ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΜΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΛΟΓΙΟΙ ΣΕ ΚΟΙΝΑ ΔΙΚΤΥΑ ΤΕΛΟΣ 17 ου -19 ος ΑΙΩΝΑΣ ΖΗΣΗ ΣΤΑΜΑΤΙΝΑ ΑΜ: ΕΠΟΠΤΡΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ:ΟΛΓΑ ΚΑΤΣΙΑΡΔΗ-HERING ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΟΛΓΑ ΚΑΤΣΙΑΡΔΗ-HERING(Καθηγήτρια Ιστορίας Νέου Ελληνισμού) ΜΑΡΙΑ ΕΥΘΥΜΙΟΥ (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νέου Ελληνισμού) ΒΑΣΩ ΣΕΙΡΗΝΙΔΟΥ (Επίκουρος Καθηγήτρια Νέου Ελληνισμού) ΑΘΗΝΑ, ΙΟΥΛΙΟΣ 2017

2 Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 17ου-19ο ΑΙΩΝΑ Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΑΡΟΙΚΙΩΝ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΝ 17ο-19ο ΑΙΩΝΑ (ΜΙΑ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ) ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΟΓΙΟΙ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 17ου ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΟΝ 17ο ΜΕ ΜΕΣΑ 18ου ΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΜΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΛΟΓΙΟΙ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 17ου-19ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ - Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΙΑΚΩΒΟ ΡΩΤΑ, ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΗΣ ΤΕΡΓΕΣΤΗΣ ΚΑΙ Η ΙΟΝΙΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΔΕΡΦΟΥΣ ΖΩΣΙΜΑ, ΟΙ ΣΧΟΛΕΣ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΝΕΟΦΥΤΟ ΒΑΜΒΑ, Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΑΪΡΗ, Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ, Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΚΟΥΜΑ, Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΚΟΥΜΑ, ΤΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ, ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΛΕΙΣΙΜΟ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΣΤΑ ΕΤΗ

3 3.12 Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΚΔΟΤΙΚΟΥΣ ΟΙΚΟΥΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΕΚΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΙΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 17ου-19ο ΑΙΩΝΑ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΟΙ ΧΟΡΗΓΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΕΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΑΦΙΕΡΩΣΕΙΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΧΟΡΗΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΦΙΕΡΩΣΕΙΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΙΝΑΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΧΑΡΤΕΣ

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το ανά χείρας πόνημα αποτελεί την διπλωματική μου εργασία (Μ.Δ.Ε) στο πλαίσιο των σπουδών στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σύγχρονης και Νεότερης Ιστορίας και Ιστορίας Νέου Ελληνισμού, του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο τίτλος της Μ.Δ.Ε. είναι «Οι Έλληνες έμποροι και λόγιοι σε κοινά δίκτυα στο τέλος του 17 ου -19 ο αιώνα». Το θέμα των κοινών δικτύων των Ελλήνων εμπόρων και λογίων παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για να δούμε τον λόγο που δημιουργήθηκαν αυτά τα δίκτυα, τον ρόλο τους και την συμβολή τους στην ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το πιο γνωστό και το πιο διευρυμένο δίκτυο είναι εκείνο του Αδαμάντιου Κοραή. Μέσα από την μελέτη της ήδη υπάρχουσας ελληνόγλωσσης και ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας θα επιχειρηθεί η παρουσίαση όλων των σημαντικών Ελλήνων εμπόρων και λογιών που απάρτισαν τον κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή καθώς και η εκτενή αναφορά στο πυκνό δίκτυο της διακίνησης ελληνικών και ξένων βιβλίων, που συντόνιζε ο Χίος λόγιος μέσα από τον μεγάλο όγκο των επιστολών του ιδίου αλλά και των συνεργατών του προς εκείνον. Ακόμα, θα διερευνηθεί η δράση άλλων Ελλήνων λογίων και εμπόρων της εποχής, τα δίκτυα που αυτοί δημιούργησαν και πως αυτά συνέβαλαν στη μετακίνηση μεγάλου αριθμού βιβλίων και στην αποστολή κληροδοτημάτων για την ίδρυση βιβλιοθηκών και σχολείων στην Οθωμανική Ανατολή και τη Δυτική Ευρώπη. Η επιλογή του θέματος προέκυψε μέσα από συζήτηση με την καθηγήτρια, ειδική στα θέματα της μετακίνησης των Ελλήνων εμπόρων και λογίων της Διασποράς από τον ελλαδικό χώρο προς τη Κεντρική και Δυτική Ευρώπη κατά την Οθωμανική περίοδο, Όλγα Κατσιαρδή-Hering και προσωπικές μου απορίες πάνω στο θέμα. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τις τρεις καθηγήτριές μου: την επόπτρια καθηγήτριά μου Όλγα Κατσιαρδή-Hering για την αμέριστη συμπαράστασή της και την καλοπροαίρετη κριτική της κατά την εκπόνηση της εργασίας. Επίσης, την αναπληρώτρια καθηγήτρια Μαρία Ευθυμίου, για τις πολύτιμες συμβουλές της και την επίκουρη καθηγήτρια Βάσω Σειρηνίδου για τη συμβολή της. Τέλος, ευχαριστώ την οικογένεια μου για την άμεση στήριξή της κατά την εκπόνηση της παρούσας Μ.Δ.Ε. Σταματίνα Ζήση Ιούνιος

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέμα της διπλωματικής εργασίας θα επικεντρωθεί στις διαδρομές των Ελλήνων εμπόρων και λογίων στα τέλη του 17 ου -αρχές του 19 ο αιώνα προς τη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στους εμπορικούς σταθμούς της Δύσης, ήρθαν σε επικοινωνία μεταξύ τους, και προσπάθησαν να γίνουν φορείς παιδείας με ίδρυση σχολείων και έκδοση βιβλίων στις ελληνικές παροικίες της Διασποράς και στην Οθωμανική Ανατολή. Βάση της εργασίας θα αποτελέσει η φυσιογνωμία ενός σημαντικού λόγιου του 18 ου αιώνα, του Αδαμάντιου Κοραή και το ευρύ δίκτυο, το οποίο δημιούργησε ερχόμενος σε επικοινωνία με άλλους σημαντικούς Έλληνες εμπόρους και λόγιους του 18 ου και 19 ου αιώνα. Σε αυτό το σημείο επισημαίνεται ο λόγος που αιτιολογεί την απόφασή μας να ασχοληθούμε με το δίκτυο του Χίου λογίου, καθώς και με τα συγκεκριμένα παραδείγματα των εμπόρων και των λογίων που κινούνταν ανεξάρτητα από αυτόν. Ο Αδαμάντιος Κοραής είναι μια αρκετά ιδιαίτερη περίπτωση λογίου. Ήταν ο πρώτος που δημιούργησε ένα εκτενές δίκτυο εμπόρων, λογίων και κληρικών, επηρεασμένος από τις ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Επρόκειτο για ένα Διαφωτιστή, ο οποίος έχοντας ως βασικό στόχο την ανανέωση της ελληνικής παιδείας, κατόρθωσε να συντονίσει την αποστολή χιλιάδων ελληνικών και ξένων βιβλίων ανάμεσα στην Ευρώπη και την Οθωμανική Ανατολή. Μέσα από την ανάλυση της αλληλογραφίας κυρίως του Αδαμάντιου Κοραή αλλά και του κύκλου του, όπως εκείνη του Κωνσταντίνου Οικονόμου με τον Κωνσταντίνο Κούμα, θα γίνει κατανοητή η κοινή προσπάθειά τους για αναδιοργάνωση της παιδείας με βάση τις νέες ιδέες με σκοπό την πνευματική αφύπνιση του ελληνισμού. Για το σκοπό αυτό κρίνεται αναγκαία και η παρουσίαση της συγκρότησης δικτύων από άλλους Έλληνες λόγιους και έμπορους τον 17 ο - αρχές του 19 ο αιώνα και την προσπάθεια που αυτοί κατέβαλαν σε σύγκριση με τον κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή για την μόρφωση του Γένους. Ο Δημήτριος Δάρβαρης, ο Γεώργιος Ζαβίρας και ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης κατέχουν και οι τρεις την ιδιότητα του λόγιου ενώ οι δυο πρώτοι ασχολήθηκαν παράλληλα και με το εμπόριο. Έγραψαν και τύπωσαν σε ελληνικά τυπογραφεία της Δύσης και της Ανατολής εγχειρίδια που προορίζονταν για σχολική χρήση για τη μόρφωση και τη σωστή εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας των Βλάχικων, των Σλαβικών, των Βουλγαρικών και των Αλβανικών πληθυσμών της Αυστριακής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όπως 5

6 βλέπουμε τίθενται σημαντικά ερωτήματα σχετικά με το ποια ήταν η ιδιότητα των Ελλήνων εμπόρων και των λογίων της Διασποράς, ποιοι από αυτούς εμφανίζονταν παράλληλα ως λόγιοι και έμποροι καθώς και ποιοι έμποροι ανέλαβαν το ρόλο των χορηγών στη έκδοση ελληνικών βιβλίων και στην ανέγερση ελληνικών σχολείων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Κεντρική και Δυτική Ευρώπη. Η εργασία θα περιλαμβάνει τέσσερα βασικά κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο θα γίνει μια γενική παρουσίαση της μετακίνησης των Ελλήνων εμπόρων και των λογίων στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη και στις ελληνικές παροικίες που συγκροτήθηκαν εκεί. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα γίνει αναφορά σε συγκεκριμένους εμπόρους και λογίους της Διασποράς, οι οποίοι άφησαν το στίγμα τους στην ελληνική εκπαίδευση. Συνέβαλαν με το έργο τους στην αναδιοργάνωση της ελληνικής εκπαίδευσης και στο φωτισμό των ομογενών τους, με παρουσίαση βασικών ελληνικών σχολείων της Διασποράς αλλά και της Ανατολής, τα οποία ιδρύθηκαν τον 18 ο -αρχές του 19 ο αιώνα με κοινή συμβολή εμπόρων και λογίων. Στο τρίτο κεφάλαιο θα γίνει εκτενή αναφορά στην προσωπικότητα του Αδαμάντιου Κοραή, στην αλληλογραφία του και στο πυκνό δίκτυο που δημιούργησε με άλλους σπουδαίους Έλληνες λόγιους, έμπορους και κληρικούς της εποχής του, που τάσσονταν υπέρ των απόψεών του και αποτέλεσαν τον κύκλο των συνεργατών του. Επίσης θα παρουσιαστούν τα δίκτυα μέσα από τα οποία διακινήθηκαν τα βιβλία και θα επιχειρηθεί να φανεί ο τρόπος που αυτά αναπτύχθηκαν. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο θα γίνει αναφορά στα διδακτικά βιβλία που τυπώνονταν σε ελληνικά και ξένα τυπογραφεία της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης και τις αποστολές χιλιάδων συγγραμμάτων από λόγιους και εμπόρους προς τα σχολεία του ελλαδικού χώρου. Τα κεφάλαια της εργασίας αναλύονται ως εξής: Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται συνοπτικά οι ελληνικές εμπορικές κομπανίες που ιδρύθηκαν στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, στη Βενετία, στις πόλεις της Αψβουργικής Μοναρχίας, στην Τεργέστη στο Λιβόρνο, στο Άμστερνταμ, στη Μασσαλία και στη Νίζνα της Ρωσίας κατά τον 17 ο -18 ο αιώνα και οι κοινές διαδρομές που ακολούθησαν οι Έλληνες έμποροι και λόγιοι για να φθάσουν εκεί. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται επτά προσωπικότητες εμπόρων και λογίων της εποχής, του εμπόρου Θωμά Φλαγγίνη ( ) στη Βενετία, του Ιωάννη Πρίγκου ( ) στο Άμστερνταμ, του Γεωργίου Ζαβίρα ( ) στην Πέστη, του λόγιου Δανιήλ Μοσχοπολίτη ( ) στη Μοσχόπολη, του Ιάκωβου 6

7 Παξιμάδη ( ), του Δημητρίου Δάρβαρη ( ) στη Βιέννη και του Αντώνιου Αντωνόπουλου (τέλη 18 ου αιώνα-1843) στη Τεργέστη. Για ποιο λόγο όμως γίνεται αναφορά στις επτά αυτές προσωπικότητες του εμπορίου και της διανόησης; Η απάντηση δίνεται μέσα από τα δίκτυα που δημιούργησαν στηριγμένα σε συγγενικούς δεσμούς αλλά και σε σχέσεις φιλίας με κληρικούς και εμπόρους, μέσω των οποίων πέτυχαν την ανέγερση νεωτερικών σχολείων (στη Βενετία, στη Ζαγορά, στην Αδρίτσαινα, στην Τήνο, στη Βιέννη και στην Πέστη) και την αποστολή βιβλίων στις ιδιαίτερες πατρίδες τους και στα ελληνικά σχολεία της Δύσης. Στο τρίτο κεφάλαιο εκτός από τις πληροφορίες για το βίο των εμπόρων, των λογίων και των κληρικών που αποτελούσαν τον κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή, επισημαίνονται και τα εξής παρακάτω στοιχεία: Αρχικά, εξετάζεται η φυσιογνωμία του Αδαμάντιου Κοραή ( ). Επισημαίνεται η βασική πηγή με την οποία προσεγγίζουμε την αλληλογραφία του μέσω της οποίας προσπαθούμε να σκιαγραφήσουμε την προσωπικότητά του, τις σκέψεις του για την παιδεία και το δίκτυο των συνεργατών του που ο ίδιος με πολλη επιμονή δημιούργησε. Στο ίδιο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην προσωπικότητα των βασικών φίλων και συνεργατών του, όπως του στενού του φίλου Αλέξανδρου Βασιλείου ( ), εμπόρου με μεγάλη μόρφωση, αγάπη για τα γράμματα και κριτική σκέψη πάνω σε ζητήματα φιλολογικά. Εκείνος προωθούσε από τη Βιέννη, που ήταν εγκατεστημένος κατά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, πλήθος ελληνικών και ξένων εγχειριδίων για στελέχωση βιβλιοθηκών ελληνικών σχολείων και για πώληση σε ελληνικούς και ξένους εκδοτικούς οίκους της Ευρώπης. Στη συνέχεια εξετάζουμε τον έμπορο και λόγιο από την Κέα, Ιάκωβο Ρώτα (τέλη 18 ου αιώνα-1844), τη συνεργασία του με τον Αδαμάντιο Κοραή κυρίως μετά το θάνατο του Αλέξανδρου Βασιλείου στα 1818, για αποστολές εκδόσεων του Χίου λογίου αλλά και για άλλα ελληνικά και ξένα βιβλία που θεωρούνταν κατάλληλα να χρησιμοποιηθούν στα σχολεία. Σημαντική θεωρείται επίσης η σχέση του Ιάκωβου Ρώτα με τους λόγιους Κωνσταντίνο Ασώπιο ( ) και Χριστόφορο Φιλητά ( ), οι οποίοι δίδαξαν στο σχολείο της ελληνικής κοινότητας της Τεργέστης, όταν εκείνος ήταν επίτροπος του σχολείου στα Οι δυο λόγιοι σχετίζονταν, όπως και ο Κοραής, με τον Άγγλο φιλέλληνα Frederick North, γνωστό και με την επωνυμία «Κόμης του Guilford» και ιδρυτή στα 1824 της Ιονίου Ακαδημίας. 7

8 Συνεχίζοντας, εξετάζουμε τη φυσιογνωμία των εμπόρων και χορηγών πολλών παραδοσιακών και νεωτερικών βιβλίων, εκείνη των αδερφών Ζωσιμά. Από το Λιβόρνο και τη Νίζνα της Ρωσίας, έδιναν χρήματα προς τον Αδαμάντιο Κοραή για την έκδοση των έργων της Ελληνικής Βιβλιοθήκης του και για τη λειτουργία σημαντικών σχολών των Ιωαννίνων, από όπου και η καταγωγή τους. Στην αλληλογραφία του Χίου λόγιου περιλαμβάνονται επίσης οι κληρικοί και λόγιοι, Άνθιμος Γαζής ( ), Νεόφυτος Βάμβας ( ) και Θεόφιλος Καΐρης ( ). Και οι τρεις δίδαξαν σε νεωτερικά σχολεία (και στα Αμπελάκια, στη Χίο και στις Κυδωνιές της Μικράς Ασίας) και παράλληλα συνέταξαν, τύπωσαν και έστειλαν ελληνικά εγχειρίδια για σχολική χρήση. Ακόμα δεν θα παραλείψουμε να εξετάσουμε την προσωπικότητα ενός σημαντικού λόγιου της εποχής, εκείνης του Κωνσταντίνου Κούμα ( ) και της σχέσης του τόσο με τον Αδαμάντιο Κοραή όσο και με τον κληρικό και λόγιο Κωνσταντίνο Οικονόμο ( ). Και οι δυο υπήρξαν δάσκαλοι στη νέα σχολή της Σμύρνης, όπου έλαβαν χώρα οι μεγάλες κοινωνικές αναταραχές από το Μέσα από την αλληλογραφία του τελευταίου, που αποτελεί τη δεύτερη βασική πηγή της εργασίας, παρατηρούμε τη στενή συνεργασία των δυο φίλων για την ανανέωση της ελληνικής εκπαίδευσης αλλά και την έλλειψη επικοινωνίας που επήλθε μεταξύ τους μετά το κλείσιμο της σχολής και τη σταδιακή απομάκρυνση του Κωνσταντίνου Οικονόμου από τις νεωτερικές ιδέες που υποστήριζε. Στο τελευταίο κεφάλαιο κάνουμε αναφορά στη δράση των ελληνικών και ξένων εκδοτικών οίκων της Δυτικής Ευρώπης στη Βενετία, στη Βιέννη, στο Παρίσι και στη Λειψία. Έχοντας ως βάση το δίκτυο του Αδαμάντιου Κοραή, επιχειρείται η παρουσίαση ενός άλλου πολύπλοκου δικτύου, εκείνου της αποστολής ελληνικών βιβλίων ανάμεσα στις πόλεις της Ευρώπης με προορισμό τον ελλαδικό χώρο. Ολοκληρώνοντας το εισαγωγικό μέρος, όπως είδαμε από τη σύντομη παρουσίαση των κεφαλαίων, έγιναν μεμονωμένες ενέργειες από βασικές προσωπικότητες Ελλήνων της Διασποράς, οι οποίοι εμφανίσθηκαν αυτή την περίοδο που μελετάμε, και οι οποίοι προσπάθησαν να οργανώσουν νέα, εκπαιδευτικά προγράμματα, αρκετά, νεωτεριστικά στο περιεχόμενό τους προκαλώντας ενίοτε την αντίδραση του Πατριαρχείου και των συντηρητικών κύκλων, κάποιων προεστών των κοινοτήτων με την επιστροφή τους στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Πολλοί από αυτούς δίδαξαν σε σχολεία του παροικιακού ελληνισμού και συγκέντρωσαν σημαντικό 8

9 αριθμό βιβλίων τα οποία έστειλαν στην Οθωμανική Ανατολή για τη στελέχωση των βιβλιοθηκών των σχολείων εκεί. Ήδη από τον 16 ο αιώνα λειτουργούσαν ελληνικά τυπογραφεία στη Βενετία και από τα τέλη του 18 ου αιώνα προστέθηκαν εκείνα της Βιέννης και του Ιασίου. Σχολές ιδρύθηκαν κατά τον 17 ο -18 ο αιώνα στις ελληνικές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως στα Ιωάννινα, στην Κοζάνη, στη Ζαγορά, στα Αμπελάκια, στο Πήλιο, στη Χίο, στη Σμύρνη, στις Κυδωνιές καθώς και ελληνικά σχολεία κατά τον 18 ο -19 ο αιώνα στις ελληνικές παροικίες της Διασποράς, στη Βιέννη, στο Μίσκολτς, στην Πέστη και σε άλλες πόλεις της Ουγγαρίας, στην Τεργέστη, την Οδησσό κ.α. Το κύρος των σχολείων ήταν μεγάλο καθώς μεγάλος ήταν και ο αριθμός των μαθητών που φοιτούσαν σε αυτά. Διέπονταν κατά κανόνα, από τις ιδέες του Διαφωτισμού με εφαρμογή νεωτερικών μεθόδων, διδασκαλία φιλοσοφίας, ιστορίας, γεωγραφίας, θετικών επιστημών και εκμάθηση ξένων γλωσσών. Δόθηκε βάση στη σωστή μετάδοση των γνώσεων στους μαθητές, στην ερμηνεία των αρχαίων κειμένων, στην ηθική τους διαπαιδαγώγηση. Πλήθος εγχειριδίων που προοριζόταν για σχολική χρήση τυπώθηκε στα τυπογραφεία της Δυτικής Ευρώπης από λόγιους και έμπορους, πολλοί από τους οποίους αλληλογραφούσαν με τον Αδαμάντιο Κοραή. Και πολύ πριν από τον Αδαμάντιο Κοραή, όπως αναφέραμε, από τα μέσα του 18 ο αιώνα, Έλληνες λόγιοι και έμποροι άρχισαν να τυπώνουν νεωτερικά βιβλία που αποσκοπούσαν στη μόρφωση των ομογενών τους. Με εκείνον όμως ξεκίνησε ουσιαστικά η συστηματική ενασχόληση για την ελληνική παιδεία και η μετάδοση των νέων πνευματικών ρευμάτων, που είχαν κατακλύσει τις σχολές και τα πανεπιστήμια της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης, προς τα ελληνικά σχολεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήταν ο βασικός ενορχηστρωτής αυτής της κοινής προσπάθειας. Μετέφρασε ξένα έργα, τύπωσε και έστειλε βιβλία μέσω του Αλέξανδρου Βασιλείου, του Ιάκωβου Ρώτα, του Κωνσταντίνου Κούμα, του Νεόφυτου Βάμβα, του Θεόφιλου Καΐρη, των αδερφών Ζωσιμά στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Χίο και σε άλλες περιοχές του ελληνισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στα ελληνικά σχολεία της Διασποράς. Πριν όμως προχωρήσουμε στην ανάλυση των επιστολών του Αδαμάντιου Κοραή και στον ευρύ κύκλο των εμπόρων και των λογίων του, θα πρέπει πρώτα να δούμε τους κοινούς δρόμους που ακολούθησαν οι Έλληνες έμποροι και λόγιοι προς 9

10 τα εμπορικά κέντρα της Δύσης κατά τον 17 ο και 19 ο αιώνα και την εγκατάστασή τους εκεί με την ίδρυση των ελληνικών παροικιών. 10

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 17ου-19ο ΑΙΩΝΑ Σε αυτό το κεφάλαιο αρχίζουμε τη σύντομη επισκόπησή μας με την αναφορά σε βασικές πόλεις της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης που αποτέλεσαν πρόσφορο έδαφος για τη δημιουργία ελληνικών εμπορικών κομπανιών κατά τον 17 ο και 18 ο αιώνα. Θα δώσουμε συνοπτικά μια εικόνα του όρου «εμπορικά δίκτυα» για να κατανοήσουμε καλύτερα τις σχέσεις που δημιουργήθηκαν μεταξύ των Ελλήνων εμπόρων με άλλους Έλληνες έμπορους αλλά και με λόγιους και κληρικούς. Η κίνηση των Ελλήνων εμπόρων προς τη Βενετία, τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, την Αψβουργική Μοναρχία και την Ολλανδία, γνωστή από τους προηγούμενους αιώνες, συνεχίστηκε και τον 17 ο αιώνα. Η σταδιακή εγκατάστασή τους στις περιοχές αυτές οδήγησε στην ίδρυση εμπορικών κομπανιών. Παρακινούσαν έτσι και άλλους Έλληνες να διεξάγουν εμπόριο με τις Δυτικές πόλεις. Δημιούργησαν ένα σύστημα επικοινωνιών βασισμένο κυρίως σε οικογενειακούς, κοινωνικούς και εθνοτικούς θεσμούς, τα ονομαζόμενα εμπορικά δίκτυα, καθώς στην πλειοψηφία τους οι Ορθόδοξοι Οθωμανοί έμποροι που εγκαταστάθηκαν στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη προέρχονταν από όμοιες περιοχές και είχαν κατά κανόνα την ίδια γλώσσα και θρησκεία. 1 Στις ελληνορθόδοξες παροικίες ιδίως εκείνες των ουγγρικών χωρών, συμπεριλαμβάνονταν Έλληνες, Βλάχοι (Αρωμούνοι), Σέρβοι, Αλβανοί και Βούλγαροι έμποροι, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα, μετακινούμενοι ανάμεσα στην Οθωμανική και την Αψβουργική Αυτοκρατορία. 2 Πολλοί έμποροι άνοιξαν εμπορικούς οίκους και διεξήγαγαν εμπόριο στηριζόμενοι σε μέλη της οικογένειάς τους ή έχοντας συνεργασία με άλλους εμπόρους. Τα εμπορικά 1 Σειρηνίδου, Βάσω, «Βαλκανικοί έμποροι στην Αψβουργική μοναρχία (18 ος -μέσα 19 ου αιώνα). Εθνοτικές ταυτότητες και ερευνητικές αμηχανίες», Στασινοπούλου, Μαρία - Χατζηϊωάννου, Μαρία Χριστίνα (επιμ.), Διασπορά-Δίκτυα-Διαφωτισμός Τετράδια Εργασίας 28 (2005), σ Βλ. Chatziioannou, Maria-Christina, Greek Merchant Networks in the Age of Empires ( ), στο: Ina Baghdiantz McCabe - Gelina Harlaftis - Ioanna Pepelasis Minoglou (επιμ.), Diaspora Entrepreneurial Networks: Four Centuries of History, Oxford & New York: Berg 2005, σ Βλ. Μαντούβαλος, Ίκαρος, «Μεταναστευτικές διαδρομές από τον χώρο της Μακεδονίας στην ουγγρική ενδοχώρα (17 ος αιώνας αρχές 19 ου αιώνα)», στο: Κολιόπουλος, Σ. Ιωάννης - Μιχαηλίδης, Δ. Ιάκωβος (επιμ.), Οι Μακεδόνες στη Διασπορά 17 ος, 18 ος και 19 ος αιώνας, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2011, σ Füves, Ödön, Characteristics of the Greeks in Hungary ( ), στο: John M. Fossey - Jacques Movin (επιμ.), Proceedings of the First International Congress of the Hellenic Diaspora from antiquity to modern times, v. II, From 1453 to modern times, Amsterdam 1999, σ

12 δίκτυά τους στηρίζονταν στους χερσαίους εμπορικούς δρόμους από τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία προς τις πόλεις της Αψβουργικής Μοναρχίας αλλά και στους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους από την Πελοπόννησο, τα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου, τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη προς την Τεργέστη, το Λιβόρνο, τη Μασσαλία και προς πόλεις της Ρωσίας. Με την ίδρυση των νέων εμπορικών κομπανιών οι Ορθόδοξοι Οθωμανοί έμποροι είχαν τη δυνατότητα της ελεύθερης διακίνησης προϊόντων από και προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία, λόγω της παραχώρησης προνομίων από τους αυτοκράτορες της Αψβουργικής Μοναρχίας σε ελληνικές εμπορικές κομπανίες της Τρανσυλβανίας, της Ουγγαρίας και της Αυστρίας και της ανάδειξης ελεύθερων λιμανιών, όπως αυτών της Τεργέστης και του Λιβόρνο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι πολεμικές διενέξεις ανάμεσα στην Αψβουργική και την Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι Ρωσοοθωμανικοί πόλεμοι συνέβαλαν κατά ένα μεγάλο βαθμό στη μετακίνηση Οθωμανών υπηκόων προς τη Δύση και στην ελεύθερη άσκηση του εμπορίου εκεί. Γνωρίζουμε ότι από τα τέλη του 17 ου -18 ο αιώνα Έλληνες λόγιοι άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους και να εγκαθίστανται στους εμπορικούς σταθμούς της Δύσης. Μέσω της εγκατάστασής τους, ξεκίνησε η σταδιακή επαφή και η συνεργασία τους με πλούσιους εμπόρους, κληρικούς και ηγεμόνες των ελληνικών κοινοτήτων. Οι Έλληνες λόγιοι εγκαταστάθηκαν στις ήδη υπάρχουσες εμπορικές αδελφότητες της Ευρώπης, και με τη βοήθεια αυτών συνέχισαν τις σπουδές τους σε δυτικά πανεπιστήμια. Πολλοί ανέλαβαν τη διδασκαλία στα σχολεία των ελληνικών παροικιών. Τα κοινά δίκτυά τους, δηλαδή η συχνή τους επικοινωνία με τους Έλληνες εμπόρους, συνέβαλαν στη μετάδοση γνώσεων με νέες μεθόδους που ήταν ενάντια στο παραδοσιακό τρόπο διδασκαλίας που ίσχυε μέχρι τότε. Οι έμποροι βοήθησαν ενεργά προς αυτόν τον τομέα δίνοντας χρήματα για σχολικές κτηριακές υποδομές και για συγγράμματα, των οποίων η έκδοση αυξήθηκε κατά τα τέλη του 18 ου -αρχές 19 ου αιώνα, μέχρι και την Επανάσταση. 3 3 Κουμαριανού, Αικατερίνη - Δρούλια, Λουκία, «Η εκδοτική του βιβλίου», στο: Κουμαριανού Αικατερίνη - Δρούλια Λουκία - Layton Evro, Το ελληνικό βιβλίο , Αθήνα 1986, σ Βλ. Μαντούβαλος, «Μεταναστευτικές διαδρομές», ό.π., σ

13 1.2 Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΑΡΟΙΚΙΩΝ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΝ 17ο-19ο ΑΙΩΝΑ (ΜΙΑ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ) Γνωρίζουμε ότι μετακινήσεις Ελλήνων εμπόρων σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια του 17 ου αιώνα στα εδάφη της Αψβουργικής Μοναρχίας, στην περιοχή της Τρανσυλβανίας και της Ουγγαρίας. 4 Ορθόδοξοι Οθωμανοί υπήκοοι, κυρίως από τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, εμπορεύονταν στην Τρανσυλβανία και ίδρυσαν εμπορικές κομπανίες 5 εκεί, όπως η κομπανία του Sibiu, του Brassov και του Arad, αλλά και σε ουγγρικές περιοχές, όπως Novi Sad, Györ, Vác, Kecskemét, Miskolc, Tokaj, Eger, Sarospatak και Kassa. 6 Το 1636 παραχωρήθηκαν προνόμια από τον Ηγεμόνα της Τρανσυλβανίας, Georg Rakoczi Α, προς την Εμπορική Κομπανία των Ορθοδόξων της κοινότητας του Sibiu και του Brassov, 7 ενώ το 1701 παραχωρήθηκαν ειδικά προνόμια από τον αυτοκράτορα Λεοπόλδο Α προς τους ορθόδοξους Οθωμανούς υπηκόους των δυο εμπορικών κομπανιών, όταν η περιοχή της σημερινής Τρανσυλβανίας και τμήματα της Ουγγαρίας που αποτελούσαν την Αυτόνομη Ηγεμονία εντάχθηκαν στην Αψβουργική Μοναρχία το Stoianovich, Traian, The conquering Balkan Orthodox merchant Journal of Economic History, 20 (1960), σ Βλ. Stoianovich, Traian, «Διασπορά και εδαφική τριμερής κατανομή», στο: Ασδραχάς, Ι. Σπύρος - Καραπιδάκης, Ε., Νίκος - Κατσιαρδή-Hering, Όλγα - Λιάτα, Ευτυχία - Ματθαίου, Άννα - Sivignon, Michel - Stoianovich, Traian, Ελληνική Οικονομική Ιστορία, ΙΕ - ΙΘ αιώνας, τ. Ι, Αθήνα 2003, σ Ο όρος «εμπορική κομπανία» σήμαινε κατά τον 17 ο -19 ο αιώνα ένα είδος εμπορικής οργάνωσης με αυτόνομη λειτουργία και ελευθερία άσκησης εμπορίου. 6 Stoianovich, The conquering., ό.π., σ Βλ Füves, Ödön, Οι Έλληνες της Ουγγαρίας, Θεσσαλονίκη 1965, σ Βλ. Παπαδόπουλος, Στέφανος, «Οι ελληνικές κοινότητες της Ουγγαρίας και η συμβολή τους στην οικονομική και επιστημονική ανάπτυξη της Βόρειας Ελλάδας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας», Ανακοίνωση στο συμπόσιο «Ουγγροελληνικές σχέσεις», Βουδαπέστη (8-10 Μαΐου 1989), Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών Πανεπιστημίου Βουδαπέστης, Αθήνα 1989, σ Βλ. Δρακούλης, Π. Δημήτριος, «Οι Μακεδόνες της Διασποράς στους οικισμούς της Βόρειας Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης (17 ος -19 ος αιώνας): Μια ιστορικο-γεωγραφική διερεύνηση», στο: Κολιόπουλος, Σ. Ιωάννης - Μιχαηλίδης, Δ. Ιάκωβος (επιμ.), Οι Μακεδόνες στη Διασπορά 17 ος και 19 ος αιώνας, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Θεσσαλονίκη 2011, σ Βλ. Καρακώστα, Κωνσταντίνα, «Πέστη-Κεσκεμέτ-Έγγερ-Τόκαϊ. Η εγκατάσταση των Μακεδόνων στην αψβουργική Ουγγαρία του 18 ου αιώνα», στο: Κολιόπουλος, Σ. Ιωάννης - Μιχαηλίδης, Δ. Ιάκωβος (επιμ.), Οι Μακεδόνες στη Διασπορά 17 ος, 18 ος και 19 ος αιώνας, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Θεσσαλονίκη 2011, σ Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Τα δίκτυα της εμπορικής διακίνησης», στο: Ασδραχάς, Ι., Σπύρος - Καραπιδάκης, Ε., Νίκος - Κατσιαρδή-Hering, Όλγα - Λιάτα, Ευτυχία - Ματθαίου, Άννα - Sivignon, Michel - Stoianovich, Traian, Ελληνική Οικονομική Ιστορία, ΙΕ - ΙΘ αιώνας, τ. Ι, Αθήνα 2003, σ Βλ. Katsiardi-Hering, Olga - Stassinopoulou, Maria, The Long 18 th century of Greek Commerce in the Habsburg Empire: Social Changes. στο: Heppner Herald - Urbanitsch Peter - Zedinger Renate (επιμ.), Social Change in the Habsburg Monarchy. Les transformation de la socie te dans la monarchie des Habsburg: l epoque des Lumieres, Bochum 2011, σ Füves, Οι Έλληνες ό.π., σ Βλ. Τσούρκα-Παπαστάθη, Δέσποινα-Ειρήνη, Η ελληνική εμπορική κομπανία του Σιμπίου Τρανσυλβανίας , Οργάνωση και Δίκαιο, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 51. Βλ. 13

14 Η λήξη της οθωμανικής κατοχής στις Κεντρικές και Νότιες Ουγγρικές επαρχίες το 1694 σε συνδυασμό με τις συνθήκες ειρήνης του Karlowitz (1699) και του Passarowitz (1718) συνέβαλαν στην αύξηση του μεταναστευτικού ρεύματος των Ελλήνων και στην εγκατάσταση πολλών στις ουγγρικές πόλεις. 9 Η συνθήκη του Passarowitz εξασφάλιζε στους οθωμανούς υπηκόους εμπόρους την ελεύθερη μετακίνηση των προϊόντων τους στα εδάφη της Αψβουργικής Μοναρχίας με τελωνειακό δασμό 3%. Έτσι την περίοδο μεγάλος αριθμός Ελλήνων εμπόρων κατέφθασε στην Ουγγαρία το ίδιο και κατά τα έτη Παρατηρούμε ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων εμπόρων που έφθαναν στην Ουγγαρία προερχόταν κυρίως από τη Δυτική Μακεδονία (Μοσχόπολη, την Κοζάνη, τη Σιάτιστα, τη Δοϊράνη, τα Σέρβια, το Μελένικο, το Μοναστήρι, τη Θεσσαλονίκη, τις Σέρρες και την Καστοριά). Επίσης μικρότερος αριθμός έφθανε από την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και την Αδριανούπολη. 11 Οι Έλληνες έμποροι ακολουθούσαν τον χερσαίο δρόμο Μοναστήρι-Βελιγράδι-Σεμλίνο (Zemun)-Ουγγρικές πόλεις ή το δρόμο από τη Θεσσαλονίκη προς Σέρρες-Σιδηρόκαστρο-Μελένικο-Σόφια-Νις-Βελιγράδι- Σεμλίνο. Από εκεί περνούσαν προς τη Βούδα και τη Πέστη μέσω των δρόμων Mehadia-Temesvar-Kecskemét και Brassov-Szeben-Arad-Kecskemét. 12 Mantouvalos, Ikaros, Greek Immigrants in Central Europe: A concise study of Migration Routes from the Balkans to the Territories of the Hungarian Kingdom (From the Late 17 th to the early 19 th Centuries), στο: Katsiardi-Hering, Olga - Stassinopoulou, Maria (επιμ.), Across the Danube: Southeastern Europeans and their Travelling Identities (17 th -19 th C.), Leiden 2017, σ Stoianovich, The conquering., ό.π., σ Βλ. Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Η ελληνική διασπορά: Η γεωγραφία και η τυπολογία της», στο: Ασδραχάς, Ι., Σπύρος - Καραπιδάκης, Ε., Νίκος - Κατσιαρδή- Hering, Όλγα - Λιάτα, Ευτυχία - Ματθαίου, Άννα - Sivignon, Michel - Stoianovich, Traian, Ελληνική Οικονομική Ιστορία, ΙΕ - ΙΘ αιώνας, τ. Ι, Αθήνα 2003, σ Βλ. Ιγγλέση, Αγγελική, Βορειοελλαδίτες έμποροι στο τέλος της Τουρκοκρατίας. Ο Σταύρος Ιωάννου, Αθήνα 2004, σ Βλ. Μαντούβαλος, «Μεταναστευτικές.», ό.π., σ Βλ. Σταματόπουλος, Ανδρέας, «Το Ελληνικό και Ελληνοβλαχικό στοιχείο της Δυτικής Μακεδονίας στην Αυστροουγγαρία κατά τον 18 ον - 19 ον αιώνα», Ελληνική Κληρονομιά. Η Ελληνική Ορθόδοξος Διασπορά στην Ουγγαρία 17 ος -19 ος αιώνας, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθήνα 2011, σ. 24. Βλ. Μαντούβαλος, «Μεταναστευτικές.», ό.π., σ Füves, Οι Έλληνες ό.π., σ Βλ. Παπαδόπουλος, «Οι ελληνικές.», ό.π., σ. 95. Βλ. Σταματόπουλος, «Το Ελληνικό.», ό.π., σ Stoianovich, The conquering., ό.π., σ. 277 Βλ. Füves, Οι Έλληνες ό.π., σ Βλ. Παπαδόπουλος, «Οι ελληνικές.», ό.π., σ. 96. Βλ. Δρακούλης, «Οι Μακεδόνες.», ό.π., σ. 17. Βλ. Καρακώστα, «Πέστη.», ό.π., σ Βλ. Μαντούβαλος, «Μεταναστευτικές.», ό.π., σ Βλ. Katsiardi-Hering, Olga - Madouvalos, Ikaros, The tolerant policy of the Habsburg Authorities towards the Orthodox people from South-Eastern Europe and the formation of national identities (18 th - early 19 th century), Balkan Studies 49 (2014), σ Κατσιαρδή-Hering, «Η ελληνική διασπορά.», ό.π., σ Βλ. Chatziioannou, Greek, ό.π., σ Βλ. Katsiardi-Hering, Olga Central and peripheral communities in the Greek Diaspora: Interlocal and local economic, political and cultural networks in the eighteenth and nineteenth centuries, στο: Mina Rozen (επιμ.), Homelands and Diasporas. Greek, Jews and their Migrations, London-New York 2008, σ

15 Στην Ουγγαρία οι Έλληνες ορθόδοξοι έμποροι ( Görögök ) 13 μπορούσαν να ασκήσουν ελεύθερα εμπόριο και να ανοίξουν δικό τους κατάστημα, συνήθως κάποιο παντοπωλείο. 14 Όπως αναφέραμε, ήταν οργανωμένοι σε εμπορικές κομπανίες. Το 1752 υπήρχαν 10 ελληνικές κομπανίες οργανωμένες σε συντεχνίες στην ουγγρικές χώρες. 15 Μια από αυτές, η κομπανία του Sibiu στα μέσα του 17 ου αιώνα περιλάμβανε 60 μέλη και η κομπανία του Braov στα τέλη του 18 ου αιώνα 494 μέλη. 16 Τον Μάϊο του 1708 συγκροτήθηκε η ελληνική κομπανία του Kecskemét από 26 Έλληνες μεγαλέμπορους της πόλης. 17 Οι περισσότεροι από τους Έλληνες εμπόρους της πόλης κατάγονταν από τη Σιάτιστα και την Κοζάνη. 18 Η ελληνική κομπανία του Miskolc δημιουργήθηκε κατά τα τέλη του 17 ου αιώνα, γύρω στο Στην ουγγρική πόλη εμπορεύονταν κυρίως Έλληνες από τη Μοσχόπολη (Βλάχοι) που από τον 18 ο αιώνα εγκαταστάθηκαν μόνιμα εκεί. 19 Έλληνες και Βλάχοι έμποροι εγκαταστάθηκαν στη Βούδα και στην Πέστη, όπου ίδρυσαν κοινότητα στα τέλη του 18 ου αιώνα. 20 Τα αυτοκρατορικά διατάγματα, όπως αυτά του 1725 από τον αυτοκράτορα της Αυστρίας Κάρολο Στ και του 1747 από την αυτοκράτειρα Μαρία-Θηρεσία, επέτρεπαν την πώληση χονδρικώς μόνο οθωμανικών προϊόντων για τους ορθόδοξους εμπόρους που διατηρούσαν την οθωμανική υπηκοότητα, ενώ για τους μόνιμα εγκατεστημένους ορθόδοξους με τις οικογένειές τους επιτρεπόταν το ελεύθερο εμπόριο. 21 Αυτή η πολιτική αφομοίωσης φαίνεται κυρίως στα αυτοκρατορικά διατάγματα του 1769 και του 1774, που υπεγράφησαν από την Μαρία-Θηρεσία και τα οποία ζητούσαν τη δήλωση όρκου πίστεως από τους Χριστιανούς ορθόδοξους και 13 Ο όρος Görögök σήμαινε τον «Έλληνα» έμπορο, δηλαδή τον Ορθόδοξο Οθωμανό υπήκοο που εμπορευόταν στη Δύση. βλ. Stoianovich, The conquering., ό.π., σ. 291 Βλ. Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, Η ελληνική παροικία της Τεργέστης ( ), τ. Α, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1984, σ. 26. Βλ. Μαντούβαλος, «Μεταναστευτικές.», ό.π., σ Βλ. Χρηστίδης, Γιάννης, Χάρτινες εικόνες και πολιτισμικές μεταφορές στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την ελληνική Διασπορά στην Κεντρική Ευρώπη (τέλη 17 ου -αρχές 19 ου αι.), Αθήνα μεταπτ. διπλωματική εργασία, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2014, σ Βλ. Mantouvalos, Greek., ό.π., σ Füves, Οι Έλληνες.ό.π., σ Βλ. Δρακούλης, «Οι Μακεδόνες.», ό.π., σ Füves, Οι Έλληνες ό.π., σ Κατσαρδή-Hering, Όλγα, «Από την Οθωμανική κατάκτηση ως την εδραίωση του νεοελληνικού κράτους», στο: Χασιώτης, Κ. Ιωάννης - Κατσιαρδή-Hering, Όλγα - Αμπατζή, Α. Ευριδίκη (επιμ.), Οι Έλληνες στη Διασπορά 15 ος -21 ος αι., Βουλή των Ελλήνων Αθήνα 2006, σ Σταματόπουλος, «Το Ελληνικό.», ό.π., σ Βλ. Καρακώστα, «Πέστη.», ό.π., σ Βλ. Χρηστίδης, Χάρτινες εικόνες ό.π., σ Mantouvalos, Greek., ό.π., σ Κατσιαρδη-Hering, Όλγα, «Αδελφότητα, Κομπανία, Κοινότητα. Για μια τυπολογία των ελληνικών κοινοτήτων της Κεντρικής Ευρώπης με αφορμή το άγνωστο καταστατικό του Miskolc (1801)», Εώα και Εσπέρια 7 (2007), σ Βλ. Καρακώστα, «Όταν., ό.π., σ. 163, Βλ. Σταματόπουλος, «Το Ελληνικό.», ό.π., σ. 37, Βλ. Katsiardi-Hering - Stassinopoulou, The Long 18 th century., ό.π., σ Füves, Οι Έλληνες.ό.π., σ Βλ. Τσούρκα-Παπαστάθη, Η ελληνική.ό.π., σ

16 Εβραίους εμπόρους για την παραχώρηση της ουγγρικής υπηκοότητας. Έτσι ξεκίνησε η σταδιακή αφομοίωση του ελληνικού στοιχείου στην Ουγγαρία. 22 Βλέπουμε ότι και στην περιοχή της Αυστρίας παρατηρήθηκε εγκατάσταση Ελλήνων εμπόρων κυρίως κατά τα τέλη του 18 ου αιώνα. Σύμφωνα με την απογραφή του 1766, στη Βιέννη βρίσκονταν 82 Έλληνες ερχόμενοι από περιοχές της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Από αυτούς οι 12 κατάγονταν από τη Μοσχόπολη. 23 Το 1767 ο αριθμός υπολογιζόταν σε 79 Έλληνες (300 μέλη συνολικά μαζί με τις οικογένειές τους) ενώ το 1814 έφθανε τα μέλη. 24 Όπως ήδη αναφέραμε, οι Χριστιανοί ορθόδοξοι έμποροι, στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν Έλληνες, Ιλλυριοί, Βλάχοι (greek/grieche/görögök) ακολουθούσαν τους χερσαίους δρόμους προς την Ουγγαρία για να φθάσουν στη Βιέννη. Εμπορεύονταν βαμβάκι, μαλλί, δέρματα και μετάξι. Πολλά από αυτά τα προϊόντα έφθαναν στις εμποροπανηγύρεις της Λειψίας, όπου ελληνική κοινότητα είχε δημιουργηθεί στα τέλη του 18 ου αιώνα. Ο έμπορος και λόγιος Δημήτριος Δάρβαρης εγκαταστάθηκε στην αυστριακή πρωτεύουσα κατά τα έτη και εξέδωσε εκεί το σύνολο των έργων του με τη βοήθεια των αδερφών του και με χρήματα των εμπόρων αδερφών Ζωσιμά. Με τους αδερφούς Ζωσιμά συνδέθηκε και ο έμπορος από τα Ιωάννινα Σταύρος Ιωάννου, ο οποίος από το 1770 είχε εγκατασταθεί στη Βιέννη. Επίσης, ο στενός φίλος του Αδαμάντιου Κοραή στον οποίο αφιερώνεται μεγάλο μέρος της αλληλογραφίας του Χίου λόγιου, ο έμπορος Αλέξανδρος Βασιλείου έζησε αρκετά χρόνια της ζωής του στη Βιέννη από το , ο έμπορος Σταμάτης Ροδοκανάκης το 1813, ενώ και ο έμπορος Θεόδωρος Ράλλης βρέθηκε για ένα μικρό διάστημα εκεί, όπως φαίνεται από επιστολή του Αδαμάντιου Κοραή προς το πρόσωπό του το Όπως αναφέραμε στη σύντομη παρουσίασή μας για τα εμπορικά δίκτυα, παράλληλα με τα προνόμια που χορηγήθηκαν στις ελληνικές εμπορικές κομπανίες της Αψβουργικής Επικράτειας, σηματοδοτήθηκε και η παραχώρηση προνομίων σε πόλεις που αποτέλεσαν σημαντικά εμπορικά κέντρα και ανακηρύχθηκαν σε ελεύθερα 22 Stoianovich, The conquering., ό.π., σ Βλ. Füves, Οι Έλληνες ό.π, σ Βλ. Παπαδόπουλος, «Οι ελληνικές.», ό.π., σ. 94. Βλ. Σειρηνίδου, Βάσω, «Η ελληνική εμπορική διασπορά στην Αψβουργική Αυτοκρατορία (17 ος -19 ος αι.)», Budapesti Negyed 54 (4/2006), σ. 2. Βλ. Κατσιαρδη-Hering, «Αδελφότητα.», ό.π., σ Βλ. Katsiardi-Hering - Stassinopoulou, The Long 18 th century., ό.π., σ Βλ. Χρηστίδης, Χάρτινες.ό.π., σ Chatziioannou, Greek., ό.π., σ Βλ. Σειρηνίδου, Βάσω, Έλληνες στη Βιέννη , Αθήνα 2010, σ Κατσαρδή-Hering, «Από την Οθωμανική κατάκτηση.», ό.π., σ

17 λιμάνια κατά τα τέλη του 17 ου με αρχές του 18 ου αιώνα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτέλεσαν οι πόλεις-λιμάνια της Τεργέστης και του Λιβόρνο. Το 1719 με διάταγμα του αυτοκράτορα της Αυστρίας Καρόλου ΣΤ, η Τεργέστη ανακηρύχθηκε ελεύθερο λιμάνι με σκοπό την προσέλκυση ξένων εμπόρων ανάμεσά τους και Ελλήνων στην πόλη. Οθωμανοί έμποροι, όπως Έλληνες και Σέρβοι (Ιλλυριοί) και Ευρωπαίοι έμποροι (από Ραγούζα, Γένοβα, Νάπολη, Μάλτα, Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία, Σουηδία, Δανία) άρχισαν να ασκούν το εμπόριο στο αυστριακό λιμάνι. Οι Εβραίοι έμποροι ήταν ήδη εγκατεστημένοι στη Τεργέστη από τον 17 ο αιώνα, ενώ και οι Αρμένιοι έκαναν την εμφάνισή τους εκεί κατά τα τέλη του 18 ου αιώνα. 25 Μέχρι το 1747 η εγκατάσταση του ελληνικού στοιχείου παρέμενε σε χαμηλά επίπεδα. 26 Στα 1750 έγινε αναφορά ότι 30 Έλληνες ήταν εγκαταστημένοι στην Τεργέστη. 27 Από το ο αριθμός των Ελλήνων εμπόρων που βρισκόταν εκεί παρέμενε σχετικά μικρός σε αντίθεση με τα τέλη του 18 ου -αρχές 19 ου αιώνα, οπότε παρουσιάσθηκε αύξηση των Ελλήνων στην περιοχή (το 1752 βρίσκονταν στην Τεργέστη 54 Έλληνες έμποροι, το , το και το Έλληνες). 28 Πιθανές αιτίες για αυτή τη σταδιακή αύξηση του ελληνικού στοιχείου στο αυστριακό λιμάνι, μπορούν να θεωρηθούν η ελεύθερη άσκηση του εμπορίου, που γενικεύτηκε το 1769 σε όλη την πόλη και ο Ρωσοοθωμανικός πόλεμος του 1768, ο οποίος έληξε με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το Είναι ενδεικτικό ότι στα τέλη του 18 ου αιώνα η πόλη αριθμούσε περίπου κατοίκους. Οι Έλληνες έμποροι έρχονταν στην αυστριακή πόλη από την Ήπειρο, την Πελοπόννησο, τα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου και την Κωνσταντινούπολη. Ο Έλληνας Τζιώτης έμπορος και λόγιος Ιάκωβος Ρώτας, στενός φίλος του Αδαμάντιου Κοραή, εμπορευόταν εκεί ήδη από το Και οι έμποροι Ιάκωβος Παξιμάδης από την Τήνο και Αντωνιος Αντωνόπουλος από την Ανδρίτσαινα άνοιξαν εμπορικούς οίκους στη Τεργέστη κατά τον 19 ο αιώνα. Εκτός από την Τεργέστη, Έλληνες έμποροι ασκούσαν εμπόριο και στο ελεύθερο λιμάνι του Φιούμε (Fiume). 29 Παρόμοια περίπτωση με εκείνη της Τεργέστης ήταν και το εμπορικό λιμάνι του Λιβόρνο, το οποίο κηρύχθηκε ελεύθερο κατά τα τέλη του 17 ου αιώνα, το 1691 και παρέμεινε έτσι μέχρι το Στο λιμάνι της ιταλικής πόλης εμπορεύονταν 25 Κατσιαρδή-Hering, Η ελληνική παροικία ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 29, Ό.π., σ Ό.π., σ

18 Οθωμανοί υπήκοοι (Έλληνες, Εβραίοι) αλλά και πολλοί Ευρωπαίοι έμποροι (Άγγλοι, Γάλλοι, Γερμανοί, Ολλανδοί). 30 Έλληνες έμποροι ερχόμενοι από τα νησιά του Αιγαίου, τη Σμύρνη, την Ήπειρο και την Πελοπόννησο εγκαταστάθηκαν σταδιακά στο Λιβόρνο και ήδη από το 1633 είχε σχηματιστεί η ελληνική εμπορική κομπανία, η οποία το 1760 γνώρισε μεγάλη άνθιση. 31 Πολλοί έμποροι από την Ήπειρο, κυρίως από τα Ιωάννινα κατέφθασαν στα τέλη του 18 ου -αρχές 19 ου αιώνα στην ιταλική πόλη. Ανάμεσα τους ήταν και οι αδερφοί Ζωσιμά (Μιχαήλ Θεόδωρος, Νικόλαος και Αναστάσιος Ζωσιμάς), ο Θωμάς Σπανιολάκης και οι αδερφοί Ροδοκανάκη (κυρίως ο Σταμάτης Ροδοκανάκης), στους οποίους απευθυνόταν μέσα από τις επιστολές του ο Αδαμάντιος Κοραής. Εκεί λειτουργούσε και από το 1805 το ελληνικό σχολείο της πόλης, το «Ελληνομουσείο» με επιστάτη του το 1807 τον Μιχαήλ Ζωσιμά. 32 Πρόσφορο έδαφος για επέκταση των ελληνικών εμπορικών δραστηριοτήτων προσέφερε από τα μέσα του 18 ου αιώνα η Ολλανδία, όπου Έλληνες έμποροι έκαναν την εμφάνισή τους. Ήδη από το 1750 μια μικρή ομάδα Ελλήνων εμπόρων δραστηριοποιείτο στο Άμστερνταμ. 33 Προέρχονταν κυρίως από τη Σμύρνη, τη Χίο, τη Θεσσαλονίκη και τη Ζαγορά. Εκείνη την περίοδο η ολλανδική πόλη αριθμούσε γύρω στους κατοίκους και αποτελούσε ένα από τα μεγάλα εμπορικά λιμάνια της Δύσης. 34 Ήταν γνωστή για την κοσμική ζωή της και το νεωτεριστικό πνεύμα που τη διακατείχε σε σχέση με τον πιο παραδοσιακό χαρακτήρα της οθωμανικής Ανατολής. Ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Ολλανδία διεξαγόταν ελεύθερα το εμπόριο και αυτό έδωσε τη δυνατότητα και σε άλλους Χριστιανούς Ορθόδοξους Οθωμανούς εμπόρους να ασκήσουν το εμπόριο στην ολλανδική πόλη. Ένας από αυτούς, ο Ιωάννης Πρίγκος, αρχικά με την ιδιότητα του εμπόρου, εγκαταστάθηκε το 1755 στο Άμστερνταμ και έμεινε εκεί για περίπου 20 χρόνια μελετώντας Ευρωπαίους και Έλληνες συγγραφείς και δημιουργώντας σημαντική βιβλιοθήκη, την οποία και δώρισε στο σχολείο της πατρίδας του, της Ζαγοράς Πηλίου. Αρκετά χρόνια αργότερα το 1772 έφθασε στο Άμστερνταμ μια άλλη προσωπικότητα, η οποία έμελλε να παίξει καθοριστικό ρόλο στα νεότερα ελληνικά πράγματα στον τομέα της εκπαίδευσης, 30 Βλάμη Δέσποινα, Το φιορίνι, το σιτάρι κι η οδός του κήπου. Έλληνες έμποροι στο Λιβόρνο , Αθήνα 2000, σ. 26, Τωμαδάκης, Νικόλαος, «Ναοί και Θεσμοί της ελληνικής κοινότητας του Λιβόρνο», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 16 (1940), σ , 86. Βλ. Βλάμη, Το φιορίνι.ό.π., σ Ό.π., σ Σκουβαράς, Βαγγέλης, Ιωάννης Πρίγκος : η Ελληνική παροικία του Άμστερνταμ, η σχολή και η βιβλιοθήκη της Ζαγοράς, Αθήνα 1964, σ Ό.π., σ

19 αυτή του Χίου λόγιου Αδαμάντιου Κοραή. Ήδη από την αρχή της άφιξής του ως εμπορικού αντιπροσώπου του πατέρα του, ο Κοραής δεν εξέφρασε έντονο ενδιαφέρον για το εμπόριο. Σε αντίθεση όμως με τον Ιωάννη Πρίγκο που παρέμεινε στο Άμστερνταμ, η αγάπη του για τα γράμματα έκανε τον Κοραή να φύγει για το Monpellier και το Παρίσι, όπου έστρεψε το ενδιαφέρον του στις ιατρικές και φιλολογικές σπουδές και αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στη μετάφραση έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τα οποία εξέδιδε μέσω του πυκνού δικτύου των συνεργατών του που είχε σχηματίσει σε πολλές πόλεις της Ευρώπης. Επόμενη πόλη της Δυτικής Ευρώπης με σημαντική εμπορική κίνηση υπήρξε η Μασσαλία. Η Μασσαλία ήταν συχνός προορισμός κατά τον 18 ο αιώνα των Οθωμανών υπηκόων (Έλληνες, Εβραίοι, Αρμένιοι) και των Ευρωπαίων εμπόρων, που διακινούσαν εμπορεύματα ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη. Μαζί με την Τεργέστη και το Λιβόρνο εξελίχθηκε σε σημαντικό διαμετακομιστικό εμπορικό κέντρο της Δυτικής Ευρώπης και της Ανατολικής Μεσογείου. Λόγω της συχνής εμφάνισης Ελλήνων εμπόρων στην πόλη κατά τον 18 ο αιώνα, άρχισε να σχηματίζεται εκεί από τα τέλη του αιώνα η ελληνική εμπορική κομπανία. Οι Έλληνες έμποροι ακολουθούσαν τη θαλάσσια οδό από τη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη και τα νησιά του Αιγαίου προς τη Μασσαλία μέσω της Τεργέστης και του Λιβόρνο. Σε μικρότερο βαθμό έρχονταν και από τα Ιωάννινα και από τη Ζαγορά. Το 1825 η ελληνική εμπορική κομπανία αριθμούσε 400 μέλη. 35 Εκεί μετακινούνταν κατά τον 19 ο αιώνα έμποροι, γνωστοί μέσα από την αλληλογραφία τους με τον Αδαμάντιου Κοραή, ο Πέτρος Σκυλίτσης Ομηρίδης, ο Θεόδωρος Ράλλης, ο Θεόδωρος Πρασσακάκης και οι αδερφοί Ροδοκανάκη, βοηθώντας στη διακίνηση του ελληνικού βιβλίου με αποστολές βιβλίων στον ελλαδικό χώρο και στην Ευρώπη. 36 Κατά τον 17 ο αιώνα παρατηρήθηκε σταδιακή εγκατάσταση από Έλληνες εμπόρους στα εδάφη της Ρωσίας, που περιλάμβανε και το τμήμα της σημερινής Ουκρανίας. Τέτοιες πόλεις ήταν η Μόσχα, η Οδησσός, το Τάγκανρογκ και η Νίζνα. Όσον αφορά την τελευταία, ήδη από τα τέλη του αιώνα είχε συγκροτηθεί εκεί η ελληνική εμπορική κομπανία της πόλης, με μέλη της 18 Έλληνες εμπόρους η οποία 35 Μανδυλαρά, Άννα, Η ελληνική επιχειρηματική κοινότητα στη Μασσαλία, Ατομικές στρατηγικές και στρατηγικές δικτύων, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1999, σ. 3 (υποσημείωση 3), 11, 14-15, Πρόντζας Ευάγγελος, Από την ενορία στο Χρηματιστήριο. Η ελληνική κοινότητα της Μασσαλίας ( ), Αθήνα 2005, σ

20 διέθετε τη δική της σφραγίδα και το δικό το καταστατικό. Το 1696 η ελληνική κομπανία λειτουργούσε αυτόνομα στο εσωτερικό της και τα μέλη της απολάμβαναν τα προνόμια της ελεύθερης διακίνησης προϊόντων χωρίς την ανάγκη καταβολής δασμών. 37 Στη Νίζνα εγκαταστάθηκαν κατά τον 18 ο αιώνα οι σημαντικοί για τη προσφορά τους στη ελληνική παιδεία έμποροι από τα Ιωάννινα αδερφοί Ζωσιμά, Ιωάννης, Αναστάσιος, Ζώης και Νικόλαος Ζωσιμάς, στενά συνδεδεμένοι με τον κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή. Ασκούσαν το εμπόριο και ήταν οι βασικοί χρηματοδότες της έκδοσης και της διακίνησης πολλών ελληνικών βιβλίων στην Οθωμανική Ανατολή και στην Ευρώπη. Τέλος, δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφερθούμε στην σημαντική ελληνική κοινότητα που δημιουργήθηκε στη Βενετία το 1498, και αποτέλεσε μια από τις παλαιότερες κοινότητες της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης. Έλληνες οθωμανοί υπήκοοι, κυρίως από τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη αλλά και από την Ήπειρο εμπορεύονταν από τον 16 ο αιώνα στη Βενετία. 38 Η ελληνική κοινότητα παρέμενε αριθμητικά σχετικά μικρή μέχρι και τα τέλη του 17 ου αιώνα. 39 Το 1797 η Βενετική Δημοκρατία καταλύθηκε από τους Γάλλους και πέρασε διαδοχικές περιόδους γαλλικής και αυστριακής κατοχής μέχρι το Η ελληνική κοινότητα όμως συνέχισε να υπάρχει. Πολλοί Ηπειρώτες έμποροι έδρασαν εκεί, όπως ο Θωμάς Φλαγγίνης, ιδρυτής της Φλαγγινείου Σχολής της Βενετίας τον 16 ο αιώνα και έναν αιώνα αργότερα ο Μάνος Γκιόνμας, ιδρυτής της σχολής Γκιόνμα στα Ιωάννινα. 1.3 ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΟΓΙΟΙ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 17ου ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, Έλληνες λόγιοι μετακινούνταν μαζί με Έλληνες εμπόρους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία προς τα εμπορικά κέντρα της Δύσης από τα τέλη του 17 ου αιώνα και κυρίως τον 18 ο αιώνα. Λόγω των πνευματικών αλλαγών στην ελληνική παιδεία υπό την επιρροή των αρχών του 37 Λασκαρίδης, Π. Χρήστος, Το καταστατικό της ελληνικής εμπορικής κοινότητας στη Νίζνα της Ουκρανίας, μονογραφία, Ιωάννινα 1997, σ. 3-4, Καραθανάσης, Ε. Αθανάσιος, Η Βενετία των Ελλήνων, Θεσσαλονίκη 2010, σ Κουτμάνης, Σωτήρης, Έλληνες στη Βενετία ( ). Κοινωνικό φύλο-οικονομία-νοοτροπίες, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα 2013, σ. 4-5, 36-37, Ξανθοπούλου-Κυριακου, Άρτεμις, Η ελληνική κοινότητα της Βενετίας ( ). Διοικητική και οικονομική οργάνωση, εκπαιδευτική και πολιτική δραστηριότητα., διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 1978, σ

21 Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, έφευγαν από τις πατρίδες τους στον ελλαδικό χώρο, από Ήπειρο, Θεσσαλία, Μακεδονία και Επτάνησα, και κατευθύνονταν σε κοινές διαδρομές με τους Έλληνες εμπόρους, προς τις ιταλικές πόλεις (Ρώμη, Βενετία, Πάδοβα, Φλωρεντία), προς τις πόλεις τις Αψβουργικής Μοναρχίας (Βιέννη, Πέστη), τις γερμανικές πόλεις (Λειψία, Χάλη), τη Τεργέστη, το Παρίσι, τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και την Κωνσταντινούπολη. 41 Ακολουθούσαν την εμπορική γραμμή από τη Μακεδονία μέσω Σεμλίνου προς τη Βιέννη. Από το 2 ο μισό του 18 ου αιώνα η Βιέννη αριθμούσε μεγάλο αριθμό λογίων. Σε αυτό βοήθησαν και τα δυο διατάγματα του Ιωσήφ Β περί ελευθερίας του τύπου και ανεξιθρησκείας. 42 Λίγοι όμως ήταν οι λόγιοι που εγκαταστάθηκαν μόνιμα στις πόλεις της Δυτικής Ευρώπης, όπως έγινε στην περίπτωση του Αδαμάντιου Κοραή. Αρκετοί λόγιοι σπούδαζαν σε ιταλικά και γερμανικά πανεπιστήμια από τα μέσα του 18 ου αιώνα 43 και στη συνέχεια επέστρεφαν στις πατρίδες τους για να διδάξουν στα σχολεία των κοινοτήτων τους. 44 Μετέφρασαν, στα ελληνικά, έργα ξένων συγγραφέων και εξέδωσαν βιβλία γραμματικής, αλφαβητάρια και λεξικά στη νέα ελληνική, τα οποία προορίζονταν για σχολική χρήση. Στην προσπάθειά τους αυτή στον τομέα της εκπαίδευσης, ήρθαν σε επαφή με πλούσιους εμπόρους με τους οποίους δημιούργησαν κοινά δίκτυα και με ηγεμόνες των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών ώστε να βρεθούν υπό ένα καθεστώς πατρωνίας, ζητώντας τους να στηρίξουν οικονομικά το εκπαιδευτικό τους έργο με χρηματοδότηση εκδόσεων διδακτικών βιβλίων και ανέγερση σχολείων. Ο Άνθιμος Γαζής το 1796, ο Κωνσταντίνος Κούμας το 1803 και ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης το 1814, φίλοι και συνεργάτες του Κοραή ήταν εγκατεστημένοι στη Βιέννη, όπου τύπωναν έργα και έστελναν βιβλία προς τα ελληνικά σχολεία της Ανατολής και προς τα ελληνόφωνα σχολεία της Ευρώπης. Στην Τεργέστη, οι λόγιοι Κωνσταντίνος Ασώπιος και Χριστόφορος Φιλητάς με τη συνεργασία του Ιάκωβου Ρώτα ήταν σε διαρκή επικοινωνία με το Αδαμάντιο Κοραή, ο οποίος συντόνιζε όλες τις κινήσεις για τις εκδόσεις και τις αποστολές βιβλίων 41 Katsiardi-Hering, Olga, Il mondo Europeo degli intellettuali Greci della Diaspora (SEC. XVIII EX XIX IN.), In: Francesco Bruni (επιμ.), Niccolò Tomasseo: Popolo e Nazioni. Italiani, Corsi, Greci, Illirici, Αtti del conveqno internazionale di studi nel bicentario della nascita di Niccolò Tomasseo, Venezia, Gennaio 2003, Roma-Padova 2004, σ Βλ. Πατηνιώτης, Μανώλης, Στοιχεία Φυσικής Φιλοσοφίας: Ο ελληνικός επιστημονικός στοχασμός του 17 ου και 18 ου αιώνα, Αθήνα 2013, σ Πατηνιώτης, ό.π., σ Katsiardi-Hering, Il mondo Europeo., ό.π., σ Πατηνιώτης, Στοιχεία ό.π., σ

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΟΝ 17ο ΜΕ ΜΕΣΑ 18ου ΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Παρατηρούμε ότι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι και τα τέλη του 17 ου αιώνα η εκπαίδευση που παρεχόταν στα ελληνικά σχολεία ήταν κυρίως εκκλησιαστική, βασισμένη σε θεολογικά και εκκλησιαστικά κείμενα και στόχευε στην ανάδειξη μορφωμένων ιερέων. Ο ιερέας-δάσκαλος αναλάμβανε να διδάξει τους λίγους μαθητές, που φοιτούσαν στα σχολεία, τα οποία προσέφεραν την κατώτερη μόρφωση, για αυτό και αποκαλούνταν «κοινά σχολεία» ή «σχολεία των ιερών γραμμάτων». Η εκπαίδευση, που λάμβαναν οι μαθητές θα μπορούσε να θεωρηθεί υποτυπώδης, καθώς περιλάμβανε μόνο στοιχειώδεις γνώσεις αριθμητικής, ανάγνωσης και γραφής. Τα ελληνικά σχολεία ήταν ιδρυμένα με χρήματα από την Εκκλησία, η οποία διαμόρφωνε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. 45 Υπήρχαν και σχολεία μέσης βαθμίδας, τα ανώτερα σχολεία, στα οποία διδάσκονταν η αρχαία ελληνική γραμματεία με βάση τη γραμματική και τη σύνταξή της γλώσσας και θεματογραφία κειμένων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Μερικές φορές περιλάμβαναν και έναν τρίτο κύκλο σπουδών με διδασκαλία φιλοσοφίας και θετικών επιστημών. Αυτός ο τύπος σχολείου ήταν γνωστός ως «ελληνικό σχολείο», «Γυμνάσιο», «Ελληνομουσείο», «Ελληνική Σχολή», «Ακαδημία και Λύκειο». 46 Η διδασκαλία έδινε βάση στην απλή γλωσσική ερμηνεία του κειμένου και στην απόδοση αρχαίων λέξεων με συνώνυμές τους στην αρχαία ελληνική. Απουσίαζε η ανάλυση και η κατανόηση των κειμένων ώστε οι μαθητές να οδηγηθούν στην ανακάλυψη του βαθύτερου νοήματός τους. 47 Ήδη όμως από τον 17 ο αιώνα, είχαν ξεκινήσει μεμονωμένες προσπάθειες από Έλληνες λόγιους για ανανέωση της παιδείας και απομάκρυνση από την εκκλησιαστική διδασκαλία. Οι κοινότητες άρχισαν να εκφράζουν ενδιαφέρον για τη διδασκαλία των μαθημάτων και τη σωστή μετάδοση των γνώσεων στους μαθητές από ικανούς και φημισμένους δασκάλους. Έτσι δάσκαλοι, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο 45 Αγγέλου, Άλκης, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ, Αθήνα 2000, σ Βλ. Χατζόπουλος, Κωνσταντίνος, Ελληνικά σχολεία την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας ( ), Θεσσαλονίκη 1991, σ Ό.π., σ Βλ. Λάππας, Κωνσταντίνος, «Η εκπαίδευση, οργάνωση και λειτουργία των σχολείων », στο: Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμ.), Ιστορία Νέου Ελληνισμού , τ. Β, Αθήνα 2000, σ σ. 81. Βλ. Αθήνη, Στέση - Ξούριας, Γιάννης, Νεοελληνική Γραμματεία , Αθήνα 2015, σ Αθήνη - Ξούριας, ό.π., σ

23 Αθανάσιος Ψαλίδας, ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης ο Δημήτριος Δάρβαρης και ο Γεώργιος Ζαβίρας δίδαξαν σε ελληνικά νεωτερικά σχολεία στα Ιωάννινα στη Μοσχόπολη, στη Βιέννη και στην Πέστη, ενώ έμποροι όπως ο Ιωάννης Πρίγκος, ο Ιάκωβος Παξιμάδης και ο Αντώνιος Αντωνόπουλος έδωσαν χρήματα για την σύσταση και τη λειτουργία νεωτερικών σχολείων στη Ζαγορά, στην Τήνο και στην Ανδρίτσαινα. Συνήθως ο πλούσιος έμπορος, ιδρυτής του νεωτερικού σχολείου, μεριμνούσε για τη συντήρηση του σχολείου και την καταβολή του μισθού του δασκάλου. 48 Ο μισθός του δασκάλου σταδιακά αυξήθηκε από 500 γρόσια το χρόνο, το 1778 σε γρόσια, το 1798 σε γρόσια και το 1820 σε γρόσια. 49 Επιπρόσθετα, παρατηρήθηκε αύξηση του εκπαιδευτικού προσωπικού, όπως το 1810 στη Σχολή της Χίου, όπου υπήρχαν 7 διδάσκοντες, οι οποίοι το 1821 αυξήθηκαν σε ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΜΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΛΟΓΙΟΙ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 17ου-19ο ΑΙΩΝΑ Στο παρόν κεφάλαιο θα αναφερθούμε στους επιφανέστερους Έλληνες λόγιους και έμπορους που έδρασαν κατά τον 17 ο -19 ο αιώνα. Στόχος μας είναι η προβολή του έργου τους και η συμβολή τους στην ελληνική παιδεία της εποχής τους. Η αναφορά στους συγκεκριμένους έμπορους και λόγιους γίνεται με σκοπό να δείξουμε ότι οι λόγιοι και οι έμποροι που θα αναφέρουμε στη συνέχεια από το τρίτο και κυρίως στο τέταρτο κεφάλαιο, που ανήκαν στον κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή, είχαν παρόμοιες νεωτερικές σκέψεις και έκαναν παρόμοιες ενέργειες για την αναδιοργάνωση της εκπαίδευσης με εκείνους που εξετάζουμε σε αυτό το κεφάλαιο. Είδαμε ότι οι Έλληνες λόγιοι βρίσκονταν από τον 18 ο αιώνα σε πόλεις της Δυτικής Ευρώπης, οπού υπήρχαν ήδη οργανωμένες ελληνικές παροικίες. 51 Η Βενετία, η Πάδοβα και η Λειψία με τις σχολές τους δέχονταν μεγάλο αριθμό λογίων που φοιτούσαν σε αυτές. Με το τέλος των σπουδών τους και τη χρόνια παραμονή τους στα δυτικά κέντρα, πολλοί από αυτούς επέστρεφαν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους για να μεταδώσουν τις γνώσεις και τις νέες ιδέες πάνω στην εκπαίδευση, που κυριαρχούσαν εκείνη την περίοδο στην Δυτική και Κεντρική Ευρώπη.. Έλληνες έμποροι και λόγιοι ήρθαν σε επικοινωνία μεταξύ τους καθώς και με φορείς της Εκκλησίας και συνέβαλαν ενεργά μέσω των δικτύων που είχαν δημιουργήσει με έκδοση βιβλίων και με κληροδοτήματα για 48 Πλουμίδης, Γιώργος, «Σχολεία στην Ελλάδα συντηρημένα από κληροδοτήματα Ελλήνων της Βενετίας ( )», Θησαυρίσματα 9 (1972), σ Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», ό.π., σ Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία.ό.π., σ Πατηνιώτης, Στοιχεία.ό.π., σ

24 ανέγερση σχολείων και βιβλιοθηκών στις ιδιαίτερες πατρίδες τους και όπου ήταν αναγκαίο για την ορθή διαπαιδαγώγηση των μαθητών. Αρκετοί έμποροι στηρίχθηκαν στο στενό οικογενειακό τους δίκτυο για να πετύχουν την προώθηση των βιβλίων τους και την απαραίτητη χορήγηση χρημάτων (Δημήτριος Δάρβαρης, Γεώργιος Ζαβίρας, Ιάκωβος Παξιμάδης, Αντώνιος Αντωνόπουλος). Πολλοί έδειξαν και μεγάλη αγάπη για τα γράμματα και εργάσθηκαν ως δάσκαλοι σε σχολεία της Διασποράς και της Ανατολής. 52 Έτσι τίθεται ένα βασικό ερώτημα: Ποιοι από τους εμπόρους ήταν παράλληλα και λόγιοι; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό μπορεί να δοθεί αν κοιτάξουμε τη δράση συγκεκριμένων προσωπικοτήτων της ελληνικής λογιοσύνης και το στίγμα που άφησαν στην ελληνική εκπαίδευση. Ο πρώτος λόγιος και έμπορος που θα μας απασχολήσει είναι ο Ιωάννης Πρίγκος. Γεννήθηκε στη Ζαγορά πιθανότατα το 1725 (δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία). Κατά τα έτη έφυγε για την Αλεξάνδρεια και από εκεί για τη Βενετία, όπου έμεινε για εννέα χρόνια μέχρι το Στα 1751 εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη, με την ιδιότητα του εμπόρου μέχρι το Τελικά έφθασε στο Άμστερνταμ, όπου παρέμεινε για 21 χρόνια από το Εκεί συγκατοίκησε με έναν παλιό έμπορο, τον Αντώνη Τζιγκριλάρα. 54 Έμαθε μόνος του αρχαία και νέα ελληνικά, ιταλικά και ολλανδικά. Η φιλομάθειά του ήταν μεγάλη και απέκτησε σημαντική βιβλιοθήκη. 55 Θέλοντας να βελτιώσει την πνευματική κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Ζαγορά, αποφάσισε να στείλει στην ιδιαίτερη πατρίδα του όλους τους τόμους των βιβλίων του. Είχε ως παραλήπτη των επιστολών του και των βιβλίων του τον Νικηφόρο Καραγιάνογλου, μοναχό στη μονή της Αγίας Κυριακής στη Ζαγορά. Στις 6 Απριλίου του 1762 έφθασαν στη Ζαγορά μέσω Σμύρνης από το Άμστερνταμ τα πρώτα βιβλία. («Ιδού σου σφάλω σημείωσην δια 48 βιβλία όπου δυο κασσέλες είναι τες οποίες τες στέλνω στην Σμύρνην και γράφω να σας τες στείλουν αυτού εις παράδοσιν σου»). 56 Στις 10 και 16 Ιουνίου του ίδιου χρόνου έστειλε στον μοναχό της Ζαγοράς άλλα δυο κιβώτια γεμάτα με εκκλησιαστικά, ιστορικά, φιλοσοφικά και γεωγραφικά βιβλία για τη σύσταση της βιβλιοθήκης της πόλης («Εδώ σου σφάλω μιαν σημείωσην δια 2 κασσέλες βιβλία όπου έστειλα τώρα στην Σμύρνην να 52 Δημαράς, Θ. Κωνσταντίνος, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1989, σ Σκουβαράς, Ιωάννης Πρίγκος.ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Βλ. Δημαράς, Νεοελληνικός.ό.π., σ Σκουβαράς, Ιωάννης Πρίγκος.ό.π., σ

25 σας στείλουν ομού μεν την παρών γραφήν»). 57 Μέχρι το 1776 έστειλε μέσω Σμύρνης στη Ζαγορά τόμους βιβλίων. Ο ίδιος έδωσε χρήματα για την ίδρυση και τη λειτουργία σχολείου κοινών γραμμάτων και σχολείου ανώτερης εκπαίδευσης με τη βοήθεια του πρώην πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, Καλλίνικου. 58 Επίσης χορήγησε γρόσια ως το μισθό του δασκάλου του σχολείου. Οι δυο άνδρες φαίνεται ότι είχαν στενή επικοινωνία για τη λειτουργία, τη χρηματοδότηση και την ενίσχυση του σχολείου, καθώς και για την εύρεση ικανών δασκάλων που θα στελέχωναν τη νέα σχολή. Το νέο σχολείο ονομάστηκε «Ελληνομουσείο» και ξεκίνησε τη λειτουργία του την 1 η Νοεμβρίου Δάσκαλοι του σχολείου ήταν ο Νικόλαος Κασσαβέτης, ο ιερομόναχος Αθανάσιος και ίσως και ο Γεώργιος Ζαγοραίος, μαθητής του Ευγένιου Βούλγαρη. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του σχολείου περιλάμβανε έργα αρχαίων συγγραφέων, αρχαία μετρική, επιστολογραφία και φιλολογία με βάση τη «Φιλολογική Εγκυκλοπαίδεια» του Ιωάννη Πατούσα. Επίσης, μαθήματα φιλοσοφίας, όπως μεταφυσική, ηθική και λογική με χρήση χειρόγραφων περιλήψεων και παραδόσεων του Ευγένιου Βούλγαρη και μαθηματικά (αριθμητική, άλγεβρα και γεωμετρία) με βοήθημα τα «Μαθηματικά» του Γεγνέρου σε μετάφραση του Ευγένιου Βούλγαρη στη Λειψία στα Επόμενος από την κατηγορία των εμπόρων και των λογίων είναι ο Δημήτριος Δάρβαρης. Γεννήθηκε γύρω το 1757 στην Κλεισούρα της Δυτικής Μακεδονίας. Ήταν γιος του Νικόλαου Δάρβαρη, εμπόρου εγκαταστημένου στο Σεμλίνο (Zemun) της Ουγγαρίας. Σπούδασε εκεί και προοριζόταν για τη διαχείριση της εμπορικής επιχείρησης αλλά έδειξε ροπή προς τα γράμματα. 61 Σπούδασε στην Ελληνοσλαβική Σχολή της Σούρμας, στην πόλη του Σιρμίου Ρούμαν, για τρία χρόνια ιστορία, γεωγραφία, καθώς και την ελληνική, τη σλαβική και τη βουλγαρική γλώσσα. Λόγω της μεγάλης γλωσσομάθειάς του συνέχισε τις σπουδές του στο εκπαιδευτικό ίδρυμα του Neusatz, στο οποίο διδάχθηκε αρχαία ελληνικά από τον λόγιο Γεώργιο Λεοντίου. Επέστρεψε στο Σεμλίνο, όπου παρακολούθησε μαθήματα στην ιατρική και στη φιλοσοφία. Το 1777 αναχώρησε για σπουδές φιλοσοφίας στην Ακαδημία του 57 Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ , Ό.π., σ Γιομπλάκης, Αθανάσιος, «Δημήτριος Νικ. Δάρβαρης ( ). Ο εκ Κλεισούρας της Μακεδονίας διδάσκαλος του Γένους», Γρηγόριος ο Παλαμάς 54 (1971), σ

26 Βουκουρεστίου. 62 Τρία χρόνια αργότερα, το 1780, έφθασε στη Βιέννη, όπου συναντήθηκε με τον δάσκαλο Θωμά Μανδασάκη, ο οποίος τον παρακίνησε να εγγραφεί στο πανεπιστήμιο της γερμανικής πόλης της Χάλλης. Παρακολούθησε και φιλοσοφικά και φιλολογικά μαθήματα στο πανεπιστήμιο της Λειψίας. 63 Το 1785 βρέθηκε ξανά στο Σεμλίνο και το 1795 γύρισε στη Βιέννη, όπου τα τρία του αδέρφια διατηρούσαν εμπορικό οίκο, και εργάσθηκε ως δάσκαλος στο σχολείο της ελληνικής παροικίας. 64 Με τη βοήθεια του οικογενειακού του δικτύου (των τριών αδερφών του) και με τη χορηγία των εμπόρων αδερφών Ζωσιμά εξέδωσε πολλά από τα έργα του. Παρέμεινε στην αυστριακή πόλη μέχρι το θάνατό του το Έκανε πολλές μεταφράσεις ρωσικών, γερμανικών και σλαβικών έργων στα ελληνικά. Επεδίωξε να μεταφράσει έργα κλασικών αρχαίων συγγραφέων στη νέα ελληνική γλώσσα. Το 1785 εξέδωσε τη «Γραμματική γερμανική ακριβεστάτη» 66 και το 1806 τη «Γραμματική Απλοελληνική», 67 και τα δύο έργα τυπωμένα στη Βιέννη, μέσα από τα οποία έθετε την αναγκαιότητα της εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες από τους ελληνικούς και τους βλάχικους πληθυσμούς των παροικιών της Αψβουργικής Μοναρχίας. 68 Το 1791 εξέδωσε την «Χειραγωγίαν εις την Καλοκαγαθίαν», ως σχολικό εγχειρίδιο για τους νέους ελληνικής και βλάχικης καταγωγής που ζούσαν στην Αψβουργική Μοναρχία. 69 Επιπρόσθετα, εξέδωσε και κατηχήσεις, όπως «η Μικρά» και «η Μεγάλη Κατήχησις» το 1801 και το 1805 στη Βιέννη 70, αλλά και συγγράμματα φυσικής, ιστορίας και αριθμητικής. Το 1809 εξέδωσε τους «Ελληνογερμανικούς Διαλόγους», όπου μέσα από τη χρήση της γερμανικής γλώσσας οι μαθητές θα μπορούσαν να εξοικειωθούν με τη νέα ελληνική 62 Ό.π., σ Βλ. Σειρηνίδου, Βάσω, Το εργαστήριο του λογίου. Αναγνώσεις, λόγια παραγωγή και επικοινωνία στην εποχή του Διαφωτισμού μέσα από την ιστορία της βιβλιοθήκης του Δημητρίου Ν. Δάρβαρη ( ), Αθήνα 2013, σ Σταματόπουλος, «Το Ελληνικό.», ό.π., σ Βλ. Seirinidou, Vaso, The Enlightenments within the Enlightenment. Balkan scholarly production and the communication in the Hasburg Empire as seen through an early nineteenth-century Private Library Catalogue, στο: Heppner, Herald - Posch, Eva (ed.), Encounters in in Europe s Southeast. The Hasburg Empire and the Orthodox World in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Bochum 2012, σ Katsiardi-Hering - Stassinopoulou, The Long 18 th century., ό.π., σ Γιομπλάκης, «Δημήτριος Νικ. Δάρβαρης.», ό.π., σ Katsiardi-Hering, «Southeastern European Migrant Groups between the Ottoman and the Habsburg Empires. Multilateral Social and Cultural Transfers from the Eighteenth to the Early Nineteenth Centuries», στο: Heppner Harald - Posch Eva (επιμ.), Encounters in Europe s Southeast. The Habsburg Empire and the Orthodox World in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Bochum 2012, σ Βλ. Σειρηνίδου, «Βαλκανικοί.», ό.π., σ Σειρηνίδου, Βάσω, «Πολιτιστικές μεταφορές και ελληνικές παροικίες. Νέες αναγνώσεις μιας παλιάς ιστορίας με αφορμή το παράδειγμα του Δημητρίου Δάρβαρη», Μνήμων 31 (2010), σ. 19, 22. Βλ. Katsiardi-Hering, Southeastern., ό.π., σ. 144, Σειρηνίδου, Το εργαστήριο του λογίου.ό.π., σ Katsiardi-Hering, Southeastern., ό.π., σ

27 γλώσσα. 71 Η επιθυμία του ήταν τα βιβλία του να διανεμηθούν στα ελληνορθόδοξα σχολεία της Αυστρίας. 72 Το 1804 ιδρύθηκε η «Εθνική Σχολή της Βιέννης», η οποία παρείχε στοιχειώδη εκπαίδευση στα παιδιά των ελλήνων εμπόρων για να αναλάβουν την οικογενειακή επιχείρηση. 73 Ο Δημήτριος Δάρβαρης, ο οποίος με τα έργα του στόχευε στην απόκτηση ελληνικής παιδείας από τους Έλληνες, τους Βλάχους και τους Σέρβους μαθητές στα ελληνικά σχολεία των ελληνοβλαχικών και των ελληνοσερβικών κοινοτήτων της Αψβουργικής Μοναρχίας, πρότεινε τη χρήση μιας κοινής μεθόδου διδασκαλίας των μαθημάτων στην καθομιλουμένη για όλα τα κοινά σχολεία και τη χρησιμοποίηση καλών διδακτικών εγχειριδίων σε αυτά («Συσταθώσι παντού εις όλας τας μέτριας πολιτείας, κοινά σχολεία, και προικισθώσι με όλα τα αναγκαία, όσα χρειάζεται το γένος μας»). 74 Επίσης έκανε αναφορά στην ανάγκη ύπαρξης ειδικών διδασκαλείων για την περεταίρω μόρφωση και ειδίκευση των μελλοντικών δασκάλων. 75 Ο ίδιος έλεγε ότι «ο μαθητής πρέπει να ζητά ομολογίες και αποδείξεις, να αναζητά τις αιτίες των φαινομένων, να μελετά τη συνάρτηση και την αλληλουχία αιτιών και αιτιατών». 76 Λίγα χρόνια νωρίτερα από τη σχολή της Βιέννης, το 1794 η ελληνοβλαχική κοινότητα του Μίσκολτς (Miskolc) απέκτησε σχολείο «κοινών και ελληνικών γραμμάτων». 77 Οι μαθητές προέρχονταν και από τα δυο φύλα, με μεγαλύτερη συμμετοχή των αγοριών έναντι των κοριτσιών. Το σχολείο αριθμούσε το μαθητές και στα 1823 ο αριθμός τους ανερχόταν σε Στο σχολείο υπήρχαν δυο δάσκαλοι, ο ένας για τα μαθήματα του «κοινού» σχολείου και ο δεύτερος για τα 71 Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Εκπαίδευση στη Διασπορά. Προς μια παιδεία ελληνική ή προς «θεραπεία» της πολυγλωσσίας;», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου αφιερωμένου στη μνήμη του Κωνσταντίνου Θ. Δημαρά, Αθήνα 1985, σ Βλ. Seirinidou, The Enlightenments, ό.π., σ Stassinopoulou, Cultural., ό.π., σ Κατσιαρδή-Hering, «Από την Οθωμανική κατάκτηση.», ό.π., σ. 47. Βλ. Katsiardi-Hering - Stassinopoulou, The Long 18 th century., ό.π., σ Βλ. Πατηνιώτης, Στοιχεία.ό.π., σ Βλ. Katsiardi-Hering - Madouvalos, The tolerant., ό.π., σ Σειρηνίδου, Το εργαστήριο του λογίου.ό.π., σ Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία.ό.π., σ Καράς, Γιάννης, «Ανάγκες και κατευθύνσεις της επιστημονικής σκέψης στον ελληνικό 18 ο αιώνα. Τεκμήρια από προλεγόμενα βιβλίων θετικών επιστημών», Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982, σ. 251, Κατσιαρδή-Hering, «Από την Οθωμανική κατάκτηση.», ό.π., σ. 47. Βλ. Μαντούβαλος, «Μεταναστευτικές.», ό.π., σ Βλ. Katsiardi-Hering - Madouvalos, The tolerant., ό.π., σ Μαντούβαλος, Ίκαρος, «Το ελληνικόν σχολείον είναι το μόνον μέσον της προκοπής και μάθησης των νέων εις τα ελληνικά γράμματα. Πτυχές της εκπαιδευτικής ζωής της ελληνοβλαχικής κοινότητας του Miscolc (τέλη 18 ου -αρχές 19 ου αι.),» Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 10 (2012), σ

28 μαθήματα του «ελληνικού». 79 Στο «κοινό» σχολείο, οι μικροί μαθητές μάθαιναν συλλαβισμό, ανάγνωση, κατήχηση, αριθμητική και καλλιγραφία, απαραίτητες γνώσεις για την μετέπειτα ενασχόλησή τους με το εμπόριο. Στο «ελληνικό» σχολείο γινόταν παράδοση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Αργότερα εντάχθηκε και η εκμάθηση της γερμανικής, της ουγγρικής και της λατινικής γλώσσας, της φιλοσοφίας, της ιστορίας, της φυσικής, των μαθηματικών, της γεωγραφίας και της αστρονομίας. 80 Η διδασκαλία όλων των μαθημάτων γινόταν στην απλή ελληνική. 81 Στη διδασκαλία χρησιμοποιούνταν και ως σχολικά εγχειρίδια παιδαγωγίες και κατηχήσεις Ελλήνων λογίων της Διασποράς, όπως η «Παιδαγωγία» του έμπορου και λόγιου Δημητρίου Δάρβαρη. Άλλος επιφανής λόγιος και έμπορος που αξίζει να μνημονευθεί είναι ο Γεώργιος Ζαβίρας, ο οποίος γεννήθηκε το 1744 στη Σιάτιστα της Μακεδονίας. Πατέρας του ήταν ο Ιωάννης Ζαβίρας και είχε έναν αδερφό, τον Κωνσταντίνο. Νεαρός μετέβη κατά το 1760 στην Ουγγαρία για να ασκήσει το εμπόριο. 82 Η πρώτη του εγκατάσταση ήταν στα 1764 στο Ráckeve της Ουγγαρίας. Αργότερα εγκαταστάθηκε στην Kalosca της Πέστης, όπου άνοιξε εμπορικό κατάστημα μαζί με τον αδερφό του και το 1770 παρακολούθησε φιλοσοφικά μαθήματα εκεί. Δεν είναι γνωστό αν έμεινε στην Πέστη. Ταξίδεψε σε πολλές πόλεις, στην Αυστρία, στη Γερμανία (Βερολίνο, Λειψία, Χάλλη, Φρανκφούρτη) και στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. 83 Στη συνέχεια μετέβη στο Dunavesce και στο Szabadsállás της Ουγγαρίας, όπου και πέθανε στις 9 Σεπτεμβρίου Μετέφρασε από την ουγγρική στην ελληνική γλώσσα ιατρικού εγχειριδίου του Αυστριακού γιατρού Sámuel Rácz s και θεατρικές μεταφράσεις από τα γαλλικά και τα γερμανικά του ιατροφιλόσοφου Γεωργίου Σακελλάριου. 85 Μετέφρασε πολλά έργα, όπως τα «Στοιχεία Γεωγραφίας», τη «Θεολογία Αστρονομική», τους «Ουγγρικούς και 79 Ό.π., σ Ό.π., σ Βλ. Nadia Danova - Varban Todorov, «Ελληνικά έγγραφα από το αρχείο της πόλης Μίσκολτς (Ουγγαρία)», στο:. Fossey John M - Movin Jacques (επιμ.), Proceedings of the First International Congress of the Hellenic Diaspora from antiquity to modern times, v. II, From 1453 to modern times, Amsterdam 1992, σ Danova - Τodorov, ό.π., σ Βλ. Μαντούβαλος, «Το ελληνικόν σχολείον.», ό.π., σ Ζαβίρας, Γεώργιος, Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, Αθήνα 1872, σ. 8, 21, 31. Βλ. Endre Horváth, Η ζωή και τα έργα του Γεωργίου Ζαβίρα, Βουδαπέστη 1937, σ Ζαβίρας, Νέα Ελλάς.ό.π., σ. 27. Βλ. Horváth, Η ζωή.ό.π., σ. 10. Βλ. Γριτσόπουλος, Τάσος, «Γεώργιος Ζαβίρας, ο Στατιστεύς θεράπων του Λόγιου Ερμού και του Κερδώου», Πνευματικοί άνδρες της Μακεδονίας κατά την Τουρκοκρατίαν, Θεσσαλονίκη 1972, σ Horváth, Η ζωή.ό.π., σ Katsiardi-Hering - Stassinopoulou, The Long 18 th century., ό.π., σ

29 απλοελληνικούς διαλόγους» και τη «Τετράγλωσση Ονοματολογία Βοτανική», ένα λεξικό βοτανικής, την οποία εξέδωσε στην Πέστη το Η μετάφραση των έργων αυτών έγινε στο πλαίσιο της προσπάθειάς του να κάνει πιο εύκολη την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας για τους μαθητές των ελληνοβλαχικών κοινοτήτων της Αψβουργικής Μοναρχίας. 86 Το 1805 ο Γεώργιος Ζαβίρας δώρισε στη βιβλιοθήκη του ελληνικού σχολείου της Πέστης το βιβλίο του «Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον», το οποίο είχε συγγράψει το Το έργο εκδόθηκε στην Αθήνα το Η σχολή άρχισε να λειτουργεί το 1796, αποτελούμενη από δυο τάξεις, το «κοινό» και το «ελληνικό» σχολείο και τα μαθήματα διδάσκονταν στην απλή νέα ελληνική. 88 Λόγω της φιλομάθειάς του, είχε δημιουργήσει μεγάλη βιβλιοθήκη, την οποία κληροδότησε μετά τον θάνατό του στην ελληνική κοινότητα της Πέστης. Η βιβλιοθήκη του περιλάμβανε θρησκευτικά, ιστορικά, φιλοσοφικά και επιστημονικά βιβλία καθώς και λεξικά, γραμματικές και εγκυκλοπαίδειες. 89 Πολλά βιβλία από την πλούσια συλλογή του δόθηκαν και στο ελληνικό σχολείο του Κεσκεμέτ (Kecskemét). Σημαντικός λόγιος την περίοδο που μας απασχολεί υπήρξε και ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης. Όπως αναφέρει και το όνομά του, γεννήθηκε το 1754 στη Μοσχόπολη, σημαντικό εμπορικό και πνευματικό κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Βόρεια Ήπειρος, σημερινή Αλβανία). Το πραγματικό του όνομα ήταν Δανιήλ Μιχάλης Αδάμης Χατζής και είχε βλάχικη καταγωγή. Υπήρξε μαθητής του δάσκαλου Θεόδωρου Καβαλλιώτη, διευθυντή της Νέας Ακαδημίας της Μοσχόπολης το Η σχολή ήταν επίσης γνωστή και ως «Ελληνικό Φροντιστήριο». 90 Μετά την καταστροφή της Νέας Ακαδημίας το 1769 και την ανέγερσή της στα τέλη του 18 ου αιώνα, διευθυντής της ορίσθηκε το 1802 ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης. 91 Ως βασικά μαθήματα διδάσκονταν η γραμματική, η ποίηση, η φιλοσοφία και η θεολογία. Η Νέα Ακαδημία λειτουργούσε με χορηγίες Μοσχοπολιτών της Διασποράς Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές αμφισβητείται ότι η «Ονοματολογία Βοτανική» είχε γραφεί από τον Γεώργιο Ζαβίρα και θεωρείται ότι το έργο το είχε γράψει ο αδερφός του Κωνσταντίνος. Βλ. Horváth, Η ζωή.ό.π., σ , 28, 30, 55. Βλ. Γριτσόπουλος, Γεώργιος Ζαβίρας.ό.π., σ Βλ. Κατσιαρδή-Hering, «Εκπαίδευση στη Διασπορά.», ό.π., σ Ζαβίρας, Νέα Ελλάς.ό.π., σ. 13. Βλ. Horváth, Η ζωή.ό.π., σ Καρακώστα, «Πέστη.», ό.π., σ Βλ. Katsiardi-Hering - Madouvalos, The tolerant., ό.π., σ. 31. Βλ. Μαντούβαλος, «Μεταναστευτικές.», ό.π., σ Horváth, Η ζωή.ό.π., σ Κεκρίδης, Ευστάθιος, Θεόδωρος Αναστασίου Καβαλλιώτης ( ). Ο Διδάσκαλος του Γένους, Καβάλα 1991, σ , Βλ. Αναστασιάδου, «Ο Ηπειρωτικός..», ό.π., σ Κωνσταντακοπούλου, Η ελληνική.ό.π., σ Κεκρίδης, Θεόδωρος.ό.π., σ ,

30 Ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης δίδαξε στη Νέα Ακαδημία το 1802 και την ίδια χρονιά τύπωσε την «Εισαγωγική Διδασκαλία», η οποία περιλάμβανε τετράγλωσσο λεξικό ελληνικής, βουλγαρικής, βλάχικης και αλβανικής γλώσσας. 93 Ίσως να επρόκειτο για τη δεύτερη έκδοση του έργου του. Δεν είναι γνωστό πότε το εξέδωσε για πρώτη φορά. Ίσως η πρώτη έκδοση της «Εισαγωγικής Διδασκαλίας» να έγινε το Ο Θεόδωρος Καβαλλιώτης είχε εκδώσει το 1760 τρίγλωσσο λεξικό στην ελληνική, βλάχικη και αλβανική γλώσσα και την «Πρωτοπειρία» του στα 1770 στη Βενετία, ως σχολικό βιβλίο περισσότερο θρησκευτικό παρά πρακτικό. 95 Αντίθετα, η «Εισαγωγική Διδασκαλία» του Δανιήλ Μοσχοπολίτη, γραμμένη στην απλή ελληνική προσπαθούσε να καλύψει τις καθημερινές ανάγκες επικοινωνίας των νέων ατόμων. Απευθυνόταν στους πληθυσμούς των Βλάχων, των Βουλγάρων και των Αλβανών εμπόρων ως βασικό βοήθημα στην εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, που ήταν απαραίτητη για τις μετέπειτα εμπορικές τους συναλλαγές. 96 Θα μπορούσαμε να πούμε ότι και ο Βλάχος λόγιος αποσκοπούσε σε ένα στόχο παρόμοιο με εκείνο του Δημητρίου Δάρβαρη και του Γεωργίου Ζαβίρα. Στη Μοσχόπολη λειτουργούσε και τυπογραφείο, το οποίο τύπωνε ελληνικά εγχειρίδια για την κάλυψη των εκπαιδευτικών αναγκών του χριστιανικού πληθυσμού σε Ήπειρο και Μακεδονία. 97 Υποστηρίζεται ότι εκεί τυπώθηκε η «Αλήθεια Κριτής» του Leandro Lombardi, πιθανόν στα έτη Εκτός από εκείνους που ήταν απλά λόγιοι και από εκείνους που είχαν την διττή ιδιότητα του εμπόρου και του λογίου, υπήρχαν και εκείνοι που μέσα από την εμπορική τους ιδιότητα χρηματοδότησαν τη λειτουργία σχολείων και τις αποστολές πολλών βιβλίων. Ο Θωμάς Φλαγγίνης ( ) αποτελεί μια τέτοια περίπτωση εμπόρου. Γεννήθηκε στην Κέρκυρα το Το 1598 έφθασε στη Βενετία. Εκεί 93 Κωνσταντακοπούλου, Η ελληνική.ό.π., σ Βλ. Kitromilides, Paschalis, «Imagined Communities and the Origins of the National Question in the Balkans», European History Quarterly 19 (1989), σ Κωνσταντακοπούλου, Η ελληνική.ό.π., σ Ό.π., σ Βλ. Peyfuss, Max Demeter, Controversal problems regarding the printing press of Moschopolis, στο: Στάικος Κωνσταντίνος Σπ. - Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε. (επιμ.), Το έντυπο ελληνικό βιβλίο (15 ος -19 ος αι), Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Δελφοί Μαΐου 2001, Αθήνα 2004, σ Κωνσταντακοπούλου, Η ελληνική..ό.π., σ Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε., «Τα ελληνικά τυπογραφεία στη Βενετία, στη Βιέννη και στην καθ ημάς Ανατολή», στο: Στάικος, Σπ. Κωνσταντίνος - Σκλαβενίτης, Ε. Τριαντάφυλλος (επιμ.), Τα ελληνικά τυπογραφεία της Διασποράς και της καθ ημάς Ανατολής (16 ος -19 ος αι.), Βουλή των Ελλήνων Αθήνα 2000, σ Βλ. Σταματόπουλος, «Το Ελληνικό.», ό.π., σ. 23. Βλ. Αναστασιάδου, Αλεξάνδρα, «Ο Ηπειρωτικός ευεργετισμός ως συνεκτικός πολιτισμικός παράγοντας μεταξύ των λαών της Δύσης και της καθ ημάς Ανατολής», Ένωση Επιστημόνων Αθηνών 6 (2012),, σ Χριστόπουλος, Το βιβλίο.ό.π., σ

31 δημιούργησε σημαντική βιβλιοθήκη χιλιάδων ελληνικών και λατινικών βιβλίων. 99 Με κληροδότημά του ξεκίνησε τον Ιούνιο του 1665 τη λειτουργία του στη Βενετία το ελληνικό σχολείο, η λεγόμενη «Φλαγγίνειος Σχολή». Οι υπότροφοι της σχολής θα προέρχονταν κυρίως από την Κέρκυρα και την Κύπρο. 100 Τον Μάϊο του 1665 επιλέχθηκαν 12 Κερκυραίοι υποψήφιοι και έδωσαν εισαγωγικές εξετάσεις πάνω σε στοιχειώδεις αρχές της ελληνικής και της λατινικής γραμματικής. Η εκπροσώπηση των Κερκυραίων μαθητών στη σχολή διατηρήθηκε κατά τα έτη 1670, , , 1694 και Το ίδιο και κατά τα έτη 1727, 1733 και Επίσης πολλοί Κρητικοί μαθητές φοίτησαν στη σχολή την περίοδο Το ίδιο και πολλοί μαθητές από την Κεφαλλονιά και τη Ζάκυνθο. 101 Το 1730 εμφανίσθηκαν και Χιώτες μαθητές, γιοι Ελλήνων εμπόρων της Βενετίας και μαθητές από την Πελοπόννησο και την Κωνσταντινούπολη, γεγονός που δείχνει τη μεγάλη ακτινοβολία της σχολής. 102 Τα μαθήματα που διδάσκονταν οι μαθητές στη σχολή ήταν η γραμματική, η φιλολογία, η ρητορική, η λογική, η φιλοσοφία και η θεολογία. Τα μαθηματικά και η γεωγραφία εντάχθηκαν στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα κατά τα μέσα του 18 ου αιώνα. Η γραμματική που χρησιμοποιούνταν στη σχολή ήταν η «Γραμματική» του Κωνσταντίνου Λάσκαρη. Επίσης χρησιμοποιούνταν η «Φιλολογική Εγκυκλοπαίδεια» του Ιωάννη Πατούσα, η οποία είχε εκδοθεί σε τέσσερεις τόμους το 1710 στη Βενετία. Στη φιλοσοφία, στη μεταφυσική και στην ηθική κυριαρχούσε η αριστοτελική διδασκαλία. Το 1717 ο λόγιος Αντώνιος Κατήφορος και το 1744 ο Γεώργιος Πατούσας δίδαξαν φυσική με βάση τα «Φυσικά» του Αριστοτέλη. 103 Επίσης, δινόταν η δυνατότητα σε ένα σημαντικό αριθμό αποφοίτων μετά το πέρας το σπουδών στο «Φλαγγινειανό Φροντιστήριο» να συνεχίσει τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Συνολικά φοίτησαν στη Σχολή 550 μαθητές. 104 Η Φλαγγίνειος Σχολή συνέχισε τη λειτουργία της μέχρι το 1797, όταν και σταμάτησε λόγω της πτώσης της Βενετικής Δημοκρατίας. Το 1823 άνοιξε ξανά τις πύλες της και λειτούργησε μέχρι τα Καραθανάσης, Η Βενετία.ό.π., σ Καραθανάσης, Ε. Αθανάσιος, Η Φλαγγίνειος Σχολή της Βενετίας, Θεσσαλονίκη 1975, σ Τζιβάρα, Παναγιώτα, «Η Φλαγγίνειος Σχολή της Βενετίας και οι Κερκυραίοι υπότροφοι», Θησαυρίσματα 37 (2007), σ Βλ. Καραθανάσης, Η Φλαγγίνειος.ό.π., σ Καραθανάσης, ό.π., σ Ό.π., σ Κατσιαρδή-Hering, «Από την Οθωμανική κατάκτηση..», ό.π., σ Καραθανάσης, Η Φλαγγίνειος.ό.π., σ

32 Παρόμοια με τον Θωμά Φλαγγίνη τον 17 ο αιώνα, κινήθηκαν δυο αιώνες αργότερα και οι έμποροι Ιάκωβος Παξιμάδης ( ) και Αντώνιος Αντωνόπουλος. Ο Ιάκωβος Παξιμάδης ήταν έμπορος, γεννημένος το 1756 στην Τήνο. Ο πατέρας του ήταν ο Νικόλαος Παξιμάδης. Το 1815 μετέβη στην Τεργέστη και άνοιξε εκεί μεγάλο εμπορικό οίκο. 106 Ασχολήθηκε συστηματικά με το εμπόριο και κατάφερε να αποκτήσει ικανή περιουσία. Το 1825 άφησε κληροδότημα γρόσια για τη λειτουργία σχολείου στην Τήνο. Η πληρωμή του δασκάλου θα ανερχόταν σε γρόσια με φοίτηση στο σχολείο όλων των παιδιών του νησιού. 107 Ο Αντώνιος Αντωνόπουλος ήταν έμπορος από την Ανδρίτσαινα. Βρισκόταν και αυτός από τις αρχές του 19 ου αιώνα στην Τεργέστη μαζί με τον αδερφό του Γεώργιο ως έμπορος και μέλος της ελληνικής κοινότητας, και στα έτη έγινε επίτροπος του ελληνικού σχολείου της Τεργέστης. Άφησε κληροδότημα στην κοινότητα της πόλης φιορίνια και φιορίνια για φοίτηση και τεχνική κατάρτιση των ορφανών αγοριών στην Ανδρίτσαινα, ώστε να γίνουν ειδικευμένοι τεχνίτες ή εργάτες. Επιπρόσθετα, χρηματοδότησε με ποσό φιορίνια την ίδρυση δυο κοινοτικών σχολείων και ενός γυμνασίου. Στις 3 Μαΐου 1830 απέστειλε μέσω του αδερφού του στο Ναύπλιο έναν κατάλογο με 188 τίτλους βιβλίων και πέντε κιβώτια με βιβλία (1.370 τόμοι) προς την Ελληνική Διοίκηση για να διανεμηθούν δωρεάν προς τη σχολή της Ανδρίτσαινας και όπου αλλού ήταν αναγκαίο. 108 Συνεργάσθηκε και με τον Ιωάννη Καποδίστρια για την οργάνωση του σχολείου της Αίγινας και για τη λειτουργία σχολείων για ορφανά παιδιά στο εξωτερικό. 109 Βλέποντας τη δράση των συγκεκριμένων Ελλήνων λογίων και εμπόρων τόσο στην Οθωμανική Ανατολή όσο και στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη και τα δίκτυα που δημιούργησαν με σκοπό να βελτιώσουν την υπάρχουσα ελληνική εκπαίδευση σε σύγκριση με τη δράση και το ευρύ δίκτυο του Αδαμάντιου Κοραή, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι τα δίκτυά τους παρότι εκτείνονταν σε μικρότερο εύρος από εκείνο του Χίου λόγιου, είχαν τον ίδιο στόχο, δηλαδή να μεταλαμπαδεύσουν στους ομοεθνείς τους τις νεωτερικές ιδέες του Διαφωτισμού, που κυριαρχούσαν στα μεγάλα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Στηριζόμενοι σε οικογενειακά 106 Σοφιανός, Δημήτρης, «Η οικογένεια Παξιμάδη από την Τήνο (18 ος -20 ος αι.)», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 11 ( ), σ , Ό.π., σ Βλ. Μαντούβαλος, Ίκαρος, «Έλληνες διαθέτες και πρακτικές κληροδοσίας στην Τεργέστη. Μια πρώτη προσέγγιση σε σχέση με την περίπτωση της Βιέννης και της Πέστης (19 ος αιώνας)», Μνήμων 30 (2009), σ Μαντούβαλος, ό.π., σ Κατσιαρδή-Hering, Η ελληνική παροικία.ό.π., σ

33 δίκτυα ή με την βοήθεια άλλων εμπόρων και κληρικών για αποστολή χρημάτων και βιβλίων ο Ιωάννης Πρίγκος, ο Δημήτριος Δάρβαρης, ο Γεώργιος Ζαβίρας, ο Ιάκωβος Παξιμάδης, ο Αντώνιος Αντωνόπουλος έδωσαν κληροδοτήματα για να λειτουργήσουν νεωτερικά σχολεία στις ιδιαίτερες πατρίδες τους και απέστειλαν πολλά ελληνικά και ξένα συγγράμματα για την μόρφωση των νέων μαθητών στα ελληνικά σχολεία της Δύσης και στα σχολεία της ελληνικής επικράτειας. Η επαφή τους με τους ελληνικούς εκδοτικούς οίκους κυρίως της Βενετίας (τυπογραφείο Γλυκή) και της Βιέννης (τυπογραφεία Baumeister και Βεντότη) υπήρξε καταλυτική. Πριν κάνουμε όμως εκτενή αναφορά στους λογίους, τους εμπόρους και τους κληρικούς που συγκρότησαν το δίκτυο του Αδαμάντιου Κοραή, είναι σημαντικό να αναφέρουμε πρώτα το γενικότερο πλαίσιο μέσα στο οποίο έδρασαν οι φίλοι και οι συνεργάτες του Χίου λόγιου, τους οποίους και εξετάζουμε στην παρούσα εργασία. Και αυτοί όπως και οι προηγούμενοι έμποροι και λόγιοι, στους οποίους ήδη αναφερθήκαμε, έζησαν και έδρασαν τον 18 ο -19 ο αιώνα. Κινήθηκαν σε πιο οργανωμένο επίπεδο από τους προηγούμενους, έχοντας τη φιλία και τη συνεργασία του Αδαμάντιου Κοραή με τον οποίο αντάλλασσαν συστηματικά επιστολές, και ορμώμενοι από την κοινή τους επιθυμία για διάδοση των νεωτερικών ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στην εκπαίδευση, επιδόθηκαν στην συγγραφή, μετάφραση και διάδοση πολλών νεωτερικών συγγραμμάτων, που διακινούνταν σε πολλές πόλεις της Δυτικής Ευρώπης και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με κέντρο πάντα το Παρίσι. Η ανάγκη τους για αλλαγή της παραδοσιακής εκπαίδευσης και η αντικατάστασή της από μια πιο ωφέλιμη διδασκαλία βασισμένη σε γνώσεις μαθηματικών, φυσικής, χημείας, φιλοσοφίας, γεωγραφίας, ώθησε τους συνεργάτες του Κοραή να εκδώσουν πολλά βιβλία ανθρωπιστικών και θετικών επιστημών από ελληνικά και ξένα τυπογραφεία. Προώθησαν τη δημιουργία νεωτερικών σχολείων στον ελλαδικό χώρο και στη Δυτική Ευρώπη (Ιωάννινα, Χίος, Κυδωνιές, Σμύρνη, Τεργέστη) και δίδαξαν σε πολλά από αυτά. Ο Κοραής αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στη μόρφωση του Γένους μέσω των έργων, που μετέφραζε και τύπωνε ο ίδιος καθώς και των έργων που μετέφραζαν και τύπωναν οι στενοί φίλοι και συνεργάτες του. Εκείνος φρόντιζε και συντόνιζε τις αποστολές των βιβλίων, όπου ήταν απαραίτητα. Έργα των συνεργατών του εκδίδονταν από ελληνικά και ξένα τυπογραφεία στη Βενετία, στο Παρίσι, στη Βιέννη, στη Λειψία και στην Τεργέστη. Σε αυτά τα τυπογραφεία εξέδωσαν, κινούμενοι ανεξάρτητα από τον κύκλο του 33

34 Αδαμάντιου Κοραή, τα έργα τους και οι έμποροι και λόγιοι Ιωάννης Πρίγκος, Δημήτριος Δάρβαρης και Γεώργιος Ζαβίρας. 34

35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ - Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ Η προσωπικότητα του λόγιου που θα μας απασχολήσει σε αυτό το κεφάλαιο και που θα αποτελέσει τον κορμό αυτής της εργασίας, είναι εκείνη του Αδαμάντιου Κοραή. Βασική πηγή για να αναλύσουμε το μεγάλο δίκτυό του μέσα στο οποίο κινούνταν Έλληνες έμποροι και λόγιοι με δικά τους επιμέρους δίκτυα, αποτελούν οι έξι τόμοι της αλληλογραφίας του Αδαμάντιου Κοραή από το , οι οποίοι εκδόθηκαν από τον Κωνσταντίνο Θ. Δημαρά σε συνεργασία με τον Άλκη Αγγέλου, την Αικατερίνη Κουμαριανού και τον Φραγκίσκο Ν. Εμμανουήλ υπό την επιμέλεια του Ομίλου Μελέτης Ελληνικού Διαφωτισμού την περίοδο Η έκδοση του Ο.Μ.Ε.Δ περιλαμβάνει επιστολές από τις οποίες ο Αδαμάντιος Κοραής ήταν ο αποστολέας των περισσότερων (περίπου επιστολές). Η αλληλογραφία του είναι κυρίως γραμμένη στην ελληνική και στη γαλλική γλώσσα, με πολύ μικρό αριθμό επιστολών γραμμένων στα λατινικά και στα αγγλικά. Ο πρώτος τόμος καλύπτει την ξένη αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή με Ευρωπαίους φιλόλογους και ιστορικούς, τόσο στη Γαλλία όσο και στην Αγγλία και στις πόλεις της Ιταλίας και της Γερμανίας από το Η ξένη αλληλογραφία του εκτείνεται σποραδικά και στους επόμενους τόμους από το Η φιλολογική δραστηριότητα του Αδαμάντιου Κοραή κατά την παραμονή του στο Montpellier και στο Παρίσι υπήρξε μεγάλη και οι Ευρωπαίοι ελληνιστές αλληλογραφούσαν μαζί του για φιλολογικά ζητήματα. 110 Οι Γάλλοι φιλόλογοι, Simon Chardon de la Rochette και Gabriel La Porte du Theil, ο Γάλλος τυπογράφος, μαθητής και φίλος του Firmin Didot, ο Άγγλος φιλόλογος Robert Holmes, ο Ιταλός συγγραφέας και βιβλιοθηκονόμος Angelo-Maria Bendini και ο Γερμανός φιλόλογος και παιδαγωγός Friedrich Thiersch ήταν ορισμένοι από τους παραλήπτες των επιστολών του Χίου λογίου. Ο Αδαμάντιος Κοραής αλληλογραφούσε συχνά με τον Simon Chardon de la Rochette στο Παρίσι από το και με τον Friedrich Thiersch στο Μόναχο από το Ήταν ευρέως γνωστός στους φιλολογικούς κύκλους των πόλεων της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης λόγω των μεταφράσεων που έκανε πάνω σε ελληνικά και ξένα έργα. 110 Δημαράς, Θ. Κωνσταντίνος - Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. Α , Αθήνα 1964, σ , ,

36 Εκτός από τον πρώτο τόμο, οι επόμενοι πέντε τόμοι περιέχουν κυρίως την εκτενή αλληλογραφία του με τους Έλληνες εμπόρους, κληρικούς και λόγιους, που συγκρότησαν τον κύκλο του από το Μεγάλη επιρροή άσκησαν στους ομοεθνείς του οι νεωτερικές του απόψεις πάνω στην εκπαίδευση στα τέλη του 18 ου με αρχές του 19 ου αιώνα. Ένας σημαντικός κύκλος λογίων και εμπόρων άρχισε να σχηματίζεται γύρω από τον Αδαμάντιο Κοραή, να υπερασπίζεται τις απόψεις του και να συμβάλλει στην προσπάθεια του για ανανέωση του εκπαιδευτικού προγράμματος με μεταφράσεις ξένων έργων, με εκδόσεις βιβλίων, με σύσταση βιβλιοθηκών και με ενίσχυση ελληνικών σχολείων στην Οθωμανική Ανατολή. 111 Έλληνες και ξένοι τυπογράφοι προωθούσαν στο εμπόριο τις εκδόσεις του και Έλληνες λόγιοι της Διασποράς τον συμβουλεύονταν, ζητούσαν τη συμπαράστασή του και τη συνεργασία του για το φωτισμό του Γένους. Αυτή η προσπάθεια του ίδιου και των συνεργατών του έγινε αισθητή μέσα από την αλληλογραφία του μαζί τους. Ο Αλέξανδρος Βασιλείου, ο Ιάκωβος Ρώτας, ο Κωνσταντίνος Κούμας, ο Νεόφυτος Βάμβας, ο Θεόφιλος Καΐρης και οι αδερφοί Ζωσιμά, ήταν βασικοί αποδέκτες των επιστολών του Αδαμάντιου Κοραή και πολλοί αρθρογραφούσαν στο Λόγιο Ερμή. 112 Βέβαια, δεν αποτελούσαν μόνο αυτοί τον κύκλο των συνεργατών του Κοραή. Το δίκτυο του περιλάμβανε και άλλους έμπορους και λόγιους, οι οποίοι διακινούσαν τις εκδόσεις του. Πιο αναλυτικά θα μιλήσουμε για αυτούς σε ξεχωριστή ενότητα, όταν θα αναφερθούμε στις σχέσεις του Κοραή με τα ξένα και ελληνικά τυπογραφεία. Όμως πριν προβούμε στην ανάλυση των επιστολών του Χίου λόγιου, είναι σημαντικό να κάνουμε πρώτα μια αναφορά στο βίο του και στη φιλολογική του δραστηριότητα. 3.2 Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Σύμφωνα με την αυτοβιογραφία του, την οποία συνέταξε στις 23 Δεκεμβρίου του 1829, και η οποία περιλαμβάνεται στον πρώτο τόμο των Προλεγόμενων του, ο Αδαμάντιος Κοραής γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 27 Απριλίου Ο πατέρας του ήταν ο Ιωάννης Κοραής, έμπορος από τη Χίο. Η μητέρα του λεγόταν Θωμαϊδα 111 Κουμαριανού, Αικατερίνη, «Στάσεις και συμπεριφορές απέναντι στο ελληνικό έντυπο στον φθίνοντα ΙΗ και στον ερχόμενο ΙΘ αιώνα», Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982, σ Ηλιού, Φίλιππος, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Η νεωτερική πρόκληση», στο: Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού , Β, Αθήνα 2003, σ Δημαράς, Θ. Κωνσταντίνος (επιμ.), Αδαμάντιου Κοραή Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και η Αυτοβιογραφία του, τ. Α, Αθήνα 1984, σ

37 Ρυσίου και ήταν κόρη του εμπόρου και λόγιου Αδαμάντιου Ρυσίου. Εκείνος είχε διατελέσει δάσκαλος της ελληνικής φιλολογίας και πρόκριτος στη Σμύρνη και είχε δημιουργήσει σημαντική βιβλιοθήκη, την οποία κληροδότησε στον Αδαμάντιο Κοραή. 114 Ο Αδαμάντιος Κοραής είχε συγγένεια με τον λόγιο Ιγνάτιο Περτιτζή και τον ιερομόναχο Κύριλλο, δάσκαλο φιλολογίας στη Χίο. 115 Φοίτησε μαζί με τον αδερφό του, Ανδρέα στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, υπό τη διεύθυνση του μοναχού Ιερόθεου Δενδρινού. Ο Κοραής σε κείμενά του αργότερα αναφέρθηκε στο χαμηλό επίπεδο μόρφωσης και στην αυστηρότητα των εκπαιδευτικών μεθόδων της Σχολής. Διδάχθηκε τα λατινικά από τον Ολλανδό ιερέα Berhard Keun με τον οποίον αργότερα είχε συχνή αλληλογραφία από το Αγαπούσε τα γράμματα, η επιθυμία της οικογένειάς του ήταν όμως να ασχοληθεί με το εμπόριο καθώς ο πατέρας του ασχολούνταν με το εμπόριο μεταξωτών και είχε επεκτείνει τις εμπορικές του δραστηριότητες στην Ολλανδία. Έτσι η οικογένειά τον έστειλε το 1772 ως εμπορικό αντιπρόσωπο στο Άμστερνταμ μέσω του Λιβόρνο. 117 Εκεί παράλληλα με τη διαχείριση της οικογενειακής επιχείρησης θα αποκτούσε και τη μόρφωση που επιθυμούσε. Απέτυχε όμως να ασχοληθεί με το εμπόριο και το 1776 εγκατέλειψε το Άμστερνταμ παίρνοντας το δρόμο της επιστροφής. Βρέθηκε στη Λειψία και ύστερα μετέβη στη Βιέννη, όπου έμεινε για δυο μήνες και το 1778 έφθασε μέσω Τεργέστης στη Βενετία. Τον Ιούνιο του 1779 επέστρεψε στη Σμύρνη. 118 Το 1782 έφυγε ξανά αυτή τη φορά για ιατρικές σπουδές στο Montpellier της Γαλλίας για έξι χρόνια μέχρι και το Εκεί έκανε μεταφράσεις έργων στα γαλλικά από τα γερμανικά και τα αγγλικά για κάλυψη 114 Δημαράς, Θ. Κωνσταντίνος (επιμ.), Ο Κοραής κι η εποχή του, Βασική Βιβλιοθήκη 9, Αθήνα 1953, σ Βλ. Kitromilides, Paschalis, Itineraries in the world of the Enlightment. Adamantios Korais from Smyrna via Montpellier to Paris, στο: Kitromilides, Paschalis (επιμ.), Adamantios Korais and the European Enlightenment, SVEC 10, Voltaire Foundation Oxford 2010, σ Δασκαλάκης, Απόστολος, Ο Αδαμάντιος Κοραής και η ελευθερία των Ελλήνων, Αθήνα 1965, σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1964)., σ , Βλ. Δημαράς Θ.- Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1984).ό.π., σ Δημαράς, Ο Κοραής ό.π., σ Βλ. Droulia, Loukia, «The Classics in the service of renascent Greece: Adamantios Korais and his editorial work», HUMANITAS, v. XLIX (1997), σ Δημαράς, Θ. Κωνσταντίνος, «Το σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ, Αθήνα 2000, σ Βλ. Δημαράς, Νεοελληνικός.ό.π., σ Καλοσπύρος, Νικόλαος, Ο Αδαμάντιος Κοραής ως κριτικός φιλόλογος και εκδότης, τ. Α, Αθήνα 2006, σ. 112., Βλ. Βαρμάζης, Νίκος, Αδαμάντιος Κοραής ( ), Ένας ανεξάντλητος κόσμος, Αθήνα 2016, σ

38 βιοποριστικών του αναγκών. Ένα από αυτά τα έργα ήταν η «Κατήχησις» του Ρώσου μητροπολίτη Πλάτωνος. 120 Στις 24 Μαΐου 1788 εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Παρίσι και ξεκίνησε τη φιλολογική του σταδιοδρομία. Ασχολήθηκε συστηματικά με την έκδοση αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. 121 Το 1789 εξέδωσε τους «Χαρακτήρες» του Θεόφραστου και το 1804 τα «Αιθιοπικά» του Ηλιόδωρου. 122 Το 1807 εξέδωσε τα «Προλεγόμενα» του Ισοκράτη και το 1809 τους «Παράλληλους Βίους» του Πλούταρχου. 123 Την περίοδο συνέταξε τη λεγόμενη «Ελληνική Βιβλιοθήκη», 124 τα «Πάρεργα της Ελληνικής Βιβλιοθήκης», που περιείχαν εκδόσεις αρχαίων ελληνικών έργων σε 9 τόμους και τους «Αυτοσχέδιους Στοχασμούς περί της Ελληνικής Παιδείας και Γλώσσης» που αποτελούν τα «Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς». 125 Επρόκειτο για συμβουλές του Χίου λογίου για την ελληνική εκπαίδευση, συγκεκριμένα τη σωστή σύνταξη της γραμματικής, της σωστής κλίσης των ρημάτων και των ουσιαστικών. Ήταν αυτός που παρακίνησε τον Άνθιμο Γαζή να προβεί στην έκδοση του φιλολογικού περιοδικού «Λόγιος Ερμής» το 1811 στη Βιέννη. 126 Συνέχισε την έκδοση των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων κατά την περίοδο (τέσσερις πρώτες ραψωδίες της Ιλιάδας) και κατά τα έτη , όταν εξέδωσε τα «Πολιτικά» (1821) και «Ηθικα Νικομάχεια» του Αριστοτέλη (1822), τα «Πολιτικά» του Πλούταρχου (1824), τα «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντα και τον «Γοργία» του Πλάτωνα (1825). 120 Δημαράς (επιμ.), Αδαμάντιου Κοραή Προλεγόμενα.ό.π., σ Βλ. Καλοσπύρος, Ο Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Βλ. Kitromilides, Itineraries., ό.π., σ Μάμουκας, Ανδρέας, Αδαμάντιος Κοραής. Βίος και έργα, Αθήνα 1989, σ. 20. Βλ. Πολίτης, Λινός, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα 2009, σ Βλ. Ioannis D. Evrigenis, Enlightenment, Emancipation and National Identity: Korais and the ancients, στο: Kitromilides, Paschalis (επιμ.), Adamantios Korais and the European Enlightenment, SVEC 10, Voltaire Foundation Oxford 2010, σ Δημαράς, Ο Κοραής ό.π., σ Βλ. Δημαράς, Θ. Κωνσταντίνος, «Ο Κοραής και η γλώσσα: Η θεωρία», Διήμερο Κοραή, Απριλίου Προσεγγίσεις στη γλωσσική θεωρία, τη σκέψη και το έργο του Κοραή, Αθήνα 1984, σ Βλ. Peter Mackridge, Korais and the Greek Language Question, στο: Kitromilides, Paschalis (επιμ.), Adamantios Korais and the European Enlightenment, SVEC 10, Voltaire Foundation Oxford 2010, σ Δημαράς (επιμ.), Αδαμάντιου Κοραή Προλεγόμενα.ό.π., Droulia, The Classics., ό.π., σ Βλ. Evrigenis, Enlightenment., ό.π., σ Βλ. Βαρμάζης, Αδαμάντιος.ό.π, σ Δημαράς (επιμ.), Αδαμάντιου Κοραή Προλεγόμενα.ό.π., σ. 8-32, Βλ. Καλοσπύρος, Ο Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Βλ. D. Evrigenis, Enlightenment., ό.π., σ Δημαράς, Νεοελληνικός ό.π., σ. 67. Βλ. Κουμαριανού - Δρούλια, «Η εκδοτική»,.ό.π., σ Βλ. Katsiardi-Hering, Il mondo., ό.π., σ. 80. Βλ. Κουμαριανού, Αικατερίνη, «Ιστορική διαδρομή του ελληνικού Τύπου, », στο: Δρούλια, Λουκία (επιμ.), Ο ελληνικός τύπος 1784 ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Αθήνα Μαΐου 2004, Αθήνα 2005, σ. 58. Βλ. Katsiardi-Hering - Stassinopoulou, The Long 18 th century., ό.π., σ

39 Ο Αδαμάντιος Κοραής αναφέρθηκε στο υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα του 18 ου -19 ου αιώνα και πρότεινε μέτρα αναδιοργάνωσής του. 127 Πρότεινε να διδάσκονται στα «κοινά» σχολεία εκτός από την ανάγνωση, τη γραφή και την αριθμητική, η κατήχηση και οι μύθοι του Αισώπου. Όσον αφορά τα «ελληνικά» σχολεία ή γυμνάσια, θεωρούσε απαραίτητη τη διδασκαλία των επιστημών, των μαθηματικών, της φυσικής, της χημείας, της γεωγραφίας και της φιλοσοφίας, καθώς και τη χρήση της ερμηνευτικής προσέγγισης των αρχαίων ελληνικών κειμένων και της ελεύθερης απόδοσής τους στη νέα και την αρχαία ελληνική. 128 Υιοθέτησε τη «μέση οδό» στο γλωσσικό ζήτημα, δηλαδή την καθιέρωση μιας γλώσσας διαμορφωμένης με στοιχεία της απλής ελληνικής και της αρχαϊζουσας γλώσσας, και ήταν υπέρ της λόγιας δημοτικής γλώσσας και της αλληλοδιδακτικής μεθόδου στα ελληνόφωνα σχολεία. 129 Κατά τα έτη εξέδωσε τη συλλογή του «Άτακτα». Επρόκειτο για αυτοτελή γλωσσικά δοκίμια σε πέντε τόμους, που οργανωμένα όλα μαζί θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια απόπειρα δημιουργίας ενός ελληνικού ιστορικού λεξικού. 130 Είχε μεγάλη πατριωτική συνείδηση και διακατεχόταν από αίσθημα ελευθερίας. Ο πατριωτισμός του ήταν φανερός στα πολιτικά κείμενα που εξέδωσε με πρώτο την «Αδελφική Διδασκαλία» το 1798, το «Άσμα Πολεμιστήριον» και το «Σάλπισμα Πολεμιστήριον» στα έτη και το 1803 το «Υπόμνημα περί της παρούσης επαναστάσεως της Ελλάδος». 131 Πέθανε στο Παρίσι στις 6 Απριλίου Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Στην προσπάθειά μας να μελετήσουμε καλύτερα το εκτεταμένο δίκτυο του Αδαμάντιου Κοραή, τη φιλολογική του δράση και την προσπάθειά του για πνευματική αφύπνιση του ελληνισμού μέσω της παιδείας, κάτι που μπορεί να 127 Ηλιού, «Νεοελληνικός.», ό.π., σ Μπελιά, Ελένη, «Απόψεις του Κοραή δια την οργάνωση της εκπαιδεύσεως», Πρακτικά Συνεδρίου Κοραής και Χίος (Χίος Μαΐου 1983), τ. Α, Αθήνα 1984, σ Βλ. Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία.ό.π., σ Βλ. Mackridge, Korais., ό.π., σ Δημαράς, Ο Κοραής.ό.π., σ Βλ. Δημαράς, «Το σχήμα.», ό.π., σ Βαρμάζης, Αδαμάντιος Κοραής ό.π., σ Δημαράς, Ο Κοραής.ό.π., σ

40 επιτευχθεί με την έκδοση των έργων των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, 132 σημαντικό εργαλείο αποτέλεσε η μεγάλη και συχνή αλληλογραφία του με παραλήπτες Έλληνες εμπόρους, κληρικούς και λογίους. Από τη συνολική αλληλογραφία του σώζονται μόλις επιστολές, τις οποίες έστειλε αλλά ο πραγματικός αριθμός των επιστολών του πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερος, καθώς όπως φαίνεται μεγάλο μέρος των επιστολών έχει χαθεί. 133 Όπως αναφέραμε, λόγιοι, κληρικοί και έμποροι τάχθηκαν στο πλευρό του Αδαμάντιου Κοραή και αναζητούσαν τη συνεργασία του. 134 Το δίκτυο του περιλάμβανε λόγιους και εμπόρους εγκαταστημένους σε διάφορες πόλεις της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης (Παρίσι, Μασσαλία, Τεργέστη, Βιέννη, Λιβόρνο, Νίζνα). Μέσα από την αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή αλλά και εκείνη του Κωνσταντίνου Οικονόμου, γίνεται φανερή η συνεργασία των εμπόρων και των λογίων και τα δίκτυα των σχέσεων που δημιούργησαν μεταξύ τους. Ο πιο στενός φίλος του Αδαμάντιου Κοραή και ο πιο έμπιστος συνεργάτης του υπήρξε ο έμπορος Αλέξανδρος Βασιλείου, όπως μαρτυρούν οι δεκάδες επιστολές προς το πρόσωπό του. Το μεγαλύτερο μέρος των επιστολών με τον Αλέξανδρο Βασιλείου είναι γραμμένο από τον Αδαμάντιο Κοραή. Περίπου τα 2/3 των επιστολών του δεύτερου τόμου του Ο.Μ.Ε.Δ και περίπου οι μισές επιστολές του τρίτου τόμου της αλληλογραφίας είναι αφιερωμένες στον Αλέξανδρο Βασιλείου, χωρίς να περιλαμβάνεται κάποια σωζόμενη επιστολή του Έλληνα εμπόρου προς τον Χιώτη λόγιο. Ο Κοραής προέτρεπε και συμβούλευε τον Βασιλείου και ζητούσε τη γνώμη του πάνω σε φιλολογικά ζητήματα. Η προσωπική του σχέση με τον Αδαμάντιο Κοραή ήταν εμφανής καθώς σε εκείνον εξέφραζε ο Κοραής όλα τα παράπονά του και όλες τις σκέψεις του. Ο Αλέξανδρος Βασιλείου γεννήθηκε το 1760 στο Αργυρόκαστρο και ήταν έμπορος και λόγιος. Είχε άλλα δυο αδέρφια, τον Μιχαήλ Βασιλείου, που βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη και τον Πασχάλη Βασιλείου, που ήταν στο Ιάσιο. Κατά τα έτη συνεργάσθηκε μαζί με τον αδερφό του Μιχαήλ με τον εμπορικό οίκο «Σταύρος Ιωάννου και Σία», που είχε ιδρύσει εκείνη 132 Kitromilides, Paschalis, Adamantios Korais and the dilemmas of liberal nationalism, στο: Kitromilides, Paschalis (επιμ.), Adamantios Korais and the European Enlightenment, SVEC 10, Voltaire Foundation Oxford 2010, σ Φραγκίσκος, Ν. Εμμανουήλ, «Ο επιστολογράφος Κοραής. Η σωζόμενη αλληλογραφία του απλώνεται 60 χρόνια ( )», Η Καθημερινή: Επτά Ημέρες, 250, 29 Νοεμβρίου 1998, σ Ό.π., σ

41 την περίοδο στη Βιέννη ο Ηπειρώτης έμπορος Σταύρος Ιωάννου. 135 Για τον Σταύρο Ιωάννου θα μιλήσουμε πιο αναλυτικά παρακάτω, αναφερόμενοι στους αδερφούς Ζωσιμά και στις σχολές των Ιωαννίνων. Λόγω της εμπορικής του δραστηριότητας ο Αλέξανδρος Βασιλείου έζησε σε πολλές πόλεις της Δυτικής Ευρώπης, στο Παρίσι, στη Λυών, στη Γενεύη, στη Βιέννη και στην Τεργέστη. Έμεινε στο Παρίσι από το και στα έτη βρέθηκε στη Λυών και στη Γενεύη. Από τα εγκαταστάθηκε στη Βιέννη και παρέμεινε στην αυστριακή πρωτεύουσα για 14 χρόνια και το 1814 έγινε μέλος της ιδρυμένης από τον Άνθιμο Γαζή «Φιλόμουσου Εταιρείας της Βιέννης». 136 Το 1817 μετέβη ως οθωμανός πρόξενος στην Τεργέστη και παρέμεινε στην αυστριακή πόλη μέχρι τον θάνατό του τον Ιανουάριο του Λόγω του θανάτου του, τον Δεκέμβριο του 1819 ο αδερφός του Μιχαήλ ανέλαβε τη θέση του οθωμανού προξένου. 137 Η γνωριμία του με τον Αδαμάντιο Κοραή έγινε στο Παρίσι στις αρχές του 19 ου αιώνα. Η αλληλογραφία του με τον Χίο λόγιο υπήρξε συνεχής, με αποστολές και εκδόσεις βιβλίων και μεταφράσεις ξένων έργων από το Στον Αλέξανδρο Βασιλείου είχε αναθέσει ο Κοραής όλες τις καθημερινές υποθέσεις σχετικά με τα οικονομικά, τις μεταφράσεις κλασικών έργων, τις εκδόσεις και τις αποστολές βιβλίων. 138 Ο Βασιλείου υποστήριξε σθεναρά τις απόψεις του Κοραή για την εκπαίδευση και για το γλωσσικό ζήτημα. 139 Συχνά ο Κοραής φρόντιζε να στείλει πολλά αντίτυπα εκδόσεων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων (του Ιπποκράτη στα 1800, τους 5 τόμους του Πλουτάρχου κατά τα έτη , του Αισώπου στα 1810, του Στράβωνα στα 1815 και του Γαληνού στα 1816) 140 αλλά και μεταφράσεις ξένων έργων προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου και τους αδερφούς του, Μιχαήλ και Πασχάλη. Με τον Μιχαήλ Βασιλείου αλληλογραφούσε ο Αδαμάντιος Κοραής, όπως φαίνεται από τις επιστολές στις 29/7/ και στις 11/6/ Στην πρώτη επιστολή ο 135 Ιγγλέση, Βορειοελλαδίτες έμποροι.ό.π., σ , Αγγέλου, «Η εκπαίδευση.», ό.π., σ Κατσιαρδή-Hering, Η ελληνική παροικία.ό.π., σ , Φραγκίσκος, «Ο επιστολογράφος.», ό.π., σ Βλ. Βαρμάζης, Αδαμάντιος Κοραής ό.π., σ Δημαράς, «Το σχήμα.», ό.π., σ Balta, Athanasia, La diffusion du livre dans le monde héllenique au debut du 19e siècle ( ). Informations tirées de la corréspondance Adamance Coray -Alexandre Vassiliou, μεταπτ. διπλωματική εργασία, Paris 1982,σ Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ.- Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. Γ , Αθήνα 1979, σ

42 Μιχαήλ Βασιλείου έγραψε από την Κωνσταντινούπολη προς τον Αδαμάντιο Κοραή στο Παρίσι για τις συγκρούσεις που λάμβαναν χώρα εκείνη την περίοδο στη Σμύρνη. Στη δεύτερη επιστολή ο Αδαμάντιος Κοραής ανέφερε ότι ο Μιχαήλ Βασιλείου παρέλαβε από τη Χίο στην Τεργέστη τον 7 ο και τον 9 ο τόμο του Λεξικού Φυσικής Ιστορίας Τον Δεκέμβριο του 1800 ο Αδαμάντιος Κοραής έγραψε προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου, που βρισκόταν εκείνη την περίοδο στο Παρίσι, και του έστειλε 16 αντίτυπα έργων του Ιπποκράτη και του Θεόφραστου. Του ζήτησε να αποστείλει τέσσερα αντίτυπα προς τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη («Πέμπω σε 16 αντίτυπα του Ιπποκράτους και τοσαύτα του Θεοφράστου. Να πέμψεις εις Κωνσταντινούπολιν τέσσερα αντίτυπα δια να πεμφθώσι εκείθεν εις Σμύρνην προς φίλους τινάς»). 143 Στις 14/4/1801 ο Αδαμάντιος Κοραής έγραψε στον Αλέξανδρο Βασιλείου για να μεσολαβήσει για πώληση βιβλίων σε βιβλιοπωλεία της Βιέννης («Να γράψης στον Βιτάλη αν εύρισκε τον τρόπο να μου πωλήση εις κανένα βιβλιοπώλην της Βιέννης»). 144 Όπως γνωρίζουμε, ο Αλέξανδρος Βασιλείου στα 1802 είχε μεταβεί από το Παρίσι στη Λυών, όπου και έμεινε μέχρι το Εκεί έστειλε επιστολή στις 11/11/1802, ο Αδαμάντιος Κοραής για να του ζητήσει να συμβάλει οικονομικά στην τύπωση του Ηλιόδωρου («Να καταβάλετε τινός τι δαπάνη του τύπου»). 145 Την 1/12/1802 ο Κοραής σε επιστολή του ανέφερε την αποστολή βιβλίου προς τον Βασιλείου («Ο βιβλιοπώλης με βεβαίωσε ότι το Περί της Ελπίδος ειδύλλιον σε επέμφθη»). 146 Το ίδιο και στις 26/12 του ίδιου έτους, όπου έγραψε ότι επρόκειτο να του στείλει εκδόσεις του Ιπποκράτη, του Θεόφραστου και του Βεκκαρία («Τον Ιπποκράτην, τον Θεόφραστον και τον Βεκκαρίαν θέλω τα πέμψει εγώ»). 147 Στις 13/1/1803 ο Αδαμάντιος Κοραής δεν παρέλειψε να ενημερώσει τον Αλέξανδρο Βασιλείου για την έκδοση του Απολλόδωρου («Με ήλθεν από τον τυπογράφον φύλλον του Απολλοδώρου»). 148 ο Κοραής έστειλε βιβλία προς τον Βασιλείου και σε δυο 142 Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ.- Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. Δ , Αθήνα 1982, σ Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ. - Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. Β , Αθήνα 1966, σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ

43 άλλες επιστολές του, στις 27/2 149 και στις 9/3/1803 («Σε πέμπω δια της Δελιγέτζας μια δωδεκάδα Υπομνήματα»). 150 Την 1/7/1804 ο Κοραής έστειλε επιστολή ζητώντας από τον Βασιλείου να αποστείλει αντίτυπα του Ηλιόδωρου προς τον Μιχαήλ Ζωσιμά στο Λιβόρνο και προς τη Λειψία («Να πεμφθώσι καμμία πεντηκοντάς Ηλιοδώρους προς τον Ζωσιμάν δια να τα σκορπίση εις τα νησιά. Άλλα τόσα εις Λειψίαν»). 151 Παράλληλα, στις 9/8/1804 ανέφερε στον Αλέξανδρο Βασιλείου ότι απέστειλε 151 αντίτυπα του Ηλιόδωρου προς τη Λειψία. 152 Από τις δυο παραπάνω επιστολές βλέπουμε την πορεία που ακολουθούσαν οι εκδόσεις. Από το Παρίσι κατευθύνονταν μέσω Βιέννης προς το Λιβόρνο και τη Λειψία. Επιπρόσθετα, όπως ήδη αναφέραμε, ο Αδαμάντιος Κοραής έστελνε πολλές εκδόσεις του των αρχαίων συγγραφέων προς τους φίλους και συνεργάτες του. Στην επιστολή του στις 31/1/1806, έγραψε προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου ότι επρόκειτο να του στείλει το αντίτυπο της έκδοσης του Ηλιόδωρου στα 1804 («Κάλλιον να έχεις εσύ τον χρυσοδεμένον Ηλιόδωρον»). 153 Στις 14/2/1806 ο Αδαμάντιος Κοραής έστειλε βιβλία στον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη για να τα στείλει προς τον Αθανάσιο Ψαλίδα, τον Γρηγόριο Κωνσταντά και τον Άνθιμο Γαζή. 154 Στις 18/1/1807 ο Κοραής έστειλε εκδόσεις του Ισοκράτη και άλλα βιβλία προς τον Βασιλείου («Μια Πάλαν περιέχουσαν 100 Προδρόμους, τον Θησαυρόν του Στεφάνου και 4 αντίτυπα της Ελληνογαλατικής Απολογίας του Ισοκράτους»). 155 Το ίδιο και στην επιστολή του στις 15/7/1807 («100 αντίτυπα του πρώτου τόμου του Ισοκράτους εις φύλλα και 9 ραμμένα»). 156 Παράλληλα με τις εκδόσεις της αρχαίας γραμματείας, ο Χίος λόγιος ενδιαφερόταν και για νεωτερικές εκδόσεις των συμπατριωτών του, όπως γραμματικές, λεξικά, παιδαγωγίες και άλλα φιλοσοφικά και επιστημονικά βιβλία. Αυτό το μεγάλο ενδιαφέρον του για νέες ελληνικές εκδόσεις φαίνεται στην επιστολή του στις 4/5/1807 προς τον Βασιλείου στη Βιέννη, στην οποία ζήτησε να του στείλει τη «Γαλλική Γραμματική» του ηγεμόνα της Βλαχίας, Κωνσταντίνου Καρατζά και ανέφερε ότι αναμένει τη έκδοση της «Γραμματικής 149 Ό.π., σ Ο.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Βλ. Φραγκίσκος, Ν. Εμμανουήλ, «Ιχνηλασίες στις σελίδες της αλληλογραφίας Κοραή», Ο Ερανιστής 28 (2011), σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ

44 Απλοελληνικής» του λόγιου Δημητρίου Δάρβαρη. Και οι δυο Γραμματικές είχαν εκδοθεί στα 1806 στη Βιέννη από το τυπογραφείο του Γεωργίου Βεντότη («Την Γραμματικήν του Καρατζά εμπόρεις να με την στείλης και αστίχωτον. Προσμένω και την του Δαρβάρεως»). 157 Ο Χίος λόγιος συνέχισε να στέλνει εκδόσεις των αρχαίων συγγραφέων (του Ισοκράτη και του Πλούταρχου) και στα Παραλήπτες των εκδόσεών του ήταν ο Κωνσταντίνος Κούμας, ο Ιάκωβος Ρώτας, οι αδερφοί Ζωσιμά και ο Άνθιμος Γαζής. Συγκεκριμένα, στις 4/8 158 και 20/8/1807 ο Αδαμάντιος Κοραής ζήτησε από τον Αλέξανδρο Βασιλείου να στείλει προς την Κωνσταντινούπολη και προς τον Κωνσταντίνο Κούμα στη Βιέννη ένα αντίτυπο του πρώτου τόμου του Ισοκράτη («δος εκ μέρους μου εν αντίτυπον τον Κούμαν»). 159 Στις 18/10/1807 ο Κοραής ζήτησε από τον Βασιλείου να στείλει τρία αντίτυπα του Ισοκράτη και προς τον Ιάκωβο Ρώτα στην Τεργέστη. 160 Στην επιστολή του τον Φεβρουάριο του 1808 ο Αδαμάντιος Κοραής ζήτησε από τον Βασιλείου να στείλει μια Προκήρυξη προς τον Κωνσταντίνο Κούμα («Πέμψον μιαν προς τον αδελφόν σου, δος την άλλην τον Κούμαν»). 161 Στις 5/8/1808 ζήτησε από τον Βασιλείου να του στείλει την Αντιφώνηση του Ναθαναήλ, 162 και στις 20/9/1808 έστειλε στον Βασιλείου την «υπέρ των Γραικών Απολογίαν» και την «περί του Ισοκράτους Ανάκριση». Στις επιστολές του στις 18/5 και 28/12/1809 έστειλε ξανά βιβλία προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη, 163 ενώ στην επιστολή του στις 22/6/1809 του ζήτησε να στείλει τρία αντίτυπα του Ισοκράτη και του Πολυαίνου προς τον Άνθιμο Γαζή στη Βιέννη, τον Ιάκωβο Ρώτα στην Τεργέστη και τον Κωνσταντίνο Κούμα στη Σμύρνη. 164 Στις 15/5, 26/5 και 30/6/1810 ζήτησε από τον Αλέξανδρο Βασιλείου την αποστολή αντιτύπων του δεύτερου τόμου του Πλούταρχου προς τους αδερφούς Ζωσιμά στο Λιβόρνο, προς τον Άνθιμο Γαζή στη Βιέννη, προς τον Ιάκωβο Ρώτα στην Τεργέστη και προς τον Κωνσταντίνο Κούμα στη Σμύρνη. 165 Το ίδιο και στις 9/12/1810 όπου ζήτησε αντίτυπα του Αισώπου να δοθούν προς τον Κωνσταντίνο Κούμα, τον Άνθιμο Γαζή, τον Ιάκωβο Ρώτα, προς 157 Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π, σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 523, Ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ. 27, 35,

45 τους αδερφούς του Αλέξανδρου Βασιλείου και προς τους αδερφούς Ζωσιμά. 166 Στην επιστολή του στις 8/5/181 έστειλε τέσσερα σώματα του Βιογραφικού Λεξικού προς τον Βασιλείου. 167 Στις 11/8/1811 έστειλε βιβλία στον Βασιλείου για να τα διανείμει στον Άνθιμο Γαζή, τον Ιάκωβο Ρώτα και τον Κωνσταντίνο Κούμα. Στις 13/7/1812 ο Κοραής ανέφερε αποστολή αντιτύπων του τέταρτου τόμου του Πλούταρχου προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου και τους αδερφούς του, προς τους αδερφούς Ζωσιμά και προς τον Κωνσταντίνο Κούμα. 168 Στις 23/6/1813 έστειλε βιβλία προς τον Βασιλείου για να τα προωθήσει στον Αναστάσιο Ζωσιμά στο Λιβόρνο. 169 Στις 9/8/1813 ανέφερε ότι θα του στείλει 100 αντίτυπα του πέμπτου τόμου του Πλούταρχου, ενώ στις 23/8/1813 ζήτησε από τον Έλληνα έμπορο την αποστολή αντιτύπων του Πλουτάρχου για να τα διανείμει εκείνος προς τον Άνθιμο Γαζή στη Βιέννη, τον Ιάκωβο Ρώτα στην Τεργέστη και τον Κωνσταντίνο Κούμα στη Σμύρνη. 170 Στις 23/10/1814 ο Κοραής έστειλε στον Βασιλείου αντίτυπο από τα Προλεγόμενα του Ξενοκράτη. Αποστολή βιβλίων από τον Κοραή προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου επισημαίνεται και στις επιστολές του στις 22/12/1815 («Ιπποκράτους σε πέμπω μόνο τρεις. Θεόφραστους θες λάβειν 48») 171 και 19/3/ Ο Αδαμάντιος Κοραής στις επιστολές του προς όλους τους φίλους του και κυρίως προς τον συνεργάτη του, Αλέξανδρο Βασιλείου, εκτός από τον συντονισμό για την αποστολή βιβλίων, προωθούσε τις ιδέες του πάνω στην εκπαίδευση και ειδικότερα τη σκέψη του για τη δημιουργία μια ελληνικής γλώσσας με δάνεια από τη λόγια και τη δημοτική, που πίστευε ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στα σχολεία της υπόδουλης πατρίδας. Αυτή η νέα μορφή γλώσσας πήρε τη ονομασία «μέση οδός» και υποστηρίχθηκε σθεναρά από τον Αδαμάντιο Κοραή και τον κύκλο του. Στην επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στα 1804, που περιλαμβάνεται στον πρόλογο των «Αιθιοπικών» του Ηλιόδωρου, που αποτελεί τμήμα των Προλεγόμενών του στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, ο Χίος λόγιος τόνισε τη σημασία της γλώσσας σε σχέση με το έθνος, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι η γλώσσα είναι κτήμα όλου του έθνους και ότι ο χαρακτήρας ενός ολόκληρου έθνους γνωρίζεται από τη γλώσσα του («Ολόκληρου τινός έθνους ο χαρακτήρ από την γλώσσαν του 166 Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 123, Ό.π., σ Ό.π., σ. 274, Ό.π., σ. 333, Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982).ό.π., σ

46 γνωρίζεται»). Η γλώσσα των έργων του Κοραή είναι «γλώσσα ελεύθερου έθνους». 173 Προέτρεπε στη σαφήνεια, στον ορθολογισμό και στον καθαρισμό της γλώσσας και στην αντικατάσταση των ξένων λέξεων με αρχαίες ελληνικές. 174 Αυτή η επιθυμία του έγινε φανερή στις επιστολές που έστειλε προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στις 28/5/1803 και την 1/5/1806 αναφερόμενος στη χρήση της «μέσης οδού» («Ποιος άλλος δρόμος μένει για τους εγγράμματους του έθνους εκτός από τη μέση οδό; Επιθυμητόν ήτο βέβαια να κανονίσωμεν την κοινήν ημών διάλεκτον απαραλλάκτως κατά τους κανόνας της ελληνικής αλλ αυτό είναι αδύνατον»). 175 Επιπρόσθετα, στην επιστολή του στον Αλέξανδρο Βασιλείου στις 4/8/1807 ο Αδαμάντιος Κοραής ανέφερε ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την πνευματική αναγέννηση των ελληνισμού αποτελεί η «μετακένωση», δηλαδή η μετάδοση της παιδείας από τη φωτισμένη Ευρώπη, κυρίως τη Γαλλία 176 («Ας προσμείνωμεν ακόμη μικρόν, θέλει έλθειν και ο ιδικός μας καιρός να λαμβάνωσιν και παρ ημών ιδέας τα άλλα έθνη»). 177 Στους κύκλους των Ελλήνων λογίων είχε ξεσπάσει έντονος προβληματισμός σχετικά με το ποια θα έπρεπε να είναι η σωστή γλώσσα της παιδείας, με άλλους να υποστηρίζουν την καθαρεύουσα και άλλους τη δημοτική. Ανάμεσα τους ήταν και η μέση οδός που πρότεινε ο Κοραής, ο οποίος σε επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη στις 15/12/1811, ζήτησε από τον φίλο του και τους άλλους λόγιους του κύκλου του να υποστηρίξουν την υιοθέτηση της νέας μεθόδου όσο το δυνατό πιο διακριτικά για να μην προκληθούν εντάσεις και συσταθούν αιρέσεις. 178 Όσον αφορά δε τις μεταφράσεις, ο Κοραής έδειχνε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για τις μεταφράσεις ξένων έργων στην ελληνική γλώσσα και δη στην κοινή, 179 όπως 173 Rotolo, Vicenzo, «Η γλωσσική θεωρία του Κοραή. Ιδεολογικές ρίζες και ψυχολογικά κίνητρα», Διήμερο Κοραή, Απριλίου Προσεγγίσεις στη γλωσσική θεωρία, τη σκέψη και το έργο του Κοραή, Αθήνα 1984, σ. 49, Βλ. Karen Van Dyck, The Language Question and the Diaspora, στο: Roderick Beaton - David Ricks (επιμ.), The Making of Modern Greece: Nationalism, Romantism and the Uses of the Past ( ), UK 2009, σ Δημαράς, «Ο Κοραής.», ό.π., σ Βλ. Mackridge, Korais., ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966).ό.π., σ. 89, 322. Βλ. Mackridge, Korais., ό.π., σ Για τον όρο «μετακένωση» βλ. Καραγιώργος, Στ. Βασίλειος, Ο Αδαμάντιος Κοραής και η Ευρώπη, Αθήνα 1984, σ. 55, 132. Βλ. Δημαράς, Νεοελληνικός.ό.π., σ. 19. Βλ. Παπαδερός, Κ. Αλέξανδρος, Μετακένωσις: Ελλάδα-Ορθοδοξία Διαφωτισμός κατά τον Κοραή και τον Οικονόμο, Αθήνα 2010, σ , 21. Βλ. Mackridge, Korais., ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Βλ. Φραγκίσκος, «Ιχνηλασίες.», ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π, σ Αργυροπούλου, Δ. Ρωξάνη, «Στοιχεία της αστικής ιδεολογίας του ΙΗ αιώνα στα προλεγόμενα των φιλοσοφικών βιβλίων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982, σ Βλ. Roderick Beaton, Korais and the Second Sophistic: The Hellenistic novel as paradigm for a modern 46

47 ανέφερε στις επιστολές του. Τα μετέφραζε ο ίδιος ή προέτρεπε άλλους να κάνουν τη μετάφραση έργων φιλοσοφικών, ιστορικών, φυσικής και χημείας, γεωγραφίας, γραμματικών και λεξικών. Συγκεκριμένα, σε επιστολή του στις 6/3/1805 προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου, ο οποίος βρισκόταν στη Βιέννη, ανέφερε την αναγκαιότητα της μετάφρασης έργων γεωγραφίας, όπως η παγκόσμια γεωγραφία του J. Pinkerton ή του W. Guthrie. 180 στην επιστολή του στις 28/10/1809 χαρακτήρισε εξαίρετο και άξιο για μετάφραση το «Δοκίμιον για την αρχήν περί πληθυσμού» του Άγγλου οικονομολόγου Th. R. Malthus, που εκδόθηκε στα 1798 («Βιβλίον εξαίρετον και άξιον να μεταφρασθή στη γλώσσα ημών για να μάθουν οι ελεήμονες ημών πλούσιοι πιο είναι το αληθινόν εις τους ενδεείς έλεος»). 181 Επιπρόσθετα, σε τρεις επιστολές του, την 4/1/ και στις 12/6 183 και 24/9/ προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου έκανε αναφορά στην ελληνική γραμματική του Γερμανού φιλόλογου August Matthiae στα 1807 και ζήτησε από τον Βασιλείου να μεσολαβήσει για τη μετάφρασή του («Ίσως αγνοείς ότι είναι γραμματική εξαίρετος ελληνική γραμμένη εις το Γερμανικόν. Απέκτησε την το γρηγορώτερον και εύρε κανένα νέον Γραικόν να την μεταφράση»). Στις 8/6/1811 έστειλε επιστολή προς τον Βασιλείου στη Βιέννη για τη μετάφραση του παιδαγωγικού συγγράμματος Traité des études του Ch. Rollin σχετικά με την ανάπτυξη του πνεύματος και την καλλιέργεια των ηθών. 185 Παρατηρούμε ότι έδινε ιδιαίτερη βάση στο ύφος, στην καθαρότητα, τη γραμματική και την σύνταξη της γλώσσας, καθώς τον ενδιέφερε η σωστή απόδοση στην απλή ελληνική. 3.4 Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΙΑΚΩΒΟ ΡΩΤΑ, Όπως αναφέραμε, η αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή με παραλήπτη τον Αλέξανδρο Βασιλείου σταματά στις αρχές του Ο Έλληνας έμπορος είχε μεταβεί στην Τεργέστη από το Μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου Βασιλείου το literary language, στο: Alexandra Georgakopoulou - Michael Silk (επιμ.), Standard Languages and Language Standards: Greek, past and present, UK 2007, σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος, (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ. 243.Βλ. Πάτσιου, «Ο Κοραής.», ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π.,, σ Βλ. Πάτσιου, «Ο Κοραής.», ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ Βλ. Πάτσιου, «Ο Κοραής.», ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Ό.π., σ. 50. Βλ. Πάτσιου, «Ο Κοραής.», ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Βλ. Πάτσιου, «Ο Κοραής.», ό.π., σ

48 1818, ο έμπορος και λόγιος Ιάκωβος Ρώτας ανέλαβε από την Τεργέστη τη συνέχιση του έργου του ως βασικού συνεργάτη του Κοραή. Οι επιστολές του Αδαμάντιου Κοραή με τον έμπιστο φίλο του, Ιάκωβο Ρώτα περιέχονται στον δεύτερο με έκτο τόμο της αλληλογραφίας του από το 1808 μέχρι και το Αποτελούν τον δεύτερο μεγαλύτερο κατά σειρά όγκο επιστολών μετά από εκείνες με παραλήπτη τον Αλέξανδρο Βασιλείου. Ο Ιάκωβος Ρώτας γεννήθηκε στην Κέα (Τζια) στα τέλη του 18 ου αιώνα, δεν μας είναι όμως γνωστή η ακριβής χρονολογία. Μετέβη στη Σμύρνη για ολοκλήρωση των σπουδών του και για εξοικείωση με τις εμπορικές συναλλαγές, όπου γνωρίστηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή. Το 1804 έφυγε για την Τεργέστη, όπου του δόθηκε η δυνατότητα να επεκτείνει τις εμπορικές του δραστηριότητες και να εκλεγεί αντιπρόεδρος της ελληνικής κοινότητας. 186 Εκεί άρχισε να αλληλογραφεί σε μεγάλη συχνότητα με τον Κοραή, ο οποίος βρισκόταν την ίδια περίοδο στο Παρίσι και του έστελνε μεγάλο αριθμό συγγραμμάτων. Το 1815 διόρισε δάσκαλο στο σχολείο της Τεργέστης τον λόγιο Κωνσταντίνο Ασώπιο. 187 Στην επιστολή του προς τον Χίο λόγιο στις 10/4/1817 ο Ιάκωβος Ρώτας συνιστούσε τον φίλο του Κωνσταντίνο Ασώπιο στον Αδαμάντιο Κοραή («Ο φίλος αυτός ονομάζεται Κωνσταντίνος Ασώπιος Ιωαννίτης. Είναι διδάσκαλος της εδώ Ελληνικής Σχολής»). 188 Παρατηρούμε ότι ήδη από το 1806, ο Ιάκωβος Ρώτας αλληλογραφούσε με τον Αδαμάντιο Κοραή και τον βοηθούσε ενεργά σε θέματα εκδόσεων και αποστολών βιβλίων. Αυτό φαίνεται από τις δυο επιστολές που περιλαμβάνονται στον δεύτερο τόμο της Αλληλογραφίας, τις οποίες έστειλε ο Ρώτας στις 20/6/1806 και 15/8/1807 προς τον Χιώτη λόγιο. 189 Με επιστολή του στις 6/3/1808, ο Κοραής ζήτησε από τον Τζιώτη έμπορο και λόγιο να μοιράσει, όπου μπορεί, Προκηρύξεις της Γραικογαλλικής έκδοσης του Παυσανία. 190 Στις 19/2/1812 ο Αδαμάντιος Κοραής έκανε αναφορά στην έκδοση των τόμων της Ελληνικής Βιβλιοθήκης και ότι επρόκειτο να στείλει αντίτυπα προς τον στενό του φίλο Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη, προς τους αδερφούς Ζωσιμά στο Λιβόρνο, που ήταν οι βασικοί χρηματοδότες 186 Κατσιαρδή-Hering, Η ελληνική παροικία ό.π., σ Βλ. Δρακάκης, Ανδρέας, «Ο Ιάκωβος Ρώτας. Ο Τζιώτης λόγιος της εποχής του Διαφωτισμού και η βιβλιοθήκη του», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 13 ( ), σ Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Χριστόφορος Φιλητάς, σκέψεις για τη διδασκαλία της γλώσσας», Μνήμων 12 (1989), σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979) ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966).ό.π., σ. 334, Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966).ό.π., σ

49 της Ελληνικής Βιβλιοθήκης και προς τη Λειψία και την Ολλανδία. 191 Στις 17/10/1814 ο Κοραής ανέφερε ότι πρόκειται να στείλει τόμους του Βιογραφικού Λεξικού προς τον Ρώτα στην Τεργέστη, ενώ στις 30/12/1814 και στις 22/6/1815 ο Κοραής έγραψε ότι βιβλία αποστέλλονται προς τον Ρώτα στην Τεργέστη μέσω Μασσαλίας. Ο Ιάκωβος Ρώτας απάντησε με επιστολές του στις 5/3 και στις 30/11/1815 ότι έλαβε τα βιβλία που του έστειλε ο Χίος λόγιος. Ο Κοραής αναφέρθηκε για αποστολή βιβλίων προς τον Ρώτα και στην επιστολή του στις 4/3/ Στις 21/4/1817 ο Χίος λόγιος έγραψε ότι ετοιμάζεται να στείλει στον Ρώτα και τον πέμπτο τόμο του Στράβωνα και στις 3/8/1817 ο Ρώτας ζήτησε από τον Κοραή να του στείλει βιβλία («Να με στείλεις βιβλία σημειωμένα»). 193 Με γράμμα του στις 28/4/1817 ο Κοραής απάντησε στον Τζιώτη λόγιο ότι του έστειλε βιβλία μέσω Μασσαλίας για να τα παραδώσει εκείνος στον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη. 194 Ο Αδαμάντιος Κοραής συνέχισε με αμείωτο ρυθμό να στέλνει νέες εκδόσεις βιβλίων προς τον συνεργάτη του στη Τεργέστη. Στις 13/6/1818 ανέφερε ότι παρέλαβε κατάλογο βιβλίων από τον Ιάκωβο Ρώτα. 195 Στις 20 Ιουνίου του ίδιου έτους 196 του ζήτησε να στείλει τον δεύτερο και τρίτο τόμο του Στράβωνα στον Κωνσταντίνο Κούμα, ο οποίος εκείνη την περίοδο βρισκόταν στη Βιέννη («Φρόντισε παρακαλώ να του στείλεις αυτόθεν δεύτερον και τρίτον ραμμένους»). Στις 11/10 και στις 16/11/ ο Αδαμάντιος Κοραής ανέφερε στον Ιάκωβο Ρώτα ότι πρόκειται να του στείλει την έκδοση του του πέμπτου τόμου του Στράβωνα μαζί με άλλα έργα («Μετ ολίγας ημέρας θέλω σε πέμψειν τον πέμπτο τόμον του Στράβωνος και ίσως άλλα τινά βιβλία»). Και στις επιστολές του στις 7/7 και 20/10/1820 ανέφερε την αποστολή του τέταρτου τόμου του Παυσανία προς τον Ρώτα, όταν εκείνος βρισκόταν στην πατρίδα του, την Κέα («Εδημοσιεύθη ο τέταρτος τόμος του Παυσανίου και θέλω σε στείλειν τα 5 σώματα δια Τεργέστης»). 198 Παρομοίως και στις 24/11/1821, όπου ο Χίος λόγιος είχε έτοιμους για αποστολή τους 4 τόμους του Βιογραφικού Λεξικού και τον πέμπτο τόμο του Παυσανία 199 («Έχω έτοιμα δια σε στοιχωμένα 4 τόμους Βιογραφικού 191 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979) ό.π., σ Ό.π., σ. 395, 441, Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982) ό.π., σ. 30, Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 211, Ό.π., σ. 243, Ό.π., σ

50 Λεξικού, 5 σώματα του πέμπτου τόμου Παυσανίου»). Στα 1822 ο Ιάκωβος Ρώτας επέστρεψε στην Τεργέστη και στις 10/2 και 28/4/1822 ο Αδαμάντιος Κοραής του έστειλε κιβώτιο με βιβλία για να τα μοιράσει σε λόγιους και εμπόρους που μετακινούνταν μέσα στο ευρύ δίκτυο που είχε δημιουργήσει ο Κοραής («Έστειλα κιβωτόν με βιβλία. Κράτησε ότι θες δια σε και τους κοινούς μας φίλους και πώλησέ μου τα υπόλοιπα»). 200 Επιπρόσθετα, στην επιστολή του στις 9/10/1822 ο Αδαμάντιος Κοραής δεν παρέλειψε να αναφέρει στον συνεργάτη και φίλο του την έκδοση των Ηθικών του Αριστοτέλη και την έκδοση των Στρατηγημάτων του Ονησάνδρου, που αποτελούσαν μέρη των Πάρεργων και της Ελληνικής Βιβλιοθήκης. Στις 23/12/1822 ο Κοραής έγραψε προς τον Ρώτα ότι επρόκειτο να παραλάβει βιβλία. 201 Συχνή ήταν και η παράκληση του Ιάκωβου Ρώτα για αποστολή βιβλίων μέσα από την αλληλογραφία του με τον Χιώτη λόγιο. Ο Ιάκωβος Ρώτας σε δυο επιστολές του προς τον Αδαμάντιο Κοραή στις 6/2 και στις 2/3/1824 τον παρακάλεσε να του στείλει βιβλία. Έτσι στις 15/3/1824 ο Κοραής έστειλε επιστολή, στην οποία ανέφερε ότι έφθασαν στη Μασσαλία τα βιβλία που ζήτησε ο Τζιώτης έμπορος. 202 Στις 24/4/ ο Κοραής ζήτησε από τον Ιάκωβο Ρώτα να στείλει την έκδοση των Ηθικών του Αριστοτέλη προς σε ένα από τα αδέρφια Ζωσιμά («Εις το κιβώτιον είναι και δυο των Ηθικών Αριστοτέλους δια να σταλθώσιν εις του Ζωσιμάν»), ενώ στις 5/7/ του ζήτησε να στείλει βιβλία προς τον Θωμά Σπανιολάκη στο Λιβόρνο («ο 7 ος και 8 ος τόμος της Καθολικής Ιστορίας του Anquetil να τα πέμψεις προς τον εν Λιβόρνο Θωμά Σπανιολάκην»). Κκτά τα έτη οι έμποροι αδερφοί Ροδοκανάκη στη Μασσαλία έστελναν νέες εκδόσεις βιβλίων ανάμεσα στο Παρίσι και στη Τεργέστη. Στις 19/11/ ο Αδαμάντιος Κοραής ζήτησε από τον Ιάκωβο Ρώτα να στείλει μερικές εκδόσεις από τα «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντα προς τα Επτάνησα μέσω του Νεόφυτου Βάμβα («Σας πέμπω καμμιάν εκατοστήν σωμάτων της νέας έκδοσης των απομνημονευμάτων Ξενοφώντος μετά του Γοργίου Πλάτωνος, δια να σκορπίσετε μερικά εις την Επτάνησον δια του Βάμβα»). Βλέπουμε ότι στις 22/12/1825 και στις 200 Ό.π., , Ό.π., σ. 369, Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ. - Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. Ε , Αθήνα 1983, σ. 107, 119, Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ

51 12/5/1826 ο Ιάκωβος Ρώτας παρέλαβε βιβλία από τον Αδαμάντιο Κοραή. 206 Στις 30/9 και στις 31/10/1826 ο Κοραής έγραψε στον Ρώτα ότι απέστειλε βιβλία στην Τεργέστη με προορισμό την Ελλάδα και τη Μασσαλία αντίστοιχα. Ο Ρώτας απάντησε στην αλληλογραφία του με τον Κοραή στις 15/11/1826, και ζήτησε να σταλούν όσα βιβλία βρίσκονταν στο Ναύπλιο και στη Μασσαλία σε φτωχούς νέους ομογενείς. 207 Στις 22/2/1828 ο Ιάκωβος Ρώτας ανέφερε την αποστολή βιβλίων από τον Νικόλαο Ζωσιμά στη Νίζνα προς τον ελλαδικό χώρο. Το ίδιο και στις 13/6/1829, όταν έγραψε προς τον Κοραή ότι βιβλία θα αποστέλλονταν στην Ελλάδα ως δωρεά των αδερφών Ζωσιμά. 208 Ο Κοραής απάντησε στον Τζιώτη έμπορο με επιστολή του στις 20/9/1831 και ανέφερε ότι βιβλία στάλθηκαν προς τον Νικόλαο Ζωσιμά στη Νίζνα μέσω του Ιάκωβου Ρώτα. 209 Κλείνοντας την ανάλυση των επιστολών του Αδαμάντιου Κοραή προς τον Ιάκωβο Ρώτα, δεν παραλείπουμε να αναφέρουμε ότι ο Κοραής δεν φρόντιζε μόνο να στείλει προς τους συνεργάτες του τις εκδόσεις των αρχαίων συγγραφέων του αλλά και τους νέους τυπωμένους τόμους των Ατάκτων του. Ο Ρώτας ήταν ο παραλήπτης του δεύτερου και τρίτου τόμου όπως παρατηρούμε μέσα από τις επιστολές του Χίου λογίου στις 8/12/1829, στις 10/10 και στις 9/11/ Το ίδιο και ένα χρόνο αργότερα, στις 7/5/1832, όταν ο Κοραής του έγραψε ότι επρόκειτο να του στείλει την έκδοση του τέταρτου τόμου. 211 Μετά τον θάνατο του Αδαμάντιου Κοραή στα 1833, ο Ιάκωβος Ρώτας ήταν εκείνος που περισυνέλεξε τις επιστολές του και δημοσίευσε στην Αθήνα σε δυο τόμους ένα απάνθισμα επιστολών του Χίου λόγιου, το 1839 και το Παράλληλα, έδωσε βιβλία από την προσωπική του βιβλιοθήκη στον δήμο της Ερμούπολης Σύρου για να συσταθεί η βιβλιοθήκη του Γυμνασίου του νησιού. 206 Ό.π., σ. 294, Ό.π., σ. 345, , Ό.π., σ. 90, Ό.π., σ Ό.π., σ. 169, 201, Ό.π., σ Φραγκίσκος, «Ο επιστολογράφος.», ό.π., σ

52 3.4.1 ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΗΣ ΤΕΡΓΕΣΤΗΣ ΚΑΙ Η ΙΟΝΙΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ Βλέπουμε ότι νεωτερικά ελληνικά σχολεία άρχισαν να ιδρύονται σε πολλές πόλεις της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης κατά τον 18 ο -19 ο αιώνα. Το 1801 ιδρύθηκε το ελληνικό σχολείο της Τεργέστης. Το σχολείο περιελάμβανε κατώτερη βαθμίδα με βασικές γνώσεις γραμματικής και αριθμητικής αλλά και ανώτερο κύκλο σπουδών. Ο δάσκαλος έπρεπε να γνωρίζει καλά την ελληνική και την γερμανική γλώσσα. 213 Την περίοδο επίτροπος του σχολείου ορίσθηκε ο έμπορος και λόγιος Ιάκωβος Ρώτας. Αυτός πρότεινε, όπως είπαμε, στα 1815 μαζί με τον κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή τον Κωνσταντίνο Ασώπιο για τη διεύθυνση του σχολείου. 214 Ο Κωνσταντίνος Ασώπιος είχε γεννηθεί στο Γραμμένο των Ιωαννίνων γύρω το Το επώνυμό του αρχικά ήταν Ντσόλμπας. Ήταν υπότροφος της Σχολής του Ζώη Καπλάνη στα Ιωάννινα και μαθητής του Αθανάσιου Ψαλίδα, ο οποίος του έδωσε την επωνυμία «Ασώπιος», την οποία και διατήρησε. 215 Το 1812 έφθασε μαζί με το φίλο του Χριστόφορο Φιλητά, με καταγωγή και αυτός από τα Ιωάννινα, στη Νάπολη για σπουδές στην Ιατρική. Ο Κωνσταντίνος Ασώπιος παρέμεινε εκεί μέχρι τα 1813 και μετέβη στη Βενετία για ένα χρόνο μέχρι το 1814, όπου εργάσθηκε ως μεταφραστής. 216 Το 1814 βρέθηκε στην Τεργέστη και εργάσθηκε αρχικά ως οικοδιδάσκαλος και από το ανέλαβε τη διεύθυνση του σχολείου της ελληνικής κοινότητας. 217 Το 1816 το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της σχολής είχε τέσσερεις κύκλους σπουδών, με δάσκαλους τον Κωνσταντίνο Ασώπιο και αργότερα τον Χριστόφορο Φιλητά, ο οποίος τον Οκτώβριο του 1818 έφθασε στην Τεργέστη, έχοντας αποδεχθεί την πρόταση να διδάξει στο ελληνικό σχολείο, ύστερα από σύσταση του φίλου του, Κωνσταντίνου Ασώπιου, που είχε μέχρι τότε τη διεύθυνση του σχολείου. Ο Χριστόφορος Φιλητάς είχε μετά τον Κωνσταντίνο Ασώπιο την εποπτεία της Σχολείου μαζί με τον Ιάκωβο Ρώτα. 218 Το 1819 έφυγε από την Τεργέστη και δέχθηκε την προσφορά του Άγγλου φιλέλληνα και περιηγητή Frederick North, γνωστού από το 1817 και ως κόμη Guilford, για σπουδές στην Οξφόρδη. 219 Και οι 213 Κατσιαρδή-Hering, «Εκπαίδευση στη Διασπορά.», ό.π., σ Ό.π., σ. 191, Κουμαριανού, «Συμπληρώματα.», ό.π., σ Ό.π., σ. 170, Κατσιαρδή-Hering, Η ελληνική παροικία.ό.π., σ. 190, Κατσιαρδή-Hering, Η ελληνική..ό.π., σ Βλ. Κατσιαρδή-Hering, «Χριστόφορος.», ό.π., σ Κατσιαρδή-Hering, «Χριστόφορος.», ό.π., σ

53 δυο δίδαξαν στον τέταρτο κύκλο σπουδών, ο οποίος περιλάμβανε δυο τάξεις, 220 γραμματική, συντακτικό, Όμηρο, γεωμετρία, γεωγραφία και λογική. 221 Το σχολείο της Τεργέστης λειτούργησε μέχρι τα Το 1818 ο Κωνσταντίνος Ασώπιος εξέδωσε στη Βενετία τα «Μαθηματικά της γραικικής Γλώσσης δια το σχολείον των εν Τεργέστη κατοικημένων Γραικών», 223 ενώ ο φίλος του λόγιος Χριστόφορος Φιλητάς εξέδωσε το 1827 στην Κέρκυρα τη «Γραμματική της Λατινικής Γλώσσης» και το 1847 στην Αθήνα τα «Φιλολογικά Πάρεργα». Ήδη από το 1818 ο Κωνσταντίνος Ασώπιος σε γράμμα του προς τον Χριστόφορο Φιλητά (Μάϊος 1818) είχε εκφράσει την επιθυμία να διδάξει στο νέο σχολείο που επρόκειτο να δημιουργηθεί από τον κόμη Guilford στην Κέρκυρα, δηλαδή στη μελλοντική Ιόνιο Ακαδημία («Ή έρχεσαι μαζί μου εις Επτάνησον και γίνεσαι μέλος του πανδιδακτηρίου, ή βλέπομεν πως έρχονται τα πράγματα»). 224 Έτσι σπούδασε μέχρι το 1822 φιλολογία με προτροπή και έξοδα του κόμη Guilford, Frederick North στα πανεπιστήμια της Γοττίγκης (Göttingen ), του Βερολίνου και του Παρισιού ( ). 225 Στα 1823 γύρισε στην Κέρκυρα και στα 1824 ανέλαβε δάσκαλος φιλολογίας μαζί με τον Χριστόφορο Φιλητά στην ιδρυμένη από τον κόμη Guilford Ιόνιο Ακαδημία (17 Μαΐου 1824), το πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο με σχολές Θεολογίας, Νομικής, Ιατρικής και Φιλοσοφίας. 226 Ο Frederick North από το 1791 περιόδευσε σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου και της Κεντρικής Ευρώπης για εύρεση κατάλληλης περιοχής που θα στέγαζε το νέο σχολείο καθώς και για ικανούς δασκάλους που θα το στελέχωναν, όχι μόνο φημισμένους λόγιους της εποχής αλλά και πιο νέα πρόσωπα. Διέθεσε μεγάλο μέρος της περιουσίας του στη μόρφωση νέων δασκάλων, πλήρωνε ο ίδιος τους μισθούς τους στην Ιόνιο Ακαδημία καθώς και τις υποτροφίες ενός μεγάλου αριθμού φοιτητών. 227 Ιδιαίτερη φροντίδα κατέβαλε για τη σύσταση της βιβλιοθήκης της σχολής, την οποία εμπλούτισε με τόμους που είχε συγκεντρώσει ο ίδιος από την προσωπική του βιβλιοθήκη στο Λονδίνο αλλά και από βιβλία που αγόραζε ο ίδιος 220 Κατσιαρδή-Hering, Η ελληνική.ό.π., σ Ό.π., σ Κατσιαρδή-Hering, «Από την οθωμανική κατάκτηση.», ό.π., σ Κατσιαρδή-Hering, «Εκπαίδευση στη Διασπορά.», ό.π., σ Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ελένη, Η Ιόνιος Ακαδημία: Το χρονικό της ίδρυσης του πρώτου ελληνικού Πανεπιστημίου, Αθήνα 1997, σ Κουμαριανού, «Συμπληρώματα.», ό.π., σ Katsiardi-Hering, Il mondo., ό.π., σ Βλ. Αθήνη - Ξούριας, Νεοελληνική.ό.π., σ Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Η Ιόνιος Ακαδημία.ό.π., σ. 3, 13-14, , 233. Βλ. Λάππας, Κωνσταντίνος, Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19 ο αιώνα, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Αθήνα 2004, σ

54 από τυπογραφεία της Βενετίας, της Ρώμης, της Τεργέστης, της Λειψίας, της Βιέννης και του Παρισιού. Μεγάλα πανεπιστήμια της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης (University of Cambridge, Oxford University) και η Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών (East India Company) δώρισαν μεγάλο αριθμό βιβλίων προς την Ιόνιο Ακαδημία. 228 Ο Frederick North πρέπει να γνώριζε τον κύκλο του Κοραή, καθώς μέσω αυτού έμαθε για τους δυο νέους λόγιους, τον Κωνσταντίνο Ασώπιο και τον Χριστόφορο Φιλητά, που ήταν εγκατεστημένοι στην Τεργέστη. Πρέπει να είχε επικοινωνία και με τον ίδιο τον Κοραή και ίσως να υπήρχε κάποια φιλία μεταξύ των δυο ανδρών, παρότι το μόνο γράμμα που διασώζεται στον τέταρτο τόμο της αλληλογραφίας του Αδαμάντιου Κοραή είναι μια επιστολή του Frederick North από τη Βιέννη προς τον ίδιο στο Παρίσι, γραμμένη στις 17/6/1819. Στην επιστολή ο Frederick North εξέφρασε τις θερμές του ευχαριστίες προς το πρόσωπο του Χίου λόγιου για τους τέσσερις τόμους του Στράβωνα που του έστειλε. Φαίνεται ότι ο Αδαμάντιος Κοραής είχε αναφέρει με προηγούμενες επιστολές του την αποστολή των τεσσάρων τόμων του Στράβωνα στον Frederick North. Στο Κερκυραϊκό Αρχείο που βρίσκεται στη βιβλιοθήκη της Αναγνωστικής Εταιρείας της Κέρκυρας, υπάρχουν δυο επιστολές του Αδαμάντιου Κοραή στις 13/5 και 17/5/ 1817 με παραλήπτη τον Frederick North στο Παρίσι. Ο Κοραής μέσω αυτών των επιστολών έστειλε τους τέσσερις τόμους του Στράβωνα, χωρίς να γνωρίζει ότι ο Frederick North δεν βρισκόταν εκείνη την περίοδο στο Παρίσι αλλά είχε μεταβεί στην Αγγλία, όπου και ανέλαβε επίσημα τον τίτλο του κόμη του Guilford («Με την εδώ κλεισμένην επιστολήν και δυο τόμους του Στράβωνος επήγα εις την κατοικίαν σου»). 229 Πάντως από την αμεσότητα και την οικειότητα των επιστολών, συμπεραίνεται ότι οι δυο άνδρες πρέπει να γνωρίζονταν σε προσωπικό επίπεδο και τους ένωνε η επιθυμία για πνευματική προσφορά στον χώρο της ελληνικής εκπαίδευσης. 3.5 Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΔΕΡΦΟΥΣ ΖΩΣΙΜΑ, Εκτός από τον Αλέξανδρο Βασιλείου και τον Ιάκωβο Ρώτα, ο Αδαμάντιος Κοραής είχε στενή επικοινωνία και με τους αδερφούς Ζωσιμά, εμπόρους από το 228 Μπόμπου-Σταμάτη, Βασιλική, «Η Βιβλιοθήκη του Guilford στην Κέρκυρα ( )», Ο Ερανιστής 20 (1995), σ , 114, Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ελένη, «Κοραής και Guilford», Ο Ερανιστής 20 (1995), σ

55 Γραμμένο των Ιωαννίνων, εγκατεστημένους στο Λιβόρνο και στη Νίζνα της Ρωσίας, όπως μαρτυρούν οι επιστολές του προς τον Μιχαήλ, τον Αναστάσιο και τον Νικόλαο Ζωσιμά από το Ήταν έξι αδέρφια, γιοί του εμπόρου, Παναγιώτη Ζωσιμά. Φοίτησαν στην Μπαλαναία σχολή των Ιωαννίνων, γνωστή και ως σχολή Γκιόνμα, και έφυγαν για το Λιβόρνο (Θεοδόσιος, Νικόλαος και Μιχαήλ Ζωσιμάς) και τη Ρωσία (Ιωάννης, Αναστάσιος και Ζώης Ζωσιμάς). Έδωσαν χρήματα για την έκδοση της «Ελληνικής Βιβλιοθήκης» και των «Πάρεργων» του Αδαμάντιου Κοραή. 230 Υπήρξαν χορηγοί πολλών παραδοσιακών και νεωτερικών βιβλίων (εκκλησιαστικών, φιλοσοφικών, ιστορικών, μαθηματικών βιβλίων). 231 Συνέβαλαν στη σύσταση σχολείων και βιβλιοθηκών στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Εκτός από τον Αλέξανδρο και τον Μιχαήλ Βασιλείου, και ο Θεοδόσιος Ζωσιμάς εργαζόταν στο Λιβόρνο ως αντιπρόσωπος για τον εμπορικό οίκο του Σταύρου Ιωάννου. Παράλληλα, ο Σταύρος Ιωάννου αναλάμβανε την διανομή των εκδόσεων του Αδαμάντιου Κοραή για λογαριασμό των αδερφών Ζωσιμά. 232 Το 1815 Θεοδόσιος Ζωσιμάς έδωσε κληροδότημα ρούβλια υπέρ της σχολής Γκιόνμα (Μπαλαναία σχολή) των Ιωαννίνων στο ορφανοτροφείο της Μόσχας. 233 Οι αδερφοί Ζωσιμά ανέλαβαν ουσιαστικά από το 1797 μέχρι το 1821 τη χρηματοδότηση, τη συντήρηση και τη λειτουργία της Μπαλαναίας σχολής. Ο Νικόλαος Ζωσιμάς ίδρυσε στα Ιωάννινα το 1828 το Γενικό Λύκειο, το οποίο μετονομάστηκε σε «Ζωσιμαία Σχολή». 234 Ο Αδαμάντιος Κοραής στις επιστολές του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου ήδη από τις 25/4 και τις 26/11/1803, ανέφερε την ανάληψη της χρηματοδότησης από τους αδερφούς Ζωσιμά της Ελληνικής Βιβλιοθήκης και της αποστολής φράγκων από τον Μιχαήλ Ζωσιμά, που βρισκόταν στο Λιβόρνο, ώστε να αγοράσει ο Κοραής τα απαραίτητα βιβλία για τη στελέχωση της βιβλιοθήκης της Μπαλαναίας σχολής στα Ιωάννινα. Ο Μιχαήλ Ζωσιμάς φρόντιζε από το Λιβόρνο να στέλνει τα εκδιδόμενα έργα του Αδαμάντιου Κοραή προς τη βιβλιοθήκη της σχολής. Στις 12/7/1805 ο Κοραής έστειλε κιβώτιο με βιβλία προς τον Βασιλείου με προορισμό τα Ιωάννινα και 230 Evrigenis, Enlightenment., ό.π., σ Βλ. Παπακώστα, «Ηπειρώτες», ό.π., σ Βλ. Αναστασιάδου, Αλεξάνδρα, «Ο Ηπειρωτικός ευεργετισμός ως συνεκτικός πολιτισμικός παράγοντας μεταξύ των λαών της Δύσης και της καθ ημάς Ανατολής», Ένωση Επιστημόνων Αθηνών 6 (2012), σ Droulia, The Classics., ό.π., σ Ιγγλέση, Βορειοελλαδίτες έμποροι.ό.π., σ , Χέλμη, Παρασκευή Ν., Αφιερωθέντα βιβλία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού: η κοινωνιολογία των χορηγών. Το παράδειγμα του γερμανόφωνου χώρου, μεταπτ. διπλωματική εργασία, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα 2011, σ Μπέττης, Στέφανος, Οι Ζωσιμάδες και η συμβολή τους στην Νεοελληνική Αναγέννηση: η ζωή και το έργο τους, Ιωάννινα 1990, σ. 46,

56 τη Μπαλαναία σχολή. 235 Στις 22/2/1806 ο Αδαμάντιος Κοραής έγραψε προς τον Μιχαήλ Ζωσιμά στο Λιβόρνο ότι πλήθος επιστολών κατέφθασε από την Κωνσταντινούπολη, τη Μολδαβία και τη Βλαχία και ότι αναγκάσθηκε να βάλει σε έξοδα τον Αλέξανδρο Βασιλείου για αποστολή βιβλίων μέσω εκείνου. 236 Ο Χίος λόγιος δεν παρέλειπε στις επιστολές του να ευχαριστήσει τους αδερφούς Ζωσιμά για τη χρηματοδότηση των έργων του. Στην επιστολή του στις 9/5/1806 προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη, ο Αδαμάντιος Κοραής εξέφρασε τις ευχαριστίες του προς τους αδερφούς Ζωσιμά για την αποστολή του καταλόγου των τυπωμένων βιβλίων («Ευχαριστώ δια τον κατάλογον των βιβλίων των τυπωθέντων με δαπάνην των Ζωσιμάδων»). 237 Στις 15/1/1809 με επιστολή του ζήτησε από τον Μιχαήλ Ζωσιμά να χρηματοδοτήσει την έκδοση συγγραμμάτων («Πέμψον με παρακαλώ σε φρ.»). Ο Μιχαήλ Ζωσιμάς απάντησε στον Αδαμάντιο Κοραή στις 27/1 ότι θα του χορηγούσε φράγκα, ενώ στις 30/1 έστειλε προς τον Αδαμάντιο Κοραή την Προκήρυξη του Κλαυερίου. 238 Τον Ιούλιο του 1809 πέθανε στο Λιβόρνο ο Μιχαήλ Ζωσιμάς και ο Αδαμάντιος Κοραής αλληλογραφούσε με τους αδερφούς του, τον Αναστάσιο (Λιβόρνο) και τον Νικόλαο (Νίζνα). Τον Αύγουστο του 1811 ο Αλέξανδρος Βασιλείου σε επιστολή του από τη Βιέννη πληροφόρησε τον Αδαμάντιο Κοραή ότι εκείνος θα διέδιδε τις εκδόσεις της Ελληνικής Βιβλιοθήκης που χρηματοδοτούσαν οι αδερφοί Ζωσιμά. Τον Ιούλιο του 1812 ο Κοραής έγραψε στον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη ότι ζημιώθηκε από τις πωλήσεις των εκδόσεων της Ελληνικής Βιβλιοθήκης στην Κωνσταντινούπολη. Ζήτησε από τον Βασιλείου να μην αναλάβει εκείνος τη ζημία αλλά να τη μεταφέρει στον λογαριασμό των αδερφών Ζωσιμά. Στις 23/8/1813 ο Αδαμάντιος Κοραής έγραψε προς τον Αναστάσιο Ζωσιμά στο Λιβόρνο ότι έστειλε για έκδοση 25 σώματα του πέμπτου τόμου του Πλουτάρχου στο τυπογραφείο της Λειψίας και 20 στο τυπογραφείο της Λέϊδας. Επιπρόσθετα, ζήτησε από τους αδερφούς Ζωσιμά, τους οποίους χαρακτήρισε ως ευεργέτες του Γένους, να γνωρίζει αν θα συνεχίσουν ή θα διακόψουν τη χρηματοδότηση της Ελληνικής Βιβλιοθήκης («Είτε εξακολουθήσετε την Βιβλιοθήκην, είτε μη, είσθε βέβαιοι ότι δεν θέλετε μ εμποδίσειν να σας τιμώ και να προβάλλω παράδειγμα εις τους άλλους, ως 235 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966)..ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 503,

57 ευεργέτας του Γένους»). 239 Τελικά το 1814 οι αδερφοί Ζωσιμά σταμάτησαν τη χρηματοδότηση της Ελληνικής Βιβλιοθήκης και ο Αδαμάντιος Κοραής αδυνατούσε λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων να συνεχίσει την έκδοση των σωμάτων των αρχαίων ελληνικών έργων, όπως ανέφερε στην αυτοβιογραφία του. 240 Την 1/3/1826 ο Κοραής έγραψε προς τον Νικόλαο Ζωσιμά στη Νίζνα και έκανε αναφορά στην ανάγκη να μοιραστούν βιβλία από το ελληνικό κράτος προς τους φτωχούς και άπορους σπουδαστές. Είδαμε ότι αναφορά για αποστολή βιβλίων από τον Νικόλαο Ζωσιμά προς τον ελλαδικό χώρο είχε κάνει και ο Ιάκωβος Ρώτας στην αλληλογραφία του με το Χίο λόγιο. Έτσι στις 27/7 ο Κοραής έγραψε επιστολή προς τον Νικόλαο Ζωσιμά στη Νίζνα στην οποία ανέφερε ότι έστειλε έξι κιβώτια με τόμους βιβλίων για να τα μοιράσει η ελληνική Βουλή όπου ήταν απαραίτητο. Στις 29/9 ο Νικόλαος Ζωσιμάς απάντησε στον Αδαμάντιο Κοραή ότι τα βιβλία στάλθηκαν στην Ελλάδα. 241 Στις 14/2/1828 ο Αδαμάντιος Κοραής έστειλε ξανά βιβλία προς τον Νικόλαο Ζωσιμά 242 (τον μόνο εκείνη την περίοδο εν ζωή από τους αδερφούς Ζωσιμά στον οποίο έστελνε επιστολές ο Αδαμάντιος Κοραής καθώς πέθανε στα 1842) και στις 28/10 του ανέφερε ότι έστειλε στον Ιάκωβο Ρώτα στην Τεργέστη δυο αντίτυπα των Ατάκτων ΟΙ ΣΧΟΛΕΣ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ Όπως είδαμε στην αναφορά μας για την εκπαίδευση που ίσχυε στον ελλαδικό χώρο κατά τον 17 ο -18 ο αιώνα, παράλληλα με τα παραδοσιακά σχολεία άρχισαν να δημιουργούνται σε πολλές περιοχές και τα λεγόμενα νεωτερικά σχολεία. Τα Αμπελάκια, η Κοζάνη, η Ζαγορά ήταν μερικές από τις πόλεις που απέκτησαν σχολεία, τα οποία θα λειτουργούσαν με νέα εκπαιδευτικά προγράμματα. Η περιοχή των Ιωαννίνων ήταν και αυτή επίσης γνωστή από τα τέλη του 17 ου αιώνα για τα πρότυπα σχολεία της. Το 1647 ο πλούσιος Ηπειρώτης έμπορος της Βενετίας, Επιφάνιος ίδρυσε στα Ιωάννινα την πρώτη νεωτερική σχολή, η οποία πήρε την 239 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ Δημαράς (επιμ.), Αδαμάντιου Κοραή Προλεγόμενα.ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος, (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1983) ό.π., σ. 305, 330, Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1984).ό.π., σ Ό.π., σ

58 ονομασία «Σχολή Επιφανίου» ή «Μικρά Σχολή». 244 Η σχολή ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1658 με πρώτο δάσκαλο τον λόγιο Σπυρίδωνα Τριαντάφυλλο, ο οποίος δίδαξε μέχρι το Κατά τα έτη δίδαξε στη σχολή ο Παρθένιος Κατσούλης. 245 Η σχολή πέρασε μεγάλη περίοδο κρίσης μέχρι το 1742, όταν οι πλούσιοι έμποροι της Βενετίας με καταγωγή από τα Ιωάννινα, Σίμος και Λάμπρος Μαρούτσης ανέλαβαν τη χρηματοδότηση για την αναδιοργάνωση της σχολής, η οποία μετονομάστηκε σε «Μαρουτσαία Σχολή». Οι αδερφοί Μαρούτση κάλεσαν ως δάσκαλο στη νέα σχολή τον Ευγένιο Βούλγαρη. 246 Ο Ευγένιος Βούλγαρης δίδαξε μαθήματα φυσικών επιστημών, νεότερης φιλοσοφίας και λατινικής γλώσσας. Υιοθέτησε την ερμηνευτική μέθοδο στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών. 247 Η νεωτεριστική διδασκαλία του προκάλεσε την αντίδραση των συντηρητικών κύκλων της κοινότητας και του Μπαλάνου Βασιλόπουλου, ο οποίος είχε εκείνη την περίοδο τη διεύθυνση της σχολής Γκιόνμα και έτσι το 1746 έφυγε από τα Ιωάννινα. Επέστρεψε στα Ιωάννινα τα έτη όταν έφυγε ξανά για να αναλάβει τη διεύθυνση της Αθωνιάδας Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Το 1766 τύπωσε στη Λειψία τη «Λογική» του, για να χρησιμοποιηθεί ως διδακτικό εγχειρίδιο στα σχολεία. 248 Την περίοδο ανέλαβε τη σχολή ο λόγιος Αθανάσιος Ψαλίδας, δάσκαλος του Κωνσταντίνου Ασώπιου και του Χριστόφορου Φιλητά. Την περίοδο της διδασκαλίας του, η σχολή λειτουργούσε με κληροδότημα του Έλληνα έμπορου και λόγιου, Ζώη Καπλάνη. Την περίοδο επίτροπος της Καπλανείου σχολής ήταν ο έμπορος Σταύρος Ιωάννου, ο οποίος έδωσε χρήματα για τη λειτουργία της σχολής, και ο οποίος είχε στενή επαφή με τους αδερφούς Ζωσιμά και με τον Αλέξανδρο Βασιλείου. 249 Στη σχολή διδάσκονταν μαθήματα φιλοσοφίας, εμπορίου, φυσικής με δημιουργία πειραμάτων, γεωγραφίας, ιστορίας και μαθήματα ξένων γλωσσών. Γινόταν χρήση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, με παλαιότερους μαθητές να διδάσκουν τους νεότερους. Ο Αθανάσιος Ψαλίδας κατηγορήθηκε για αθεΐα και για κακή διαχείριση των 244 Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία.ό.π., σ Μιχαλόπουλος, Τα Γιάννενα.ό.π., σ Βλ. Παπακώστα, «Ηπειρώτες.», ό.π., σ Μιχαλόπουλος, Τα Γιάννενα.ό.π., σ Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία.ό.π., σ Βλ. Πατηνιώτης, Μανώλης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο τον 18 ο αιώνα: αρχές της φυσικής φιλοσοφίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη και του Νικηφόρου Θεοτόκη, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης, Αθήνα 2009, σ , Ιγγλέση, Βορειοελλαδίτες έμποροι.ό.π., σ

59 οικονομικών της σχολής από το Πατριαρχείο, το οποίο προσπάθησε να την πάρει υπό τον έλεγχο του. 250 Τον Νοέμβριο του 1676 ιδρύθηκε στα Ιωάννινα νέα σχολή από τον πλούσιο Έλληνα έμπορο της Βενετίας, Μάνο Γκιόνμα. Δάσκαλος της σχολής, ο Βησσαρίων Μακρής, ο οποίος εξέδωσε τη «Γραμματική» του το Επόμενος δάσκαλος ήταν ο Αναστάσιος Παπαβασιλείου, ο οποίος δίδαξε αριθμητική σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Τον διαδέχθηκε στη διδασκαλία, ο λόγιος Γεώργιος Σουγδουρής κατά τα έτη Είχε σπουδάσει στη Βενετία και δίδαξε φυσική και λογική. Μαθητής του Σουγδουρή και επόμενος δάσκαλος της σχολής υπήρξε ο λόγιος Μεθόδιος Ανθρακίτης από το Εφάρμοσε νεωτερικό πρόγραμμα εκπαίδευσης με διδασκαλία γεωμετρίας, άλγεβρας, τριγωνομετρίας και συνδυασμό φιλοσοφίας και θεολογίας. 251 Το Πατριαρχείο αντέδρασε στο νέο πρόγραμμα του Μεθόδιου Ανθρακίτη και τον αφόρισε το Μαθητής του Μεθόδιου Ανθρακίτη ήταν ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος, ο οποίος κατείχε τη διεύθυνση της σχολής για πολλά χρόνια από το 1723 μέχρι τα Η σχολή Γκιόνμα έγινε γνωστή ως «Μπαλαναία Σχολή», χρηματοδοτούμενη από τους αδερφούς Ζωσιμά και λειτούργησε υπό τη διεύθυνση της οικογένειας των Μπαλάνων μέχρι το κλείσιμό της το Ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος διατήρησε κάποια θετικά μαθήματα, κυρίως μαθηματικά, η διδασκαλία των οποίων δεν ήταν σύμφωνη με εκείνη των σχολών της Ευρώπης καθώς ο ίδιος δεν είχε ευρωπαϊκή μόρφωση. 253 Ήταν αυτός που εξέδωσε στα 1749 το χειρόγραφο του δασκάλου του, Μεθόδιου Ανθρακίτη με τίτλο «Οδός Μαθηματικής» Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΝΕΟΦΥΤΟ ΒΑΜΒΑ, Ένας άλλος βασικός συνεργάτης και συμπατριώτης του Αδαμάντιου Κοραή ήταν ο κληρικός και λόγιος Νεόφυτος Βάμβας. Η στενή φιλία των δύο ανδρών γίνεται φανερή μέσα από τη μακρά αλληλογραφία τους, όπως αυτή παρουσιάζεται στον τρίτο με έκτο τόμο, στα χρόνια που ο Νεόφυτος Βάμβας είχε την εποπτεία του 250 Ό.π., σ Μιχαλόπουλος, Τα Γιάννενα ό.π., σ Βλ. Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία.ό.π., σ Αγγέλου, «Η εκπαίδευση.», ό.π., σ Μιχαλόπουλος, Τα Γιάννενα.ό.π., σ Βλ. Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία ό.π.., σ Κουμαριανού Δρούλια, «Η εκδοτική.»,.ό.π, σ

60 σχολείου της Χίου (1816) αλλά και αργότερα όταν εγκαταστάθηκε και δίδαξε στην Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας (1830). Γεννημένος στη Χίο το 1776 έμαθε τα πρώτα γράμματα στην ιδιαίτερη πατρίδα του πριν μεταβεί το 1793 στη Σίφνο και αργότερα στη Πάτμο για σπουδές στα αρχαία και νέα ελληνικά. Δάσκαλός του υπήρξε στη Χίο ο Δωρόθεος Πρώιος, τον οποίο ακολούθησε στην Κωνσταντινούπολη και στο Βουκουρέστι. Το 1804 επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου δίδαξε σε οικογένειες φαναριωτών της Πόλης και συμμετείχε στη σύνταξη του ελληνικού λεξικού, της «Κιβωτού». 255 Το 1808 έφθασε στο Παρίσι, όπου ασχολήθηκε με τις θετικές επιστήμες, τα γράμματα και τη φιλοσοφία. Παρακολούθησε μαθήματα χημείας του δάσκαλου Thenard και φιλοσοφίας του Francois Thurot, των οποίων μετέφρασε έργα. Η γνωριμία του με τον Αδαμάντιο Κοραή έγινε μέσω του έμπορου Πασχάλη Βασιλείου, ο οποίος ζήτησε από τον αδερφό του, Αλέξανδρο Βασιλείου να μεσολαβήσει για τον νέο λόγιο στον Αδαμάντιο Κοραή. 256 Σε επιστολή του τον Σεπτέμβριο του 1809 προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη ο Αδαμάντιος Κοραής έκανε αναφορά στο όνομα του νεαρού κληρικού και λόγιου Νεόφυτου Βάμβα, τον οποίο είχε γνωρίσει στη Βιέννη ο Αλέξανδρος Βασιλείου, ο οποίος τον είχε χαρακτηρίσει μεγάλης ηθικής λόγιο και είχε γράψει επαινετικά σχόλια προς το πρόσωπό του στον Αδαμάντιο Κοραή. Αυτή ήταν η εικόνα που είχε σχηματίσει για τον νεαρό λόγιο ο Αδαμάντιος Κοραής, αρχικά με κάποια επιφύλαξη βλέποντας όμως τις δυνατότητες του νέου συμπατριώτη του, ανέπτυξε στενή φιλία μαζί του και δέχθηκε να τον στηρίξει οικονομικά και μαζί συνεργάσθηκαν στη διόρθωση κειμένων, λεξικών και γραμματικών, όπως της Ελληνικής Γραμματικής του Βουτμάνου (Philipp Buttman Griechische Grammatik 1792), την οποία μετέφρασε ο Στέφανος Οικονόμος το Το 1811 ο Νεόφυτος Βάμβας ανέλαβε τη Σχολή της Χίου μετά από συστάσεις του Κοραή, και ο Αδαμάντιος Κοραής φρόντιζε συχνά μέσω του Αλέξανδρου Βασιλείου και του Ιάκωβου Ρώτα να του στέλνει συγγράμματα για σχολική χρήση, που προορίζονταν για τη βιβλιοθήκη της Χίου, όπως φαίνεται από το πλήθος των επιστολών που έστελνε προς τους δυο άνδρες μέσα από τις οποίες διαφαινόταν η αγωνία του και η ανησυχία του για την αποστολή όσο το δυνατόν περισσότερων βιβλίων για τη συγκρότηση της βιβλιοθήκης. 255 Δημαράς, Θ. Κωνσταντίνος, Δυο φίλοι. Κοραής και Βάμβας. Με ανέκδοτα κείμενα, Αθήνα 1953, σ. 10, Ό.π., σ

61 Ο Αδαμάντιος Κοραής συνέβαλε ενεργά στην προσπάθεια για τη σύσταση της βιβλιοθήκης της Χίου και ήταν ο βασικός συντονιστής για την οργάνωση και το πρόγραμμα εξοπλισμού της Βιβλιοθήκης. Έστελνε πολλές εκδόσεις ελληνικών και ξένων έργων μέσω του Βασιλείου (Βιέννη) προς τον Βάμβα (Χίος). Στις 4 Οκτωβρίου του 1812 έστειλε στον Αλέξανδρο Βασιλείου τον πρώτο κατάλογο συγγραμμάτων («Ευρίσκεις κατάλογον της μελλούσης βιβλιοθήκης της Χίου»). 257 Αγόρασε ο ίδιος τα βιβλία στο Παρίσι και τα απέστειλε στη Χίο μέσω του Αλέξανδρου Βασιλείου στη Βιέννη. 258 Συνέταξε καταλόγους με τα απαραίτητα προς αγορά βιβλία προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου, ώστε εκείνος να τα στείλει στη Χίο («Μην ερωτάς και πόσον βάσανον μου είναι και τούτου του καταλόγου το έργον»). 259 Το 1813 ο Κοραής στα Προλεγόμενα του Ε τόμου των «Παράλληλων Βίων» του Πλουτάρχου ζήτησε από τους Ευρωπαίους να στείλουν ένα αντίτυπο των νέων εκδόσεών τους των αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων προς τη βιβλιοθήκη της Χίου μέσω του Αλέξανδρου Βασιλείου και του Σταμάτη Ροδοκανάκη, εμπόρου και επιτρόπου της Ελληνικής Σχολής στη Βιέννη. 260 Στις 4/1, στις 7/3 και στις 24/6/1814 ο Αδαμάντιος Κοραής έγραψε προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου για αποστολή βιβλίων προς τη βιβλιοθήκη της Χίου («Εις τα βιβλία των Χίων έβαλα τον εκκλησιαστικόν θησαυρόν του Σουϊκήρου», «2 σανδύκια περιέχοντα 700 Ρητορικής του Βάμβα και άλλα τόσα δια σε και δια την βιβλιοθήκην της Χίου»). 261 Κατά τα μέσα του 1814 (Αύγουστος 1814) ο Κοραής έγραψε προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου αναφερόμενος στην επιμονή των Χίων να συνεχίσουν τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης. 262 Συγκεκριμένα στις 29/8/1814 ο Κοραής έστειλε νέο κατάλογο με βιβλία με προορισμό τη Χίο στον Βασιλείου («Θέλεις εύρειν κατάλογον βιβλίων δια τους Χίους»). Το ίδιο και στις 19/9/ Στις 23/11 και στις 8/12/1814 ο Αδαμάντιος Κοραής έστειλε βιβλία για τη βιβλιοθήκη της Χίου προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου. 264 Στις 24/7/1815 ο Αδαμάντιος Κοραής ζήτησε από τον Αλέξανδρο Βασιλείου να αγοράσει βιβλία, όπως 257 Δημαρά - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Μπαλτά, Αθανασία, «Αποστολές βιβλίων στη βιβλιοθήκη της Χίου: στοιχεία από την αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή και του Αλέξανδρου Βασιλείου ( )», Μνήμων 10 (1985), σ Βλ. Δημαράς - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Δημαράς - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), ό.π., σ Μπαλτά, «Αποστολές.», ό.π., σ Δημαράς- Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π, σ. 286, 288, Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Βλ. Μπαλτά, «Αποστολές.», ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ. 321, Ό.π., σ. 340,

62 έκανε για τη βιβλιοθήκη της Χίου («Να αγοράσεις όποια αγόρασες και δια τους Χίους αρχίζων από τις νεωτέρας εκδόσεις»). 265 Το 1815 ο Νεόφυτος Βάμβας είχε αναλάβει τη διεύθυνση της Σχολής της Χίου, με προτροπή του Αδαμάντιου Κοραή και του Κωνσταντίνου Κούμα. 266 Στις 16/2/1816 ο Αδαμάντιος Κοραής έστειλε προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη βιβλία ανάμεσα στα οποία και δυο βιβλία για τη βιβλιοθήκη της Χίου («Δυο βιβλία πεμπόμενα προς τους Χίους»). 267 Στην επιστολή του προς τον Βασιλείου στις 22/2/1816 εξέφρασε τις ανησυχίες του και την αγωνία του μήπως οι συμπατριώτες του εγκαταλείψουν την προσπάθεια. Για αυτό και επεδίωξε να σταλούν περισσότερα βιβλία όσο το δυνατόν πιο σύντομα. 268 Ο Κοραής έκανε αναφορά στην αποστολή βιβλίων προς τη Χίο και στις επιστολές του στις 5/6 και 10/7/ Στις 5/9/1816 ο Κοραής έστειλε νέο κατάλογο βιβλίων με προορισμό τη Χίο προς τον Βασιλείου («Κλεισμένον εδώ έχω έναν μικρόν κατάλογον να προμηθεύσεις για τους Χίους»). 270 Ο Αδαμάντιος Κοραής στις επιστολές του με ημερομηνία 16/5, 30/9 και 21/11/1816, τις οποίες έγραψε από το Παρίσι με προορισμό τη Χίο, ανέφερε αναλυτικά ότι επρόκειτο να στείλει προς τον Νεόφυτο Βάμβα 200 σώματα της δεύτερης έκδοσης του Ιπποκράτη και των συνταγμάτων του Γαληνού σε γαλλική μετάφραση, καθώς και ένα φυλλάδιο του γαλλικού περιοδικού Journal d Education στο σχολείο της Χίου. («Πακέτον χωριστόν δια την Χίον περιέχον την εξακολούθησιν της Εγκυκλοπαιδείας», «Έχω τρεις παραδόσεις του Journal d Education, 3 φυλλάδια, το ένα δια τον αδελφόν σου, το άλλο δια τους Χίους και το τρίτο δια τους Κυδωνίτας»). 271 Με τις δυο επιστολές του στις 11/2/1817 προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη και στις 15/2/1817 προς τον Νεόφυτο Βάμβα στη Χίο, ο Κοραής έστειλε τους τρεις τόμους του Λεξικού Φυσικής Ιστορίας προς το σχολείο της Χίου και προς την Ακαδημία των Κυδωνιών («Τρεις τόμοι Λεξικού Φυσικής Ιστορίας δια τους Χίους και δια τους Κυδωνίτας»). 272 Ο Κοραής δεν παρέλειψε να 265 Ό.π., σ Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία.ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Βλ. Μπαλτά «Αποστολές.», ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ. 467, 473, Ό.π., σ Ό.π., σ. 472, 508, , Δημαράς, Δυο φίλοι.ό.π., σ. 26. Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982).ό.π., σ

63 εκφράσει στον Νεόφυτο Βάμβα την ανησυχία του για την έλλειψη τυπογραφείου στο νησί, το οποίο θεωρούσε πολύτιμο για την καλύτερη διαπαιδαγώγηση των μαθητών της σχολής («Ω πόσο με επλήγωσες, φίλε, λέγων ότι δεν απεκτήσατε ακόμη τυπογραφίαν», «εν όσω δεν έχετε τυπογραφίαν, η γνώση σου, ενωμένη με την γνώσιν των συνεργατών σου και των έντιμων επιτρόπων, δεν θέλει κατορθώσιν μέγα τίποτε Ελληνικής διανοίας άξιον» (επιστολές Αδαμάντιου Κοραή 21/11 και 19/12/1816). 273 Ο Χίος λόγιος εξέφραζε συχνά μέσα από τις επιστολές του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου, τον Ιάκωβο Ρώτα και τον Νεόφυτο Βάμβα την ανησυχία του και τον φόβο του μήπως δεν συνεχίσουν οι συμπατριώτες του την ενίσχυση της βιβλιοθήκης με νέα βιβλία. Η ανησυχία του αυτή για μη προθυμία των κατοίκων της Χίου να ενισχύσουν τη βιβλιοθήκη επιβεβαιώθηκε στις επιστολές του στις 24/1, /4 275 και 25/12/1817, με τις οποίες ο Χίος λόγιος προσπάθησε να τους μεταπείσει και να τους ενθαρρύνει («Ανόητοι οικονόμαι, ου γαρ οίδασι τι ποιούσι [ ] από τους παιδευομένους υιούς των πρέπει να προσμένωμεν πλέον κρίσεις και πράξεις ελληνικάς»). 276 Ο Αδαμάντιος Κοραής συνέχισε μέσα από τις επιστολές του προς τον Ιάκωβο Ρώτα να στέλνει βιβλία προς τη Χίο για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης του σχολείου. Στην επιστολή του στις 27/2/ , ο Αδαμάντιος Κοραής έγραψε προς τον φίλο του, Ιάκωβο Ρώτα ότι έστειλε βιβλία από τη Βιέννη προς τη Χίο και 20 τόμους του Στράβωνα προς τους αδερφούς Ζωσιμά στο Λιβόρνο («Βιβλία στάλθηκαν δια τους Χίους από Βιέννη. Από τους 24 τόμους του Στράβωνος, τους είκοσι έστειλεν εις τους Ζωσιμάδες»). Σε άλλη επιστολή του στις 13/11/ , ζήτησε από τον Ιάκωβο Ρώτα να στείλει δυο τόμους βιβλίων προς τον Νεόφυτο Βάμβα στη Χίο για τη σύσταση της βιβλιοθήκης («Τομίδια χρυσοδεμένα εκ των οποίων εν δι αυτόν και το άλλο δια την βιβλιοθήκην της Χίου»). Επίσης του ζήτησε να αποστείλει βιβλία προς τα γυμνάσια των Κυδωνιών και της Σμύρνης («Από την Γ ραψωδίαν, πέμψε εξ εις το 273 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ , Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982).ό.π, σ Βλ. Μπαλτά «Αποστολές.», ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Βλ. Μπαλτά, «Αποστολές.)», ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ. 59. Βλ. Μπαλτά, «Αποστολές.», ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ Ό.π., σ

64 Γυμνάσιον της Σμύρνης και εξ εις τας Κυδωνίας και 12 εις το γυμν. της Χίου, να δοθώσιν εις απόρους μαθητάς»). Η αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή με τον Νεόφυτο Βάμβα δεν σταματάει εδώ αλλά συνεχίζεται και αρκετά χρόνια αργότερα το 1828 όταν ο νεαρός λόγιος είχε εγκαταλείψει τις Κυδωνιές και είχε εγκατασταθεί στην Κέρκυρα. Αυτό φαίνεται από την επιστολή που έγραψε ο Κοραής από τη γαλλική πρωτεύουσα προς τον συμπατριώτη του στην Κέρκυρα στις 6/11/1828, με την οποία του έστειλε μέσω του Ιάκωβου Ρώτα στην Τεργέστη τον πρώτο τόμο της έκδοσης των Ατάκτων του. 279 Ο Κοραής έστειλε βιβλία μέσω του Τζιώτη λόγιου στο γυμνάσιο της Χίου, της Σμύρνης και των Κυδωνιών σύμφωνα με την επιστολή του στις 28/12/ Ο πιο μεγάλος πόθος του Αδαμάντιου Κοραή ήταν η δημιουργία ελληνικού σχολείου στην πρωτεύουσα των Φώτων. Στην επιστολές του στις 15/2 και στις 18/2/1830 ο Χίος λόγιος απέστειλε μέσω Τεργέστης, Λιβόρνου και Μασσαλίας προς τον Νεόφυτο Βάμβα στην Κέρκυρα, το πρόγραμμα της ελληνικής επιτροπής του Παρισιού για την ίδρυση Ελληνογαλλικού Λυκείου στη γαλλική πρωτεύουσα («Σ έστειλα δια Τεργέστης, Λιβόρνου και Μασσαλίας το λιθογραφημένον Πρόγραμμα της εδώ Ελληνικής Επιτροπής περί του μελετημένου Γραικογαλλικού Λυκείου»). 281 Η ιδέα για τη δημιουργία Λυκείου στο Παρίσι ανήκε στον Αδαμάντιο Κοραή και σε Γάλλους φιλέλληνες με τους οποίους αλληλογραφούσε («Το φιλανθρωπότατον τούτο γένος των Γάλλων επενόησε να καταστήσει Λύκειον χωριστόν δια τα ελληνικά μειράκια και εξαιρέτως τα δυστυχώς σκορπισμένα της Χίου τέκνα και κινδυνεύοντα να χάσωσι και αυτήν την μητρικήν αυτών γλώσσαν και να μεταμορφωθώσιν από Χίους Έλληνας εις Ιταλούς, Γερμανούς και Άγγλους. Η συγκροτηθείσα εδώ ελληνική επιτροπή ηθέλησε να μ ερωτήσει περί του Λυκείου τούτου και να μου ζητήσει άνδρα νουνεχή και εμβριθέστατον, δια να τον βάλει διδάσκαλον»). 282 Μάλιστα ο Αδαμάντιος Κοραής είχε συστήσει ως διευθυντή του μελλοντικού Λυκείου τον συμπατριώτη του, Νεόφυτο Βάμβα, τον οποίο προσπαθούσε να πείσει να μεταβεί στο Παρίσι και να δεχθεί να αναλάβει τη διεύθυνση του σχολείου. Ο Νεόφυτος Βάμβας δεν αρνήθηκε ολοκληρωτικά την πρόταση του Αδαμάντιου Κοραή, αλλά βλέποντας ότι ήταν δύσκολο το εγχείρημα της χρηματοδότησης και λειτουργίας του Έλληνογαλλικού 279 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1984).ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ , Δημαράς, Δυο φίλοι..ό.π., σ. 45, 47. Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ

65 Λυκείου και ίσως λόγω της απροθυμίας του να φύγει από την Κέρκυρα, θεώρησε καλύτερο να στραφεί προς την Ιόνιο Ακαδημία, που είχε ιδρυθεί στα 1824 με κληροδότημα του κόμη του Guilford, Frederick North. Έτσι παρέμεινε στο νησί και δίδαξε στη σχολή βάζοντας τέλος στην πραγματοποίηση του εγχειρήματος για το οποίο τόσο είχε προσπαθήσει ο Αδαμάντιος Κοραής και ήθελε να δει πριν τη δύση του. Εκτός από το πρόγραμμα του Λυκείου, στην ίδια επιστολή του στις 18/2/1830, ο Αδαμάντιος Κοραής δεν παρέλειψε να συγχαρεί τον συμπατριώτη του για την σύνταξη ελληνικής Γραμματικής, εκδιδόμενης το 1825 από το τυπογραφείο του Μιχαήλ Γλυκή στη Βενετία και η οποία προοριζόταν για σχολική χρήση («Να ομολογήσω ότι η γραμματικήν σου έχει σήμερον τα πρωτεία εις την Ελλάδα και έσο βέβαιος ότι μέλει να εισαχθεί εις τα σχολεία»). 283 Εκτός από την Γραμματική του, ο Νεόφυτος Βάμβας εξέδωσε στα 1818 από το τυπογραφείο του Νικόλαου Γλυκή τα «Στοιχεία φιλοσοφικής Ηθικής» και στα 1838 στην Αθήνα, κατά την περίοδο που ανέλαβε χρέη δασκάλου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τα «Στοιχεία φιλοσοφίας περί νοητικότητας και ηθικότητας του ανθρώπου» Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΑΪΡΗ, Βλέπουμε ότι εκτός από το ενδιαφέρον του Αδαμάντιου Κοραή για τον συμπατριώτη του Νεόφυτο Βάμβα και τη βιβλιοθήκη της Χίου, επίσης μεγάλο ήταν και το ενδιαφέρον που έδειξε για τον κληρικό και λόγιο Θεόφιλο Καΐρη και την Ακαδημία των Κυδωνιών. Οι επιστολές του Αδαμάντιου Κοραή με τον Θεόφιλο Καΐρη καλύπτουν τα έτη από το , περίοδο που ο Θεόφιλος Καΐρης ήταν σχολάρχης στην Ακαδημία των Κυδωνιών. Ο Θεόφιλος Καΐρης γεννήθηκε στην Άνδρο στις 19 Οκτωβρίου 1784 από επιφανή οικογένεια. Διδάχθηκε φιλολογία και φιλοσοφία από τον δάσκαλο Γρηγόριο Σαράφη και μαθηματικά και φυσικές επιστήμες από τον φημισμένο δάσκαλο Βενιαμίν Λέσβιο. Συνέχισε τις σπουδές του στη σχολή της Πάτμου και στη σχολή της Χίου, στην οποία διδάσκοντες ήταν ο Αθανάσιος Πάριος και ο Δωρόθεος Πρώιος. Το 1803 έφυγε στην Ελβετία και στην Πίζα, όπου σπούδασε φιλοσοφία, μαθηματικά και φυσική. Το 1807 βρέθηκε στο 283 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής.ό.π, σ Δημαράς, Δυο φίλοι..ό.π., σ

66 Παρίσι και συνδέθηκε με φιλία με τον Αδαμάντιο Κοραή. Το 1810 μετέβη στις Κυδωνιές της Μικράς Ασίας και ανέλαβε τη διεύθυνση της σχολής. 285 Το 1811 δέχθηκε να αναλάβει την Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης όμως λόγω αθέτησης της συμφωνίας από τους επιτρόπους της σχολής, έφυγε για τις Κυδωνιές. Το 1812 έφυγε για τη γενέτειρά του, την Άνδρο, 286 από την οποία μετέβη στις Κυδωνιές δυο χρόνια αργότερα, το 1814 όπου και δίδαξε φυσική, μαθηματικά και χημεία («Διδάσκων εις το Γυμνάσιον το εν Κυδωνίαις Φυσικήν και Μαθηματικήν»). Από εκεί έστειλε επιστολή στις 6/8/1814 προς τον Αδαμάντιο Κοραή στο Παρίσι αναφερόμενος στις ελλείψεις που υπήρχαν στην Ακαδημία σε πειραματικά όργανα και σε τυπωμένα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια («Έχει ικανά βιβλία ετερόγλωσσα, συγγράμματα πολλών περίφημων Φυσικών και Μαθηματικών, στερείται όμως διόλου Ελληνικών βιβλίων και οργάνων πειραματικών»). Ζήτησε από τον Κοραή να δώσει γρόσια για αγορά βιβλίων και οργάνων ενώ παράλληλα τον παρακάλεσε αν ήταν δυνατό να σταλούν ορισμένα βιβλία και όργανα μέσω του Νεόφυτου Βάμβα στη Χίο προς την Ακαδημία. 287 Ο Αδαμάντιος Κοραής του απάντησε με επιστολή του στις 28/1/1815 ότι επρόκειτο να σταλούν όργανα και βιβλία στις Κυδωνιές μέσω του Βάμβα από τη Χίο και μέσω του εμπόρου Πέτρου Σκυλίτση Ομηρίδη από τη Μασσαλία. Ακόμα ανέφερε ότι θα στείλει το Λεξικό Φυσικής Ιστορίας, την Εγκυκλοπαίδεια και το τρίτο τόμο των Πάρεργων της Ελληνικής Βιβλιοθήκης από κοινού στα σχολεία της Χίου και των Κυδωνιών. 288 Μέσα από τις επιστολές του παρατηρούμε τη συνεχή αγωνία του Αδαμάντιου Κοραή για στελέχωση με ελληνικά βιβλία της βιβλιοθήκης του σχολείου των Κυδωνιών. Στις 20/7/1815 ο Θεόφιλος Καΐρης έγραψε από τις Κυδωνιές στον Αδαμάντιο Κοραή στο Παρίσι ότι έστειλε 400 γρόσια στον Αλέξανδρο Βασιλείου για να αγοράσει βιβλία φυσικών επιστημών. 289 Στις 30/4/1817 ο Αδαμάντιος Κοραής ανέφερε με την επιστολή του στον Θεόφιλο Καΐρη στις Κυδωνιές την αποστολή του 2 ου τόμου του Στράβωνα και τους τρεις τόμους του Λεξικού Φυσικής Ιστορίας μέσω του Αλέξανδρου Βασιλείου στη Βιέννη. Αποστολή βιβλίων από τον Χίο λόγιο προς τον Θεόφιλο Καΐρη στις Κυδωνιές 285 Καράς, Γιάννης, Θεόφιλος Καΐρης, Κωνσταντίνος Μ. Κούμας: δυο πρωτοπόροι δάσκαλοι του Γένους, Αθήνα 1977, σ Οι επίτροποι του σχολείου της πατρίδας του, της Άνδρου του ζήτησαν να αναλάβει τη διεύθυνση του σχολείου αλλά ο Θεόφιλος Καΐρης δεν αποδέχθηκε την πρόσκληση. Βλ. Πασχάλης, Π. Δημήτριος, Θεόφιλος Καΐρης, ιστορική και φιλοσοφική μελέτη, Αθήνα 2000, σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ

67 πραγματοποιήθηκε και στις 19/6/1819 μέσω του έμπορου Θεόδωρου Ράλλη στη Μασσαλία. 290 Η βιβλιοθήκη της Ακαδημίας εμπλουτίστηκε με ελληνικά βιβλία και βιβλία ξένων συγγραφέων ενώ οι αίθουσες διδασκαλίας στελεχώθηκαν με νέα όργανα φυσικής, χημείας, αστρονομίας και γεωγραφίας με την ενεργή συμβολή του Αδαμάντιου Κοραή και του κύκλου του. Το 1819 ιδρύθηκε και το τυπογραφείο της Ακαδημίας μετά από φιλότιμες προσπάθειες του Κοραή. Ο Θεόφιλος Καΐρης παρέμεινε στην Ακαδημία των Κυδωνιών μέχρι το κλείσιμό της τον Ιούνιο του Συμμετείχε ενεργά στην Ελληνική Επανάσταση και πολέμησε στο κίνημα του Ολύμπου τον Μάρτιο του Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους εξελέγη πληρεξούσιος παραστάτης της Άνδρου για την Β Εθνοσυνέλευση στο Άστρος (Μάρτιος-Απρίλιος 1823), όπως και το 1826 για την Γ Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο ως μέλος του Βουλευτικού Σώματος. Αρκετά χρόνια μετά την Ελληνική Επανάσταση, το 1834 ο Θεόφιλος Καΐρης επέστρεψε στην Άνδρο και το 1835 κατάφερε να ιδρύσει εκεί το «Ορφανοτροφείο», το οποίο άρχισε τη λειτουργία του ένα χρόνο αργότερα. Επρόκειτο για σχολείο με πλούσια βιβλιοθήκη και αίθουσες με όργανα περαμάτων φυσικής και χημείας. 291 Σύντομα όμως άρχισαν να διαδίδονται φήμες ότι εφάρμοζε μια μέθοδο ετεροδιδασκαλίας, «τη Θεοσέβεια» και κατηγορήθηκε ως αιρετικός παρότι ο ίδιος είχε αναφέρει ότι δίδασκε φιλοσοφία και όχι θεολογία («Ούτε εισηγητής, ούτε ιδρυτής νέας θρησκείας είμαι. Η Θεοσέβειαν δεν έχει άλλον δάσκαλον ει μη μόνον τον Θεόν, καθότι αυτή είναι απόρροια της ηθικής του Θεού επομένως ως προείπων, ούτε καθιδρυτής είμαι της Θεοσέβειας, ούτε προσυλιτιστής υπέρ αυτής»). Έτσι, το 1839 με απόφαση του εκκλησιαστικού δικαστηρίου της Αθήνας καθαιρέθηκε με την κατηγορία του εισηγητή νέας θρησκείας, του «θεοσεβισμού». Διατάχθηκε η εξορία του στην Σκιάθο και η απέλασή του από το ελληνικό κράτος το 1842, όταν έφυγε για την Αγγλία, όπου έμεινε για έναν χρόνο διδάσκοντας φιλοσοφία. Το 1843 επέστρεψε στην Άνδρο και συνέχισε τη λειτουργία του Ορφανοτροφείου του. Όμως, το 1852 καταδικάστηκε σε διετή φυλάκιση και τελικά πέθανε στις φυλακές της Σύρου στις 13 Ιανουαρίου Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982).ό.π., σ. 32, Καράς, Θεόφιλος Καΐρης.ό.π., σ

68 3.8 Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ, Ο κληρικός και λόγιος Άνθιμος Γαζής υπήρξε σημαντικό μέλος του κύκλου του Αδαμάντιου Κοραή, ως εκδότης του φιλολογικού περιοδικού «Λόγιος Ερμής» το 1811, ως μεταφραστής έργων Ελλήνων και ξένων συγγραφέων και ως συγγραφέας της «Ελληνικής του Βιβλιοθήκης» (1807) και του «Λεξικού του της αρχαίας ελληνικής γλώσσας» ( ). Στον δεύτερο τόμο της αλληλογραφίας του Ο.Μ.Ε.Δ. μας σώζεται η μοναδική επιστολή του ίδιου του Χίου λόγιου γραμμένη στις 22/10/1801 από το Παρίσι προς τον Άνθιμο Γαζή στη Βιέννη. 292 Σε εκείνη την επιστολή ο Αδαμάντιος Κοραής ζητούσε από τον Άνθιμο Γαζή να του στείλει βιβλία στην απλή ελληνική. Ο Αδαμάντιος Κοραής δεν παρέλειπε να στείλει και στον Άνθιμο Γαζή πολλά αντίτυπα των εκδόσεών του από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς μέσα από τις πολλές επιστολές του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου και τον Ιάκωβο Ρώτα. Επιπρόσθετα, στον Λόγιο Ερμή συναντάμε δυο επιστολές με παραλήπτη τον Άνθιμο Γαζή, η μια με ημερομηνία 15/2/1811 γραμμένη από τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη και η δεύτερη με ημερομηνία 11/11/1811 γραμμένη από τον Κωνσταντίνο Κούμα στη Σμύρνη. 293 Από τις δυο αυτές επιστολές του Βασιλείου και του Κωνσταντίνου Κούμα γίνεται κατανοητή η σχέση του Άνθιμου Γαζή με τον Έλληνα έμπορο καθώς και οι δυο άνδρες βρίσκονταν στη Βιέννη αλλά και η σχέση του με τον Θεσσαλό λόγιο με τον οποίο είχε συνεργαστεί στη Βιέννη στα 1804 για την έκδοση ελληνικού λεξικού. Ο Άνθιμος Γαζής γεννήθηκε στις Μηλιές Πηλίου το Σπούδασε στη γενέτειρά του και έπειτα μετέβη στη Ζαγορά και στην Κωνσταντινούπολη για περεταίρω σπουδές. Το 1796 εγκαταστάθηκε στη Βιέννη, όπου ανέλαβε εφημέριος του ναού της ελληνικής παροικίας στην αυστριακή πόλη. 294 Από το 1799 μέχρι το 1812 επιδόθηκε συστηματικά στις μεταφράσεις ελληνικών και ξένων έργων. Συνέβαλε στην έκδοση του πρώτου βιβλίου Χημείας στα ελληνικά, της «Χημικής Φιλοσοφίας» του Γάλλου F. Fourcroy ( Philosophie Chimique ) και μετέφρασε τη «Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών» του Benjamin Martin, την οποία 292 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ Μπέττης, Στέφανος, «Αλέξανδρος Βασιλείου, ο αφοσιωμένος φίλος και συναθλητής του Κοραή, », Ηπειρωτική Εστία 22 (1973), σ Καραμπερόπουλος, Δημήτριος, «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζή ( ). Παράρτημα: Η εργογραφία του», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 62, Λάρισα 2012, σ

69 αφιέρωσε στους αδερφούς Ζωσιμά. Το 1800 εξέδωσε στη Βιέννη τον «Γεωγραφικό Πίνακα της Ελλάδος» και το 1807 τη δίτομη «Ελληνική Βιβλιοθήκη» αποτελούμενη από βιογραφίες αρχαίων συγγραφέων. Με επιστολή του από την Βιέννη προς τον Αδαμάντιο Κοραή στις 29/12/1804 ζήτησε από τον Χίο λόγιο βοήθεια και επιστημονική συνεργασία μαζί του για τη σύνταξη του ελληνικού λεξικού του. 295 Αν και δεν ήταν εφικτό ο Κοραής να μεταβεί στη Βιέννη, ήταν πρόθυμος να τον βοηθήσει και του έστειλε συμβουλές και παρατηρήσεις. Μετά και την αποτυχημένη συνεργασία του με τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον Στέφανο Οικονόμο το 1804 για τη σύνταξη και έκδοση του Λεξικού, πραγματοποιήθηκε τελικά από τον ίδιο στα έτη η έκδοση του τρίτομου Λεξικού της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. 296 Από το 1811 μέχρι το 1814 ήταν ο βασικός εκδότης του περιοδικού «Λόγιος Ερμής» στη Βιέννη με προτροπή του Κοραή και το 1814 ίδρυσε σε συνεργασία με τον Ιωάννη Καποδίστρια τη «Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης». Συνέβαλε στην ανέγερση, οργάνωση και λειτουργία πρότυπου σχολείου στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τις Μηλιές Πηλίου, μαζί με τον λόγιο Γρηγόριο Κωνσταντά. Μετά την Ελληνική Επανάσταση μετέβη στην Τήνο και μετά στη Σύρο, όπου ανέλαβε σχολάρχης του σχολείου του νησιού Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΚΟΥΜΑ, Ο Αδαμάντιος Κοραής είχε διαρκή επικοινωνία και με τον λόγιο Κωνσταντίνο Κούμα, παρότι οι επιστολές που μας σώζονται είναι πολύ λίγες και καλύπτουν την περίοδο Βέβαια ο Κοραής σε πολλές επιστολές του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου και τον Ιάκωβο Ρώτα έκανε συχνή μνεία προς στον Θεσσαλό λόγιο, του έστελνε βιβλία και προσπαθούσε να τον στηρίξει στο δύσκολο έργο του στο Φιλολογικό Γυμνάσιο της Σμύρνης. Ο Κωνσταντίνος Κούμας ανήκε στον στενό του κύκλο και υποστήριζε σθεναρά τις απόψεις του Κοραή για ζητήματα παιδείας, καθώς και ο ίδιος είχε νεωτερικές απόψεις πάνω σε διδακτικά προγράμματα και μεθόδους διδασκαλίας στα σχολεία. Χαρακτηριστική είναι η φράση που διατύπωσε στις «Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων», που δείχνει τον μεγάλο σεβασμό του για τις 295 Κουμαριανού, Αικατερίνη, «Άνθιμου Γαζή Λεξικόν Ελληνικόν. Η ιστορία μιας λεξικογραφικής προσπάθειας», Ο Ερανιστής 9/10 (2016), σ Καραμπερόπουλος, «Ο διαφωτιστικός..», ό.π., σ Ό.π., σ

70 ιδέες και την παιδεία του Αδαμάντιου Κοραή («Κανείς ίσως δεν εσεβάσθη του ανδρός τας γνώμας όσον ο Κούμας»). 298 Ο Θεσσαλός λόγιος γεννήθηκε στη Λάρισα το Ήταν γιός του γουνέμπορου Μιχαήλ Κούμα. Το 1787 έφυγε στον Τύρναβο και οι πρώτες του σπουδές ήταν εκεί κοντά στον δάσκαλο Ιωάννη Πεζάρο για έξι περίπου χρόνια. 299 Εργάσθηκε ως δάσκαλος στην Τσαρίτσανη, όπου συνέβαλε στην οργάνωση του σχολείου πάνω σε νέες βάσεις κατά τα έτη Κατά τα έτη βρέθηκε στα Αμπελάκια, όπου διαδέχθηκε στη διδασκαλία τον Γρηγόριο Κωνσταντά. 301 Τα Αμπελάκια είχαν αποκτήσει μεγάλη φήμη κατά τα τέλη του 18 ο με αρχές του 19 ο αιώνα, λόγω της συγκρότησης το 1778 της περίφημης «Συντροφίας», του πρώτου αγροτικού, εμπορικού συνεταιρισμού. Η «Συντροφία» αποτελείτο από 24 εργαστήρια, τα οποία έβαφαν και παρήγαγαν κόκκινα νήματα. Τα νήματα με τη σειρά τους μεταφέρονταν και διακινούνταν στις πόλεις της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης, στη Βιέννη, στην Πέστη, στην Τεργέστη, στη Λειψία, στη Δρέσδη και αλλού. 302 Τα Αμπελάκια αποτελούσαν εκείνη την εποχή πρόσφορο έδαφος και για τη μετάδοση νεωτερικών αξιών και για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη. Από το 1749 υπήρχε το σχολείο της πόλης, το «Ελληνομουσείο» το οποίο παρείχε ανώτερη μόρφωση (μαθηματικά, φυσική, χημεία, φιλοσοφία, διδασκαλία ιταλικής γλώσσας) και στο οποίο δίδαξαν φημισμένοι λόγιοι, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς (από τα ), ο Κωνσταντίνος Κούμας ( ) και για ένα διάστημα το 1804 και ο κληρικός Άνθιμος Γαζής. 303 Το 1803 ανεχώρησε από την Τσαρίτσανη για τα Αμπελάκια και ο Σαμουήλος Οικονόμος, αδερφός του κληρικού και λογίου Κωνσταντίνου Οικονόμου, γνωστός ως Στέφανος Οικονόμος, για να διδάξει μαζί με τον Κούμα, ίσως με παρότρυνση του 298 Κούμας, Κωνσταντίνος, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τ. 12, Βιέννη 1832, σ Stassinopoulou, Maria, «Weltgeschichte im Denken eines Griechischen Aufklärers. Konstantinos Michail Koumas als Historiograph», Gunnar Hering (επιμ.), Studien zur Geschichte Südosteuropas, 9, Frankfurt am Main-Berlin-Wien 1992, σ. 14. Βλ. Θεοδωροπούλου, Ρεβέκα, «Κωνσταντίνος Μ. Κούμας ( ). Ένας Λαρισαίος λόγιος, δάσκαλος και συγγραφέας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας», Ευκλείδης 81 (2014), σ Λάππας, Κωνσταντίνος - Σταμούλη, Ρόδη (επιμ.), Αλληλογραφία Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, τ. Α ( ), Αθήνα 1989, σ Τσιρίκογλου-Λαγούδα, Φωτεινή, Ο Θεσσαλός λόγιος-παιδαγωγός του Νεοελληνικού διαφωτισμού Κωνσταντίνος Μ. Κούμας. Η ζωή, το έργο του, οι ιδέες του, Αθήνα 1997, σ Κορδάτος, Γιάννης, Τ Αμπελάκια και ο μύθος για τον συνεταιρισμό τους: συμβολή στην οικονομικοκοινωνική ιστορία της Ανατ. Θεσσαλίας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, Αθήνα 1973, σ Βλ. Καραμανέ, Ευφημία, Αμπελάκια Θεσσαλίας. Ιστορία και Συνεταιρισμός των Αμπελακίων, Βόλος 2005, σ , 70, 88, Κορδάτος, Τ Αμπελάκια.ό.π., σ Βλ. Καραμανέ, Αμπελάκια Θεσσαλίας.ό.π., σ

71 τελευταίου. 304 Την ίδια χρονιά, ο Κωνσταντίνος Κούμας δέχθηκε την πρόταση του Άνθιμου Γαζή να μεταβεί μαζί με τον Στέφανο Οικονόμο στη Βιέννη για να συμβάλει στη χρηματοδότηση και στην έκδοση από κοινού ελληνικού λεξικού. 305 Η συνεργασία όμως δεν πραγματοποιήθηκε. Το 1804 έφθασε τελικά στη Βιέννη, όπου σπούδασε στην Ιατρική Σχολή της πόλης μέχρι το Παράλληλα εργάσθηκε ως οικοδιδάσκαλος στο σπίτι του εμπόρου Στέφανου Χατζή Μόσχου και παρακολούθησε στο πανεπιστήμιο παραδόσεις μαθηματικών και φυσικής. Το 1807 εξέδωσε στη Βιέννη το «Εγχειρίδιο Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών». 306 Την ίδια χρονιά δέχθηκε πρόταση να αναλάβει τη Σχολή του Κουρούτσεσμε στην Κωνσταντινούπολη, όπως και το 1808 πρόταση του εμπόρου και λογίου Ιάκωβου Ρώτα για τη διεύθυνση από τον Κούμα του Σχολείου της Τεργέστης. Καμία από τις δυο προτάσεις δεν έγινε δεκτή τελικά. 307 Το 1808 δέχθηκε την πρόσκληση των επιτρόπων για να αναλάβει τη διεύθυνση της Νέας Σχολής Σμύρνης, γνωστής αργότερα ως «Φιλολογικού Γυμνασίου». 308 Τον Μάϊο του 1809 ο Κωνσταντίνος Κούμας έφθασε στη Σμύρνη και συνεργάσθηκε με τον Κωνσταντίνο Οικονόμο, ο οποίος έφθασε εκεί τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου. 309 Ο Κωνσταντίνος Κούμας δίδαξε στη Σμύρνη στα έτη και στα Στα 1814 αναχώρησε από τη Σμύρνη αποδεχόμενος τη πρόταση της σχολής του Κουρούτσεσμε στην Κωνσταντινούπολη, στην οποία έμεινε μόνο για ένα χρόνο. Στα 1815 επέστρεψε στη Σμύρνη, αλλά το 1817 αναγκάσθηκε να φύγει από εκεί λόγω των κοινωνικών συγκρούσεων για τη Βιέννη. 311 Για τις κρίσεις στο Φιλολογικό Γυμνάσιο θα μιλήσουμε όμως πιο αναλυτικά παρακάτω. Βλέπουμε ότι η συγγραφική δραστηριότητα του Θεσσαλού λόγιου υπήρξε μεγάλη. Το 1810 ο Αδαμάντιος Κοραής του ζήτησε τη μετάφραση στα ελληνικά της «Γραμματικής της Ελληνικής Γλώσσης» του Buttman. Ο Philipp Karl Buttman ήταν Γερμανός φιλόσοφος, που ασχολήθηκε συστηματικά με τη μελέτη της ελληνικής γλώσσας. Γεννήθηκε στα 1764 στην Φρανκφούρτη και στα 1800 δίδαξε ως καθηγητής στο Γυμνάσιο του Βερολίνου. Ήταν μέλος του Ιστορικοφιλοσοφικού 304 Λάππας - Σταμούλη (επιμ.), Αλληλογραφία.ό.π., σ Θεοδωροπούλου, «Κωνσταντίνος Κούμας.», ό.π., σ. 8. Βλ. Stassinopoulou, «Weltgeschichte.», ό.π., σ Τσιρίκογλου-Λαγούδα, Ο Θεσσαλός.ό.π., σ Ό.π., σ Θεοδωροπούλου, «Κωνσταντίνος Κούμας.», ό.π, σ Λάππας - Σταμούλη (επιμ.), Αλληλογραφία.ό.π., σ Τσιρίκογλου-Λαγούδα, Ο Θεσσαλός.ό.π., σ Θεοδωροπούλου, «Κωνσταντίνος Κούμας.», ό.π., σ

72 τμήματος της Ακαδημίας των Επιστημών του Βερολίνου. Στα 1792 εξέδωσε την «Γραμματική της ελληνικής γλώσσας» (Griechische Grammatik), μέσα στην οποία εμπεριέχονταν οι ιδέες της ελληνικής φιλοσοφίας και αποτελούσε χρηστικό βιβλίο για σχολεία και πανεπιστήμια. 312 Ο Αδαμάντιος Κοραής θεωρούσε τη Γραμματική του Buttman ως ένα από τα πιο σημαντικά έργα της εποχής του, που έπρεπε κάθε δάσκαλος να έχει στην κατοχή του και να διδάσκει στους μαθητές του («Να σε μηνύσω ότι ο Buttman έκανεν πέμπτην έκδοση της Γραμματικής του. Της μεθόδου της διδασκαλίας της Γραμματικής η θεωρίαν είναι πράγμα νέον, μηδ ήτο δυνατόν να διορθωθεί, αν δεν εδιορθώνετο πρώτον η φιλοσοφία»). Τη μετάφραση της Γραμματικής ανέλαβε ο Στέφανος Οικονόμος, ο οποίος την εξέδωσε στη Βιέννη το 1812, όπως ανέφερε ο ίδιος ο Κοραής στην επιστολή του στις 9/9/ Την ίδια χρονιά ο Κωνσταντίνος Κούμας εξέδωσε στη Βιέννη την δίτομη «Επιτομή της Χημείας» και το 1819 τη «Σύνοψιν Χρονογραφίας, Παλαιάς Γεωγραφίας και Σύνοψιν Επιστημών». 314 Ξεκίνησε τη μετάφραση του ελληνογερμανικού λεξικού του Ρεϊμέρου, την οποία εξέδωσε στη Βιέννη σε δυο τόμους το 1826, καθώς και τις «Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας» σε 12 τόμους από το Στο τελευταίο τόμο των «Ιστοριών» του παρατηρούμε ότι εμπεριέχονται βιογραφικά στοιχεία για τον Αδαμάντιο Κοραή καθώς και η αυτοβιογραφία του, γραμμένη από τον ίδιο σε τρίτο πρόσωπο. 316 Στο βιβλίο του «Παιδαγωγία. Περί παιδείας και σχολείων», που εκδόθηκε στο περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος» το 1819, 317 πρότεινε για τα «κοινά» σχολεία, να διδάσκονται οι μαθητές ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, γεωγραφία, γεωμετρία, φυσική ιστορία, κατήχηση και ηθική. Πρότεινε τη δημιουργία τεσσάρων σχολών πανεπιστημιακού επιπέδου, της Φιλοσοφικής, της Ιατρικής, της Νομικής και της Θεολογικής. 318 Θεωρούσε αδύνατη τη βελτίωση των σχολείων χωρίς την εισαγωγή προγραμμάτων από τα σχολεία της Ευρώπης. 319 Ήταν μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας του 312 Κατσιαρδή-Hering, «Χριστόφορος Φιλητάς.», ό.π., σ Τσιρίκογλου-Λαγούδα, Ο Θεσσαλός.ό.π., σ Δημαράς, (επιμ.). Ο Κοραής.ό.π., σ Βλ. Θεοδωροπούλου, «Κωνσταντίνος Κούμας.», ό.π., σ Θεοδωροπούλου, «Κωνσταντίνος Κούμας.», ό.π., σ Κούμας, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων.ό.π., σ , Θεοδωροπούλου, «Κωνσταντίνος Κούμας.», ό.π., σ. 18. Βλ. Λάππας, Πανεπιστήμιο.ό.π., σ Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία.ό.π., σ Καράς, «Ανάγκες.», ό.π., σ

73 Βερολίνου και του Μονάχου και διδάκτορας Φιλοσοφίας της Ακαδημίας της Λειψίας Όπως αναφέραμε παραπάνω, όταν έγινε γνωστό ότι ο Κωνσταντίνος Κούμας επρόκειτο να μεταβεί στη Σμύρνη το 1809, μετά από πρόσκληση των επιτρόπων της σχολής με προτροπή του ίδιου του Κοραή, ο Αδαμάντιος Κοραής προσπαθούσε να τον στηρίξει στο έργο του στο Φιλολογικό Γυμνάσιο και φρόντιζε να στείλει βιβλία για τη βιβλιοθήκη του σχολείου. Το ενδιαφέρον του Κοραή για το Φιλολογικό Γυμνάσιο ήταν μεγάλο, καθώς εκείνος γνώριζε τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της Σμύρνης και τις νέες ιδέες που είχαν αρχίσει να κυριαρχούν πάνω στην εκπαίδευση από την επίδραση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και πίστευε ότι ήταν αναγκαία η ύπαρξη ενός νεωτερικού σχολείου, στο οποίο θα μπορούσαν οι μαθητές να διδαχθούν επιστημονικά και φιλοσοφικά μαθήματα, τα οποία διδάσκονταν την ίδια περίοδο στα πανεπιστήμια της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης. Στις 30/1/1810 ο Κωνσταντίνος Κούμας έστειλε επιστολή από τη Σμύρνη προς τον Αδαμάντιο Κοραή και ανέφερε τη μεγάλη προσέλευση των μαθητών, πάνω από 150, που έρχονταν να παρακολουθήσουν την παράδοση των μαθημάτων της σχολής («Ύπερ τους 150 μαθητάς και συντρέχουν πολλοί πολίται καθ εκάστην ν ακούωσι των μαθημάτων την παράδοσιν. Οι Σμυρναίοι με ονομάζουν ευεργέτη της πατρίδας των»). 321 Επιπρόσθετα, δεν παρέλειψε να αναφερθεί στην πολεμική που δεχόταν από το εκκλησιαστικό κατεστημένο της Σμύρνης. Στις 5/11/1810 ο Αδαμάντιος Κοραής σε επιστολή του απηύθυνε έκκληση συμπαράστασης προς τον Κούμα και ζήτησε από τον Αλέξανδρο Βασιλείου, που βρισκόταν στη Βιέννη, να τον συμβουλεύσει να μη φύγει από την Σμύρνη αλλά να παραμείνει παρά τις κοινωνικές αναταραχές που είχαν ξεσπάσει στην πόλη («Τον Κούμαν παρηγόρησε και συμβούλευσε να κρατηθή εις την Σμύρνην αναπόσπαστως. Κάνε ότι δύνασαι να μη φύγει ο Κούμας από την Σμύρνην»). 322 Παράλληλα ο Αδαμάντιος Κοραής έστειλε επιστολή στις 8/11/1810 προς τους Χιώτες εμπόρους στη Σμύρνη, εκφράζοντας την πικρία του για τη στάση των κατοίκων της πόλης απέναντι στο πρόσωπο του Θεσσαλού λόγιου («Όταν άκουσα, φιλέλληνες Χίοι, ότι οι Σμυρναίοι, παρακινούμενοι από τον οποίον εδείξατε εις αυτούς σεις και οι Κυδωνιάται, καλόν παράδειγμα, προσκάλεσαν διδάσκαλον τον σοφώτατον Κούμαν, 320 Τσιρίκογλου-Λαγούδα Ο Θεσσαλός.ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ Ό.π., σ. 62,

74 είναι αδύνατον να σας παραστήσω πόσην χαράν επροξένησεν εις την ψυχήν μου το χαρμόσυνον άκουσμα τούτο. Ήλπιζα ότι και οι Σμυρναίοι έμελλαν να δεχθώσιν τον Κούμαν, αλλά τώρα ακούω ότι κατεφρόνισαν τρόπον τινά την δωρεάν του Θεού, και άφηκαν και τον διδάσκαλον και το διδασκαλείον του χωρίς την αναγκαίαν χορηγίαν»). Ζήτησε από τους εμπόρους να δώσουν χρήματα για τη συνέχιση της λειτουργίας του Φιλολογικού Γυμνασίου και ανέφερε ότι «των επιστημών το γυμνάσιο μέλλει να κρατηθεί με δαπάνην των Χίων». 323 Ο Αδαμάντιος Κοραής προσπάθησε να καθησυχάσει με επιστολή του στις 25/10/1810 από το Παρίσι τον φίλο του, Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη καθώς ο τελευταίος εξέφρασε φόβο για πιθανή εξάλειψη της φιλοσοφίας από την Ελλάδα σε περίπτωση που κλείσει το Φιλολογικό Γυμνάσιο. Στην επιστολή του στις 26/12/1810 προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη, ο Κοραής έκανε αναφορά στην προσπάθεια του Κωνσταντίνου Κούμα να αμβλύνει τις κοινωνικές συγκρούσεις και να συνεχίσει το νεωτερικό εκπαιδευτικό του πρόγραμμα στη σχολή της Σμύρνης («Είναι να βάλη καλήν τάξιν και μέθοδον εις τα γραμματικά της σχολής του»). 324 Η στήριξή του προς τον Κούμα συνεχίστηκε και στην επιστολή του στις 13/3/1811 με παραλήπτη τον Βασιλείου στη Βιέννη, όπου χαρακτηριστικά έγραφε «Θάρρυνε τον Κούμα και ενίσχυσέ τον να υποφέρη πάσης λογής ενάντια και να μη μετακινηθή από τον τόπο του». Το 1813 ο νέος Πατριάρχης Κύριλλος, ο οποίος διαδέχθηκε στο θρόνο τον Γρηγόριο τον Ε, αποφάσισε να κληθεί ο Κωνσταντίνος Κούμας να αναλάβει τη σχολή του Κουρούτσεσμε στην Κωνσταντινούπολη. Ο Κούμας απέρριψε αρχικά την πρόταση της σχολής καθώς θεωρούσε ότι το περιβάλλον δεν ήταν κατάλληλο για να διδάξει εκεί λόγω της νεωτερικής του διδασκαλίας. Λόγω της μεγάλης φήμης και ικανότητας του Θεσσαλού λόγιου, οι επίτροποι επανήλθαν με νέα πρόταση, την οποία ο Κωνσταντίνος Κούμας αποδέχθηκε. Η παραμονή του ήταν μόνο για ένα χρόνο από το Στις 4/4/1815 ο Αδαμάντιος Κοραής έγραψε προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου για τον Κούμα, ο οποίος βρισκόταν εκείνη την περίοδο ακόμα στην Κωνσταντινούπολη και δίδασκε στη σχολή, ότι θα μπορούσε με την παραμονή του στη Σμύρνη να συμβάλει στην ομαλή λειτουργία του Φιλολογικού Γυμνασίου και στην αλλαγή της κοινωνικής κατάστασης εκεί («Ίσως αν έμενε εκεί ο Κούμας ήθελε κατορθωθήν τι»). 325 Η κίνηση αυτή του Κωνσταντίνου Κούμα να μεταβεί στην 323 Ό.π., σ. 66, 68-69, Ό.π., σ Ό.π., σ

75 Κωνσταντινούπολη είχε προκαλέσει την οργισμένη αντίδραση του Χίου λογίου, ο οποίος είχε γράψει προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου τον Απρίλιο του 1814, ότι ο Κούμας συμβιβάστηκε με το Πατριαρχείο και ότι με την απουσία του άφηνε μεγάλο κενό στη νεωτερική διδασκαλία των μαθημάτων του Φιλολογικού Γυμνασίου («Δε με ελύπησε τόσο η ανοησία των προσκαλούντων, επειδή απ αυτούς φρόνιμα έργα ποτέ δε είχα ελπίσειν, όσο με ετάραξεν η υπακοή του Κούμα. Επροτίμησε να κολακεύη τους Σαρδανάπαλους της πρωτευούσης πόλεως παρά να πρωτεύει εις την δευτερεύουσαν»). 326 Το 1815 ο Κωνσταντίνος Κούμας επέστρεψε στο Φιλολογικό Γυμνάσιο και δίδαξε μέχρι το 1817, οπότε και αναχώρησε για τη Βιέννη. Είχε σκοπό να γυρίσει στη Σμύρνη το οποίο έκανε το 1820, όμως το Φιλολογικό Γυμνάσιο είχε ήδη κλείσει. Στις 20/1/1821 ο Αδαμάντιος Κοραής έστειλε επιστολή στον Ιάκωβο Ρώτα στη Τεργέστη αναφερόμενος στο βίαιο κλείσιμο της σχολής («θηριώδην τρόπον της καταλύσεως του Σμυρναϊκού γυμνασίου») Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΚΟΥΜΑ, Εκτός από την αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή, άλλη βασική πηγή αποτελεί και η εκδιδόμενη αλληλογραφία του Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων, σε δύο τόμους που καλύπτει την περίοδο υπό την επιμέλεια του Κωνσταντίνου Λάππα και της Ρόδης Σταμούλη μέσω του Κέντρου Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού από το Βέβαια, η πραγματική αλληλογραφία του είναι αρκετά μεγαλύτερη και φθάνει μέχρι και το τέλος της ζωής του το Βλέπουμε ότι ο Οικονόμος ήταν παραλήπτης του μεγαλύτερου μέρους των επιστολών, ενώ έστειλε και εκείνος ορισμένες επιστολές προς φίλους του, έμπορους και λόγιους. Μεγάλο μέρος της αλληλογραφίας του πρώτου τόμου καλύπτουν οι επιστολές του Κωνσταντίνου Οικονόμου με τον φίλο και αργότερα συνεργάτη του στο Φιλολογικό Γυμνάσιο, λόγιο Κωνσταντίνο Κούμα. Η επαφή του με τον Κούμα ήταν σημαντική καθώς μέσα από τις επιστολές του προς τον φίλο του μπορούμε να δούμε τη σκέψη του και τη στάση του απέναντι σε ζητήματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση αλλά και ποια ήταν η στάση του απέναντι στα νεωτερικά ρεύματα του Διαφωτισμού. 326 Για την επιστολή του Αδαμάντιου Κοραή βλ. Ερμής ο Λόγιος 1814, τ. Δ, σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982).ό.π., σ

76 Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος γεννήθηκε το 1780 στην Τσαρίτσανη της Λάρισας. Σε ηλικία 25 ετών κατέλαβε το αξίωμα του ιερέα και του οικονόμου στην αυλή του επισκόπου Ελασσώνος, Ιωαννίκιου. Ασχολήθηκε με αστικές και οικονομικές υποθέσεις της επισκοπής και λόγω των δικαιοδοσιών του είχε μεγάλο κύρος στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Το 1806 διετέλεσε δάσκαλος στο σχολείο της πόλης του και ανέλαβε τη διαχείριση της επισκοπής. 328 Είχε γνωρίσει τον Κωνσταντίνο Κούμα το 1798, όταν εκείνος είχε έρθει να διδάξει στο σχολείο της Τσαρίτσανης. Η γνωριμία του με τον Κωνσταντίνο Κούμα και η φιλία του μαζί του επηρέασαν τη μετέπειτα πορεία του. Έγινε γνώστης των κλασικών εκδόσεων του Αδαμάντιου Κοραή και της διδασκαλίας του μέσω της προσπάθειας του αδερφού του, Στέφανου Οικονόμου, που βρισκόταν στα 1807 στη Βιέννη στο πλευρό του δασκάλου του, Κωνσταντίνου Κούμα ώστε να τον φέρει κοντά στον κύκλο του Κοραή. 329 Ο Στέφανος Οικονόμος ενημερωνόταν για τις εκδοτικές δραστηριότητες του Αδαμάντιου Κοραή και αυτός σύστησε στον αδερφό του να διαβάσει τα «Αιθιοπικά» του Ηλιόδωρου του Χίου λόγιου. Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος μετέβη το 1808 στη Θεσσαλονίκη και το 1809 στη Σμύρνη, όπου δίδαξε μαζί με τον Κωνσταντίνο Κούμα στο Φιλολογικό Γυμνάσιο. 330 Την περίοδο ανέλαβε μαζί με τον αδερφό του, Στέφανο Οικονόμο τη διεύθυνση του Γυμνασίου, κατά την απουσία του Κούμα, όπως και κατά τα έτη , την περίοδο των μεγάλων κοινωνικών αναταραχών στη Σμύρνη. 331 Το 1813 εξέδωσε τη «Ρητορική» και την «Κατήχησιν» και στα 1817 τον πρώτο τόμο των «Γραμματικών» του. Δεν ήταν αντίθετος με τις νέες ιδέες στην εκπαίδευση, κρατούσε όμως μια επιφύλαξη απέναντί τους. Αργότερα στράφηκε κατά των νεωτερισμών που υποστήριζε και οδηγήθηκε σε συντηρητικές απόψεις. 332 Μέσα από την αλληλογραφία του πρώτου τόμου σκιαγραφούνται ο προσωπικότητες των δυο λογίων και η φιλία που τους χαρακτήριζε. Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος έγραφε σε φιλικό ύφος προς τον Κωνσταντίνο Κούμα και ο τελευταίος χρησιμοποιώντας ανάλογο οικείο τόνο στις επιστολές του, εξέφραζε προς το πρόσωπο του Οικονόμου τις αγωνίες του και του ανέθετε οικονομικές και 328 Ό.π., σ Ό.π., σ Δημαράς, (επιμ.), Ο Κοραής.ό.π., σ Ό.π., σ , Λάππας - Σταμούλη (επιμ.), Αλληλογραφία.ό.π., σ Βλ. Δημαράς, Νεοελληνικός ό.π., σ

77 οικογενειακές υποθέσεις. Στις 18/7/1802 Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος έστειλε επιστολή προς τον Κωνσταντίνο Κούμα, πιστεύοντας ότι εκείνος βρίσκεται στην Τσαρίτσανη ενώ ήταν στα Αμπελάκια. 333 Όπως αναφέραμε, στα 1802 ο Κωνσταντίνος Κούμας είχε φύγει για τα Αμπελάκια για να αντικαταστήσει τον Γρηγόριο Κωνσταντά στη θέση του δασκάλου. Στις 24/8 και στις 3/11/1803 ο Κωνσταντίνος Οικονόμος έγραψε προς τον Κωνσταντίνο Κούμα, που βρισκόταν στα Αμπελάκια ότι ο αδερφός του, Σαμουήλος, μετέπειτα Στέφανος Οικονόμος, αποφάσισε να εγκαταλείψει την ιδιότητα του κληρικού και ότι επρόκειτο να μεταβεί στα Αμπελάκια με την ενθάρρυνση του δασκάλου του Κωνσταντίνου Κούμα για να τον βοηθήσει στο διδακτικό έργο του, γεγονός που προκάλεσε την ενόχληση του Οικονόμου. Ο ίδιος διατηρούσε υποψίες ότι η στάση αυτή του αδερφού του οφειλόταν σε μια σχεδιασμένη αλλαγή νοοτροπίας και συμπεριφοράς, καθοδηγούμενη από τη κοινή του συγκατοίκηση με τον Κωνσταντίνο Κούμα, τις φιλελεύθερες ιδέες και τη διδασκαλία του δεύτερου. 334 Ο Κωνσταντίνος Κούμας είχε στην αυστριακή πρωτεύουσα επικοινωνία με Έλληνες έμπορους που εμπορεύονταν στην Αψβουργική Μοναρχία, συγκεκριμένα με τον Αλέξανδρο και Δημήτριο Μανιταρλή, εμπόρους από τον Τύρναβο της Θεσσαλίας που είχαν εγκατασταθεί στη Βιέννη και με τον Κωνσταντίνο Γ. Τακιατζή ( ), έμπορο από την Κοζάνη, ο οποίος ήταν εγκατεστημένος από το 1802 στην Πέστη της Ουγγαρίας. 335 Η επαφή του Κούμα με τον Κοζανίτη έμπορο φαίνεται στην επιστολή που έστειλε στις 26/6/1806 από τη Βιέννη προς τον Κωνσταντίνο Οικονόμο στην Τσαρίτσανη. Χαρακτηριστικά ανέφερε ότι έλαβε από τον Αλέξανδρο και Δημήτριο Μανιταρλή 130 φιορίνια για αποστολή βιβλίων από την Κοζάνη προς τον Οικονόμο. Όταν ο Κωνσταντίνος Οικονόμος θα παραλάμβανε τα βιβλία, όφειλε να πληρώσει τα έξοδα αποστολής στον Κωνσταντίνο Τακιατζή («Έλαβον από τους ενταύθα Μανιταρλάδες φιορίνια εκατόν τριάκοντα. Θέλει πληρώσεις όλα τα έξοδα του δρόμου όσα σε ζήτησαν οι Κωνσταντίνος Τακιατζή»). 336 Όπως και στην περίπτωση των Αμπελακίων, έτσι και η Κοζάνη υπήρξε σημαντικό εμπορικό και πνευματικό κέντρο του 18 ου -19 ου αιώνα. Στην πόλη λειτουργούσαν ήδη από τα μέσα του 17 ου αιώνα τρία σχολεία. Το παλαιότερο σχολείο υπήρξε η «Στοά», που ιδρύθηκε στα 333 Λάππας - Σταμούλη (επιμ.), Αλληλογραφία.ό.π., σ. 3-4, Ό.π., σ. 9, 15-16, Αλευράς, Χρ. Γεώργιος, Ο Κοζανίτης έμπορος Κωνσταντίνος Δ. Τακιατζής ( ), Κοζάνη 2016, σ. 76, Λάππας - Σταμούλη (επιμ.), Αλληλογραφία.ό.π. σ

78 1745 και δάσκαλος της σχολής υπήρξε ο Ευγένιος Βούλγαρης κατά τα έτη Επόμενη ήταν η «Σχολή της Κομπανίας» το 1756, χρηματοδοτούμενη από ομογενείς της Ουγγαρίας, ενώ το 1776 χτίστηκε το «Μουσείο» με κληροδότημα του εμπόρου στη Λειψία, Δημητρίου Εμμανουήλ Παγούνη. 338 Η ανάγκη της κοινότητας της πόλης για διδασκαλία από φημισμένους δασκάλους ήταν μεγάλη, όπως φαίνεται από την περίπτωση του λογίου Ευγένιου Βούλγαρη, ο οποίος, όπως είδαμε, δίδαξε στα Ιωάννινα και στην Κοζάνη, ενώ σημαντικός αριθμός ελληνικών και ξένων βιβλίων θα πρέπει να μετακινούνταν από τη Βιέννη για τη στελέχωση των βιβλιοθηκών των σχολείων της πόλης. 339 Συνεχίζοντας την ανάλυση της Αλληλογραφίας του Κωνσταντίνου Οικονόμου, βλέπουμε στην επιστολή του Κωνσταντίνου Κούμα στις 13/3/1808 με παραλήπτη τον Οικονόμο στη Θεσσαλονίκη, ότι σκόπευε να αναχωρήσει για το Βουκουρέστι, την Κωνσταντινούπολη και τις Κυδωνιές για να εισπράξει χρήματα από τους συνδρομητές των βιβλίων του («Είναι ανάγκη να υπάγω εγώ ο ίδιος εις τας δύω πρώτας πόλεις δια να συνάξω τα αργύρια μου»). Παράλληλα τον παρακάλεσε, όπως και στην επιστολή του στις 22/3/1808, να εξαγοράσει αν χρειαστεί τη βιβλιοθήκη του και το σπίτι του («Να αγωνισθείς δια τρίτου τινός να ελευθερώσεις τα βιβλία μου»). 340 Στις 8/11 και στις 23/12/1808 ο Κωνσταντίνος Κούμας έγραψε από τη Βιέννη προς τον Κωνσταντίνο Οικονόμο, ο οποίος είχε μεταβεί στη Θεσσαλονίκη, ότι τον Οκτώβριο του ίδιου έτους οι επίτροποι του Σχολείου της Σμύρνης του έστειλαν πρόσκληση να αναλάβει τη διεύθυνση της Νέας Σχολής («Εις το μεταξύ τούτο πληροφορηθείσα η των Σμυρναίων νέα σχολή ότι αποφάσισα να κατέβω εις την Ελλάδα με επροσκάλεσαν εντιμότατα και μεγαλοπρεπέστατα»). Εξέφρασε την πρόθεσή του να μεταβεί εκεί και να τον φέρει μαζί του ως συνεργάτη. 341 Η πρόθεσή του αυτή έγινε φανερή στις επιστολές του στις 29/1 με 10/2/1809, όπου έκανε αναφορά στην εγκατάσταση των αδερφών Οικονόμων στην Σμύρνη («Η Σμύρνη θέλει γένη κατοικίαν μας εις το εξής. Εκεί θέλει ζήσει ο Στέφανος, εκεί θέλω συστήσει εις μέγαν 337 Πατρινέλης, Χρήστος, «Οι πρώτοι δάσκαλοι της σχολής Κοζάνης (από τον Γεώργιο Κονταρή έως τον Ευγένιο Βούλγαρη)», Ο Ερανιστής 20 (1995), σ Παπακωνσταντίνου, Μιχάλης, Μια βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία. Ιστορία της Κοζάνης , Αθήνα 1992, σ Αλευράς, Ο Κοζανίτης.ό.π., σ Λάππας - Σταμούλη (επιμ.), Αλληλογραφία.ό.π., σ Ό.π., σ , Ο Κωνσταντίνος Κούμας είχε προηγουμένως απορρίψει τη πρόταση που του είχε γίνει στα 1808 να διδάξει στη σχολή του Κουρούτσεσμε στη Κωνσταντινούπολη. 78

79 εμπορικόν οσπήτιον τον αδελφόν σου Ιωάννην δια να προκόψη»). 342 Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος παρά την αρχική του άρνηση δέχθηκε τελικά να τον ακολουθήσει στη Σμύρνη. Δεν παρέλειψε όμως να εκφράσει τη δυσφορία του ότι ο αδερφός του, Στέφανος παρέμεινε στη Βιέννη. 343 Η δυσφορία του φάνηκε και από την επιστολή που του έστειλε ο αδερφός του Στέφανος στις 21/3/1809, όπου του ανέφερε την απόφασή του να φύγει από τη Βιέννη απευθείας για τη Σμύρνη για να βοηθήσει τον Θεσσαλό λόγιο στο έργο του στη νέα σχολή(«ο Διδάκαλος κατ αρχάς Απριλλίου αναχωρεί εντεύθεν εις Σμύρνην. έτι ότι εγώ περί τον Αύγουστο υπάγω εις Σμύρνην, ότι θέλω μείνει εκεί. Έτι ότι και εσύ ημπόρεις να έρθεις εκεί για φροντίδος του διδασκάλου»). 344 Στις 21/6/1809 έγινε η επίσημη πρόσκληση των επιτρόπων της σχολής Σμύρνης προς τον Κωνσταντίνο Οικονόμο, μετά από προτροπή του Κωνσταντίνου Κούμα. Η πρόσκληση των επιτρόπων της σχολής επαναλήφθηκε στις 28/8/1809, όταν ο Κωνσταντίνος Οικονόμος είχε ήδη αποδεχθεί την πρότασή τους και ο Κωνσταντίνος Κούμας είχε γυρίσει στη Σμύρνη («Εμείς παρακαλούμε ευθύς αφού λάβη το παρόν ημών, με πρώτην της ευκαιρίαν να έλθη και περιμένοντες με επιθυμίαν μεγάλη ν ασπασθώμεν γρήγορα την ιεράν της δεξιάν»). 345 Στις 13/5/1814 ο Κωνσταντίνος Κούμας έγραψε, βρισκόμενος στην Κωνσταντινούπολη προς τον Κωνσταντίνο Οικονόμο στη Σμύρνη, για την αναχώρησή του προς την οθωμανική πρωτεύουσα και τη σχολή του Κουρούτσεσμε, αναφερόμενος στην ανάγκη της σχολής από ικανούς δασκάλους και στην πρόθεσή του να διδάξει εκεί. 346 Στις 5/12/1814 ο Κωνσταντίνος Οικονόμος από τη Σμύρνη εξέφρασε προς τον Κωνσταντίνο Κούμα στην Κωνσταντινούπολη την πίστη του για διακοπή της αναγκαστικής παραμονής του φίλου του εκεί και για γρήγορη επιστροφή του στην Σμύρνη («Ο θεός να σε ελευθερώσει τάχιστα αδελφέ»). 347 Βέβαια ο Κωνσταντίνος Οικονόμος δεν παρέλειψε να αναφέρει σε επιστολή του προς τον εγκατεστημένο στη Μασσαλία έμπορο, Πέτρο Σκυλίτζη Ομηρίδη στις 23/2/1815 τη μεγάλη έλλειψη σε διδακτικά εγχειρίδια και την ανάγκη για αγορά νέων για την κάλυψη των αναγκών της σχολής, κάτι που ήταν όμως πολύ δύσκολο καθώς δεν υπήρχε η απαραίτητη χρηματοδότηση («Πτωχοί είμεθα από βιβλία και από 342 Ό.π., σ Ό.π., σ. 93, Ό.π., σ. 105, Ό.π., σ. 113, Ό.π., σ Ό.π., σ

80 χρήματα. Θέλησε παραγγείλλων πλουτήσης της πατρίδος σου το Σχολείον, με τα αναγκαιότερα καν όπλα, αλλά τις να τα πληρώση; Ζηλεύω τους φιλόμουσους Χίους, συχνότατα βιβλίων σανδύκιαν μεταφέρουσιν από παν μέρος της Ευρώπης εδώ και απ εδώ εις Χίον. Αλλά δεν είναι όλοι οι Έλληνες Χίοι»). 348 Στην Αλληλογραφία του ο Θεσσαλός λόγιος και κληρικός αντάλλαξε γράμματα και με τον πιο πιστό φίλο και συνεργάτη του Αδαμάντιου Κοραή, τον έμπορο Αλέξανδρο Βασιλείου, όπως προκύπτει από τις δυο επιστολές που περιλαμβάνονται στον πρώτο τόμο και οι οποίες στάλθηκαν από τον Έλληνα έμπορο στη Βιέννη προς τον ίδιο στη Σμύρνη με ημερομηνία 25/8-13/9/1816 και 4/2/1817. Στην πρώτη επιστολή του ο Βασιλείου έκανε αναφορά στο ότι ο Οικονόμος του έστειλε 17 χειρόγραφα τετράδια της «Ποιητικής του των Γραμματικών και Εγκυκλίων παιδευμάτων» (που εκδόθηκε στη Βιέννη στα 1817) ενώ αναφερόταν σε πιθανή μεταβίβαση του Κωνσταντίνου Οικονόμου στην Οδησσό, καθώς ο Θεσσαλός λόγιος και κληρικός σκεφτόταν να διδάξει στο σχολείο της πόλης, ίσως μετά και από πρόταση που του είχε γίνει από τους επιτρόπους της σχολής («Ίσως δεν είναι κακήν η διάβασις εις Οδησσόν»). Τελικά όμως αποφάσισε να παραμείνει στη Σμύρνη και στο Φιλολογικό Γυμνάσιο. 349 Τον Σεπτέμβριο του 1817, όταν ο Κωνσταντίνος Κούμας είχε φύγει λόγω των κοινωνικών αναταραχών από την Σμύρνη, έστειλε επιστολή από την Οδησσό προς τον Κωνσταντίνο Οικονόμο, που παρέμενε στην οθωμανική πόλη, και του ανέφερε ότι επρόκειτο να αναχωρήσει για τη Βιέννη («Ετοιμαζόμενος να αναχωρήσω εντεύθεν εις την περικλεά της Αυστρίας μητρόπολιν»). Επίσης, του έδωσε πληροφορίες για το Εμπορικό Γυμνάσιο της Οδησσού, όπου όπως είδαμε είχε προσκληθεί ο Οικονόμος να διδάξει αλλά δεν αποδέχθηκε την πρόσκληση ΤΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ, ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΛΕΙΣΙΜΟ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Όπως αναφέραμε, τον Μάϊο του 1809 ο Κωνσταντίνος Κούμας ανέλαβε τη διεύθυνση του νεοιδρυθέντος σχολείου της Σμύρνης, το οποίο πήρε την ονομασία «Φιλολογικό Γυμνάσιο». Συνεργάτες του στην διδασκαλία ήταν ο Κωνσταντίνος και ο 348 Ό.π., σ Ό.π., σ , Ό.π., σ

81 Στέφανος Οικονόμος. Ο Κωνσταντίνος Κούμας δίδαξε τριγωνομετρία, ιστορική χρονογραφία, μεταφυσική, αισθητική, αριθμητική, άλγεβρα και φυσική με παρουσίαση πειραμάτων φυσικής και χημείας. Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος παρέδιδε κείμενα αρχαίων συγγραφέων, ρητορική, ποιητική, κατήχηση, ιστορία, λατινικά και μεταφράσεις στην αττική διάλεκτο. Ο Στέφανος Οικονόμος παρέδιδε και αυτός θετικές επιστήμες και λατινικά. 351 Το κύρος της σχολής ήταν μεγάλο και στον πρώτο χρόνο λειτουργίας της αριθμούσε 150 μαθητές ενώ τον δεύτερο χρόνο Στη Σμύρνη λειτουργούσε ήδη από το 1633 η Ευαγγελική Σχολή, η οποία ήταν ιδιωτική και υποστηρίζονταν από το Πατριαρχείο και το αγγλικό προξενείο. Στα ξέσπασε μεγάλη διαμάχη μεταξύ των δυο σχολών. Το πρόγραμμα της Ευαγγελικής Σχολής ήταν πιο συντηρητικό σε σχέση με εκείνο του Φιλολογικού Γυμνασίου, 353 το οποίο χρηματοδοτούνταν από δυο ενορίες της Σμύρνης, της Αγίας Φωτεινής και του Αγίου Γεωργίου, και από το 1810 από δωρεές και από ιδιώτες. Ο Κωνσταντίνος Κούμας υπερασπίστηκε τους ιεράρχες και την Εκκλησία, που συνέβαλαν στη χρηματοδότηση του Γυμνασίου. 354 Ο Αδαμάντιος Κοραής πήρε μέρος στη διαμάχη και τάχθηκε υπέρ του Φιλολογικού Γυμνασίου και κατά του Πατριαρχείου. 355 Ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε προσπάθησε να κρατήσει ίση απόσταση απέναντι στις δυο σχολές. Με σιγίλιό του στις 12 Ιουλίου 1809 αναγνώρισε τα προνόμια της Ευαγγελικής Σχολής ενώ παράλληλα επαίνεσε και το Φιλολογικό Γυμνάσιο, χωρίς όμως να δεχτεί την απορρόφηση της Ευαγγελικής Σχολής από αυτό. 356 Όπως αναφέρθηκε, ο Αδαμάντιος Κοραής με επιστολή του στις 8/11/1810 προς τους Χιώτες εμπόρους της Σμύρνης, τους ζήτησε να μην αφήσουν να κλείσει το Φιλολογικό Γυμνάσιο Τσιρίκογλου-Λαγούδα, Ο Θεσσαλός.ό.π., Βλ. Δημαράς (επιμ.), Ο Κοραής.ό.π., σ Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία..ό.π., σ Ηλιού, Φίλιππος, Κοινωνικοί αγώνες και Διαφωτισμός. Η περίπτωση της Σμύρνης (1819), Αθήνα 1986, σ Καραμπελιάς, Γιώργος, Κοραής και Γρηγόριος ο Ε. Κοινωνικές συγκρούσεις και Διαφωτισμός στην προεπαναστατική Σμύρνη ( ), Αθήνα 2009, σ Κιτρομηλίδης, Πασχάλης, «Ιδεολογικές συνέπειες της κοινωνικής διαμάχης στη Σμύρνη: ( )», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. Γ (1982), σ. 31. Βλ. Καραμπελιάς, Κοραής.ό.π., σ , Βλ. Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Σμύρνη, Χώρος και Κοινωνικές Εξελίξεις, 18 ος -1922: στο δίκτυο των πόλεων της Ανατολικής Μεσογείου», στο: Ιωάννης Καραχρήστος, Παρασκευάς Ποτηρόπουλος (επιμ.), Σμύρνη: Η ανάπτυξη μιας μητρόπολης της Ανατολικής Μεσογείου (17 ος αι.-1922), Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, τ. 32, Αθήνα 2016, σ Καραμπελιάς, Κοραής.ό.π., σ Μάμουκας, Αδαμάντιος Κοραής.ό.π., σ

82 Στα έτη ξέσπασαν ξανά αναταραχές στην Σμύρνη, ανάμεσα στους Έλληνες μεγαλέμπορους και τους άρχοντες με τις ντόπιες συντεχνίες, που ήθελαν μερίδιο στην κοινοτική εξουσία. 358 Τη διεύθυνση του Φιλολογικού Γυμνασίου είχε τότε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος μαζί με τον αδερφό του Στέφανο, λόγω απουσίας του Κωνσταντίνου Κούμα στη Βιέννη. Τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα του λαού ταύτισαν το Φιλολογικό Γυμνάσιο με τους έμπορους και τους άρχοντες, οι οποίοι εξέφραζαν την στήριξή τους στον Κωνσταντίνο Οικονόμο. Η αντίδραση του λαού προς το πρόσωπό του οφειλόταν στο ότι θεωρούνταν υπεύθυνος για τις δαπάνες που βάραιναν την πόλη της Σμύρνης. 359 Ο πατριάρχης προσπάθησε να αποσπάσει το Φιλολογικό Γυμνάσιο από την κοινοτική αρχή της πόλης και την Μητρόπολη της Σμύρνης και να το μεταβάλει σε «σταυροπηγικό» με απευθείας εξάρτησή του από το Πατριαρχείο, ενέργεια που τελικά απέτυχε. 360 Η εξέγερση του λαού της Σμύρνης, ταυτισμένου με τις συντεχνίες και τον κλήρο, είχε ως αποτέλεσμα το κλείσιμο του Φιλολογικού Γυμνασίου στις 16 Ιουλίου Ο αντίκτυπος από το κλείσιμο της σχολής ήταν μεγάλος και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την μετέπειτα πορεία των δυο λογίων που δίδαξαν σε αυτό, του Κωνσταντίνου Κούμα και του Κωνσταντίνου Οικονόμου. Είδαμε ότι όταν το 1820 ο Κωνσταντίνος Κούμας γύρισε στη Σμύρνη, το Φιλολογικό Γυμνάσιο δεν υπήρχε πια. Οι επίτροποι της Ευαγγελικής Σχολής του ζήτησαν να αναλάβει τη διεύθυνση της αλλά ο ίδιος αρνήθηκε και έφυγε για την Τεργέστη και τη Βιέννη, από όπου συνέχισε την συγγραφή των έργων του. 362 Το 1832 οι επίτροποι της Σμύρνης του έστειλαν ξανά πρόταση για ανάληψη της Ευαγγελικής Σχολής και ο Κοραής μάταια προσπάθησε να αλλάξει τη γνώμη του Θεσσαλού λόγιου και να τον κάνει να επιστρέψει στη Σμύρνη. Η τελευταία προσπάθειά του φαίνεται στην επιστολή του την 1/7/1832 προς τον Ιάκωβο Ρώτα στον οποίο υποδείκνυε να ζητήσει από τον Κούμα να επιστρέψει στη Σμύρνη. Η επιθυμία αυτή του Χίου λόγιου δεν πραγματοποιήθηκε. Ο Κωνσταντίνος Κούμας παρέμεινε στην Τεργέστη μέχρι και τον θάνατό του το Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ως διευθυντής του Φιλολογικού Γυμνασίου έζησε από κοντά τις κοινωνικές συγκρούσεις και γνώρισε το διωγμό από το Πατριαρχείο. Αυτό 358 Ηλιού, Κοινωνικοί αγώνες.ό.π., σ Βλ. Καραμπελιάς, Κοραής.ό.π, σ Βλ. Κατσιαρδή-Hering, «Σμύρνη.», ό.π., σ Ηλιού, Κοινωνικοί αγώνες.ό.π., σ Ό.π., σ. 48. Βλ. Καραμπελιάς, Κοραής. ό.π, σ. 118, Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία.ό.π., σ Βλ. Ηλιού, «Νεοελληνικός.», ό.π., σ Τσιρίκογλου-Λαγούδα Ο Θεσσαλός.ό.π., σ

83 πιθανότατα τον ώθησε στη σταδιακή απομάκρυνση από τον παλιό του φίλο Κωνσταντίνο Κούμα και από τον κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή, καθώς άρχισε να εγκαταλείπει τις νεωτερικές του ιδέες και να στρέφεται σε πιο συντηρητικές απόψεις Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΣΤΑ ΕΤΗ Παρατηρούμε λοιπόν ότι το 1817 σταματούν οι επιστολές του Κωνσταντίνου Οικονόμου με τον Κωνσταντίνο Κούμα. Στον δεύτερο τόμο της Αλληλογραφίας του Θεσσαλού κληρικού και λόγιου δεν υπάρχει καμία επιστολή προς το πρόσωπο του Κούμα και απουσιάζει εντελώς οποιαδήποτε αναφορά από τον Κωνσταντίνο Οικονόμο σχετικά με τον παλιό του φίλο. Αυτή η απουσία του Κούμα ίσως δηλώνει τις αναταράξεις που επήλθαν στις σχέσεις των δυο φίλων λόγω της μεγάλης κρίσης στη Σμύρνη και των αρνητικών γεγονότων με το Φιλολογικό Γυμνάσιο. Μετά το κλείσιμο του Φιλολογικού Γυμνασίου στα 1819 και κατά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, ο Κωνσταντίνος Οικονόμος βρέθηκε το 1821 στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί στην Οδησσό και το 1822 στην Πετρούπολη, όπως μαρτυρά επιστολή του προς τους μεγαλέμπορους της Ρωσίας. 363 Από το παραλήπτες των επιστολών του ήταν κυρίως ο αδερφός του Στέφανος, ο οποίος βρισκόταν στην Τεργέστη μαζί με τον έμπορο και φίλο του, Μιχαήλ Βασιλείου, ο Νεόφυτος Βάμβας στη Χίο ο Θεόφιλος Καΐρης στις Κυδωνιές, και ο λόγιος Θεόκλητος Φαρμακίδης στη Γοττίγκη και εκδότης του Λόγιου Ερμή στη Βιέννη. Αυτή την περίοδο που εξετάζουμε ο αριθμός των παραληπτών με τους οποίους επικοινωνούσε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος είναι πολύ μικρότερος ενώ είναι αισθητή η διακοπή της επικοινωνίας που είχε κατά τα προηγούμενα χρόνια με άλλους λόγιους και εμπόρους που αλληλογραφούσε από τον κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή. Η αλληλογραφία του Οικονόμου των ετών εστιάζει κυρίως στις αρνητικές συνέπειες που είχαν για αυτόν οι συγκρούσεις στη Σμύρνη και η κατάλυση του Γυμνασίου, στην έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης και στην αγωνία του και στην προσπάθεια που κατέβαλε μαζί με τον αδερφό του για να σώσει την περιουσία του στη Σμύρνη. Ο ίδιος δεν δίστασε να στηρίξει τον Θεόφιλο Καΐρη μετά από την αναχώρησή του από τη διεύθυνση του σχολείου των Κυδωνιών, όταν αυτό έκλεισε στα 1821 («Η αναχώρησίς 363 Λάππας, Κωνσταντίνος - Σταμούλη, Ρόδη (επιμ.), Αλληλογραφία Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, τ. Β ( ), Αθήνα 2002, σ ,

84 σου ερημώνει το σχολείον. Οίμοι αδελφέ. Φαντάσθητι ποία τις θέλει μείνει η πατρίς μετά την αναχώρησίν σου. Οι μαθητές σου σκορπισθή, ως πρόβατα μη έχοντα ποιμένα και το κλεινόν σχολείον, της σοφίας το εργοστάσιον, θέλει γίνει ορχήστρα κακοήθειας και αμάθειας ή παντελούς ερημίας ενδιαίτημα»). 364 Η φιλία των δυο λόγιων και κληρικών ήταν εμφανής από την επιστολή του Κωνσταντίνου Οικονόμου από τη Σμύρνη στις 6/5/ προς τον Θεόφιλο Καΐρη στις Κυδωνιές, στην οποία εκθείαζε τη φήμη που είχε αποκτήσει η σχολή των Κυδωνιών. Στις 8/3/ έστειλε από τη Σμύρνη προς τον φίλο του στις Κυδωνιές, 20 σώματα της Εγκυκλοπαίδειας και του Θεόκλητου για ενίσχυση με βιβλία της Ακαδημίας. Στον δεύτερο τόμο της Αλληλογραφίας του Κωνσταντίνου Οικονόμου μας σώζεται μια επιστολή του από τη Σμύρνη στις 13/2/ προς τον έμπορο Ιωάννη Βαρβάκη στο Τάγκανρογκ της Ρωσίας. Ο Ιωάννης Βαρβάκης είχε γεννηθεί στα Ψαρά στις 24 Ιουνίου του Πατέρας του ήταν ο Ανδρέας Λεοντής ή Λεοντίδης. Απέκτησε το προσωνύμιο «Βαρβάκης», που σήμαινε το γεράκι λόγω της ορμητικότητας που τον χαρακτήριζε, το οποίο και διατήρησε ως επώνυμο. Ασχολήθηκε με το εμπόριο και την πειρατεία κατά των Οθωμανών. Μετά τη λήξη του Ρωσοοθωμανικού πολέμου στα 1774 έφυγε στην Οδησσό και στην Πετρούπολη, και από εκεί για το Αστραχάν, όπου ασχολήθηκε με την αλιεία και το εμπόριο ψαριών. 368 Από το 1812 ήταν εγκατεστημένος στο Τάγκανρογκ. Βλέπουμε ότι στην επιστολή του ο Θεσσαλός λόγιος και κληρικός ζητούσε από τον Έλληνα έμπορο χρηματική ενίσχυση για τη λειτουργία του Φιλολογικού Γυμνασίου, παρόμοια με εκείνη του σχολείου της Χίου («Διατί να μην καυχέται και η πολύπαθος Σμύρνη δια την ιδιαιτέραν προς αυτήν σου ευμένειαν;»). Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι επρόκειτο για έναν έμπορο αρκετά φημισμένο, ο οποίος επιχορηγούσε νεωτερικά σχολεία, ανάμεσα τους και το σχολείο της Χίου. Για αυτό το λόγο και ο Θεσσαλός κληρικός και λόγιος απευθύνθηκε σε αυτόν. Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος είχε επικοινωνία και με τον Νεόφυτο Βάμβα, όπως μαρτυρούν οι δυο επιστολές του Χιώτη λόγιου προς τον Οικονόμο στην Σμύρνη, που σώζονται στην Αλληλογραφία του τον Μάρτιο και τον Ιούλιο του 364 Πασχάλης, Θεόφιλος Καΐρης.ό.π, σ Λάππας - Σταμούλη (επιμ.), Αλληλογραφία Κωνσταντίνος.ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ασημομύτης, Βασίλης, Ιωάννης Βαρβάκης, Ο πατριώτης, Αθήνα 2001, σ. 45, 48, 51-53, 65,

85 Στην πρώτη ο Νεόφυτος Βάμβας αναφέρθηκε στο γλωσσικό ζήτημα και στις επιθέσεις κατά του Αδαμάντιου Κοραή, ενώ στη δεύτερη γνωρίζοντας τις αναταραχές στη Σμύρνη και τις κατηγορίες που είχε δεχθεί ο Θεσσαλός κληρικός και λόγιος από την κοινότητα της Σμύρνης, τον συμβούλευσε να παραμείνει ψύχραιμος («Να μην εξαγριώσετε τα άγρια θηρία, αλλά φρονίμως να αντιπαλαίσετε, ή προς καιρόν να υποχωρήσετε, υπέρ της κοινής ωφελείας»). Επίσης, μέσα στην Αλληλογραφία του υπάρχει η επιστολή του λογίου και κληρικού Θεόκλητου Φαρμακίδη 370 από τη Γοττίγκη, γραμμένη στις 13-25/12/ προς τον ίδιο στη Σμύρνη. Στην επιστολή του ο Φαρμακίδης έκανε αναφορά στην αναχώρησή του τον Σεπτέμβριο του 1819 από τη Βιέννη για τη Γοττίγκη (Gottingen), όπου μετέβη για σπουδές με χρηματική δαπάνη του κόμη Guilford. 372 Είδαμε ήδη ότι ο Frederick North είχε χρηματοδοτήσει τις σπουδές πολλών Ελλήνων λογίων, όπως του Κωνσταντίνου Ασώπιου και του Χριστόφορου Φιλητά. Ο Φαρμακίδης αναφέρθηκε επίσης στις ταραχές που είχαν ξεσπάσει στο Φιλολογικό Γυμνάσιο, για το κλείσιμο της σχολής και για τις διώξεις από το Πατριαρχείο κατά των δασκάλων που επιθυμούσαν τη μόρφωση του ελληνισμού («Άλλ οι κακότροποι δεν θέλουν παύσει ταράττοντες την Ελλάδα, κατατρέχοντες παιδευτήρια, διώκοντες, συκοφαντούντες, υβρίζοντες διδασκάλους, οι οποίοι αγωνίζονται να ωφελήσουν, έως πότε οι Σμυρναίοι θέλουν αναισθητεί προς τα καλά και σωτήρια;»). Επιπρόσθετα, δεν παρέλειψε να αναφερθεί και στον παλιό φίλο του Οικονόμου, τον Κωνσταντίνο Κούμα, με τον οποίο είχαν φύγει μαζί από τη Λειψία για τη Βιέννη και την επιθυμία του Θεσσαλού λόγιου να γυρίσει στη Σμύρνη. Οι διώξεις και οι καθαιρέσεις από το Πατριαρχείο συνεχίστηκαν ακόμα και μετά την κατάλυση του Γυμνασίου παρά τις προσπάθειες του Κωνσταντίνου Κούμα το 1820 στη Σμύρνη να ανατρέψει το αρνητικό κλίμα που είχε διαμορφωθεί στην οθωμανική πόλη. Όπως ήδη αναφέραμε, ο Κωνσταντίνος Οικονόμος αλληλογραφούσε με τον έμπορο Μιχαήλ Βασιλείου, αδερφό του Αλέξανδρου Βασιλείου και φίλο του αδερφού του, Στέφανου Οικονόμου, εγκατεστημένο στην Τεργέστη, όπως διαπιστώνουμε σε 369 Λάππας - Σταμούλη (επιμ.), Αλληλογραφία Κωνσταντίνος.ό.π, σ Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης ( ) ήταν εκδότης του Λόγιου Ερμή μαζί με τον Κωνσταντίνο Κοκκινάκη την περίοδο Ό.π., σ Γούδας, Αναστάσιος, Βίοι Παράλληλοι, Ο Κλήρος, τ. Α, Αθήνα 1869, σ

86 τρεις επιστολές που μας σώζονται στις 3/2, 17/2 και 27/2/ , όταν ο Οικονόμος είχε καταφύγει στην Οδησσό. Κεντρικό θέμα συζήτησης των δυο φίλων ήταν ο αντίκτυπος από τα γεγονότα στη Σμύρνη καθώς και η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης και το τι συνέβαινε εκείνη την περίοδο στον επαναστατημένο ελληνικό χώρο. Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος παρέμεινε στην Πετρούπολη μέχρι το 1832 με ένα μικρό διάστημα παραμονής του κατά τα έτη στη Βιέννη. Το 1832 έφυγε ξανά για την αυστριακή πρωτεύουσα και έμεινε εκεί μέχρι το 1834, από όπου πήρε το δρόμο της επιστροφής για τον ελλαδικό χώρο και την πόλη του Ναυπλίου Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΚΔΟΤΙΚΟΥΣ ΟΙΚΟΥΣ Στενή επικοινωνία με τον Αδαμάντιο Κοραή για αποστολές βιβλίων είχαν και άλλοι Έλληνες έμποροι και λόγιοι, που είχαν εγκατασταθεί στις πόλεις της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης (Λιβόρνο, Μασσαλία, Βιέννη). Ένας από αυτούς ήταν ο έμπορος Πέτρος Σκυλίτσης Ομηρίδης γεννημένος στη Σμύρνη το 1784, ο οποίος καταγόταν από παλιά βυζαντινή οικογένεια της Κωνσταντινούπολης. Αργότερα έφυγε στη Μασσαλία, όπου εγκαταστάθηκε και ίδρυσε τον εμπορικό οίκο «Σκυλίτσης- Ομηρίδης». Το 1810 έφθασε στο Παρίσι, όπου γνώρισε από κοντά τον Αδαμάντιο Κοραή, του οποίου των έργων ήταν γνώστης. Ο Κοραής του ανέθετε συχνά την αποστολή βιβλίων προς τον Ιάκωβο Ρώτα, τον Θεόφιλο Καΐρη, τους αδερφούς Ζωσιμά και προς άλλους λόγιους και εμπόρους του κύκλου του. Δεν ήταν όμως ο μόνος μέσω του οποίου έστελνε βιβλία ο Αδαμάντιος Κοραής. Και άλλοι συνεργάτες του Κοραή, όπως ο Θεόδωρος Ράλλης, έμπορος στη Μασσαλία και στη Βιέννη, ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης, λόγιος και εκδότης του Λόγιου Ερμή στα 1816 στη Βιέννη, ο έμπορος Σταύρος Ιωάννου στη Βιέννη, ο έμπορος Θωμάς Σπανιολάκης στο Λιβόρνο, ο Θεόδωρος Πρασσακάκης στη Μασσαλία, ο εμπορικός οίκος Αργέντη και οι έμποροι αδερφοί Ροδοκανάκη στη Βιέννη και στη Μασσαλία, βοηθούσαν στην διακίνηση ελληνικών και ξένων βιβλίων ανάμεσα στην Ευρώπη και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Αδαμάντιος Κοραής από το 1824 μέχρι το 1827 έστελνε επιστολές προς τον Θεόδωρο Πρασσακάκη στη Μασσαλία ζητώντας του να στείλει βιβλία προς τους αδερφούς Ζωσιμά στη Νίζνα της Ρωσίας (επιστολές 1/3 και 8/12/1826), προς 373 Λάππας - Σταμούλη (επιμ.), Αλληλογραφία Κωνσταντίνος.ό.π, σ , 190,

87 τον Άνθιμο Γαζή στη Σύρο (επιστολή 8/10/1825) και προς τον Θωμά Σπανιολάκη στο Λιβόρνο (επιστολή 13/8/1826).374 Ο Κοραής ενημερωνόταν για νέες εκδόσεις βιβλίων, που ήταν πιο ωφέλιμο αυτές να αποσταλούν, τις αγόραζε ο ίδιος ή ζητούσε από τους συνεργάτες του να τις αγοράσουν. Μέσα από την ανάλυση της αλληλογραφίας του Αδαμάντιου Κοραή βλέπουμε τις επιστολικές σχέσεις που είχε δημιουργήσει ο Χίος λόγιος με ελληνικά και ξένα τυπογραφεία στο Παρίσι, στη Βενετία, στη Βιέννη και στη Λειψία. Στις επιστολές του περνούσαν αρκετά συχνά τα ονόματα των ελληνικών και των ξένων εκδοτικών οίκων της Ευρώπης (τυπογραφεία Γλυκή, Σάρου, Βεντότη, Fuchs, Firmin, Didot, Eberhart, Allais, Franck, Wiegel). Με αυτό τον τρόπο βλέπουμε την προσπάθεια και την επιμονή του Αδαμάντιου Κοραή να πετύχει την διακίνηση και την πώληση ελληνικών βιβλίων στον υπό οθωμανική κατοχή ελλαδικό χώρο αλλά και στις πόλεις της Κεντρικής και της Δυτικής Ευρώπης. Στην αλληλογραφία του Χίου λόγιου με τον Αλέξανδρο Βασιλείου και με τον Ιάκωβο Ρώτα παρουσιάζεται η επαφή του Κοραή με τους μεγάλους εκδοτικούς οίκους με σκοπό την έκδοση και την προώθηση των έργων του. Οι περισσότερες αποστολές βιβλίων γίνονταν προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη. Σε αυτόν προωθούσαν μέχρι τα 1817 οι περισσότεροι Έλληνες και ξένοι τυπογράφοι τις εκδόσεις της αρχαίας ελληνικής γραμματείας του Κοραή (Γλυκής, Allais, Franck, Wiegel). 375 Συγκεκριμένα, καταγράφονται επιστολές του Κοραή προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη και τον Ιάκωβο Ρώτα στην Τεργέστη για έκδοση και αποστολή βιβλίων από το τυπογραφείο του Fuchs στη Βενετία στα έτη καθώς και επιστολές την περίοδο για αποστολή βιβλίων από τα τυπογραφεία του Allais στο Παρίσι και του Wiegel στη Λειψία. 377 Επιπρόσθετα, από το ο Κοραής απέστειλε βιβλία στο Βασιλείου και από το τυπογραφείο του Franck στο Στρασβούργο της Γερμανίας. Η σχέση που είχε ο Αδαμάντιος Κοραής με τους ξένους και ελληνικούς εκδοτικούς οίκους της Ευρώπης φαίνεται στην επιστολή του στις 374 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1983).ό.π., σ. 112, 272, 302, 316, 328, 336, Balta, La diffusion ό.π., σ , 18, Για την επικοινωνία του Κοραή με βιβλιοπώλες, βλ. Επιστολές Κοραή προς Βασιλείου και Ρώτα με ημερομηνία: 30/6/1802, 25/11/1815 και 22/10/1816, Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966).ό.π., σ. 124, 214 και Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ Βλ. Επιστολές Κοραή προς Βασιλείου με ημερομηνία: 23/11, 8/12 και 29/12/1814, 13/2/1815, 8/8, 30/9, 16/10 και 21/11/1816, Αλληλογραφία Κοραή (1966).ό.π., σ. 341, 438, 511 και Αλληλογραφία Κοραή (1979).ό.π., σ. 347, 386, 397, 491, 512, 524,

88 30/6/1802, όπου έστειλε στον Αλέξανδρο Βασιλείου εκδόσεις του Ιπποκράτη και του Θεόφραστου από το βιβλιοπωλείο του Fuchs στη Βενετία για να τα παραλάβει εκείνος στη Βιέννη («Μια πάλα περιέχουσα 60 Ιπποκράτας και άλλους τόσους Θεοφράστους είναι έτοιμη εις το βιβλιοπωλείον του Φούχς, να την πέμψωσιν εις Βιέννη»). 378 Στην επιστολή του στις 2/2/1805 ο Κοραής έγραψε στον Αλέξανδρο Βασιλείου ότι επρόκειτο να του στείλει 100 σώματα του Ηλιόδωρου από το τυπογραφείο Franck που βρισκόταν στο Στρασβούργο («Έπεμψα δια του εν Strasbourg Franck 100 Ηλιοδώρους ραμμένους δια να σε τους πέμψη αυτού Transit pour Trieste»). 379 Και στην επιστολή του προς τον Ιάκωβο Ρώτα με ημερομηνία 25/11/1815, στην οποία ανέφερε χαρακτηριστικά ότι έστειλε τον 13 ο και 14 ο τόμο του Βιογραφικού Λεξικού για έκδοση στο βιβλιοπωλείο του Fuchs στη Βενετία για να σταλούν στον στενό του φίλο και συνεργάτη στην Τεργέστη, 380 καθώς και στην επιστολή του στις 16/3/1816 οπού έγραψε ότι από το τυπογραφείο Γλυκή επρόκειτο να στείλει στην Τεργέστη επτά σώματα του πρώτου τόμου του Ελληνικού Στράβωνος. 381 Στις 11/7, 18/7 και 30/7/1816 ο Ιάκωβος Ρώτας απάντησε αντίστοιχα ότι στέλνει βιβλία προς τον Κοραή. Ειδικά στην επιστολή του στις 30/7 ανέφερε ότι αποστέλλει βιβλίο μέσω του τυπογραφείου Fuchs στη Βενετία, 382 την οποία επιβεβαίωσε ο Χίος λόγιος με επιστολή του στις 22/10/ Στις 20/9/1823 ο Χίος λόγιος του ζήτησε να καταγράψει τον κατάλογο των σταλμένων βιβλίων που του έστειλε ο ίδιος από το τυπογραφείο του Μιχαήλ Γλυκή στη Βενετία και το τυπογραφείο του Wiegel στη Λειψία. 384 Ο Κοραής έστελνε εκδόσεις των έργων του και στη Μασσαλία προς τον έμπορο Πέτρο Σκυλίτση Ομηρίδη (επιστολές Κοραή προς Σκυλίτση-Ομηρίδη στη Μασσαλία με ημερομηνία 19/2/1816, 29/4 και 5/7/ ), τον Θεόδωρο Πρασσακάκη ( ) και τους εμπόρους αδερφούς Ροδοκανάκη ( ). Αυτό φαίνεται από την επιστολή του Τζιώτη έμπορου στις 5/10/1824, στην οποία ζήτησε από τον Αδαμάντιο Κοραή να στείλει βιβλία μέσω των εμπόρων Ροδοκανάκη. 378 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966).ό.π., σ Ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ , Ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1983).ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982).ό.π., σ ,

89 Βλέπουμε ότι ο Χίος λόγιος του απάντησε και του έστειλε βιβλία στην Τεργέστη μέσω του εμπορικού οίκου Ροδοκανάκη στη Μασσαλία στις 7/11/1824, στις 3/2/, 17/5 και 6/7/ Η συνεχής αποστολή βιβλίων από τον Αδαμάντιο Κοραή προς τον Ιάκωβο Ρώτα γίνεται φανερή και στις δυο επιστολές του στις 11/3 387 και 13/5/ («Ετοιμάζω πάλι βιβλία να σε στείλω»), αλλά και στις 14/7/1827, 389 όπου του έγραψε ότι του έστειλε βιβλία από τους αδερφούς εμπόρους Ροδοκανάκη στη Μασσαλία («Η περιέχουσα σημειωμένα βιβλία κιβωτός εστάλη εις τους εν Μασσαλία Υιούς Ροδοκανάκη και συντρ.»). Με επιστολή του έστειλε βιβλία προς τους εμπόρους Ροδοκανάκη με προορισμό τη Τεργέστη και τον Ιάκωβο Ρώτα και στις 14/2/ Βλέπουμε ότι ο Χίος λόγιος έστειλε εκδόσεις στη γαλλική πόλη και προς τον εμπορικό οίκο Castinel and Barthelemy Badetti. Σε επιστολή του στις 12/4/1805 προς τον Βασιλείου, ζήτησε την παραλαβή βιβλίων από τον εμπορικό οίκο του Barthelemy Badetti στη Μασσαλία για να αποσταλούν προς τον έμπορο Μιχαήλ Ζωσιμά στο Λιβόρνο. Εκείνος θα μεσολαβούσε για να σταλούν στην Κωνσταντινούπολη («Κατεύθυνα το σανδύκιον περιέχον βιβλία εις τον εν Μασσαλία ομογενή Barthelemy Badetti για να πέμψει εκείθεν προς τον Ζωσιμάν. Να γράψεις προς τον Ζωσιμά να παραγγείλει τον Badetti να τα στείλει κατευθείαν από Μασσαλίας εις το Βυζάντιον δια το συντομώτερον»). Ο Αδαμάντιος Κοραής είχε στείλει στον Μιχαήλ Ζωσιμά μέσω του οίκου Badetti 12 αντίτυπα του Ηλιόδωρου («Είχα πέμψει δια του αυτού Badetti προς τον Ζωσιμάν 12 Ηλιοδώρους»). 391 Επιπρόσθετα, ο Χίος λόγιος συνεργαζόταν στη Μασσαλία και με τον χιώτικο εμπορικό οίκο Αργέντη κατά τα έτη , ο οποίος εμπορευόταν στα 1803 και στη Βιέννη. Στις 4/5 392 και στις 28/5/ ο Κοραής στις επιστολές του απέστειλε βιβλία προς τον Βασιλείου στη Γενεύη μέσω του εμπορικού οίκου Αργέντη στη Βιέννη για να τα παραλάβει όταν θα επέστρεφε στην αυστριακή πόλη («Ενθυμήσου όταν υπάγης εν Βιένναν, και τους Θεόφραστους και τους Ιπποκράτας τους πεμφθέντας προς τον Αργέντην», «Έπεμψα προς τον βιβλιοπώλην τους ζητηθέντας Βεκκαρίας δια να σε τους πέμψη. Εις αυτούς επρόσθεσα και τον Λόγγον»). Στις 23/12/1823 ο 386 Ό.π., σ. 162, 169, 187, 228, Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1984).ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966).ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ

90 Αδαμάντιος Κοραής ανέφερε στον Ιάκωβο Ρώτα ότι στέλνει κιβώτιο με εκδόσεις του Παυσανία προς τον εμπορικό οίκο Αργέντη στη Μασσαλία, οι οποίες προορίζονταν για εκείνον στη Τεργέστη («Πέμπω κιβώτιον εις τον εν Μασσαλία Αργέντη περιέχον τους Παυσανίας»). Το ίδιο και στις 17/6/1824 («Κατευθύνω κιβώτιον περιέχον βιβλία εις τον Αργέντην δια να τα στείλει προς σε»). 394 Η δράση του οίκου Αργέντη ήταν γνωστή από το 18 ο αιώνα. Ο Ευστράτιος Αργέντης ( ) καταδικάστηκε στη Βιέννη ως συνεργάτης του Ρήγα Βελεστινλή και πέθανε μαζί του στις φυλακές του Βελιγραδίου το Άλλα μέλη του οίκου Αργέντη, ο Λεωνίδας ( ) και ο Νικόλαος Αργέντης ( ) συμμετείχαν στην Ελληνική Επανάσταση και πέθαναν στη σφαγή της Χίου το Από τη Μασσαλία τα βιβλία μεταφέρονταν προς το Λιβόρνο, τον Θωμά Σπανιολάκη και τους αδερφούς Ζωσιμά, προς την Τεργέστη και τον Ιάκωβο Ρώτα, προς την Κωνσταντινούπολη, προς το Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης και τον Κωνσταντίνο Κούμα, προς την Ακαδημία των Κυδωνιών και τον Θεόφιλο Καΐρη, προς το σχολείο της Χίου και τον Νεόφυτο Βάμβα και προς τις σχολές των Ιωαννίνων (Καπλάνειος Σχολή, Μπαλαναία Σχολή). 396 Εκτός από τον Κοραή και οι συνεργάτες του είχαν τυπώσει πολλά έργα τους στους ελληνικούς και ξένους εκδοτικούς οίκους της Δύσης (Άνθιμος Γαζής, Κωνσταντίνος Κούμας, Νεόφυτος Βάμβας). Όπως είχαν τυπώσει έργα και Έλληνες έμποροι και λόγιοι, που κινούνταν ανεξάρτητα από τον κύκλο του Χίου λόγιου (Δημήτριος Δάρβαρης, Γεώργιος Ζαβίρας κ.α). 394 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1983).ό.π., σ. 102, Λάϊος, Γεώργιος, «Ο εν Βιέννη εμπορικός οίκος Αργέντη (Ανέκδοτα έγγραφα εκ των αρχείων της Βιέννης), Εις μνήμην Κ. Άμαντου , Αθήνα 1960, σ Balta, Athanasia, La diffusion.ό.π., σ. 17, 19, 24, 37-38,

91 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΕΚΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΙΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 17ου-19ο ΑΙΩΝΑ Η ανάγκη για αλλαγές στην εκπαίδευση, όπως είδαμε, σηματοδοτούσε την ίδρυση σχολείων, τα οποία στελεχώθηκαν από ικανούς δασκάλους με καινοτόμα για την εποχή εκπαιδευτικά προγράμματα. Όμως η σωστή λειτουργία των σχολείων προϋπέθετε την έκδοση βιβλίων, τα οποία θα αποτελούσαν χρηστικό όργανο για την καλύτερη μετάδοση των γνώσεων στους μαθητές. Έτσι παράλληλα με τα εκκλησιαστικά και θεολογικά βιβλία (Οκτώηχος, Ψαλτήρι, Κατήχησις, Ευαγγέλιο, Τριώδια, Ανθολόγια) άρχισαν να τυπώνονται φιλοσοφικά και επιστημονικά βιβλία. Ήταν χαρακτηριστικό ότι στις αρχές του 18 ου αιώνα το μεγαλύτερο ποσοστό των τυπωμένων βιβλίων καταλάμβαναν τα εκκλησιαστικά και θεολογικά βιβλία σε σύγκριση με τα επιστημονικά βιβλία (φυσικής, χημείας, μαθηματικών, γεωγραφίας), τα οποία άρχισαν να αυξάνονται στα τέλη του 18 ου -αρχές του 19 ου αιώνα. 397 Οι λόγιοι φρόντιζαν οι ίδιοι να τα αγοράσουν και να τα συγκεντρώσουν, 398 όπως έκανε ο Αδαμάντιος Κοραής μέσα από την αλληλογραφία του. Έλληνες έμποροι άνοιξαν τυπογραφεία για έκδοση βιβλίων προς διάδοση και στη Δυτική Ευρώπη προς την Οθωμανική Ανατολή, 399 ενώ πολλοί έμποροι, κληρικοί και ηγεμόνες χρηματοδότησαν ως χορηγοί και συνδρομητές πολλά βιβλία λογίων, παραδοσιακά και νεωτερικά. 400 Από τον 18 ο αιώνα η έκδοση του βιβλίου εξαπλώθηκε και άλλες πόλεις της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης, στη Βιέννη, στην Τεργέστη, στη Λειψία, στη Χάλλη, στο Παρίσι. Η Βιέννη έγινε το κέντρο παραγωγής του νεωτερικού βιβλίου με έκδοση ξένων και ελληνικών βιβλίων. Μόνο τον 19 ο αιώνα εκδόθηκαν στη Βιέννη 268 τίτλοι ελληνικών συγγραμμάτων Καράς, Θεόφιλος Καΐρης.ό.π., σ Μπώκος, Δ. Γιώργος, «Η διαφημιστική προβολή του βιβλίου κατά την Τουρκοκρατία», Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982, σ Δημαράς, Θ. Κωνσταντίνος, «Το Δυτικό βιβλίο στον ελληνικό χώρο», Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982, σ Δημαράς, Νεοελληνικός., ό.π., σ Ηλιού, «Νεοελληνικός.», ό.π., σ

92 4.2 ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Η Βενετία ήταν κατεξοχήν ο τόπος έκδοσης του παραδοσιακού θρησκευτικού βιβλίου και χιλιάδες βιβλία τυπώνονταν εκεί μέχρι και την κατάλυσή της το Την περίοδο τυπώθηκαν στη Βενετία 742 τίτλοι ελληνικών βιβλίων. 402 Τον 17 ο αιώνα βλέπουμε ότι λειτουργούσαν στη Βενετία ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι. Ειδικότερα, το 1670 οι Έλληνες έμποροι από τα Ιωάννινα, Λεοντάρης, Νικόλαος και Δημήτριος Γλυκής άνοιξαν στη Βενετία ελληνικό τυπογραφείο. 403 Ασκούσαν γενικό εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο και παράλληλα μετέφεραν βιβλία από τη Βενετία. Το 1673 ο Νικόλαος Γλυκής εμφανίσθηκε ως μόνος ιδιοκτήτης του τυπογραφείου. Εκείνη την περίοδο υπήρχαν τρείς Βενετοί τυπογράφοι που τύπωναν ξένα και ελληνικά βιβλία, ο Valentino Mortali, ο Orsino Albrizzi και ο Andrea Giuliani. Ο Valentino Mortali κατέφυγε στην επιχείρηση του Νικόλαου Γλυκή λόγω δυσκολίων του τυπογραφείου του την περίοδο Το 1670 ο Νικόλαος Γλυκής τύπωσε το πρώτο του βιβλίο το «Ωρολόγιο» με σήμα τη μέλισσα. 404 Μετά τον θάνατό του στα 1693, την επιχείρηση ανέλαβε ο γιός του Μιχαήλ ( ή 1721). Ο Μιχαήλ Γλυκής ανέθεσε το 1694 τη διεύθυνση του τυπογραφείου στον έμπορο Πάνο Στρατή αλλά το 1704 διέκοψε τη συνεργασία μαζί του. Το 1721 ο γιος του Μιχαήλ Γλυκή, ο Νικόλαος Γλυκής ανέλαβε το τυπογραφείο. Υπέγραψε συμφωνία με τον έμπορο Ιωάννη Στάνο για διαχείριση από κοινού του τυπογραφείου, αλλά στα 1738 ο Νικόλαος Γλυκής αναγνωρίσθηκε ως ο ιδιοκτήτης της επιχείρησης. Από το 1693 μέχρι τα 1733 τυπώθηκαν στον οίκο Γλυκή μόνο 74 βιβλία, ενώ από το δεν τυπώθηκε κανένα βιβλίο. 405 Εκείνη την περίοδο βασικός ανταγωνιστής του τυπογραφείου Γλυκή στην έκδοση ελληνικών βιβλίων ήταν το τυπογραφείο του Girolamo Bortoli. Σε αντίθεση με την προηγούμενη περίοδο, κατά το διάστημα η παραγωγή του οίκου Γλυκή αυξήθηκε με έκδοση 400 βιβλίων. 406 Η μεγάλη παραγωγή βιβλίων 402 Ηλιού, «Νεοελληνικός.», ό.π., σ Βελουδής, Γιώργος, Το ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων στη Βενετία ( ): συμβολή στη μελέτη του ελληνικού βιβλίου κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, Αθήνα 1987 σ. 12. Βλ. Παπακώστα, Ε. Χριστίνα, «Ηπειρώτες έμποροι στη Βενετία (16 ος -19 ος αι.)», Θησαυρίσματα 37 (2007), σ Βελουδής, Το ελληνικό τυπογραφείο.ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ

93 του οίκου συνεχίστηκε και την περίοδο με 453 εκδόσεις βιβλίων. 407 Κατά τα έτη το τυπογραφείο πραγματοποίησε αποστολές βιβλίων από τη Βενετία προς τη Μοσχόπολη 408 καθώς και την περίοδο αποστολές βιβλίων προς τα Ιωάννινα, τη Θεσσαλονίκη, τη Θεσσαλία, τη Φθιώτιδα, την Πάτρα και την Κωνσταντινούπολη μέσω των εμπόρων Γεωργάκη Μέλου και Δημητρίου Περούλη. 409 Ο εμπορικός οίκος του Γεωργάκη Μέλου απέστειλε από τη Βενετία τόμους βιβλίων. 410 Στις Μαρτίου 1711 οι αδερφοί Σάρου έστειλαν επιστολή προς το Νικόλαο Μέλο που βρισκόταν στο Ναύπλιο για να παραλάβει βιβλία από τη Βενετία. 411 Τον Σεπτέμβριο του 1712 ο Νικόλαος Μέλος έστειλε από το Ναύπλιο επιστολή προς τον Γεωργάκη Μέλο στη Βενετία για να του αποστείλει βιβλία από το τυπογραφείο του Σάρου. 412 Το ίδιο και στις 25 Νοεμβρίου 1712, όταν ζήτησε από τον Γεωργάκη Μέλο την αποστολή βιβλίων από τα τυπογραφεία του Γλυκή και του Σάρου. 413 Ο οίκος Γλυκή τύπωνε κυρίως θρησκευτικά βιβλία για να χρησιμοποιηθούν ως σχολικά εγχειρίδια αλλά και νεωτερικά βιβλία (λεξικά, γραμματικές, βιβλία φιλοσοφίας). 414 Από το τύπωσε πολλά εκκλησιαστικά βιβλία, όπως Ευαγγέλια, Ευχολόγια, Ψαλτήρια, Ωρολόγια, Οκτώηχος. Το τυπογραφείο Γλυκή τερμάτισε τη λειτουργία του το Στο τυπογραφείο Γλυκή τυπώθηκε και η «Φιλολογική Εγκυκλοπαίδεια» του Ιωάννη Πατούσα στα Εκεί τύπωσε ο Άνθιμος Γαζής το τρίτομο «Λεξικόν Ελληνικόν» του το 1809, το 1812 και το 1816 σε αντίτυπα με έξοδά του και στα 1825 ο λόγιος και κληρικός Νεόφυτος Βάμβας. Ο Αδαμάντιος Κοραής έστελνε τα βιβλία του για πώληση στο τυπογραφείο Γλυκή μέσω του Ιάκωβου Ρώτα ή παράγγελνε εκεί τα βιβλία που χρειαζόταν από την Βενετία 416 (επιστολή του Αδαμάντιου Κοραή στις 407 Βελουδής, Το ελληνικό τυπογραφείο.ό.π., σ Ό.π., σ Λιάτα, Ευτυχία, «Ειδήσεις για την κίνηση του ελληνικού βιβλίου στις αρχές του 18 ου αιώνα», Ο Ερανιστής 14 (1977), σ Κατσιαρδή-Hering, «Από την Οθωμανική κατάκτηση.», ό.π., σ Λιάτα, «Ειδήσεις.», ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε., «Τα τυπογραφεία Γλυκή, Σάρου, Θεοδοσίου. Τα ελληνικά τυπογραφεία της Βιέννης», στο: Στάικος Κωνσταντίνος Σπ.- Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε. (επιμ.), Τα ελληνικά τυπογραφεία της Διασποράς και της καθ ημάς Ανατολής (16 ος -19 ος αι.), Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000, σ Βλ. Αθήνη - Ξούριας, Νεοελληνική.ό.π., σ Βελουδής, Το ελληνικό τυπογραφείο.ό.π., σ. 39. Βλ. Αθήνη Ξούριας, Νεοελληνική.ό.π., σ Βελουδής, Το ελληνικό τυπογραφείο.ό.π., σ. 69, 72, Βλ. Ioannis D. Evrigenis, Enlightenment., ό.π., σ

94 27/11/1805 προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στη Βιέννη για αποστολή εκδόσεων βιβλίων από τη Βενετία με προορισμό το Παρίσι). 417 Όπως είδαμε μέσα από την αλληλογραφία του, συγκεκριμένα στις επιστολές του στις 27/11/1805, στις 16/3/1816 και στις 20/9/1823, ο Χίος λόγιος αγόραζε βιβλία μέσω των καταλόγων και τα έστελνε προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου και τον Ιάκωβο Ρώτα για να τα προωθήσουν στα βιβλιοπωλεία της Βιέννης. 418 Στο τυπογραφείο του Νικόλαου Γλυκή τυπώθηκε στα 1832 με χρηματοδότηση των αδερφών Ζωσιμά η δεύτερη έκδοση της «Σύνοψης της Ιεράς Ιστορίας και Κατηχήσεως εις χρήσιν των κοινών Σχολείων του Ελληνικού Γένους» του Αδαμάντιου Κοραή. Για την τυπογραφία ο ίδιος ο Κοραής είχε αναφέρει ότι «αυτή μόνη ενίκησε τον πανδαμάτορα χρόνον, φυλάξασα σοφά, των παλαιών φιλοσόφων και προγόνων ημών παραγγέλματα, αυτή και σήμερον, ως άγγελος εξ ουρανού ταράττει την κολυμβήθραν των επιστημών και βαπτίζει εις αυτήν την Ελλάδα, δια να θεραπεύσει τα πολλά και μακρά της αρρωστήματα και να την καθαρίσει από τον ρύπον της απαιδευσίας». 419 Λίγα χρόνια αργότερα από τον Νικόλαο Γλυκή, στα 1686 άνοιξε εκδοτικό οίκο στη Βενετία ο Έλληνας έμπορος Νικόλαος Σάρος. 420 Κατά τα έτη τύπωσε 56 βιβλία, ενώ το τυπογραφείο Γλυκή την ίδια περίοδο μόνο Το 1697 πέθανε ο Νικόλαος Σάρος και το τυπογραφείο ανέλαβε ο γιος του, Σπυρίδωνας. Το ο Antonio Bortoli αγόρασε το τυπογραφείο και τύπωσε μέχρι το 1788 με την επωνυμία του Σάρου 230 βιβλία. 422 Η παραγωγή του οίκου περιλάμβανε κυρίως εκδόσεις νεωτερικού σχολικού βιβλίου. Το 1734 και το 1737 τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Bortoli η «Γραμματική» του Αντώνιου Κατήφορου, το 1749 η «Οδός Μαθηματικής» του Μεθόδιου Ανθρακίτη από τον Μπαλάνο Βασιλόπουλο και το 1772 η «Γραμματική» του Κωνσταντίνου Λάσκαρη. 423 Ο Αδαμάντιος Κοραής τύπωσε εκεί την «Κατήχησή» του στα 1783 σε 1000 αντίτυπα. Την περίοδο το τυπογραφείο Σάρου έκανε αποστολές βιβλίων στον ελλαδικό χώρο μαζί με 417 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966).ό.π., σ Σειρηνίδου, Το εργαστήριο του λογίου.ό.π., σ Βενδώρου, Αθανασία, «Η ελληνική τυπογραφία στη διαδρομή πέντε αιώνων», Ίδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, τ. ΙΔ, Αθήνα 2009, σ Βελουδής, Το ελληνικό τυπογραφείο.ό.π., σ Βλ. Στάικος - Σκλαβενίτης (επιμ.), Τα ελληνικά.ό.π., σ Βλ. Παπακώστα, «Ηπειρώτες.», ό.π., σ Βελουδής, Το ελληνικό.ό.π., σ Σκλαβενίτης, «Τα ελληνικά τυπογραφεία.», ό.π., σ Κουμαριανού - Δρούλια, «Η εκδοτική.», ό.π., σ

95 το τυπογραφείο Γλυκή. 424 Το 1712 ο Bortoli αγόρασε και το τυπογραφείο του Francesco Giuliani και τύπωσε με την επωνυμία του 320 βιβλία. 425 Επόμενος έμπορος από τα Ιωάννινα που άνοιξε τυπογραφείο το 1755 στη Βενετία ανταγωνιζόμενος τον οίκο Γλυκή ήταν ο Δημήτριος Θεοδοσίου. 426 Εκείνος είχε εργαστεί το στον οίκο Γλυκή και ήταν κάτοχος των πιεστηρίων του τυπογραφείου. Συνεργαζόταν και με άλλους ελληνικούς εμπορικούς οίκους της Βενετίας, όπως με τον οίκο Μαρούτση, τον οίκο Σελέκη-Σάρου και τον οίκο Καραγιάννη. Πέθανε το 1769 και την διαχείριση της επιχείρησης είχε ο ανιψιός του, Πάνος Θεοδοσίου. 427 Τύπωνε λειτουργικά και θρησκευτικά βιβλία στα ελληνικά, τα σλαβικά και τα αρμένικα και τα προωθούσε στη Βοσνία, στη Σερβία, στη Βλαχία, στη Βουλγαρία και στην Ουγγαρία. 428 Μετά το ο οίκος παρουσίασε κάμψη στην παραγωγή βιβλίου. 429 Μέχρι το 1820 κατάφερε να τυπώσει 500 βιβλία. Στο τυπογραφείο του εκδόθηκε το 1807 η «Ελληνική Βιβλιοθήκη» του Άνθιμου Γαζή. Όπως είδαμε, η Βενετία δεν ήταν η μόνη πόλη στην οποία λειτουργούσαν ελληνικά και ξένα τυπογραφεία. Η Βιέννη άρχισε τον 18 ο αιώνα να δέχεται μεγάλο αριθμό Ελλήνων εμπόρων και λογίων και η ανάγκη τύπωσης και έκδοσης βιβλίων υπήρξε μεγάλη στην αυστριακή πρωτεύουσα. Το 1782 προσλήφθηκε στο τυπογραφείο του Ιωσήφ Βαουμάϊστερ (Joseph Baumeister) στη Βιέννη, ο Ζακυνθινός Γεώργιος Βεντότης ως επιμελητής ελληνικών βιβλίων. 430 Ο αυστριακός εκδοτικός οίκος ήταν ήδη γνωστός καθώς τύπωνε πολλές εκδόσεις ελληνικών και ξένων βιβλίων. Το 1790 ο Baumeister παραχώρησε τη διεύθυνση του τυπογραφείου στους Έλληνες έμπορους από τα Ιωάννινα Μαρκίδες-Πούλιου, οι οποίοι τύπωσαν εκεί την ίδια χρονιά την «Εφημερίδα» και τα επαναστατικά έργα του Ρήγα Βελεστινλή από το Ο Γεώργιος Βεντότης είχε εγκατασταθεί από το 1780 στη Βουδαπέστη και είχε διδάξει στο ελληνικό σχολείο της ελληνικής παροικίας της πόλης. Στα 1791 θα ιδρύσει δικό του τυπογραφείο στην αυστριακή πρωτεύουσα με πρώτο του βιβλίο την «Ελληνική τυπογραφία». 431 Το τύπωσε 31 βιβλία. 432 Το 1805 ο 424 Λιάτα, «Ειδήσεις για.», ό.π., σ Σκλαβενίτης, «Τα τυπογραφεία Γλυκή.», ό.π., σ Πλουμίδης, Γιώργος, Το βενετικό τυπογραφείο του Δημητρίου και του Πάνου Θεοδοσίου ( ), Αθήνα 1969, σ. 13. Βλ. Παπακώστα,, «Ηπειρώτες.», ό.π., σ Πλουμίδης, Το βενετικό.ό.π, σ. 13. Βλ. Αθήνη - Ξούριας, Νεοελληνική.ό.π., σ Πλουμίδης, Το βενετικό.ό.π., σ Πλουμίδης, Το βενετικό.ό.π., σ Στάικος, Σπ., Κωνσταντίνος Τα τυπωμένα στη Βιέννη ελληνικά βιβλία , Αθήνα 1995, σ Ό.π., σ

96 έμπορος Johan Bartholomaeus Ζweck αγόρασε και διατήρησε το όνομα του Βεντότη. 433 Στο τυπογραφείο του Βαουμάϊστερ το 1785 τυπώθηκε η «Γραμματική Γερμανική Ακριβεστάτη» του Δημητρίου Δάρβαρη και το 1786 η «Γραμματική της Γαλλικής Διαλέκτου» του Γεώργιου Βεντότη. Το 1807 εκδόθηκε η «Σειρά των Μαθηματικών και Φυσικών Πραγματειών» του Κωνσταντίνου Κούμα, το 1818 το «Σύνταγμα Φιλοσοφίας» του και το 1817 η «Γραμματική Εγκυκλίων Παιδευμάτων» του φίλου του, Κωνσταντίνου Οικονόμου. 434 Εκεί πραγματοποιήθηκε και η έκδοση του ελληνικού φιλολογικού περιοδικού «Λόγιος Ερμής» το Μετά τη Βενετία και τη Βιέννη, στο Παρίσι συνεχίστηκε η παραγωγή του ελληνικού βιβλίου κατά τον 19 ο αιώνα. Στη γαλλική πρωτεύουσα, γνωστή ως «πόλη των Φώτων» διακινούνταν οι νεωτεριστικές ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, οι οποίες άσκησαν μεγάλη επιρροή στους Έλληνες λόγιους του 19 ου αιώνα. Γάλλοι εκδότες έστρεψαν την προσοχή τους προς το ελληνικό βιβλίο με νεωτερικές εκδόσεις και εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Ambroise Firmin Didot ( ) ή «Διδότος», όπως αναφέρεται στην αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή, και ήταν Γάλλος φιλόλογος και τυπογράφος. Η γνωριμία του με τον Χίο λόγιο ξεκίνησε το 1808, όταν εκείνος του παρέδιδε μαθήματα ελληνικών και εξελίχθηκε σε στενή φιλία, καθώς ήταν παραλήπτης πολλών επιστολών του Κοραή. Από το 1808 μέχρι και το τέλος της ζωής του το 1833, ο Αδαμάντιος Κοραής έστειλε γράμματα προς τον φίλο του, Firmin Didot, ο οποίος ήταν εγκατεστημένος κυρίως στο Παρίσι με ένα διάστημα παραμονής του το 1816 είτε στη Τουλούζη είτε στη Μασσαλία. 436 Πρόκειται συνολικά για 34 επιστολές που αντάλλαξε ο Χίος λόγιος με τον Γάλλο τυπογράφο. Ο Firmin Didot εξέδιδε ξένα και ελληνικά κλασικά βιβλία, και ένα μεγάλο μέρος των αρχαίων ελληνικών έργων που απάρτιζαν την Ελληνική Βιβλιοθήκη του Αδαμάντιου Κοραή εκδόθηκε από το τυπογραφείο του. Ήδη από τα 1803 ο Κοραής εξέδωσε από τον Didot το «Λόγγο» («Εδημοσιεύθη ο πολύπαθος Λόγγος. Ο Διδότος ήρθε και μου έφερε ένα αντίτυπο 432 Katsiardi-Hering - Stassinopoulou, The Long 18 th century., ό.π., σ Layton Evro, «Η τεχνική του βιβλίου», στο: Κουμαριανού Αικατερίνη - Δρούλια Λουκία - Layton Evro, Το ελληνικό βιβλίο , Αθήνα 1986, σ Ηλιού, Φίλιππος, «Βιβλία με συνδρομητές. Ι. Τα χρόνια του Διαφωτισμού ( )», Ο Ερανιστής 12 (1975), σ. 132, 145, Katsiardi-Hering - Stassinopoulou, The Long 18 th century., ό.π., σ Για τη πρώτη επιστολή του Firmin Didot με τον Αδαμάντιο Κοραή στις 24/3/1808 βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966).ό.π., σ

97 λαμπρότατον») 437 και το 1807 τα έργα του Ισοκράτη, που περιέχονταν στο 2 ο τόμο της Ελληνικής Βιβλιοθήκης με χορηγία των αδερφών Ζωσιμά. Στις 15/1/ με επιστολή του ο Κοραής του έστειλε τον 4 ο τόμο των Ατάκτων του. Στις 20/3/1816 ο Αδαμάντιος Κοραής έγραψε επιστολή προς τον Κωνσταντίνο Κούμα στη Σμύρνη, ζητώντας του να αναλάβει ως μαθητή του τον γιο του φίλου του και σημαντικού συνεργάτη του, Firmin Didot. 439 Εκτός από το τυπογραφείο του Firmin Didot, ο Κοραής είχε τυπώσει πολλά έργα των Ελλήνων συγγραφέων και στο γαλλικό τυπογραφείο του J. M. Eberhart («Εβεράρτος»). Το 1809 τυπώθηκαν εκεί οι «Βίοι Πάραλληλοι» του Πλούταρχου, τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνα το 1815, το 1817 και το 1819, τα «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντα και ο «Γοργίας» του Πλάτωνα το 1825, τα «Άτακτα» σε τέσσερις τόμους ( ) 440 και ο «Διάλογος δυο Γραικών» το 1830 με χρηματοδότηση των αδερφών Ζωσιμά. 4.3 ΟΙ ΧΟΡΗΓΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΕΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ Όπως είδαμε στην ανάλυσή μας για τα ελληνικά και ξένα τυπογραφεία της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης, σημαντικό ρόλο στις εκδόσεις των βιβλίων έπαιζαν οι χορηγοί. Αυτοί ήταν κυρίως οι πλούσιοι έμποροι και η Εκκλησία και λιγότερο οι ηγεμόνες και οι λόγιοι. 441 Χαρακτηριστικό παράδειγμα εμπόρων, οι οποίοι υπήρξαν χορηγοί εκδόσεων ήταν οι αδερφοί Ζωσιμά. 442 Χρηματοδότησαν 15 εκδόσεις ελληνικών βιβλίων στη Βιέννη, ανάμεσά τους και έργα του Ευγένιου Βούλγαρη και το έργο του Κοσμά Μπαλάνου, διευθυντή στη Σχολή Γκιόνμα των Ιωαννίνων. Επίσης, σε αυτούς οφείλεται μεγάλο μέρος της έκδοσης των έργων των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων του Αδαμάντιου Κοραή, που αποτελούσαν την Ελληνική του Βιβλιοθήκη. Συνολικά 437 Ό.π., σ Δημαράς, Θ. Κωνσταντίνος - Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. ΣΤ , Αθήνα 1984, σ Ό.π., σ Ηλιού, Φίλιππος, «Βιβλία με συνδρομητές. ΙΙ. Από τα χρόνια της Επανάστασης έως το 1832», Ο Ερανιστής 22 (1999), σ. 193, 197, 201, Χέλμη, Ν. Παρασκευή, Αφιερωθέντα βιβλία.ό.π., σ Αρβανιτάκης, Δημήτριος, «Ευεργετισμός: Δεδομένα και προβλήματα», στο: Αρβανιτάκης Δημήτριος Χατζηϊωάννου Μαρία-Χριστίνα Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα Θεοδώρου Βάσω Κρεμμυδάς Βασίλης (επιμ.), Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη νεότερη Ελλάδα, (Πρακτικά συνεδρίου), Αθήνα 2006, σ , Βλ. Droulia, Loukia, The Classics in the service of renascent Greece: Adamantios Korais and his editorial work, HUMANITAS, v. XLIX (1997), σ

98 έδωσαν χρήματα για 100 εκδόσεις βιβλίων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, 443 από τις οποίες, οι 90 προέρχονταν από το τυπογραφείο του Νικόλαου Γλυκή. 444 Το 1805 τυπώθηκαν τα «Στοιχεία Μεταφυσικής» από το τυπογραφείο του Νικόλαου Γλυκή στη Βενετία και το 1806 η «Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν περιέχουσα την Μεταφυσικήν και την Λογικήν», που τυπώθηκε στη Μόσχα, και τα δυο ήταν έργα του Ευγένιου Βούλγαρη με χορηγία των αδερφών Ζωσιμά. Επίσης, ο έμπορος και λόγιος Δημήτριος Δάρβαρης εξέδωσε με τη βοήθεια των αδερφών του Μάρκου, Πέτρου και Ιωάννη πολλά συγγράμματά του (28 από τις 31 εκδόσεις των βιβλίων του), όπως η χρηστοήθειά του με τίτλο «Χειραγωγία εις την Καλοκαγαθίαν». 445 Το έργο του η «Καισαροβασιλική Πατέντα περί του Καμπίου» χρηματοδοτήθηκε από την ελληνική κοινότητα της Βιέννης και στα 1806 εξέδωσε με χρήματα των αδερφών Ζωσιμά την «Εισαγωγή εις την ελληνικήν Γλώσσαν» από το τυπογραφείο του Γεωργίου Βεντότη στη Βιέννη. Το «Ελληνικό Αλφαβητάριο» ήταν το μόνο που χρηματοδότησε ο ίδιος με δικά του έξοδα. 446 Παράλληλα, βλέπουμε ότι με τη μέθοδο των συνδρομητών επιτυγχανόταν ευκολότερα η διάδοση των νεωτερικών βιβλίων ανάμεσα στην Δυτική και Κεντρική Ευρώπη και στην Οθωμανική Ανατολή. 447 Η «Οδός Μαθηματικής» του Μεθόδιου Ανθρακίτη ήταν το πρώτο βιβλίο που εκδόθηκε το 1749 μέσω συνδρομής. 448 Επιπρόσθετα, με συνδρομή εκδόθηκαν και έργα του Άνθιμου Γαζή (Ελληνική Βιβλιοθήκη, Λεξικό Ελληνικής Γλώσσας), του Κωνσταντίνου Κούμα (Σειρά στοιχειώδης των Μαθηματικών και Φυσικών Πραγματειών, Σύνταγμα Φιλοσοφίας) του Κωνσταντίνου Οικονόμου (Γραμματική ή Εγκυκλίων Παιδευμάτων) και άλλων λόγιων και έμπορων, συνεργατών του Αδαμάντιου Κοραή. 449 Παρατηρούμε ότι από τα , συνδρομητές στη Βιέννη, στην Τεργέστη, στο Λιβόρνο, στο Βουκουρέστι, στο Ιάσιο, στην Κωνσταντινούπολη και στις άλλες πόλεις της Δυτικής Ευρώπης και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συνέβαλαν στην έκδοση Χέλμη, Αφιερωθέντα βιβλία.ό.π., σ , Βελουδής, Το ελληνικό τυπογραφείο.ό.π., σ Χέλμη, Αφιερωθέντα βιβλία.ό.π., σ , Ό.π., σ , Κατσιαρδή-Hering, «Εκπαίδευση στη Διασπορά.», ό.π., σ Βλ. Κατσιαρδή-Hering, «Από την Οθωμανική κατάκτηση.», ό.π., σ Κουμαριανού Δρούλια, «Η εκδοτική.», ό.π., σ Ηλιού, «Βιβλία με συνδρομητές.», ό.π., σ , , ,

99 αντιτύπων εκδόσεων. 450 Επίσης πολύ συνηθισμένη πρακτική ήταν και ο δανεισμός βιβλίων έναντι συνδρομής. 4.4 ΑΦΙΕΡΩΣΕΙΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΧΟΡΗΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΦΙΕΡΩΣΕΙΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Συνηθισμένο φαινόμενο τον 18 ο και τον 19 ο αιώνα αποτελούσαν οι αφιερώσεις των συγγραφέων των βιβλίων προς τους εμπόρους, τους εκκλησιαστικούς φορείς, τους ηγεμόνες της Βλαχίας και της Μολδαβίας αλλά και προς τους λόγιους, τους επιστήμονες και τους ανθρώπους της διανόησης. Από το εκδόθηκαν στη Βιέννη και στην Τεργέστη 275 βιβλία, από τα οποία τα 152 ήταν αφιερωμένα σε κάποια προσωπικότητα της εποχής ενώ τα 123 ήταν χωρίς αφιέρωση. Βέβαια υπήρχαν σε μικρότερο ποσοστό και βιβλία με αφιερώσεις γενικού περιεχομένου. Τέτοιες αφιερώσεις ήταν προς την πατρίδα, προς τα μέλη των ελληνικών παροικιών της Δυτικής Ευρώπης ή επρόκειτο για κάποια ανώνυμη αναφορά. 451 Ο Κοσμάς Μπαλάνος αφιέρωσε το έργο του στους αδερφούς Ζωσιμά, οι οποίοι χρηματοδότησαν την έκδοσή του. 452 Στους αδερφούς Ζωσιμά αφιέρωσε και ο Άνθιμος Γαζής την ελληνική μετάφραση της «Γραμματικής των φιλοσοφικών επιστημών» του Benjamin Martin. Ο Δημήτριος Δάρβαρης αφιέρωσε τους «Ηθικούς Χαρακτήρες» του Θεόφραστου, τους οποίους απέδωσε το 1795 στα νέα ελληνικά, στον Θεοδόσιο και τον Γεώργιο Μανασσή, γιους του γιατρού και δασκάλου του στην Ακαδημία του Βουκουρεστίου, Ηλία Μανασσή. 453 Ο Κωνσταντίνος Κούμας αφιέρωσε τον πρώτο τόμο της μετάφρασης των «Αγαθών» του Chr. M. Weiland στον μητροπολίτη Εφέσου Διονύσιο Καλλιάρχη. Κατά τα έτη αφιέρωσε έργα του στον καθηγητή φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Λειψίας, Wielhelm Traugott Krug και στον Αδαμάντιο Κοραή. 454 Ο Γεώργιος Βεντότης αφιέρωσε το 1786 τη «Γραμματική της Γαλλικής Διαλέκτου» στον ηγεμόνα της Μολδαβίας, Ματθαίο Κατακουζηνό. 455 Ο Leandro Lombardi αφιέρωσε το έργο του η «Αλήθεια Κριτής» 450 Ηλιού, Φίλιππος, «Βιβλία με συνδρομητές ( ). Νέα Στοιχεία», Ο Ερανιστής 16 (1980), σ Χέλμη, Αφιερωθέντα βιβλία.ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 51, Στάικος, Τα τυπωμένα.ό.π., σ

100 στον μητροπολίτη Κορίνθου, στον μητροπολίτη Παλαιών Πατρών και στους κοσμικούς Παναγιώτη Μπενάκη και Ιωάννη Μελετάκη. 456 Οι Έλληνες έμποροι και κληρικοί εκτός από βιβλία, χρηματοδοτούσαν και χαρακτικά ή χαλκογραφίες, οι οποίες αφιερώνονταν σε μονές. Οι έμποροι Στέφανος και Νεόφυτος Σκουρταίος υπήρξαν χορηγοί εικόνων κατά τα Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ήταν επιμελητής και χορηγός χάρτινων εικόνων. Τέσσερις χαλκογραφίες του αφιερώθηκαν το 1765 σε τέσσερις μονές. Το 1761 αφιέρωσε τη χαλκογραφία, η «Μετάφραση της Θεοτόκου», στο σερβικό μοναστήρι του Καβίν και μια άλλη χαλκογραφία στη μονή Προδρόμου Σερρών. Το 1767 επιμελήθηκε ένα χαρακτικό με θέμα τη μονή Βατοπεδίου και το 1780 ένα άλλο με θέμα τη μονή Διονύσου, με χρήση του σερβικού ονόματος «Πόποβιτς» Χριστόπουλος, Παναγιώτης, Το βιβλίο Η Αλήθεια Κριτής και η τυχοδιωκτική δράση του συγγραφέα του Leonardo Lombardi στον ελληνικό χώρο. Συμβολή στην εκκλησιαστική και πολιτική ιστορία των μέσων του ιη αι., Αθήνα 1984, σ Χρηστίδης, Χάρτινες.ό.π.,, σ

101 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κατά τη διάρκεια της συγγραφής αυτής της μεταπτυχιακής εργασίας επιχειρήθηκε η ανάλυση της αλληλογραφίας του Αδαμάντιου Κοραή και ο συσχετισμός της με τα ιστορικά γεγονότα. Η πολυπλοκότητα του συγκεκριμένου θέματος, η οποία μπορεί εύκολα να παραπλανήσει τον ερευνητή σε λανθασμένα μονοπάτια, απαίτησε προσεχτικό και βραδύ διάβασμα. Ο μεγάλος όγκος πληροφοριών απαίτησε αναλυτική μελέτη εις βάθος, για την καλύτερη παρουσίαση και ανάλυση των ιστορικών γεγονότων και των επιστολών. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας παρουσιάσαμε συνοπτικά τις μετακινήσεις των Ελλήνων εμπόρων και λογίων στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη, τις κοινές τους διαδρομές μέσα από κοινούς εμπορικούς δρόμους και την κοινή τους εγκατάσταση στις ελληνικές παροικίες που ιδρύθηκαν εκεί. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι Έλληνες έμποροι και λόγιοι στις κοινές τους διαδρομές από τον ελλαδικό χώρο προς τα εμπορικά κέντρα της Ευρώπης στα τέλη του 17 ου -19 ο αιώνα, δημιούργησαν μεταξύ τους δίκτυα μέσω των οποίων προσπάθησαν να μεταδώσουν στους ομοεθνείς τους το νέο εκπαιδευτικό ρεύμα που κυριαρχούσε στην Δυτική και Κεντρική Ευρώπη. Μέσα από την εργασία απαντώνται βασικά ερωτήματα, τα οποία τέθηκαν σχετικά με την ιδιότητα των εμπόρων και των λογίων, τη χρηματοδότηση για την ανέγερση σχολικών κτιρίων και την έκδοση θρησκευτικών και νεωτερικών βιβλίων. Νεωτερικά σχολεία ιδρύθηκαν με χρήματα εμπόρων, κληρικών και ευγενών στην Οθωμανική Ανατολή και τη Δυτική Ευρώπη, με τη βαρύτητα να δίνεται κυρίως σε φιλοσοφικά και επιστημονικά μαθήματα και στην εκμάθηση ξένων γλωσσών. Στο δεύτερο κεφάλαιο κάναμε αναφορά σε συγκεκριμένους έμπορους και λόγιους της περιόδου που μελετήσαμε. Πολλοί έμποροι έδειξαν μεγάλη αγάπη για τα γράμματα και εργάσθηκαν ως λόγιοι τόσο στα ελληνικά σχολεία στις ιδιαίτερες πατρίδες τους όσο και στα ελληνικά σχολεία των ελληνικών κοινοτήτων των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, της Βενετίας, της Τρανσυλβανίας, της Ουγγαρίας, της Αυστρίας, της Γερμανίας και της Ολλανδίας. Οι κοινότητες στον ελλαδικό χώρο αλλά και οι κοινότητες των ελληνικών παροικιών της Δύσης ενδιαφέρονταν για την εκπαίδευση των ομοεθνών τους, καθώς έκριναν ότι ήταν απαραίτητη για την απόκτηση βασικών θεωρητικών και πρακτικών γνώσεων που θα τους βοηθούσαν στη 101

102 μελλοντική ενασχόλησή τους με το εμπόριο. Γνώριζαν τις νέες μεθόδους που ίσχυαν στα Δυτικά πανεπιστήμια και καλούσαν ικανούς δασκάλους που είχαν σπουδάσει σε αυτά να στελεχώσουν τα νέα σχολεία. Έμποροι και λόγιοι έγραψαν και εξέδωσαν πλήθος διδακτικών βιβλίων για την ορθή εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας. Πολλά αλφαβητάρια, λεξικά, γραμματικές και παιδαγωγίες διακινούνταν κατά τον 18 ο και κυρίως κατά τον 19 ο αιώνα από τα ξένα και ελληνικά τυπογραφεία στην Ευρώπη, ειδικά εκείνα της Βενετίας και της Βιέννης, προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Δημήτριος Δάρβαρης, ο Γεώργιος Ζαβίρας, ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης, ο Άνθιμος Γαζής και ο Κωνσταντίνος Κούμας εξέδωσαν γραμματικές και λεξικά που θα χρησίμευαν ως σχολικά εγχειρίδια για τη διευκόλυνση των νέων μαθητών στην εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάσαμε αναλυτικά τους βασικούς συνεργάτες με τους οποίους είχε διαρκή επικοινωνία ο Χίος λόγιος. Είδαμε ότι τόσο ο Αδαμάντιος Κοραής όσο και ο σημαντικός κύκλος του, των λογίων, των εμπόρων και των κληρικών, κινούνταν σε πιο ευρεία κλίμακα όσον αφορά τις αποστολές βιβλίων. Ειδικότερα, ο Χίος λόγιος με τη φιλολογική του δραστηριότητα, εξέδωσε μεταφράσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων αλλά και μεταφράσεις ξένων έργων με τη βοήθεια των συνεργατών του και φίλων του. Ήταν ο βασικός οργανωτής για τη στελέχωση της βιβλιοθήκης στη γενέτειρά του τη Χίο, στη Σμύρνη, στις Κυδωνιές, στα Ιωάννινα και αλλού. Ελληνικά και ξένα βιβλία διακινούνταν από το Παρίσι με ενδιάμεσους σταθμούς τη Βιέννη, την Τεργέστη, τη Μασσαλία, το Λιβόρνο, το Στρασβούργο, τη Λειψία με τελικό προορισμό τον ελλαδικό χώρο. Με την πυκνή του αλληλογραφία κινητοποίησε το ευρύτατο δίκτυό του έχοντας ως στόχο τον εκσυγχρονισμό των διδακτικών μεθόδων, την επιμόρφωση των δασκάλων, τον πλουτισμό των σχολικών προγραμμάτων με σύγχρονες γνώσεις, τον εξοπλισμό των νέων σχολείων με πειραματικά όργανα φυσικής και χημείας, τη συγγραφή νέων διδακτικών βιβλίων και τη χρηματοδότηση εκδόσεων μέσω των τυπογραφείων. Από την ανάλυση των επιστολών του, συμπεραίνουμε ότι ο Αδαμάντιος Κοραής υπήρξε αναμφισβήτητα μια από της μεγαλύτερες μορφές του Ελληνικού Διαφωτισμού. Η αφοσίωσή του με πάθος στους κλασικούς της αρχαιότητας τον κατέστησε βαθύ γνώστη των έργων τους, τα οποία, όπως προαναφέρθηκε, εξέδωσε. Η επαφή του με τους Ευρωπαίους εγκυκλοπαιδιστές καθιστούσε κυρίαρχες τις ανθρωπιστικές αξίες 102

103 της καλλιέργειας, της μόρφωσης και της παιδείας. Γέννημα αυτών πιστεύουμε ότι ήταν ο διακαής πόθος του να δώσει ένα παράδειγμα του δρόμου, που έπρεπε να ακολουθήσουν τα σχολεία της υπόδουλης πατρίδας του και ως προς την οργάνωση της σχολικής ζωής και ως προς τις σχέσεις δασκάλου μαθητών με απώτερο στόχο την ελευθερία των Ελλήνων. Βλέπουμε ότι στην προσπάθειά του να βελτιώσει την απλή ελληνική γλώσσα απαλλάσσοντάς την από ξένα στοιχεία, θεωρούμε ότι ίσως παρεξηγημένα θεωρήθηκε υποστηρικτής της καθαρεύουσας. Οι συνεργάτες του συμμερίζονταν τις απόψεις του για την παιδεία και τη γλώσσα, και προσπάθησαν επηρεασμένοι από τα νεωτεριστικά ευρωπαϊκά ρεύματα να ωφελήσουν τους συνανθρώπους τους. Οι Έλληνες λόγιοι, έμποροι και κληρικοί οργάνωναν το νεωτεριστικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα των σχολείων με την αντίδραση πολλές φορές του Πατριαρχείου, με αποτέλεσμα την αναγκαστική φυγή πολλών λογίων και το κλείσιμο πολλών σχολών. Ο Νεόφυτος Βάμβας, ο Θεόφιλος Καΐρης, ο Κωνσταντίνος Κούμας και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ήταν περιπτώσεις λογίων που εργάστηκαν ως δάσκαλοι σε νεωτερικά σχολεία, έζησαν τις διώξεις και είδαν την κατάλυση των σχολείων τους. Ειδικά, στην περίπτωση του Κωνσταντίνου Οικονόμου, το κλείσιμο του Φιλολογικού Γυμνασίου και ο κατατρεγμός του από το Πατριαρχείο, τον έκαναν να αποτραβηχθεί σταδιακά από τον κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή και από τις νεωτερικές του ιδέες. Στο τέταρτο κεφάλαιο προχωρήσαμε στην ανάλυση του πολύπλοκου δικτύου της διακίνησης ελληνικών και ξένων εκδόσεων βασιζόμενοι στη μελέτη μας πάνω στο ευρύ δίκτυο του Αδαμάντιου Κοραή. Ο Άνθιμος Γαζής, ο Νεόφυτος Βάμβας, ο Κωνσταντίνος Κούμας εξέδωσαν τα βιβλία τους, τα οποία προορίζονταν για σχολική χρήση στα ελληνικά και ξένα τυπογραφεία της Δύσης. Με αποστολές βιβλίων μέσω των τυπογραφείων, με τη βοήθεια των συνδρομητών και με τη χορηγία των εμπόρων, των κληρικών, των ευγενών και των ελληνικών παροικιών, οι Έλληνες λόγιοι δώριζαν τις σημαντικές βιβλιοθήκες τους και έστελναν τα βιβλία προς τα ελληνικά σχολεία για τη δημιουργία βιβλιοθηκών εκεί. Ολοκληρώνοντας τη σύνοψή μας, θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι οι εκτιμήσεις μας για την πορεία, τη σκέψη και τη δράση των λογίων, των εμπόρων και των κληρικών της περιόδου που μελετάμε είναι μόνο ορισμένα συμπεράσματα τα οποία διατυπώνουμε για τις ανάγκες της διπλωματικής μας εργασίας. Ίσως να χρειαστεί να επανεξετάσουμε ορισμένα ζητήματα, να αναθεωρήσουμε ορισμένες 103

104 απόψεις ή να διαψευστούμε σε κάποιες άλλες που έχουμε διατυπώσει για τα πρόσωπα που εξετάζουμε μέσα από νέα στοιχεία που μελλοντικά μπορεί να προκύψουν από την ιστορική έρευνα. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι τα δίκτυα τω λογίων και των εμπόρων που σχηματίστηκαν και λειτουργούσαν κατά τον 17 ο -19 ο αιώνα, υπήρξαν αρκετά αποτελεσματικά και πέτυχαν το στόχο τους που ήταν η ανέγερση νεωτερικών σχολείων και η αποστολή κληροδοτημάτων και βιβλίων προς αυτά. Η αλληλογραφία των σπουδαίων λογίων και εμπόρων, που έζησαν σε μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα, σηματοδότησαν δημιουργικά το πνευματικό κλίμα μιας ολόκληρης εποχής, που ήταν διαποτισμένο από τις ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Γιατί, όπως ανέφερε ο ίδιος ο Αδαμάντιος Κοραής, η παιδεία αποτελούσε τη βάση για την αφύπνιση του Ελληνισμού. Μόνο αυτή εντέλει θα μπορούσε να οδηγήσει στην ύπαρξη εθνικής συνείδησης και στην πορεία προς την ελευθερία και τη δημιουργία ελληνικού κράτους. 104

105 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Μεγάλο μέρος της ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας, στην οποία βασίζεται η παρούσα Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία (Μ.Δ.Ε), επικεντρώνεται σε ιστορικά γεγονότα και σε ζητήματα παιδείας. Αρχικά αναφέρουμε συνοπτικά τις μετακινήσεις των Ελλήνων εμπόρων και των λογίων κατά τον 17 ο -19 ο αιώνα από την Οθωμανική Ανατολή προς τη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη. Στη συνέχεια εξετάζουμε τις προσωπικότητες επτά σημαντικών λογίων και εμπόρων, που έδρασαν την περίοδο που αναλύουμε και οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι σε πόλεις της Ευρώπης, ο Θωμάς Φλαγγίνης στη Βενετία, ο Ιωάννης Πρίγκος στο Άμστερνταμ, ο Γεώργιος Ζαβίρας στην Πέστη και σε άλλες ουγγρικές πόλεις, ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης στη Μοσχόπολη, ο Δημήτριος Δάρβαρης στο Σεμλίνο και στη Βιέννη, και οι Ιάκωβος Παξιμάδης και Αντώνιος Αντωνόπουλος στη Τεργέστη. Επιπρόσθετα, δίνεται ιδιαίτερο βάρος στη διακίνηση του βιβλίου μέσα από την αναφορά σε ελληνικά και ξένα τυπογραφεία της Δύσης σε συνεργασία με τους λόγιους και τους έμπορους που μόλις αναφέραμε, αλλά κυρίως σε διαρκή συνεργασία με το πυκνό δίκτυο των συνεργατών του Αδαμάντιου Κοραή, το οποίο και εξετάζουμε αναλυτικά στην εργασία μας. Όλοι αυτοί οι λόγιοι, έμποροι και κληρικοί έζησαν σε μια μεταβατική περίοδο, αυτή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Τα νέα δεδομένα που δημιουργήθηκαν από την επικράτηση των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ώθησαν πολλούς Έλληνες λόγιους και έμπορους, που είχαν εγκατασταθεί στις ευρωπαϊκές πόλεις να στραφούν προς την ελληνική παιδεία, να εκδώσουν βιβλία ή να δώσουν χρήματα για ανέγερση και στελέχωση σχολείων με τα απαραίτητα όργανα και συγγράμματα. Προσπαθούμε να δούμε ποια ήταν η ιδιότητα των εμπόρων και των λογίων που εξετάζουμε. Ήταν μόνο λόγιοι, έμποροι ή είχαν διττή ιδιότητα; Οι ελληνικές κοινότητες επιθυμούσαν να δημιουργηθούν νεωτερικά σχολεία και να διδάξουν σε αυτά φημισμένοι λόγιοι που θα διέδιδαν τις νέες ιδέες; Η παρούσα εργασία επιχειρεί να αναδείξει την ανάγκη που άρχισε να δημιουργείται από τις ελληνικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Δύσης για δημιουργία σχολείων, τα οποία θα στελεχώνονταν με νεωτερικά προγράμματα και στα οποία θα εργάζονταν ως δάσκαλοι μεγάλης φήμης λόγιοι-νεωτεριστές. Πολλοί λόγιοι, που είχαν ασχοληθεί και με το εμπόριο, έγραψαν και μετέφραζαν βιβλία, τα οποία τύπωναν στα ελληνικά και ξένα 105

106 τυπογραφεία, κάτι που δηλώνει την ανάγκη για έκδοση όλο και περισσότερων ελληνικών βιβλίων και δη νεωτερικών. Το τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο εστιάζουν, όπως αναφέραμε στον Αδαμάντιο Κοραή. Στα κεφάλαια αυτά επιχειρήσαμε να προσεγγίσουμε την ιδεολογία του Χίου λόγιου αλλά και εκείνη των συνεργατών του μέσα από την ανάλυση της πλούσιας αλληλογραφίας του. Δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση σε ζητήματα παιδείας, αποστολής βιβλίων για στελέχωση βιβλιοθηκών σε σχολεία των Ιωαννίνων, της Κοζάνης, της Χίου, της Σμύρνης, των Κυδωνιών και της Κωνσταντινούπολης αλλά και σε γλωσσικά ζητήματα. Βασικοί συνεργάτες του Αδαμάντιου Κοραή ήταν: ο Αλέξανδρος Βασιλείου στη Βιέννη, ο Ιάκωβος Ρώτας στην Τεργέστη, οι αδερφοί Ζωσιμά στο Λιβόρνο και στη Νίζνα, ο Νεόφυτος Βάμβας στη Χίο, ο Θεόφιλος Καΐρης στις Κυδωνιές, ο Άνθιμος Γαζής στη Βιέννη, ο Κωνσταντίνος Κούμας και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος στη Σμύρνη. Τον Κοραή πλαισίωναν και άλλοι έμποροι και λόγιοι στη Μασσαλία, στο Λιβόρνο, στη Βιέννη και στην Τεργέστη. Η εργασία κλείνει με μια σύνοψη, μέσω της οποίας επιχειρείται μια σύγκριση ανάμεσα στα δίκτυα των λογίων και των εμπόρων που κινούνταν ανεξάρτητα από τον Αδαμάντιο Κοραή και σε εκείνο του Χίου λόγιου, ενώ δίνονται απαντήσεις σε ερωτήματα που ετέθησαν. Βλέπουμε τις σχέσεις που είχαν δημιουργήσει οι λόγιοι και οι έμποροι μεταξύ τους επηρεασμένοι από την επαφή τους με τις ιδέες του Διαφωτισμού. Επισημαίνουμε το έργο τους και την προσπάθειά τους για μια νέα στροφή στην ελληνική παιδεία. 106

107 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Balta, Athanasia, La diffusion du livre dans le monde héllenique au debut du 19e siècle ( ). Informations tirées de la corréspondance Adamance Coray - Alexandre Vassiliou, μεταπτ. διπλωματική εργασία, Paris Chatziioannou, Maria-Christina, «Greek Merchant Networks in the Age of Empires ( )», στο: Baghdiantz McCabe Ina - Harlaftis Gelina - Pepelasis Minoglou Ioanna (επιμ.), Diaspora Entrepreneurial Networks: Four Centuries of History, Oxford & New York 2005, σ Danova, Nadia - Todorov, Varban, «Ελληνικά έγγραφα από το αρχείο της πόλης Μίσκολτς (Ουγγαρία)», στο: John M. Fossey - Jacques Movin (επιμ.), Proceedings of the First International Congress of the Hellenic Diaspora from antiquity to modern times, v. II, From 1453 to modern times, Amsterdam 1992, σ Droulia, Loukia, «The Classics in the service of renascent Greece: Adamantios Korais and his editorial work», HUMANITAS, v. XLIX (1997), σ Evrigenis, D. Ioannis, «Enlightenment, emacipation and national identity: Korais and the ancients», στο: Kitromilides, Paschalis (επιμ.), Adamantios Korais and the European Enlightenment, SVEC 10, Voltaire Foundation Oxford 2010, σ Füves, Ödön, Οι Έλληνες της Ουγγαρίας, Θεσσαλονίκη Füves, Ödön, «Characteristics of the Greeks in Hungary ( )», στο: Fossey John M. Movin - Jacques (επιμ.), Proceedings of the First International Congress of the Hellenic Diaspora from antiquity to modern times, v. II, From 1453 to modern times, Amsterdam 1999, σ Horváth, Endre, Η ζωή και τα έργα του Γεωργίου Ζαβίρα, Βουδαπέστη Katsiardi-Hering, Olga, «Il mondo Europeo degli intellettuali Greci della Diaspora (SEC. XVIII EX XIX IN.)», στο: Bruni Francesco (επιμ.), Niccolò Tomaseo: Popolo e Nazioni. Italiani, Corsi, Greci, Illirici, Αtti del conveqno internazionale di studi nel bicentario della nascita di Niccolò Tomaseo, Venezia, Gennaio 2003, Roma-Padova 2004, σ Katsiardi-Hering, Olga, «Central and peripheral communities in the Greek Diaspora: Interlocal and local economic, political and cultural networks in the 107

108 eighteenth and nineteenth centuries», στο: Rozen Mina (επιμ.), Homelands and Diasporas. Greek, Jews and their Migrations, London-New York 2008, σ Katsiardi-Hering, Olga, «City ports in the Eastern and Central Mediterranean from the mid-sixteenth to the nineteenth century: urban and social aspects», Mediterranean Historical Review, 26 (2) 2011, σ Katsiardi-Hering, Olga - Stassinopoulou, Maria, «The Long 18 th century of Greek Commerce in the Habsburg Empire: Social Changes», στο: Heppner Harald - Urbanitsch Peter - Zedinger Renate (επιμ.), Social Change in the Habsburg Monarchy. Les transformation de la société dans la monarchie des Habsburg: l époque des Lumières, Bochum 2011, σ Katsiardi-Hering, Olga, «Southeastern European Migrant Groups between the Ottoman and the Habsburg Empires. Multilateral Social and Cultural Transfers from the Eighteenth to the Early Nineteenth Centuries», στο: Heppner Harald - Posch Eva (επιμ.), Encounters in Europe s Southeast. The Habsburg Empire and the Orthodox World in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Bochum 2012, σ Katsiardi-Hering, Olga - Madouvalos, Ikaros, «The tolerant policy of the Habsburg Authorities towards the Orthodox people from South-Eastern Europe and the formation of national identities (18 th -early 19 th century)», Balkan Studies 49 (2014), σ Kitromilides, Paschalis, «Imagined Communities and the Origins of the National Question in the Balkans», European History Quarterly 19 (1989), σ Kitromilides, Paschalis, «Initeraries in the world of the Enlightment. Adamantios Korais from Smyrna via Montpellier to Paris», στο: Kitromilides, Paschalis (επιμ.), Adamantios Korais and the European Enlightenment, SVEC 10, Voltaire Foundation Oxford 2010, σ Kitromilides, Paschalis, «Adamantios Korais and the dilemmas of liberal nationalism», στο: Kitromilides, Paschalis (επιμ.), Adamantios Korais and the European Enlightenment, SVEC 10, Voltaire Foundation Oxford 2010, σ Kriaras, Emmanuel, «A tradition of Anomaly: Towards the Regularization of the Greek Language», στο: Georgakopoulou Alexandra - Silk Michael (επιμ.), Standard Languages and Language Standards: Greek, past and present, UK 2007, σ

109 Layton, Evro, «Η τεχνική του βιβλίου», στο: Κουμαριανού Αικατερίνη - Δρούλια Λουκία - Layton Evro, Το ελληνικό βιβλίο , Αθήνα 1986, σ Mackridge, Peter, «Korais and the Greek Language Question», στο: Kitromilides, Paschalis (επιμ.), Adamantios Korais and the European Enlightenment, SVEC 10, Voltaire Foundation Oxford 2010, σ Mammis, Dimitrios, La scuola greca di Trieste ( ), Venezia Mantouvalos, Ikaros, «Greek Immigrants in Central Europe: A concise study of Migration Routes from the Balkans to the Territories of the Hungarian Kingdom (From the Late 17 th to the early 19 th Centuries)», στο: Katsiardi-Hering, Olga - Stassinopoulou, Maria (επιμ.), Across the Danube: Southeastern Europeans and their Travelling Identities (17 th -19 th C.), Leiden 2017, σ Peyfuss, Max Demeter, «Controversal problems regarding the printing press of Moschopolis», στο: Στάικος Κωνσταντίνος Σπ. Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε. (επιμ.), Το έντυπο ελληνικό βιβλίο (15 ος -19 ος αι.), Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Δελφοί Μαΐου 2001, Αθήνα 2004, σ Rotolo, Vicenzo, «Η γλωσσική θεωρία του Κοραή. Ιδεολογικές ρίζες και ψυχολογικά κίνητρα», Διήμερο Κοραή, Απριλίου Προσεγγίσεις στη γλωσσική θεωρία, τη σκέψη και το έργο του Κοραή, Αθήνα 1984, σ Seirinidou, Vaso, «The Enlightenments within the Enlightenment. Balkan scholarly production and the communication in the Hasburg Empire as seen through an early nineteenth-century Private Library Catalogue», στο: Heppner Harald - Posch Eva (επιμ.), Encounters in in Europe s Southeast. The Hasburg Empire and the Orthodox World in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Bochum 2012, σ Stassinopoulou, Maria, «Weltgeschichte im Denken eines Griechischen Aufklärers. Konstantinos Michail Koumas als Historiograph», Gunnar Hering (επιμ.), Studien zur Geschichte Südosteuropas, 9, Frankfurt am Main-Berlin-Wien Stassinopoulou, Maria, «Trading Places. Cultural Transfer Trajectories among Southeast European Migrants in the Habsburg Empire», στο: Heppner, Harald - Posch, Eva (επιμ.), Encounters in in Europe s Southeast. The Hasburg Empire and the Orthodox World in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Bochum 2012, σ

110 Stoianovich, Traian «The conquering Balkan Orthodox merchant», Journal of Economic History 20 (1960), σ Stoianovich, Traian «Διασπορές και εδαφική τριμερής κατανομή», στο: Ασδραχάς Ι. Σπύρος - Καραπιδάκης Ε. Νίκος - Κατσιαρδή-Hering Όλγα - Λιάτα Ευτυχία - Ματθαίου Άννα - Sivignon Michel - Stoianovich Traian, Ελληνική Οικονομική Ιστορία, ΙΕ - ΙΘ αιώνας, τ. Ι, Αθήνα 2003, σ Van Duck, Karen, «The Language Question and the Diaspora», στο: Beaton Roderick - Ricks David (επιμ.), The Making of Modern Greece: Nationalism, Romantism and the Uses of the Past ( ), UK 2009, σ

111 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ελένη, «Κοραής και Guilford», Ο Ερανιστής 20 (1995), σ Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ελένη, Η Ιόνιος Ακαδημία: Το χρονικό της ίδρυσης του πρώτου ελληνικού Πανεπιστημίου, Αθήνα Αγγέλου, Άλκης, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ, Αθήνα 2000, σ Αθήνη, Στέση - Ξούριας, Γιάννης, Νεοελληνική Γραμματεία , Αθήνα Αλευράς, Γεώργιος Χρ., Ο Κοζανίτης έμπορος Κωνσταντίνος Δ. Τακιατζής ( ), Κοζάνη Αναστασιάδου, Αλεξάνδρα, «Ο Ηπειρωτικός ευεργετισμός ως συνεκτικός πολιτισμικός παράγοντας μεταξύ των λαών της Δύσης και της καθ ημάς Ανατολής», Ένωση Επιστημόνων Αθηνών 6 (2012), σ Αρβανιτάκης, Δημήτριος, «Ευεργετισμός: Δεδομένα και προβλήματα», στο: Αρβανιτάκης Δημήτριος Χατζηϊωάννου Μαρία-Χριστίνα Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα Θεοδώρου Βάσω Κρεμμυδάς Βασίλης (επιμ.), Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη νεότερη Ελλάδα, (Πρακτικά συνεδρίου), Αθήνα 2006, σ Αργυροπούλου Ρωξάνη Δ., «Στοιχεία της αστικής ιδεολογίας του ΙΗ αιώνα στα προλεγόμενα των φιλοσοφικών βιβλίων του Ελληνικού Διαφωτισμού», Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982, σ Ασημομύτης, Βασίλης, Ιωάννης Βαρβάκης, Ο πατριώτης, Αθήνα Βαρμάζης, Νίκος, Αδαμάντιος Κοραής ( ), Ένας ανεξάντλητος κόσμος, Αθήνα Βελουδής, Γιώργος, Το ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων στη Βενετία ( ): συμβολή στη μελέτη του ελληνικού βιβλίου κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, Αθήνα Βενδώρου, Αθανασία, «Η ελληνική τυπογραφία στη διαδρομή πέντε αιώνων», Ίδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, 14, Αθήνα 2009, σ

112 Βλάμη, Δέσποινα, Το φιορίνι, το σιτάρι και η οδός του κήπου. Έλληνες έμποροι στο Λιβόρνο , Αθήνα Γιομπλάκης, Αθανάσιος, «Δημήτριος Νικ. Δάρβαρης ( ). Ο εκ Κλεισούρας της Μακεδονίας διδάσκαλος του Γένους», Γρηγόριος ο Παλαμάς 54 (1971), σ Γούδας, Αναστάσιος, Βίοι Παράλληλοι, Ο κλήρος, τ. Α, Αθήνα Γριτσόπουλος, Τάσος, «Γεώργιος Ζαβίρας, ο Σιατιστεύς θεράπων του Λόγιου Ερμού και του Κερδώου», Πνευματικοί άνδρες της Μακεδονίας κατά την Τουρκοκρατίαν, Θεσσαλονίκη 1972, σ Δασκαλάκης, Απόστολος, Ο Αδαμάντιος Κοραής και η ελευθερία των Ελλήνων, Αθήνα Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ., Δυο φίλοι. Κοραής και Βάμβας. Με ανέκδοτα κείμενα, Αθήνα Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ. (επιμ.), Ο Κοραής κι η εποχή του, Βασική Βιβλιοθήκη, 9 Αθήνα Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ., «Το δυτικό βιβλίο στον ελληνικό χώρο», Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982, σ Δημαράς Κωνσταντίνος Θ. (επιμ.), Αδαμάντιου Κοραή. Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και η Αυτοβιογραφία του, τ. Α, Αθήνα Δημαράς Κωνσταντίνος Θ., «Ο Κοραής και η γλώσσα: Η θεωρία», Διήμερο Κοραή, Απριλίου Προσεγγίσεις στη γλωσσική θεωρία, τη σκέψη και το έργο του Κοραή, Αθήνα 1984, σ Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ., «Ο Κοραής και η γλώσσα: Η πράξη», Πρακτικά Συνεδρίου Κοραής και Χίος (Χίος Μαΐου 1983), τ. Α, Αθήνα 1984, σ. 93. Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα Δημαράς, Κωνσταντίνος, Θ., «Το σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ, Αθήνα 2000, σ Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ. - Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. Α , Αθήνα

113 Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ. - Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. Β , Αθήνα Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ.- Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. Γ , Αθήνα Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ.- Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. Δ , Αθήνα Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ. - Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. Ε , Αθήνα Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ.- Αγγέλου, Άλκης - Κουμαριανού, Αικατερίνη - Φραγκίσκος, Εμμανουήλ (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τ. ΣΤ , Αθήνα Δρακάκης, Ανδρέας, «Ο Ιάκωβος Ρώτας. Ο Τζιώτης λόγιος της εποχής του Διαφωτισμού και η βιβλιοθήκη του», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 13 ( ), σ Δρακούλης, Δημήτριος Π., «Μακεδόνες της Διασποράς στους οικισμούς της Βόρειας Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης», στο: Κολιόπουλος Ιωάννης Σ. - Μιχαηλίδης Ιάκωβος Δ. (επιμ.), Οι Μακεδόνες στη Διασπορά 17 ος, 18 ος και 19 ος αιώνας, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Θεσσαλονίκη 2011, σ Δρούλια, Λουκία, «Το βλέμμα του «Άλλου». Το Άμστερνταμ όπως το είδαν δυο Έλληνες της εποχής», Ο Ερανιστής 24 (2003), σ Ζαβίρας, Γεώργιος, Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, Αθήνα Ηλιού, Φίλιππος, «Βιβλία με συνδρομητές. Ι. Τα χρόνια του Διαφωτισμού ( )», Ο Ερανιστής 12 (1975), σ Ηλιού, Φίλιππος, «Βιβλία με συνδρομητές ( ). Νέα Στοιχεία», Ο Ερανιστής 16 (1980), σ Ηλιού, Φίλιππος, «Βιβλία με συνδρομητές. ΙΙ. Από τα χρόνια της Επανάστασης έως το 1832», Ο Ερανιστής 22 (1999), σ

114 Ηλιού, Φίλιππος, Κοινωνικοί αγώνες και Διαφωτισμός. Η περίπτωση της Σμύρνης (1819), Αθήνα Ηλιού, Φίλιππος, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Η νεωτερική πρόκληση», στο: Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού , Β, Αθήνα 2003, σ Θεοδωροπούλου, Ρεβέκα, «Κωνσταντίνος Μ. Κούμας ( ). Ένας Λαρισαίος λόγιος, δάσκαλος και συγγραφέας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας», Ευκλείδης 81 (2014), σ Ιγγλέση, Αγγελική, Βορειοελλαδίτες έμποροι στο τέλος της Τουρκοκρατίας. Ο Σταύρος Ιωάννου, Αθήνα Καλοσπύρος, Νικόλαος, Ο Αδαμάντιος Κοραής ως κριτικός φιλόλογος και εκδότης, τ. Α, Αθήνα Καραγιώργος, Βασίλειος, Στ., Ο Αδαμάντιος Κοραής και η Ευρώπη, Αθήνα Καραθανάσης, Αθανάσιος, Ε., Η Φλαγγίνειος Σχολή της Βενετίας, Θεσσαλονίκη Καραθανάσης, Αθανάσιος, Ε., Η Βενετία των Ελλήνων, Θεσσαλονίκη Καρακώστα, Κωνσταντίνα, Δ., «Όταν οι Μοσχοπολίτες ταξιδεύουν στη κοιλάδα ου ποταμού Σίνβα. Οι εγκαταστάσεις των Μοσχοπολιτών στο Μίσκολτς μέσα από το κρατικό αρχείο της Ουγγρικής πόλης», Μακεδονικά 38 (2009), σ Καρακώστα, Κωνσταντίνα, Δ., «Πέστη-Κεσκεμέτ-Έγγερ-Τόκαι. Η εγκατάσταση των Μακεδόνων στην Αψβουργική Ουγγαρία του 18 ου αιώνα»,», στο: Κολιόπουλος, Σ. Ιωάννης - Μιχαηλίδης, Δ. Ιάκωβος (επιμ.), Οι Μακεδόνες στη Διασπορά 17 ος, 18 ος και 19 ος αιώνας, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2011, σ Καραμανέ, Ευφημία, Αμπελάκια Θεσσαλίας. Ιστορία και Συνεταιρισμός των Αμπελακίων, Βόλος Καραμπελιάς, Γιώργος, Κοραής και Γρηγόριος ο Ε. Κοινωνικές συγκρούσεις και Διαφωτισμός στην προεπαναστατική Σμύρνη ( ), Αθήνα Καραμπερόπουλος, Δημήτριος, «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζή ( ). Παράρτημα: Η εργογραφία του», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 62, (2012), σ

115 Καράς, Γιάννης, «Ανάγκες και κατευθύνσεις της επιστημονικής σκέψης στον 18 ο αιώνα. Τεκμήρια και προλεγόμενα βιβλίων θετικών επιστημών», Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982, σ Καράς, Γιάννης, Θεόφιλος Καΐρης, Κωνσταντίνος Μ. Κούμας: δυο πρωτοπόροι δάσκαλοι του Γένους, Αθήνα Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, Η ελληνική παροικία της Τεργέστης ( ), τ. Α, διδακτορική διατριβή, Αθήνα Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Εκπαίδευση στη Διασπορά. Προς μια παιδεία ελληνική ή προς «θεραπεία» της πολυγλωσσίας;», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου αφιερωμένου στη μνήμη του Κωνσταντίνου Θ. Δημαρά, Αθήνα 1985, σ Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Χριστόφορος Φιλητάς, σκέψεις για τη διδασκαλία της γλώσσας», Μνήμων 12 (1989), σ Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Η ελληνική διασπορά: Η γεωγραφία και η τυπολογία της», στο: Ασδραχάς Ι. Σπύρος - Καραπιδάκης Ε. Νίκος - Κατσιαρδή-Hering Όλγα - Λιάτα Ευτυχία - Ματθαίου, Άννα - Sivignon Michel - Stoianovich Traian, Ελληνική Οικονομική Ιστορία, ΙΕ - ΙΘ αιώνας, τ. Ι, Αθήνα 2003, σ Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Τα δίκτυα της ελληνικής εμπορικής διακίνησης», στο: Ασδραχάς Σπύρος Ι. - Καραπιδάκης Νίκος Ε.- Κατσιαρδή-Hering Όλγα - Λιάτα, Ευτυχία - Ματθαίου Άννα - Sivignon Michel - Stoianovich Traian, Ελληνική Οικονομική Ιστορία, ΙΕ - ΙΘ αιώνας, τ. Ι, Αθήνα 2003, σ Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Από την Οθωμανική κατάκτηση ως την εδραίωση του νεοελληνικού κράτους», στο: Χασιώτης, Ιωάννης Κ. - Κατσιαρδή-Hering, Όλγα - Αμπατζή, Ευριδίκη Α. (επιμ.), Οι Έλληνες στη Διασπορά 15 ος -21 ος αι., Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2006, σ Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Αδελφότητα, Κομπανία, Κοινότητα. Για μια τυπολογία των ελληνικών κοινοτήτων της Κεντρικής Ευρώπης με αφορμή το άγνωστο καταστατικό του Miskolc (1801)», Εώα και Εσπέρια 7 (2007), σ Κατσιαρδή-Hering, Όλγα, «Σμύρνη, Χώρος και Κοινωνικές Εξελίξεις, 18 ος -1922: στο δίκτυο των πόλεων της Ανατολικής Μεσογείου», στο: Ιωάννης Καραχρήστος, Παρασκευάς Ποτηρόπουλος (επιμ.), Σμύρνη: Η ανάπτυξη μιας μητρόπολης της 115

116 Ανατολικής Μεσογείου (17 ος αι.-1922), Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, τ. 32, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών 2016, σ Κεκρίδης, Ευστάθιος, Θεόδωρος Αναστασίου Καβαλλιώτης ( ). Ο Διδάσκαλος του Γένους, Καβάλα Κιτρομηλίδης, Πασχάλης, «Ιδεολογικές συνέπειες της κοινωνικής διαμάχης στη Σμύρνη: ( )», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. Γ (1982), σ Κορδάτος, Γιάννης, Τ Αμπελάκια και ο μύθος για τον συνεταιρισμό τους: συμβολή στην οικονομικοκοινωνική ιστορία της Ανατ. Θεσσαλίας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, Αθήνα Κουμαριανού, Αικατερίνη, «Συμπληρώματα στα βιογραφικά του Κ. Ασώπιου», Ελληνικά 16 (1959), σ Κουμαριανού, Αικατερίνη, «Στάσεις και συμπεριφορές απέναντι στο ελληνικό έντυπο στον φθίνοντα ΙΗ και στον αρχόμενο ΙΘ αιώνα», Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982, σ Κουμαριανού, Αικατερίνη - Δρούλια, Λουκία, «Η εκδοτική του βιβλίου», στο: Κουμαριανού Αικατερίνη - Δρούλια Λουκία - Layton Evro, Το ελληνικό βιβλίο , Αθήνα 1986, σ Κουμαριανού, Αικατερίνη, «Ιστορική διαδρομή του ελληνικού Τύπου, », στο: Δρούλια Λουκία (επιμ.), Ο Ελληνικός Τύπος 1784 ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Αθήνα Μαΐου 2004, Αθήνα 2005, σ Κουμαριανού, Αικατερίνη, «Άνθιμου Γαζή Λεξικόν Ελληνικόν. Η ιστορία μιας λεξικογραφικής προσπάθειας», Ο Ερανιστής 9/10 (2016), σ Κούμας, Κωνσταντίνος, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τ. 12, Βιέννη Κουτμάνης, Σωτήρης, Έλληνες στη Βενετία ( ). Κοινωνικό φύλοοικονομία-νοοτροπίες, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα

117 Κωνσταντακοπούλου, Αγγελική, Η ελληνική γλώσσα στα Βαλκάνια ( ). Το τετράγλωσσο λεξικό του Δανιήλ Μοσχοπολίτη, Ιωάννινα Λάϊος, Γεώργιος, «Ο εν Βιέννη εμπορικός οίκος Αργέντη (Ανέκδοτα έγγραφα εκ των αρχείων της Βιέννης), Εις μνήμην Κ. Άμαντου , Αθήνα 1960, σ Λάππας, Κωνσταντίνος, «Η εκπαίδευση, οργάνωση και λειτουργία των σχολείων », στο: Παναγιωτόπουλος Βασίλης (επιμ.), Ιστορία Νέου Ελληνισμού , τ. Β, Αθήνα 2000, σ Λάππας, Κωνσταντίνος, Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19 ο αιώνα, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Αθήνα Λάππας, Κωσταντίνος - Σταμούλη, Ρόδη (επιμ.), Αλληλογραφία Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, τ. Α ( ), Αθήνα Λάππας, Κωνσταντίνος - Σταμούλη, Ρόδη (επιμ.), Αλληλογραφία Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, τ. Β ( ), Αθήνα Λασκαρίδης, Χρήστος Π., Το καταστατικό της ελληνικής εμπορικής κοινότητας στη Νίζνα της Ουκρανίας, μονογραφία, Ιωάννινα Λιάτα, Ευτυχία, «Ειδήσεις για την κίνηση του ελληνικού βιβλίου στις αρχές του 18 ου αιώνα», Ο Ερανιστής 14 (1977), σ Μάμουκας, Ανδρέας, Αδαμάντιος Κοραής. Βίος και έργα, Αθήνα Μανδυλαρά, Άννα, Η ελληνική επιχειρηματική κοινότητα στη Μασσαλία, Ατομικές στρατηγικές και στρατηγικές δικτύων, διδακτορική διατριβή, Αθήνα Μαντούβαλος, Ίκαρος, «Έλληνες διαθέτες και πρακτικές κληροδοσίας στην Τεργέστη. Μια πρώτη προσέγγιση σε σχέση με την περίπτωση της Βιέννης και της Πέστης (19 ος αιώνας)», Μνήμων 30 (2009), σ Μαντούβαλος, Ίκαρος, «Μεταναστευτικές διαδρομές από τον χώρο της Μακεδονίας στην ουγγρική ενδοχώρα (17 ος αιώνας αρχές 19 ου αιώνα)», στο: Κολιόπουλος, Σ. Ιωάννης - Μιχαηλίδης, Δ. Ιάκωβος (επιμ.), Οι Μακεδόνες στη Διασπορά 17 ος, 18 ος και 19 ος αιώνας, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2011, σ Μαντούβαλος, Ίκαρος, «Το ελληνικόν σχολείον είναι το μόνον μέσον της προκοπής και μάθησης των νέων εις τα ελληνικά γράμματα. Πτυχές της 117

118 εκπαιδευτικής ζωής της ελληνοβλαχικής κοινότητας του Miscolc (τέλη 18 ου -αρχές 19 ου αι.)», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 10 (2012), σ Μιχαλόπουλος, Φάνης, Τα Γιάννενα και η Νεοελληνική Αναγέννηση: ( ), Αθήνα Μπαλτά, Αθανασία, «Αποστολές βιβλίων στη βιβλιοθήκη της Χίου: στοιχεία από την αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή και του Αλέξανδρου Βασιλείου ( )», Μνήμων 10 (1985), σ Μπελιά, Ελένη, «Απόψεις του Κοραή δια την οργάνωση της εκπαιδεύσεως», Πρακτικά Συνεδρίου Κοραής και Χίος (Χίος Μαΐου 1983), τ. Α, Αθήνα 1984, σ Μπέττης, Στέφανος, «Αλέξανδρος Βασιλείου, ο αφοσιωμένος φίλος και συναθλητής του Κοραή, », Ηπειρωτική Εστία 22 (1973), σ Μπέττης, Στέφανος, Οι Ζωσιμάδες και η συμβολή τους στην Νεοελληνική Αναγέννηση: η ζωή και το έργο τους, Ιωάννινα Μπόμπου-Σταμάτη, Βασιλική, «Η Βιβλιοθήκη του Guilford στην Κέρκυρα ( )», Ο Ερανιστής 20 (1995), σ Μπώκος, Γιώργος Δ., «Η διαφημιστική προβολή του βιβλίου κατά την Τουρκοκρατία», Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982, σ Ξανθοπούλου-Κυριακού, Άρτεμις, Η ελληνική κοινότητα της Βενετίας ( ). Διοικητική και οικονομική οργάνωση, εκπαιδευτική και πολιτική δραστηριότητα., διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη Παπαδερός, Αλέξανδρος Κ., Μετακένωσις: Ελλάδα-Ορθοδοξία-Διαφωτισμός κατά τον Κοραή και τον Οικονόμο, Αθήνα Παπαδόπουλος, Στέφανος, «Οι ελληνικές κοινότητες της Ουγγαρίας και η συμβολή τους στην οικονομική και επιστημονική ανάπτυξη της Βόρειας Ελλάδας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας», Ανακοίνωση στο συμπόσιο «Ουγγροελληνικές σχέσεις», Βουδαπέστη (8-10 Μαΐου 1989), Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών Πανεπιστημίου Βουδαπέστης, Αθήνα 1989, σ Παπακωνσταντίνου, Μιχάλης, Μια βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία. Ιστορία της Κοζάνης , Αθήνα

119 Παπακώστα, Χριστίνα Ε., «Ηπειρώτες έμποροι στη Βενετία (16 ος -19 ος αι.)», Θησαυρίσματα 37 (2007), σ Πασχάλης, Δημήτριος Π., Θεόφιλος Καΐρης, ιστορική και φιλοσοφική μελέτη, Αθήνα Πατηνιώτης, Μανώλης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο τον 18 ο αιώνα: αρχές της φυσικής φιλοσοφίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη και του Νικηφόρου Θεοτόκη, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης, Αθήνα Πατηνιώτης, Μανώλης, Στοιχεία Φυσικής Φιλοσοφίας: Ο ελληνικός επιστημονικός στοχασμός του 17 ου και 18 ου αιώνα, Αθήνα 2013 Πατρινέλης, Χρήστος Γ., «Οι πρώτοι δάσκαλοι της σχολής Κοζάνης (από τον Γεώργιο Κονταρή έως τον Ευγένιο Βούλγαρη)», Ο Ερανιστής 20 (1995), σ Πάτσιου, Βίκη, «Ο Κοραής για το θέμα των μεταφράσεων», Ο Ερανιστής 21 (1997), σ Πλουμίδης, Γιώργος, Το βενετικό τυπογραφείο του Δημητρίου και του Πάνου Θεοδοσίου ( ), Αθήνα Πλουμίδης, Γιώργος, «Σχολεία στην Ελλάδα συντηρημένα από κληροδοτήματα Ελλήνων της Βενετίας ( )», Θησαυρίσματα 9 (1972), σ Πολίτης, Λίνος, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα Πρόντζας, Ευάγγελος, Από την ενορία στο χρηματιστήριο. Η ελληνική κοινότητα της Μασσαλίας , Αθήνα Σειρηνίδου, Βάσω, «Βαλκανικοί έμποροι στην Αψβουργική μοναρχία (18 ος -μέσα 19 ου αιώνα). Εθνοτικές ταυτότητες και ερευνητικές αμηχανίες», στο: Στασινοπούλου, Μαρία - Χατζηϊωάννου, Μαρία Χριστίνα (επιμ.), Διασπορά-Δίκτυα-Διαφωτισμός Τετράδια Εργασίας 28 (2005), σ , 62, 64, 72. Σειρηνίδου, Βάσω, «Η ελληνική εμπορική διασπορά στην Αψβουργική Αυτοκρατορία (17 ος -19 ος αι.)», Budapesti Negyed 54 (4/2006), σ Σειρηνίδου, Βάσω, Έλληνες στη Βιέννη , Αθήνα Σειρηνίδου, Βάσω, «Πολιτιστικές μεταφορές και ελληνικές παροικίες. Νέες αναγνώσεις μιας παλιάς ιστορίας με αφορμή το παράδειγμα του Δημητρίου Δάρβαρη», Μνήμων 31 (2010), σ

120 Σειρηνίδου, Βάσω, Το εργαστήριο του λογίου. Αναγνώσεις, λόγια παραγωγή και επικοινωνία στην εποχή του Διαφωτισμού μέσα από την ιστορία της βιβλιοθήκης του Δημητρίου Ν. Δάρβαρη ( ), Αθήνα Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε., «Τα ελληνικά τυπογραφεία στη Βενετία, στη Βιέννη και στην καθ ημάς Ανατολή», στο: Στάικος Κωνσταντίνος Σπ.- Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε. (επιμ.), Τα ελληνικά τυπογραφεία της Διασποράς και της καθ ημάς Ανατολής (16 ος -19 ος αι.), Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000, σ Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε., «Τα τυπογραφεία Γλυκή, Σάρου, Θεοδοσίου. Τα ελληνικά τυπογραφεία της Βιέννης», στο: Στάικος Κωνσταντίνος Σπ.- Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε. (επιμ.), Τα ελληνικά τυπογραφεία της Διασποράς και της καθ ημάς Ανατολής (16 ος -19 ος αι.), Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000, σ Σκουβαράς, Βαγγέλης, Ιωάννης Πρίγκος : η Ελληνική παροικία του Άμστερνταμ, η σχολή και η βιβλιοθήκη της Ζαγοράς, Αθήνα Σοφιανός, Δημήτρης, «Η οικογένεια Παξιμάδη από την Τήνο (18 ος -20 ος αι.)» Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 11 ( ), σ Στάικος, Κωνσταντίνος Σπ., Τα τυπωμένα στη Βιέννη ελληνικά βιβλία , Αθήνα Σταματόπουλος, Ανδρέας, «Το Ελληνικό και Ελληνοβλαχικό στοιχείο της Δυτικής Μακεδονίας στην Αυστροουγγαρία κατά τον 18 ο -19 ο αιώνα», Ελληνική Κληρονομιά. Η Ελληνική Ορθόδοξος Διασπορά στην Ουγγαρία 17 ος -19 ος αιώνας, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθήνα 2011, σ Στασινοπούλου, Μαρία, «Βαλκανική πολυγλωσσία στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων τον 18 ο και 19 ο αιώνα», στο: Στασινοπούλου Μαρία Χατζηϊωάννου Μαρία Χριστίνα (επιμ.), Διασπορά-Δίκτυα-Διαφωτισμός Τετράδια Εργασίας 28 (2005), σ Στασινοπούλου, Μαρία, «Η βιβλιοθήκη του Κωνσταντίνου Κούμα», Αφιέρωμα στον πανεπιστημιακό δάσκαλο Βασ. Βλ. Σφυρόερα από τους μαθητές του, Αθήνα Τζιβάρα, Παναγιώτα, «Η Φλαγγίνειος Σχολή της Βενετίας και οι Κερκυραίοι υπότροφοι», Θησαυρίσματα 37 (2007), σ Τωμαδάκης, Νικόλαος, «Ναοί και Θεσμοί της ελληνικής κοινότητας του Λιβόρνο», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 16 (1940), σ

121 Τσιρίκογλου-Λαγούδα, Φωτεινή, Ο Θεσσαλός λόγιος-παιδαγωγός του Νεοελληνικού διαφωτισμού Κωνσταντίνος Μ. Κούμας. Η ζωή, το έργο του, οι ιδέες του, Αθήνα Τσούρκα-Παπαστάθη, Δέσποινα-Ειρήνη, Η ελληνική εμπορική κομπανία του Σιμπίου Τρανσυλβανίας Οργάνωση και Δίκαιο, Θεσσαλονίκη Φραγκίσκος, Εμμανουήλ Ν., «Ο επιστολογράφος Κοραής. Η σωζόμενη αλληλογραφία του απλώνεται 60 χρόνια ( )», Η Καθημερινή: Επτά Ημέρες, 250, σ , 29 Νοεμβρίου Φραγκίσκος, Εμμανουήλ Ν., «Ιχνηλασίες στις σελίδες της αλληλογραφίας Κοραή», Ο Ερανιστής 28 (2011), σ Χατζόπουλος, Κωνσταντίνος, Ελληνικά σχολεία την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας ( ), Θεσσαλονίκη Χέλμη, Παρασκευή Ν., Αφιερωθέντα βιβλία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού: η κοινωνιολογία των χορηγών. Το παράδειγμα του γερμανόφωνου χώρου, μεταπτ. διπλωματική εργασία, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα Χρηστίδης, Γιάννης, Χάρτινες εικόνες και πολιτισμικές μεταφορές στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την ελληνική Διασπορά στην Κεντρική Ευρώπη (τέλη 17 ου -αρχές 19 ου αι.), μεταπτ. διπλωματική εργασία, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα Χριστόπουλος, Παναγιώτης, Το βιβλίο «Η Αλήθεια Κριτής» και η τυχοδιωκτική δράση του συγγραφέα του Leonardo Lombardi στον ελληνικό χώρο. Συμβολή στην εκκλησιαστική και πολιτική ιστορία των μέσων του ιη αι., Αθήνα

122 ΠΙΝΑΚΕΣ Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966)...ό.π., σ Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ Βλ. Δημαρά - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982).ό.π., σ

123 123

124 124

125 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966).ό.π., σ Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π, σ Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982).ό.π., σ Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1983).ό.π., σ Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1984)..ό.π., σ

126 126

127 Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1966).ό.π., σ. 358, 507. Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982).ό.π., σ Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1983).ό.π., σ. 74, 330, Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1984).ό.π., σ. 86, Λάππας - Σταμούλη (επιμ.), Αλληλογραφία Κωνσταντίνος Οικονόμος.ό.π., σ

128 Λιάτα, «Ειδήσεις.», ό.π., σ. 2-3, 18-21, 23, 28-29, Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ. 472, 515, 531. Βλ. Βλ. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1984).ό.π., σ. 117, Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1979).ό.π., σ , , 420, 450. Βλ.. Δημαράς - Αγγέλου - Κουμαριανού - Φραγκίσκος (εκδ.), Αδαμάντιος Κοραής (1982).ό.π., σ

129 ΕΙΚΟΝΕΣ Αδαμάντιος Κοραής (εικόνα 1) 465 (εικόνα 2) Κουμαριανου, Αικατερίνη Δρούλια, Λουκία, «Η εκδοτική του βιβλίου», στο: Κουμαριανού Αικατερίνη Δρούλια Λουκία Layton Evro, Το ελληνικό βιβλίο , Αθήνα 1986, σ Δημαράς, Κωνσταντίνος (επιμ.), Αδαμάντιου Κοραή Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και η Αυτοβιογραφία του, Αθήνα 1984, εξώφυλλο βιβλίου. 129

130 (εικόνα 3) Ρώτας, Ιάκωβος, Απάνθισμα επιστολών Αδαμάντιου Κοραή, Αθήνα 1839, εξώφυλλο βιβλίου. 130

131 Ερμής ο Λόγιος, Βιέννη 1817 (εικόνα 4) 468 Κωνσταντίνος Κούμας (εικόνα 5) Κουμαριανου, Αικατερίνη Δρούλια, Λουκία, «Η εκδοτική του βιβλίου», στο: Κουμαριανού Αικατερίνη Δρούλια Λουκία Layton Evro, Το ελληνικό βιβλίο , Αθήνα 1986, σ Κούμας, Κωνσταντίνος, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τ. 12, Βιέννη 1832, σ

132 Κωνσταντίνος Οικονόμος , Γεννάδειος Βιβλιοθήκη (εικόνα 6) Θεόφιλος Καΐρης , Αργολική Αρχειακή βιβλιοθήκη ιστορίας και Πολιτισμού (εικόνα 7) 132

133 Άνθιμος Γαζής (εικόνα 8) 470 Το Λεξικόν Ελληνικόν του Άνθιμου Γαζή πρώτη έκδοση, Βενετία 1809 (εικόνα 9) Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε., «Τα τυπογραφεία Γλυκή, Σάρου, Θεοδοσίου. Τα ελληνικά τυπογραφεία της Βιέννης», στο: Στάικος, Κωνσταντίνος Σπ.- ΣκλαβενίτηςΤριαντάφυλλος, Ε. (επιμ.), Τα ελληνικά τυπογραφεία της Διασποράς και της καθ ημάς Ανατολής (16 ος -19 ος αι.), Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000, σ Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε., «Τα τυπογραφεία Γλυκή, Σάρου, Θεοδοσίου. Τα ελληνικά τυπογραφεία της Βιέννης», στο: Στάικος, Κωνσταντίνος Σπ.- ΣκλαβενίτηςΤριαντάφυλλος, Ε. (επιμ.), Τα ελληνικά τυπογραφεία της Διασποράς και της καθ ημάς Ανατολής (16 ος -19 ος αι.), Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000, σ

134 (εικόνα 10) Δάρβαρης, Δημήτριος, Γραμματική Απλοελληνική, Βιέννη 1806, εξώφυλλο βιβλίου. 134

135 (εικόνα 11) Μοσχοπολίτης, Δανιήλ, Εισαγωγική Διδασκαλία, Μοσχόπολη 1802, εξώφυλλο βιβλίου. 135

136 Το τετράγλωσσο Λεξικό του Δανιήλ Μοσχοπολίτη 1802 (εικόνα 12) Κωνσταντακοπούλου, Αγγελική, Η ελληνική γλώσσα στα Βαλκάνια ( ). Το τετράγλωσσο λεξικό του Δανιήλ Μοσχοπολίτη, Ιωάννινα 1988, σ

137 Το σήμα του τυπογραφείου Γλυκή (εικόνα 13) 475 Το σήμα του τυπογραφείου Θεοδοσίου (εικόνα 14) Κουμαριανου, Αικατερίνη Δρούλια, Λουκία, «Η εκδοτική του βιβλίου», στο: Κουμαριανού Αικατερίνη Δρούλια Λουκία Layton Evro, Το ελληνικό βιβλίο , Αθήνα 1986, σ Layton, Evro, «Η τεχνική του βιβλίου», στο: Κουμαριανού Αικατερίνη Δρούλια Λουκία Layton Evro, Το ελληνικό βιβλίο , Αθήνα 1986, σ

138 Θωμάς Φλαγγίνης (εικόνα 15) 477 Η Φλαγγίνειος Σχολή της Βενετίας (εικόνα 16) Κουμαριανου, Αικατερίνη Δρούλια, Λουκία, «Η εκδοτική του βιβλίου», στο: Κουμαριανού Αικατερίνη Δρούλια Λουκία Layton Evro, Το ελληνικό βιβλίο , Αθήνα 1986, σ Καραθανάσης, Αθανάσιος, Ε., Η Φλαγγίνειος Σχολή της Βενετίας, Θεσσαλονίκη 1975, εξώφυλλο βιβλίου. 138

139 ΧΑΡΤΕΣ Οι εγκαταστάσεις των Ελλήνων εμπόρων και λογίων στις ελληνικές παροικίες της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης, τέλη 17 ου -19 ο αιώνα (εικόνα 17) Κατσιαρδή-Hering, Η ελληνική παροικία της Τεργέστης ( ), τ. Α, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1986, σ

140 Περιοχές προέλευσης των Ελλήνων και των Βλάχων εμπόρων της Μακεδονίας εγκατεστημένων σε πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης (εικόνα 18) Δρακούλης, Δημήτριος Π., «Μακεδόνες της Διασποράς στους οικισμούς της Βόρειας Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης», στο: Κολιόπουλος Ιωάννης Σ. - Μιχαηλίδης Ιάκωβος Δ. (επιμ.), Οι Μακεδόνες στη Διασπορά 17 ος και 19 ος αιώνας, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Θεσσαλονίκη 2011, σ