Το Βήµα 09/03/2003. Της ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΟΥΦΛΕΡΗ

Transcript

1 Το Βήµα 09/03/2003 Η µαντάµ Νοµπέλ Της ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΟΥΦΛΕΡΗ Η Μαρία Κιουρί το 1895, λίγο πριν από τον γάµο της «Είναι σκληρό να αναλογιστεί κανείς ότι µετά από τόσους αιώνες ανάπτυξης οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν πώς να επιλύσουν διαφορές µε άλλον τρόπο εκτός από τη βία». Αυτά τα λόγια, τα οποία θα µπορούσαν να είναι και σηµερινά, απηύθυνε η Μαρία Κιουρί στη βρετανή φίλη της Χέρθα Εϊρτον (Hertha Ayrton) σε γράµµα που της έστειλε λίγες ηµέρες προτού ξεσπάσει ο Α' Παγκόσµιος Πόλεµος. Και στην πρωτότοκη κόρη της Ιρέν, η οποία βρισκόταν στην εξοχή, έγραφε µια εβδοµάδα µετά την κήρυξη του πολέµου: «Όλοι οι Γάλλοι έχουν υψηλές προσδοκίες και πιστεύουν ότι ο αγώνας, παρ' ότι σκληρός, θα λήξει καλά. Αλλά τη σφαγή που πρόκειται να δούµε... Τι τρέλα να έχουµε επιτρέψει να ξετυλιχθεί όλο αυτό». * Τα παιδικά χρόνια Τη Μαρία Κιουρί την έχουµε συνδέσει όλοι, και δικαίως, µε επιστηµονικά επιτεύγµατα. Είναι γεγονός ότι η οικογένειά της και το εργαστήριό της αποτέλεσαν τους κεντρικούς άξονες στη ζωή της γυναίκας που µετανάστευσε στη Γαλλία 1

2 προκειµένου να αναζητήσει ευκαιρίες σπουδών που δεν θα τις έδινε ποτέ η δική της πατρίδα, η Πολωνία. Το να πιστεύει κανείς όµως ότι η Μαρία Κιουρί, η οποία πράγµατι εργαζόταν µε αυταπάρνηση και αφοσίωση, ήταν η µονολιθική επιστήµονας η οποία δεν είχε καµία σχέση µε τα τεκταινόµενα της εποχής της, θα την αδικούσε. Οι συνθήκες της παιδικής ηλικίας της Μαρίας Σλοντόφσκαγια, όπως ήταν το πατρικό όνοµά της, ήταν τέτοιες που δεν θα της επέτρεπαν αδιάφορη στάση στα κοινωνικά και πολιτικά δρώµενα. Γεννηµένη στις 7 Νοεµβρίου 1867 στη Βαρσοβία, ήταν το πέµπτο παιδί της Μπρονισλάβα Μπόγκουσκα και του Βλάντισλαφ Σλοντόφσκι, εκπαιδευτικών και διανοουµένων οι οποίοι φρόντισαν να µεταδώσουν στα παιδιά τους τον πατριωτισµό τους (η Πολωνία βρισκόταν υπό ρωσική κατοχή) αλλά και ένα σύστηµα αξιών το οποίο θα την ακολουθούσε σε όλη τη ζωή της. Η παιδική ηλικία της Μαρίας Κιουρί σηµαδεύτηκε από θανάτους αγαπηµένων προσώπων: η πρωτότοκη αδελφή της πέθανε από φυµατίωση όταν η Μαρία ήταν 8 χρόνων, ενώ δύο χρόνια αργότερα ακολούθησε και η µητέρα της, θύµα της ίδιας ασθένειας. Από τότε η Μαρία δεν ξεπέρασε ποτέ τον φόβο της για τη φυµατίωση. Τα χρόνια που ακολούθησαν µετά τον θάνατο της µητέρας της και ως την αναχώρησή της για το Παρίσι ήταν µάλλον σκληρά: αφενός η ρωσική κατοχή και αφετέρου οι περιορισµένες δυνατότητες που είχαν οι γυναίκες της εποχής βάραιναν τους ώµους κάθε κοριτσιού, πόσο µάλλον ενός ιδιαίτερα έξυπνου κοριτσιού. Η µοναδική επαγγελµατική προοπτική για τη Μαρία ήταν το να διδάξει, πράγµα το οποίο έκανε όταν τελείωσε τη βασική εκπαίδευσή της (κάτι σαν το λύκειο). Στη συνέχεια εργάστηκε ως γκουβερνάντα προκειµένου να υποστηρίξει την αδελφή της, Μπρόνια, η οποία έφυγε για ανώτατες σπουδές στο Παρίσι (ένα κοινό όνειρο των δύο κοριτσιών), προτού τελικά την ακολουθήσει και η ίδια τον Νοέµβριο του * Η ζωή στη Γαλλία 2

3 Η Μαρία Κιουρί στο εργαστήριό της Στη θετή πατρίδα της, όπως αποκαλεί τη Γαλλία στα ηµερολόγια που κρατά, βρίσκει αυτό που αναζητεί: σπουδάζει στο Τµήµα Επιστηµών της Σορβόννης και γνωρίζει έναν άνδρα, τον Πιέρ Κιουρί, που θα της εµπνεύσει εµπιστοσύνη και έρωτα. Από τον γάµο τους (26 Ιουλίου 1895) θα γεννηθούν δύο κόρες, η Ιρέν και η Εύα, ενώ η συνεργασία τους στο εργαστήριο θα αποδώσει άλλου είδους παιδιά: το ζευγάρι θα ανακαλύψει τη ραδιενέργεια, γεγονός για το οποίο θα τιµηθεί µε το Βραβείο Νοµπέλ. Οι δυο τους, αν και δεν απολαµβάνουν τη δηµοσιότητα που έχει επιφέρει η βράβευσή τους (ο γαλλικός Τύπος τους αναγάγει σε ήρωες, ενώ δέχονται συνέχεια προτάσεις για συνεντεύξεις από διεθνή έντυπα), είναι ιδιαίτερα ευτυχείς από τις προοπτικές των πειραµάτων. Η µοίρα όµως είχε άλλα σχέδια: ο συνεχώς αφηρηµένος Πιέρ πέφτει θύµα τροχαίου ατυχήµατος και η θλίψη γίνεται µόνιµη σύντροφος της Μαρίας. Τον Απρίλιο του 1907, έναν χρόνο µετά τον θάνατο του Πιέρ, η Μαρία σηµείωνε στο ηµερολόγιό της: «Πέρασε ένας χρόνος. Ζω για τα παιδιά σου, για τον ηλικιωµένο πατέρα σου. Το πένθος είναι βουβό, αλλά είναι ακόµη εκεί. Το φορτίο είναι βαρύ στους ώµους µου. Πόσο γλυκό θα ήταν να κοιµηθώ και να µην ξυπνήσω. Πόσο µικρά είναι τα παιδιά µου. Και πόσο κουρασµένη νιώθω!». Η κούραση της Μαρίας θα γίνει µεγαλύτερη τα επόµενα χρόνια. Θα καταλήξει δε σε µια πολύχρονη ασθένεια η οποία παραλίγο να της στοιχίσει τη ζωή. Εκτός από τα σωµατικά αίτια, στην κατάρρευση της υγείας της συνέτεινε και η κοινωνική κατακραυγή που υπέστη όταν η υποκριτική κοινωνία της γαλλικής Μπελ Επόκ πληροφορήθηκε διά του Τύπου τη σχέση της µε τον Πολ Λανζεβάν, παλιό µαθητή του συζύγου της, στον οποίο η εν διαστάσει σύζυγός του αρνιόταν το διαζύγιο. Είναι 3

4 χαρακτηριστικό ότι ο γαλλικός Τύπος που την είχε αποθεώσει όταν τιµήθηκε µε το πρώτο Νοµπέλ σχεδόν αποσιώπησε το δεύτερο οι περισσότερες γαλλικές εφηµερίδες δεν αναφέρθηκαν σε αυτό και η µοναδική που έγραψε κάτι σχετικό το «έθαψε» µε ένα µονόστηλο στην τέταρτη σελίδα της. Στα χρόνια της µακράς ανάρρωσής της, η Μαρία Κιουρί στηρίχθηκε σε λίγους πιστούς φίλους, µεταξύ των οποίων ο αδελφός του συζύγου της και η Χέρθα Εϊρτον, βρετανίδα επιστήµων η οποία πρωτοστατούσε στο κίνηµα της γυναικείας χειραφέτησης στη χώρα της. * Επαναστατική εφεύρεση Χειρόγραφα από τις σηµειώσεις που κρατούσε στο εργαστήριό της Η σχέση των δύο γυναικών βασιζόταν στον αλληλοσεβασµό, αλλά οι απόψεις τους δεν ήταν πάντοτε ταυτόσηµες. Η Μαρία Κιουρί αισθανόταν ότι προσέφερε περισσότερα στο γυναικείο κίνηµα εργαζόµενη σκληρά στο εργαστήριο, άποψη την οποία ενστερνίστηκε αργότερα και η Χέρθα. Ωστόσο, η ιστορική συγκυρία έσπρωξε τη Μαρία Κιουρί σε έναν πιο ενεργό ρόλο απ' ό,τι είχε φανταστεί. Με το ξέσπασµα του πολέµου αντιλαµβάνεται πόσο πολύτιµες µπορούν να είναι οι ακτίνες Χ στον εντοπισµό των θραυσµάτων βληµάτων τα οποία βρίσκονται στα πληγωµένα κορµιά των στρατιωτών. Μόνο που ούτε η χρήση των ακτινών είναι διαδεδοµένη ούτε όλα τα νοσοκοµεία διαθέτουν ηλεκτρισµό για να µπορούν να παράγουν ακτινογραφίες. Επινοεί λοιπόν και κατασκευάζει µε τη βοήθεια των συνεργατών της αυτό που θα µπορούσε να περιγραφεί ως η πρώτη κινητή µονάδα ακτινογραφιών. Το 4

5 «ραδιολογικό αυτοκίνητο», όπως το ονοµάζει, διαθέτει όλα όσα απαιτούνται για τη λήψη ακτινογραφιών, ενώ από το µοτέρ του παράγεται και η απαιτούµενη ηλεκτρική ενέργεια. Καθώς οι ανάγκες είναι µεγάλες, κατασκευάζεται ένα δεύτερο αυτοκίνητο. Ταυτόχρονα έχει να αντιπαλέψει την αντίδραση του υπουργείου Άµυνας το οποίο δεν βλέπει µε καλό µάτι τη σφοδρή επιθυµία τής «ξένης γυναίκας» να πλησιάσει µε το αυτοκίνητό της στο µέτωπο. Ωστόσο επιτυγχάνει να πείσει τόσο τους αρµόδιους στρατιωτικούς όσο και τους αρµόδιους του υπουργείου Υγείας να της επιτρέψουν να εκπαιδεύσει νέες γυναίκες στην «τέχνη» της ακτινογραφίας. Σύµφωνα µε τις σηµειώσεις της οι αποδώσεις των µαθητριών της «υπήρξαν απολύτως ικανοποιητικές. Μερικές από αυτές αισθάνθηκαν την ανάγκη να παράσχουν τις υπηρεσίες τους εν τη απουσία των γιατρών και µε τη συνέπειά τους κέρδισαν την εκτίµηση των ανωτέρων τους. Τη δουλειά αυτή οι γυναίκες µπορούν να την κάνουν καλά τόσο σε περιόδους πολέµου όσο και ειρήνης». Το πέρας του πολέµου, κατά τη διάρκεια του οποίου η Κιουρί απέδειξε την αφοσίωσή της στη θετή πατρίδα της πέραν πάσης αµφιβολίας, σήµανε µια νέα αρχή επαγγελµατικής ικανοποίησης. Το όνειρό της να δηµιουργήσει το Ινστιτούτο του Ραδίου έγινε πραγµατικότητα και η Μαρία συνέχισε να ασχολείται µε την επιστήµη της ως τον θάνατό της από λευχαιµία το Πέθανε έχοντας κερδίσει την εκτίµηση των συγχρόνων της και έγινε σύµβολο για τις επόµενες γενιές. Ιστορικές πρωτιές Η Μαρία Κιουρί υπερέβη της εποχής της και άνοιξε δρόµους για τις επόµενες γενιές γυναικών: * Σε µια εποχή που το αναµενόµενο θα ήταν να γίνει δασκάλα, υπήρξε η πρώτη Ευρωπαία η οποία πραγµατοποίησε διδακτορική διατριβή στις θετικές επιστήµες. * Ήταν η πρώτη γυναίκα η οποία τιµήθηκε µε το Βραβείο Νοµπέλ, το οποίο µοιράστηκε µε τον σύζυγό της Πιέρ και τον Ανρί Μπεκερέλ για την ανακάλυψη της ραδιενέργειας (1903). * Ήταν η πρώτη γυναίκα λέκτωρ και διευθύντρια εργαστηρίου στο Πανεπιστήµιο της Σορβόννης (1906). * Το 1911, όταν η Σουηδική Ακαδηµία τής απένειµε και δεύτερο Βραβείο Νοµπέλ (της Χηµείας, για την ανακάλυψη και αποµόνωση του καθαρού ραδίου), έγινε το πρώτο άτοµο στην ιστορία του θεσµού που τιµήθηκε µε δεύτερο Νοµπέλ. 5

6 * Υπήρξε η πρώτη µητέρα βραβευµένη µε Νοµπέλ που είδε την κόρη της να λαµβάνει το ίδιο βραβείο (η µεγαλύτερη κόρη της Ιρέν Ζολιό-Κιουρί τιµήθηκε µε το Νοµπέλ Χηµείας το 1935). * Τέλος µεταθανάτια πρωτιά είναι η µόνη γυναίκα η οποία αναπαύεται στο Πάνθεον, το µαυσωλείο στο οποίο βρίσκονται θαµµένοι οι «µεγάλοι άνδρες» της Γαλλίας. 6