεκτρονικών συσκευών της ΝΑ Ασίας. Οι πρώτες επιτυχείς εφαρμογές της εικονικής πραγματικότητας έγιναν στον Αμερικανικό στρατό και στην Αμερικανική Υπηρεσία Διαστήματος, NASA (Stanovsky, 2004). Στόχος των στρατιωτικών καινοτομιών ήταν η παροχή, μέσω εξομοιωτών, όσο γίνεται ρεαλιστικότερης εκπαίδευσης στους πιλότους των μαχητικών αεροσκαφών. Η επόμενη φάση ανάπτυξης καινοτομιών εικονικής πραγματικότητας σημειώνεται στη βιομηχανία διασκέδασης, όπου ο στόχος είναι και πάλι η δημιουργία ρεαλιστικών εντυπώσεων, όχι τώρα για εκπαίδευση, αλλά για διασκέδαση. Ο Stanovsky αναφέρει το πρώιμο Cinerama (ταινία ευρείας οθόνης, καταγεγραμμένης με τρεις κάμερες και προβαλλόμενης με τρεις προβολείς) της δεκαετίας του 1950 ως πρόγονο της εικονικής πραγματικότητας, μαζί με την ανάπτυξη των συστημάτων στερεοφωνικού ήχου και τις πειραματικές 8 Η κυβερνητική, ως επιστημονικός όρος, έγινε ένας «όρος-ομπρέλα» που χρησιμοποιήθηκε για να αποδώσει τη νέα διατομεακή έρευνα που άρχισε να διεξάγεται από τη δεκαετία του Αντίθετα με την κοινά διαδεδομένη αντίληψη, η κυβερνητική δεν σχετίζεται άμεσα με την επιστήμη των υπολογιστών, με την έννοια ότι αυτή εστιάζεται κυρίως στον τρόπο με τον οποίο οι μηχανικές / ψηφιακές συσκευές και οι έμβιοι οργανισμοί επεξεργάζονται πληροφορία, καθώς και στους τρόπους με τους οποίους αντιδρούν στη λήψη πληροφοριών (βλ. π.χ. Wiener, 1948).

15 Bence Kollányi 127 τριδιάστατες ταινίες κινηματογράφου, στη μάχη που διεξάγει η μικρή έναντι της μεγάλης οθόνης. Η εικονική πραγματικότητα προσφέρει, φυσικά, πολλά περισσότερα, από μία απλή εξομοίωση και έναν νέο τρόπο διασκέδασης: σε πολλές περιπτώσεις, νέοι χώροι χρηστών μπορούν να δημιουργηθούν με τη βοήθειά της, όπου οι χρήστες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους σε ένα περιβάλλον δημιουργημένο από υπολογιστή. Αυτός ο εικονικός χώρος μπορεί κάλλιστα να βασίζεται σε κάποιες φανταστικές τοποθεσίες, ή να είναι μία ακριβής αναπαράσταση πραγματικών τόπων. Η εικονική πραγματικότητα μπορεί επίσης να βασίζεται σε ένα μοντέλο που έχει δημιουργηθεί με χρήση τριδιάστατων γραφικών από υπολογιστή. Επίσης ακόμη και μία περιγραφή με λέξεις, κείμενο δηλαδή, αυτών των εικονικών τόπων, όπως π.χ. η περιγραφή διαφόρων τοποθεσιών μιας φανταστικής πόλης, την οποία οι χρήστες καλούνται να περιδιαβούν, μπορεί να θεωρηθεί ως εικονική πραγματικότητα. Τα παιχνίδια πολλών χρηστών ταυτόχρονα (multiplayer games) που διεξάγονται σε εικονικούς χώρους είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα των υπολογιστικών εκδόσεων της εικονικής πραγματικότητας. Η κατηγορία παιχνιδιών M U D (Multi User Dungeon) είναι ένας συνδυασμός online παιχνιδιών (όπου οι παίκτες υποδύονται διάφορους ρόλους και ήρωες), online chat rooms και άλλων παιχνιδιών μέσω υπολογιστή. Η Wikipedia, η μεγαλύτερη ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια στο Διαδίκτυο, έχει πολλούς συνδέσμους που αναφέρονται στα MUDs. Αρκετό ενδιαφέρον παρουσιάζει η λεπτομέρεια ότι η ιστορία των online games έχει τις απαρχές της στην ακαδημαϊκή σφαίρα, με το πρώτο παιχνίδι του τύπου αυτού να δημιουργείται στο πανεπιστήμιο του Essex στην Αγγλία, στα τέλη της δεκαετίας του Στη μελέτη του που αναφέρεται στα MUDs (Curtis, 1992), o P. Curtis, ένας από τους βασικούς εφευρέτες στο ερευνητικό κέντρο της Xerox στο Palo Alto της Καλιφόρνιας, σημειώνει ότι στα online role-playing παιχνίδια οι παίκτες επικοινωνούν μεταξύ τους σε πραγματικό χρόνο και ότι οι παραδοσιακοί τύποι και τρόποι επικοινωνίας εξακολουθούν να υφίστανται στο δίκτυο αυτό. Αναφέρει ότι το λογισμικό των MUDs επιτρέπει ταυτόχρονη πρόσβαση πολλών χρηστών σε μία ειδική βάση δεδομένων, μέσω κάποιου είδους δικτύου, και η πρόσβαση μπορεί να γίνει μέσω τηλεφώνου και/ή του Διαδικτύου. Αυτή η κοινόχρηστη βάση δεδομένων περιέχει τα «δωμάτια» και τις «πίστες» του παιχνιδιού, τα δεδομένα των χρηστών, καθώς και άλλες πληροφορίες. Σύμφωνα με τον Curtis, τα MUD παιχνίδια ανήκουν στη σφαίρα της εικονικής πραγματικότητας, λόγω του ότι αποτελούν έναν ηλεκτρονικό χώρο, τον οποίον μπορούν να επισκεφθούν διάφοροι χρήστες. Σήμερα τα online role-playing παιχνίδια πολλών χρηστών λειτουργούν μέσω γραφικών διεπαφών χρήστη, σε online οπτικούς κόσμους. Η νέα γενιά των MUDs, τα MMORPGs (Massively Multiplayer Online Role-playing Games) δι δι- δι

16 128 Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ αθέτει μία παγκόσμια δεξαμενή χρηστών, οι οποίοι μετρούνται σε εκατομμύρια. Τα MMORPGs έχουν δημιουργήσει ειδικούς χώρους κοινοτήτων χρηστών, μερικοί από τους οποίους έχουν τους δικούς τους κανόνες οικονομικών συναλλαγών και οι πλέον σημαντικοί και περιζήτητοι πόροι σε αυτούς τους εικονικούς κόσμους πωλούνται για πραγματικά δολάρια και ευρώ, αντί για το αντίστοιχο εικονικό νόμισμα. 9 Στους παίκτες προσφέρονται διαρκώς νεότερες και πιο προχωρημένες εκδόσεις εικονικής πραγματικότητας, την ίδια στιγμή που η τεχνολογία βρίσκει νέο έδαφος ανάπτυξης και σε άλλους τομείς. Η εκπαίδευση είναι ένας τέτοιος βασικός τομέας, εξ αρχής. Η εικονική πραγματικότητα εισήχθη για πειραματικούς σκοπούς στα σχολεία των ΗΠΑ στη δεκαετία του Η ίδια τεχνολογία εφαρμόζεται και στην ιατρική επιστήμη. Για παράδειγμα, οι φοβίες που συνδέονται με την αίσθηση του βάθους ή οι υψοφοβίες αντιμετωπίζονται σε εικονικά περιβάλλοντα. Η τεχνολογία αυτή χρησιμοποιήθηκε και για ψυχολογική υποστήριξη στρατιωτών που επιστρέφουν πίσω με μετα-τραυματικά σύνδρομα από τα πεδία των μαχών. Επιπλέον, έχουν αναφερθεί χρήσεις της εικονικής πραγ ματικότητας στους τομείς του εμπορίου, τις υπηρεσίες ηλεκτρονικής διαχείρισης, όπως επίσης και των καλών τεχνών. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Κατά την εξερεύνηση του φυσικού χώρου γύρω της, η ανθρωπότητα, στις προηγούμενες εποχές των μεγάλων γεωγραφικών εξερευνήσεων, έγινε μάρτυρας μιας μεγάλης επέκτασης των χωρικών ορίων. Ως αποτέλεσμα της αστικοποίησης, η πλειονότητα του ανθρώπινου πληθυσμού σήμερα βρίσκεται συγκεντρωμένη στις πόλεις και τα μεγάλα αστικά κέντρα. Συνέπεια της συγκέντρωσης αυτής είναι η αύξηση του βαθμού της διασυνδετικότητας. Στη σημερινή εποχή, μέρη του κόσμου που απέχουν μεγάλη απόσταση το ένα από το άλλο δεν είναι πλέον τόσο απομονωμένα, όσο παλαιότερα, και μπορούν να αλληλεπιδράσουν οικονομικά, πολιτισμικά και πολιτικά μεταξύ τους, χρησιμοποιώντας τις τεχνολογίες των δικτύων. Από την άλλη μεριά, η ανάπτυξη των μεταφορών και οι ταχέως διαδεδομένες τεχνολογίες επικοινωνιών έχουν οδηγήσει επίσης σε μία συρρίκνωση των παγκόσμιων αποστάσεων, παράγοντας όμοιο αποτέλεσμα σαν να είχαν ελαττωθεί οι φυσικές αποστάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού είναι η αύξηση κατά 70 φορές της μέσης ταχύτητας των μέσων μαζικής μεταφοράς, από το Μεσαίωνα έως το δεύτερο ήμισυ του 20 ου αιώνα. Ξεκινώντας (με μορφή παρεμφερή της σύγχρονης) από το τέλος του 18ου αιώνα, τα δίκτυα επικοινωνιών επεκτάθηκαν σταδιακά και κάλυψαν ολόκληρο τον πλανήτη. Διηπειρωτικές γραμμές επικοινωνίας έγιναν πραγματικότητα στον 20 ο αιώνα. Την ίδια στιγμή το κόστος της επικοινωνίας μειώνεται συνεχώς και η 9 Δύο από τα δημοφιλέστερα MMORPGs είναι το Second Life ( και το World of Warcraft (

17 Bence Kollányi 129 διασυνδετικότητα υποβοηθά ακόμη περισσότερο τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης. Η χρήση του χώρου στην εποχή της πληροφορίας έχει επηρεάσει τις στρατηγικές που ακολουθούν οι εταιρείες που δραστηριοποιούνται σε διεθνές επίπεδο, την παγκόσμια παραγωγή και τις μεθόδους πωλήσεων, όπως επίσης και τον παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας. Με την ανάπτυξη της κοινωνίας των δικτύων ο ρόλος του φυσικού χώρου σταδιακά χάνει τη σημασία του και, όπως παρατηρεί ο N. Negroponte, η ανάπτυξη υπερβαίνει τα γεωγραφικά όρια. Ο κυβερνοχώρος, οι εννοιολογικές αναθεωρήσεις που επιβάλει η εικονική πραγματικότητα και ο κύριος τομέας όπου αυτή χρησιμοποιείται, θα πρέπει να εξεταστούν σχετικά με αυτές τις νέες μορφές χρήσης του χώρου. Τα θεμέλια της ανάπτυξης τεχνολογίας εικονικής πραγματικότητας τέθηκαν από τα παιχνίδια πολλαπλών χρηστών για υπολογιστές, τα οποία εμφανίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και η ανάπτυξη συνεχίζεται τόσο από το στρατιωτικό τομέα, όσο και από τη βιομηχανία της διασκέδασης. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ Ο Negroponte απεκάλεσε τη βιομηχανική κοινωνία «εποχή των ατόμων». Ποια μεταφορά χρησιμοποίησε για να περιγράψει την ΚτΠ και γιατί; Σε ποιόν αιώνα δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν τα πρώτα δίκτυα διηπειρωτικής επικοινωνίας (ηλεκτρικός τηλέγραφος, διεθνές ταχυδρομικό δίκτυο); Από ποιο όριο πληθυσμιακής συγκέντρωσης και άνω μπορούν κάποιες πόλεις να χαρακτηριστούν ως «μεγαλουπόλεις»; Δώστε τρία διαφορετικά παραδείγματα, από τρεις διαφορετικές ηπείρους. Ποιά τεχνολογικά επιτεύγματα συνέβαλαν στην υποβάθμιση του ρόλου των φυσικών αποστάσεων; Ποιός εισήγαγε τον όρο «κυβερνοχώρος»; Τί σημαίνει ο όρος αυτός; Η εικονική πραγματικότητα και τα τριδιάστατα εφφέ δε χρησιμοποιούνται μόνο στη βιομηχανία της διασκέδασης. Μπορείτε να απαριθμήσετε μερικές πρακτικές εφαρμογές της εικονικής πραγματικότητας σε κάποια άλλα πεδία; Βιβλιογραφία 1. Βασική βιβλιογραφία Castells, Manuel (1996): The Rise of the Network Society, The Information Age: Economy, Society and Culture, Vol. I. Cambridge, MA; Oxford, UK: Blackwell)

18 130 Η Χρήση του Χώρου στην εποχή της ΚΤΠ Sassen, Saskia (2000): New Frontiers Facing Urban Sociology at the Millennium (in: British Journal of Sociology 51: ) Urry, John (1999): Automobility, Car Culture and Weightless Travel: A discussion paper (Department of Sociology, Lancaster University, Lancaster, pdf Accessed: 13th July 2007) 2. Προαιρετική βιβλιογραφία Castells, Manuel (2006): The Network Society: from Knowledge to Policy (in: Castells, Manuel Cardoso Gustavo (eds.): The Network Society: From Knowledge to Policy, Johns Hopkins University Press, Center for Transatlantic Research Relations, Washington, DC) Gibson, William (1984): Neuromancer (Ace Books, New York) Stanovsky, Derek (2004): Virtual Reality (in: Floridi, L. (ed.): The Blackwell Guide to the Philosophy of Computing and Information, Blackwell Publishing, Oxford) Whittaker, Jason (ed.) (2004): Cyberspace Handbook (Routledge, London, New York)