Φωτεινή Γ. Σαραντοπούλου. Διδακτορική Διατριβή «Ο Αριστοτέλης ως λογοτεχνικός κριτικός του αρχαϊκού έπους και της λυρικής ποίησης»

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Φωτεινή Γ. Σαραντοπούλου Διδακτορική Διατριβή «Ο Αριστοτέλης ως λογοτεχνικός κριτικός του αρχαϊκού έπους και της λυρικής ποίησης» Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Αναπλ. Καθ. Μενέλαος Χριστόπουλος Καθ. Αντώνιος Μάρκος Αναπλ. Καθ. Αριστούλα Γεωργιάδου ΠΑΤΡΑ 2010

2 ΕΠΤΑΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Καθ. Αντώνιος Μάρκος Καθ. Θεόδωρος Στεφανόπουλος Αναπλ. Καθ. Μενέλαος Χριστόπουλος Αναπλ. Καθ. Αριστούλα Γεωργιάδου Αναπλ. Καθ. Σταύρος Τσιτσιρίδης Επικ. Καθ. Σπυρίδων Ράγκος Επικ. Καθ. Ιωάννης Καλογεράκος Η υποστήριξη της παρούσας διδακτορικής διατριβής πραγματοποιήθηκε την 30η Ιουνίου Στη συγκεκριμένη μορφή έχουμε λάβει υπ όψιν τα σχόλια και τις παρατηρήσεις της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής, την οποία ευχαριστούμε θερμά για τη συμβολή της.

3 Στους γονείς μου Γεώργιο και Γεωργία & στα αδέρφια μου Παναγιώτα και Παναγιώτη

4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ.. 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΠΕΡΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΠΟΥΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ ΟΜΗΡΟΣ Η αριστεία του Ομήρου Η λειτουργία των ομηρικών επών Ο ρόλος των ομηρικών ηρώων Όμηρος και παραβίαση της λογικής Ο Μαργίτης ως έργο του Ομήρου ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ ΚΛΕΟΒΟΥΛΙΝΑ ΤΙΜΟΘΕΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΠΕΡΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΒΙΒΛΙΟ ΙΙΙ (Κεφ. 1-12) ΟΜΗΡΟΣ Αναφορές στον Όμηρο Ο ρόλος των ομηρικών ηρώων Αναφορά στα ομηρικά έπη ΗΣΙΟΔΟΣ ΑΝΤΙΜΑΧΟΣ ΝΙΚΗΡΑΤΟΣ ΚΛΕΟΒΟΥΛΙΝΑ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ [5]

6 ΣΙΜΩΝΙΔΗΣ ΣΤΗΣΙΧΟΡΟΣ ΤΙΜΟΘΕΟΣ ΛΙΚΥΜΝΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟ Ι, ΙΙ, ΙΙΙ (Κεφ ) ΟΜΗΡΟΣ Αναφορές στον Όμηρο Ο ρόλος των ομηρικών ηρώων Αναφορές στον Όμηρο και σε κάποιον άλλο ποιητή Ο Όμηρος ως μάρτυρας ΗΣΙΟΔΟΣ ΠΕΙΣΑΝΔΡΟΣ ΣΤΑΣΙΝΟΣ ΧΟΙΡΙΛΟΣ ΑΡΧΙΛΟΧΟΣ ΣΟΛΩΝ ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ ΣΙΜΩΝΙΔΗΣ ΕΥΗΝΟΣ ΣΑΠΦΩ ΣΤΗΣΙΧΟΡΟΣ ΠΙΝΔΑΡΟΣ ΤΙΜΟΘΕΟΣ ΛΙΚΥΜΝΙΟΣ..143 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΗΘΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΥΣ ΠΟΙΗΤΕΣ ΟΜΗΡΟΣ Ο ρόλος των ομηρικών ηρώων Η λειτουργία των ομηρικών επών.159 [6]

7 Η ερμηνεία του Ομήρου από άλλους εξηγητές Η λειτουργία των απλών αναφορών στον Όμηρο ΗΣΙΟΔΟΣ ΑΡΧΙΛΟΧΟΣ ΣΟΛΩΝ ΘΕΟΓΝΙΣ ΔΗΜΟΔΟΚΟΣ ΣΙΜΩΝΙΔΗΣ ΕΥΗΝΟΣ..188 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο : ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΟΜΗΡΟΣ Ο ρόλος των ομηρικών ηρώων Η λειτουργία των απλών αναφορών στον Όμηρο ΗΣΙΟΔΟΣ ΜΟΥΣΑΙΟΣ ΑΡΧΙΛΟΧΟΣ ΤΥΡΤΑΙΟΣ ΣΟΛΩΝ ΦΩΚΥΛΙΔΗΣ ΑΛΚΑΙΟΣ ΑΛΚΜΑΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΔΙΦΙΛΟΣ ΠΕΙΣΑΝΔΡΟΣ ΣΟΛΩΝ ΣΙΜΩΝΙΔΗΣ ΑΝΑΚΡΕΩΝ..216 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο : ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ [7]

8 5.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΥΣ ΠΟΙΗΤΕΣ ΟΜΗΡΟΣ Η λειτουργία των ομηρικών επών Η ερμηνεία του Ομήρου από άλλους εξηγητές ΗΣΙΟΔΟΣ ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ ΣΙΜΩΝΙΔΗΣ ΕΥΗΝΟΣ ΤΙΜΟΘΕΟΣ 236 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο : ΦΥΣΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΥΣ ΠΟΙΗΤΕΣ ΟΜΗΡΟΣ Ο Όμηρος ως απλό όνομα Τοποθέτηση του Ομήρου στον ιστορικό χρόνο Η ερμηνεία του Ομήρου από άλλους εξηγητές Η λειτουργία των ομηρικών επών ΗΣΙΟΔΟΣ ΜΟΥΣΑΙΟΣ ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ ΣΙΜΩΝΙΔΗΣ ΣΤΗΣΙΧΟΡΟΣ ΑΛΚΜΑΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο : ΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΟΜΗΡΟΣ Ο Όμηρος ως απλό όνομα..261 [8]

9 Τα ομηρικά έπη ως κύκλια έπη: ο Όμηρος ως συνθέτης ολόκληρου του επικού κύκλου Τα ομηρικά έπη ως παρακαταθήκη παραδειγμάτων για τη χρήση της γλώσσας και της λογικής Οι ομηρικοί ήρωες ως γνωστοί χαρακτήρες Η Ἰλιὰς ως λόγος Η ενότητα της Ἰλιάδος (συνδέσμῳ) Η σαφήνεια της έκφρασης στην Ἰλιάδα λόγω της χρήσης παραδειγμάτων οικείων και γνωστών ΑΡΧΙΛΟΧΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Ο : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..281 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ.315 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ.335 [9]

10 [10]

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η έρευνα αυτή δεν θα είχε εκπονηθεί χωρίς την ενθάρρυνση και την υποστήριξη ορισμένων ανθρώπων στους οποίους θα ήθελα να αναφερθώ ονομαστικά. Κατ αρχάς, θέλω να μνημονεύσω τον επόπτη καθηγητή μου Ανδρέα Παναγόπουλο, ο οποίος απεβίωσε τον Ιούνιο του Η διαρκής καθοδήγηση και ενθάρρυνσή του με «μύησαν» στον κόσμο της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας. Έπειτα, θέλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στα άλλα δύο μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, τον καθηγητή κ. Αντώνιο Μάρκο και τον αναπληρωτή καθηγητή κ. Μενέλαο Χριστόπουλο (επιβλέποντα στο τελευταίο στάδιο της διατριβής), για τις ουσιώδεις συμβουλές και επισημάνσεις τους. Θερμές ευχαριστίες οφείλω ακόμη στην αναπληρώτρια καθηγήτρια κ. Αριστούλα Γεωργιάδου, η οποία από τις 16/09/2009 εντάχθηκε στην τριμελή συμβουλευτική επιτροπή μου και συνέβαλε με προθυμία στην περάτωση της εργασίας. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τα υπόλοιπα μέλη της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής: τον καθηγητή κ. Θεόδωρο Στεφανόπουλο για το χρόνο που διέθεσε στη διόρθωση της εργασίας, τον αναπληρωτή καθηγητή κ. Σταύρο Τσιτσιρίδη για την πρόθυμη και πολύπλευρη στήριξή του στο τελευταίο στάδιο της διατριβής, τον επίκουρο καθηγητή κ. Σπυρίδωνα Ράγκο για την καίρια και ουσιαστική καθοδήγησή του καθώς και τον επίκουρο καθηγητή κ. Ιωάννη Καλογεράκο για τη θετική ανταπόκρισή του. Για την ολοκλήρωση της διατριβής οφείλω πολλά στην κατανόηση και ενθάρρυνση που μου παρείχε η Πρόεδρος του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, καθηγήτρια κ. Αγγελική Ράλλη, καθώς και οι υπόλοιποι καθηγητές του Τμήματος με τους οποίους είχα όλα αυτά τα χρόνια εγκάρδια συνεργασία. Εν συνεχεία, θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Γραμματέα του Τμήματος Φιλολογίας κ. Σοφία Μιχελή, τα υπόλοιπα μέλη της γραμματείας κκ. Φώτη Κασπίρη, Μαρία Κεραμόντε, Ευρυδίκη Κοτταρίδη, Αλεξάνδρα Ντζελέπη, Γεωργία Σκαναβή, τη βιβλιοθηκονόμο του τμήματος κ. Αγγελική Ανδρικοπούλου, τον υπάλληλο της [11]

12 Βιβλιοθήκης του Τμήματος κ. Θεόδωρο Κολιόπουλο, καθώς και όλους/-ες τους/τις υπαλλήλους της κεντρικής Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Πατρών, για την αμέριστη βοήθειά τους. Θέλω ακόμη να ευχαριστήσω το προσωπικό της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών, της Γενναδείου Βιβλιοθήκης και της Βρετανικής Σχολής Αθηνών, που ανταποκρίθηκαν με προθυμία στις βιβλιογραφικές μου αναζητήσεις. Θα ήταν παράλειψη, τέλος, να μην ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την πολύπλευρη στήριξη, ηθική και οικονομική, που μου παρέσχε κατά τη διάρκεια αυτών των δύσκολων χρόνων. Στην πραγμάτωση της σύνθετης και πολυδιάστατης έρευνας, όλοι όσους ανέφερα, με διαφορετικό τρόπο ο καθένας, συνέβαλαν ώστε η εργασία αυτή να στηριχτεί σε σωστά επιστημονικά δεδομένα και να αποκτήσει τη μορφή στην οποία σήμερα παραδίδεται, απαλλαγμένη, στο μέτρο του δυνατού, από σοβαρά ολισθήματα και λάθη. Είναι αυτονόητο ότι η ευθύνη για τις παραλείψεις και ατέλειες που απομένουν, βαρύνει αποκλειστικά εμένα. [12]

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αν επιχειρήσουμε μία ιστορική αναδρομή στην ελληνική κριτική της λογοτεχνίας πριν από τον Αριστοτέλη, θα παρατηρήσουμε ότι ένα πρώτο ορόσημο αποτελούν ίσως οι επιθέσεις του Ξενοφάνη και του Ηράκλειτου προς τον Όμηρο, επειδή κατά τη γνώμη τους έλεγε ψεύτικες ιστορίες για τους θεούς. Ο Πλάτων είναι αυτός που, λίγο αργότερα, θα εξορίσει τους περισσότερους ποιητές από την ιδανική του πολιτεία. Αυτός έκανε τη διάκριση ανάμεσα στην κριτική του περιεχομένου και της μορφής και ήταν ο πρώτος που διαμόρφωσε ορισμένες βασικές αρχές λογοτεχνικής κριτικής. Ένα περίεργο παράδοξο στην ιστορία της λογοτεχνικής κριτικής αποτελεί το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης, ο συγγραφέας του σημαντικότερου κριτικού έργου για την ποίηση, είχε πολύ πιο περιορισμένη άποψη από τον Πλάτωνα για τη σημασία της. Ο Αριστοτέλης όμως ήταν εκείνος που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο πρώτος κριτικός της λογοτεχνίας. Η σημασία της μελέτης της λογοτεχνικής κριτικής του 4 ου αιώνα π.χ. είναι μεγάλη και για τη σύγχρονη λογοτεχνική κριτική, εφόσον εύκολα διαπιστώνεται μεταξύ τους μία στενή σχέση: πολλά από τα θέματα που μας απασχολούν σήμερα έχουν μία μακροχρόνια ιστορία και χάρη σε αυτή δεν χρειάζεται να ξεκινήσουμε τις σκέψεις μας από την αρχή. Ο Αριστοτέλης είναι από τους πρώτους που εισήγαγαν και άσκησαν λογοτεχνική κριτική και καλύπτει ένα μεγάλο κενό στις πληροφορίες μας για τις συζητήσεις σχετικά με τη λογοτεχνία, όπως είχαν διαμορφωθεί στην περίοδο μεταξύ των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων. Ο Αριστοτέλης είναι επομένως το σημείο αναφοράς και ένας βασικός terminus post quem για την ιστορία της λογοτεχνικής κριτικής. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι η εξέταση της αρχαίας λογοτεχνικής κριτικής στο αριστοτελικό corpus με βάση το στερεότυπο κείμενο, προκειμένου να μελετηθούν αναλυτικά η λειτουργία, η σπουδαιότητα και τα όριά της. Μπορεί ο Αριστοτέλης να ασκεί αμιγώς λογοτεχνική κριτική στο Περὶ ποιητικῆς, στα κεφ του τρίτου βιβλίου του Περὶ ῥητορικῆς, στα βιβλία Α, α, Λ του Μετὰ τὰ Φυσικὰ και ενίοτε σε κάποια άλλα συγγράμματά του, αλλά η παρούσα εργασία στοχεύει στην περαιτέρω [13]

14 ανάλυση, στο μέτρο του δυνατού, όλων των αναφορών σε κάποιον επικό ή λυρικό ποιητή και στην εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων. Σημαντικό κρίνω να διευκρινίσω από την αρχή ότι η μελέτη επικεντρώθηκε στα αυτοτελώς σωζόμενα γνήσια έργα του Αριστοτέλη. Τα αποσπασματικά σωζόμενα έργα τα αναφέρω μερικές φορές κατά περίπτωση αλλά δεν τα μελέτησα συστηματικά. Ο βασικότερος λόγος είναι ότι το υλικό ήταν ανεξάντλητο και συγχρόνως τα ποικίλα προβλήματα που σχετίζονται με αυτά θα μας οδηγούσαν μακριά από τον πρωταρχικό μας στόχο. Για το στερεότυπο κείμενο βασίστηκα στις εκδόσεις της Οξφόρδης, ενώ στα αποσπάσματα σημειώνω την έκδοση που ακολούθησα κάθε φορά στο κείμενο. Για λόγους όμως πληρότητας, στην πρωτογενή βιβλιογραφία αναφέρω όλες τις έγκυρες στερεότυπες εκδόσεις των αριστοτελικών αυτοτελών έργων και στη δευτερογενή όλα τα βιβλία και τα άρθρα που μελέτησα και χρησιμοποίησα στην παρούσα εργασία. H μετάφραση των αριστοτελικών χωρίων που εξετάζονται είναι δική μου αλλά στηριγμένη, επί το πλείστον, στην αγγλική μετάφραση [Ross, W. D. (ed.) ( ), The Works of Aristotle (translated into English), Vols. I-XII, Oxford: Clarendon Press]. Όσες φορές παρέθεσα τη μετάφραση κάποιων ομηρικών χωρίων από την Ἰλιάδα και την Ὀδύσσεια ακολούθησα την αντίστοιχη μετάφραση των Ν. Καζαντζάκη Ι. Θ. Κακριδή. Η πραγμάτευση του πολύπλευρου θέματος στηρίχτηκε σε κάποιους βασικούς άξονες: Α. Συλλογή όλων των αναφορών του Αριστοτέλη γενικά στους ποιητές ή σε κάποιον επικό και λυρικό ποιητή. Β. Αναζήτηση όλων των σχετικών μαρτυριών που έχουμε από αρχαίους ή/και σύγχρονους σχολιαστές σε κάθε περίπτωση. Γ. Σύνθεση και παράλληλα εντοπισμός της λειτουργίας κάθε αναφοράς. Δ. Εξαγωγή συμπερασμάτων. Στην πραγμάτευση προηγούνται τα έργα που εξ ορισμού έχουν άμεση σχέση με θέματα λογοτεχνικής κριτικής και έπονται όσα απλώς περιλαμβάνουν διάφορες αναφορές, η λειτουργία των οποίων ποικίλλει. Αναλυτικότερα, η παρούσα μελέτη [14]

15 διαρθρώνεται σε οκτώ κεφάλαια. Στην αρχή του 1 ου κεφαλαίου σημειώνουμε την ορολογία που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο Περὶ ποιητικῆς για την επική και τη λυρική ποίηση και περιγράφουμε λεπτομερώς τη δομή του έργου (1.1). Στη συνέχεια αναφέρουμε τις λίγες ομοιότητες και τις πολλές διαφορές που εντοπίζει ο Αριστοτέλης μεταξύ του έπους και της τραγωδίας (1.2). Χωριστά εξετάζουμε τις αναφορές που δείχνουν το θαυμασμό του Σταγειρίτη προς τον Όμηρο (1.3.1), αυτές που αφορούν στα ομηρικά έπη (1.3.2) και τους ομηρικούς ήρωες (1.3.3). Ο Όμηρος φαίνεται να παραβιάζει τους κανόνες της λογικής (γλωσσικά και πραγματατολογικά στοιχεία) (1.3.4) και ο Μαργίτης αποδίδεται από τον Αριστοτέλη στον επικό ποιητή (1.3.5). Εκτός από τον Όμηρο, ο Αριστοτέλης αναφέρεται στον Ξενοφάνη (1.4), την Κλεοβουλίνα (1.5) και τον Τιμόθεο (1.6). Στο 2 ο κεφάλαιο πρώτα συζητείται το τρίτο βιβλίο (κεφ. 1-12) του Περὶ ῥητορικῆς, όπου ο Αριστοτέλης εκθέτει μία θεωρία περί ύφους στον πεζό λόγο ( ). Ειδικότερα, παρατίθενται οι γενικές αναφορές στον Όμηρο ( ), στους ομηρικούς ήρωες ( ) και στα ομηρικά έπη ( ). Στη συνέχεια πραγματευόμαστε τις αναφορές στους Ησίοδο (2.2.2), Αντίμαχο (2.2.3), Νικήρατο (2.2.4), Κλεοβουλίνα (2.2.5), Διονύσιο (2.2.6), Σιμωνίδη (2.2.7), Στησίχορο (2.2.8), Τιμόθεο (2.2.9) και Λικύμνιο (2.2.10). Έπονται το πρώτο, το δεύτερο και τα κεφ του τρίτου βιβλίου ( ). Πρώτα παρατίθενται οι αναφορές στον Όμηρο ( ), στους ομηρικούς ήρωες ( ), στον Όμηρο και συνάμα σε κάποιον άλλο ποιητή ( ) και κάθε αναφορά όπου ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον Όμηρο ως μάρτυρα ( ). Επιχειρώντας, στο μέτρο του δυνατού, μία χρονολογική ταξινόμηση και μία διάκριση μεταξύ των επικών και λυρικών ποιητών, παραθέτουμε τις αναφορές του Αριστοτέλη στους Ησίοδο (2.3.2), Πείσανδρο (2.3.3), Στασίνο (2.3.4), Χοιρίλο (2.3.5), Αρχίλοχο (2.3.6), Σόλωνα (2.3.7), Ξενοφάνη (2.3.8), Σιμωνίδη (2.3.9), Εύηνο (2.3.10), Σαπφώ (2.3.11), Στησίχορο (2.3.12), Πίνδαρο (2.3.13), Τιμόθεο (2.3.14) και Λικύμνιο (2.3.15). Στο 3 ο κεφάλαιο, μελετώντας τις ηθικές πραγματείες του Αριστοτέλη, πρώτα παραθέτουμε τις γενικές αναφορές στους ποιητές (3.2). Ακολουθεί η πραγμάτευση του Ομήρου (3.3) ειδικότερα, παρατηρούμε το ρόλο που διαδραμάτιζαν οι ομηρικοί ήρωες (3.3.1), τη λειτουργία των ομηρικών επών (3.3.2), πώς ερμήνευαν τον Όμηρο [15]

16 άλλοι εξηγητές (3.3.3) και ποια ήταν η λειτουργία των απλών αναφορών στον Όμηρο (3.3.4). Έπονται οι αναφορές στους Ησίοδο (3.4), Αρχίλοχο (3.5), Σόλωνα (3.6), Θέογνη (3.7), Δημόδοκο (3.8), Σιμωνίδη (3.9) και Εύηνο (3.10). Στο 4 ο κεφάλαιο εξετάζουμε χωριστά τα έργα Πολιτικὰ και Ἀθηναίων Πολιτεία. Στα Πολιτικά ( ) σχολιάζουμε το ρόλο των ομηρικών ηρώων ( ) και τη λειτουργία των απλών αναφορών στον Όμηρο ( ). Ύστερα, ακολουθούν οι αναφορές στους Ησίοδο (4.2.2), Μουσαίο (4.2.3), Αρχίλοχο (4.2.4), Τυρταίο (4.2.5), Σόλωνα (4.2.6), Φωκυλίδη (4.2.7), Αλκαίο (4.2.8) και Αλκμάνα (4.2.9). Στην Ἀθηναίων Πολιτεία ( ) δίνονται οι αναφορές του Αριστοτέλη στους Δίφιλο (4.3.1), Πείσανδρο (4.3.2), Σόλωνα (4.3.3), Σιμωνίδη και Ανακρέοντα (4.3.4). Στο 5 ο κεφάλαιο η πραγμάτευση αφορά στα Μετὰ τὰ Φυσικά ( ), όπου προκαλεί το ενδιαφέρον μας η στάση που κράτησε ο Αριστοτέλης απέναντι στους ποιητές γενικά (5.2). Κατόπιν, δίνονται οι αναφορές στα ομηρικά έπη (5.3.1) και συζητείται η ερμηνεία του Ομήρου από άλλους εξηγητές (5.3.2). Ακολουθούν οι αναφορές στους Ησίοδο (5.4), Ξενοφάνη (5.5), Σιμωνίδη (5.6), Εύηνο (5.7) και Τιμόθεο (5.8). Στο 6 ο κεφάλαιο, μελετώντας τις φυσικές πραγματείες, παραθέτουμε πρώτα μία γενική αναφορά στους ποιητές (6.2) και στη συνέχεια κάποια διακριτά θέματα που διαφωτίζουν τη συχνή αναφορά του Αριστοτέλη στον Όμηρο: ο ποιητής ως απλό όνομα (6.3.1), η τοποθέτησή του στον ιστορικό χρόνο (6.3.2), η ερμηνεία του από άλλους εξηγητές (6.3.3) και η λειτουργία των ομηρικών επών (6.3.4). Κατόπιν σχολιάζονται οι αναφορές του Αριστοτέλη στους Ησίοδο (6.4), Μουσαίο (6.5), Ξενοφάνη (6.6), Σιμωνίδη (6.7), Στησίχορο (6.8) και Αλκμάνα (6.9). Στο 7 ο κεφάλαιο πραγματευόμαστε τις λογικές πραγματείες σε αυτές, εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι από τους επικούς ποιητές αναφέρεται μόνο ο Όμηρος (7.2) και από τους λυρικούς έμμεσα ο Αρχίλοχος (7.3). Επιχειρούμε μία διαφορετική και πολύπλευρη προσέγγιση που δίνει πληρέστερα την εικόνα του Ομήρου: ο ποιητής χρησιμοποιείται ως απλό όνομα (7.2.1), τα ομηρικά έπη παρουσιάζονται ως κύκλια έπη και ο Όμηρος ως συνθέτης ολόκληρου του επικού κύκλου (7.2.2), τα ομηρικά έπη λειτουργούν ως παρακαταθήκη παραδειγμάτων για τη χρήση της γλώσσας και της [16]

17 λογικής (7.2.3), οι ομηρικοί ήρωες παρουσιάζονται ως γνωστοί χαρακτήρες (7.2.4), η Ἰλιὰς δίνεται ως λόγος (7.2.5), συζητείται η ενότητα της Ἰλιάδος (7.2.6) και η σαφήνεια της έκφρασης στην Ἰλιάδα που, κατά τον Αριστοτέλη, οφείλεται στη χρήση παραδειγμάτων οικείων και γνωστών (7.2.7). Στο 8 ο κεφάλαιο ακολουθούν τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την παραπάνω αναλυτική πραγμάτευση του θέματος. Έπεται η βιβλιογραφία (πρωτογενής και δευτερογενής) και δύο ευρετήρια (παραθεμάτων και αρχαίων και νεότερων κύριων ονομάτων) που βοηθούν στην ανάγνωση της παρούσας εργασίας. [17]

18 [18]

19 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ I. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ (σύμφωνα με την L Année Philologique) AAntHung : Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae AAWM : Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Mainz, Geistes und sozialwissenschaftliche Klasse AAWW : Anzeiger der Österreichischen Akademie der Wissenschaften in Wien, Philos.-Hist. Klasse AC : L Antiquité classique ADFF : Annali del Dipartimento di filosofia dell Università di Firenze AJPh : American Journal of Philology AncPhil : Ancient Philosophy ARW : Archiv fuer Religionswissenschaft Leipzig BCPE : Bolletino del Centro Internazionale per lo Studio dei Papyri Ercolanesi (Cronache Ercolanesi) ClAnt : Classical Antiquity CPh : Classical Philology CQ : Classical Quarterly CR : Classical Review CW : The Classical World Écrit. & théorie poét.: Écriture et théorie poétiques. Lectures d Homère, Eschyle, Platon, Aristote G&R : Greece and Rome GB : Grazer Beiträge: Zeitschrift für die klassische Altertumswissenschaft HSPh : Harvard Studies in Classical Philology JAAC : The Journal of Aesthetics and Art Criticism JHPh : Journal of the History of Philosophy JHS : Journal of Hellenic Studies LF : Listy filologické MH : Museum Helveticum: revue suisse pour l étude de l Antiquité classique NJAB : Neue Jahrbücher für das Klassische Altertum PBA : Proceedings of the British Academy PCPhS : Proceedings of the Cambridge Philological Society Ph&Rh : Philosophy and Rhetoric PhilosQ : The Philosophical Quarterly PhQ : Philological Quarterly PhR : Philosophical Review PRIA : Proceedings of the Royal Irish Academy QJS : Quarterly Journal of Speech QUCC : Quaderni urbinati di cultura classica RE : Paulys Real- Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REA : Revue des études anciennes [19]

20 REG : Revue des études grecques RFIC : Rivista di filologia e di istruzione classica RhM : Rheinisches Museum S&C : Scrittura e Civiltà Sitz. Bayer. Ak. Wiss.: [Sitzungsberichte... der königlich bayerischen Akademie der Wissenschaften zu München] SMEA : Studi micenei ed egeo-anatolici StudFilos : Studi filosofici TAPhA : Transactions and Proceedings of the American Philological Association ZPE : Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik II. ΕΚΔΟΤΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΑ D. : Diels DΚ : Diels Kranz L. P. : Lobel Page Mass. : Massachusetts Μ.Ι.Ε.Τ. : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης PMG : Page, D. L. (1962), Poetae Melici Graeci, Oxford: Clarendon Press. ΙΙΙ. ΛΟΙΠΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ απ. βλ. Co. ed. eds. εκδ. επιμ. κ.ά. κ.ε. Ltd. μτφρ. πρβ. π.χ. rev. ed. σημ. σσ. στ. Vol. Vols. vv. : απόσπασμα : βλέπε : Company : edition, editor : editors : εκδόσεις, εκδότης : επιμέλεια : και άλλα : και εξής : Limited : μετάφραση : παράβαλε : παραδείγματος χάρη : revised edition : σημείωση : σελίδες : στίχος (-οι) : volume : volumes : verses [20]

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΠΕΡΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ 1.1. ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Ο Αριστοτέλης, εκθέτοντας συστηματικά μερικές γενικές αρχές πάνω στην ποιητική τέχνη, χρησιμοποιεί μία αξιοπρόσεκτη ορολογία. Κάθε φορά που αναφέρεται στην επική και στη λυρική ποίηση μεταχειρίζεται διάφορες λέξεις ή εκφράσεις για τα δύο αυτά λογοτεχνικά είδη που εξετάζονται στην παρούσα εργασία. Οι περισσότερες από αυτές είναι διαφορετικές από τις σημερινές ή τουλάχιστον δεν χρησιμοποιούνται σήμερα με την ίδια σημασία. Ο Αριστοτέλης βασίζεται στον αντικειμενικό παράγοντα και τοποθετεί στην πρώτη ιεραρχική βαθμίδα των ποιητικών ειδών το δράμα (κυρίως την τραγωδία), ύστερα το έπος και αγνοεί σχεδόν τελείως τη λυρική ποίηση 1, επειδή αυτή δεν επιδέχεται ακριβώς τεχνική επεξεργασία 2. Σύμφωνα με τον Συκουτρή (1937: 96*) το εξελικτικό σχήμα της ποίησης από τις πιο υποκειμενικές στις πιο αντικειμενικές μορφές [σοβαρὰ ποίησις: εγκώμια, ύμνοι έπος τραγωδία και φαύλη ποίησις: ψόγοι ίαμβοι κωμωδία] αντιτίθεται προς την πραγματική εξέλιξη της ελληνικής ποίησης, κατά την οποία η έντεχνη λυρική ποίηση βρίσκεται μεταξύ του έπους και του δράματος, χωρίς να αποκλείεται ότι ορισμένες μορφές λυρικής ποίησης προϋπήρχαν του έπους. Ο Αριστοτέλης παρεμβάλλοντας το κωμικό έπος Μαργίτης διασπά τη φυσική συνέχεια της εξέλιξης από τον ίαμβο στην κωμωδία. Ειδικότερα, ο αποκλεισμός της λυρικής ποίησης οφείλεται σε ιστορικούς λόγους. Τον 4 ο αιώνα η λυρική ποίηση είχε αρχίσει να υποχωρεί και να εντάσσεται στο δράμα. Παρέμενε μόνο η διθυραμβική ποίηση, όπου το ποιητικό στοιχείο είχε υποταχθεί στη μουσική. Ο Αριστοτέλης λοιπόν προτίμησε, εσκεμμένα ίσως, να μην εντάξει τη λυρική ποίηση σε ένα έργο που εξετάζει την ποιητική τέχνη και όλα τα στοιχεία αυτής που τη διακρίνουν από τις άλλες μουσικές τέχνες. Η λυρική ποίηση αποτελεί το μεταβατικό στάδιο μεταξύ έπους τραγωδίας και έχει σχέση με τη μελοποιίαν, με την οποία ο 1 Ο Gomperz (1912: ) επισημαίνει ότι ο Αριστοτέλης δεν έχει καμία αίσθηση της απελευθέρωσης που παρέχει η λυρική ποίηση. Αν και αναφέρει κάποια είδη, εντούτοις παρατηρείται στο έργο του κάποιες φορές ότι αγνοεί το έργο μεγάλων λυρικών ποιητών. Βλ. Περὶ ποιητικῆς b 31, όπου φαίνεται να αγνοεί πως ο Πίνδαρος (Ὀλυμπιόνικος 3.29: χρυσόκερων ἔλαφον θήλειαν) ήταν ένας από τους ποιητές που έκανε το λάθος να γράψει ότι το θηλυκό ελάφι έχει κέρατα. 2 Βλ. Συκουτρής (1937: 67*-68*). [21]

22 Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΪΚΟΥ ΕΠΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΥΡΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ Αριστοτέλης δεν ασχολείται ιδιαίτερα. Επειδή όμως στη λυρική ποίηση ανήκει και ο ίαμβος, πολύ εύστοχα ο Συκουτρής (1937: 109*) επισημαίνει ότι η λυρική ποίηση παρέχει την εντύπωση μιας «ξεπερασμένης», κατώτερης βαθμίδας ποίησης, που ολοκληρώνεται στο δράμα. Ένας άλλος σημαντικός λόγος απουσίας της λυρικής ποίησης προκύπτει από τη σχέση αυτής με τη μίμησιν. Η λυρική ποίηση περιέχει το στοιχείο της μιμήσεως σε μικρότερο βαθμό, επειδή εκφράζει υποκειμενικά αισθήματα. Ο Αριστοτέλης λαμβάνει το στοιχείο της μιμήσεως ως το βασικό χαρακτηριστικό κάθε μορφής ποιήσεως και, ενώ γνωρίζει τη λυρική ποίηση, συνειδητά δεν δίνει έμφαση σ αυτή. Σύμφωνα με εικασίες και ελάχιστα τεκμήρια, στο δεύτερο βιβλίο του έργου πιθανότατα πραγματευόταν την κωμωδία και την ιαμβική ποίηση, κυρίως τους διθυράμβους και τους νόμους. Τα τελευταία όμως είδη τα εξετάζει ως υποτυπώδεις μορφές δραματικής ποίησης, όχι ως καλλιτεχνικές μορφές λυρισμού με τη σημερινή έννοια της λέξης 3. Αναλυτικότερα, για την επική ποίηση χρησιμοποιεί τις λέξεις ἐποποιία 4, περὶ τῆς ἐν ἑξαμέτροις μιμητικῆς 5, ἐποποιικὸν σύστημα 6, διηγηματικὴ μίμησις 7, ἐποποιικὴ μίμησις 8, μίμησις ἡ τῶν ἐποποιῶν 9, ἔπη 10, ἡρωικά 11, ἡρωικὸν μέτρον 12. Τη λυρική ποίηση 13 με τη σημερινή σημασία του όρου δεν την αναφέρει πουθενά Βλ. Συκουτρής (1937: 108*-111*) a 13, [1.1447a 28], b 9, b 14, b 18, b 20 (ἐποποιίᾳ), b 16, b 8 (ἐποποιίαν), b 18, b 23, b 26 (ἐποποιίᾳ), a 13 (ἐποποιίᾳ), a 2 (ἐποποιίαν), a 12, a 14, b 15 (ἐποποιίας), b 16 (ἐποποιίας) b a a 17 (τῆς διηγηματικῆς καὶ ἐν μέτρῳ μιμητικῆς), b 33 (διηγηματικὴν μίμησιν), b b b a 5 (ἐπῶν), b 16 (ἔπεσιν), b 18 (ἐπῶν), b 16 (ἐπῶν), a 17 (ἔπεσιν), b 3 (ἔπεσιν) b 33 (οἱ μὲν ἡρωικῶν οἱ δὲ ἰάμβων ποιηταί), a 10 (τοῖς ἡρωικοῖς), a 11 (τοῖς ἡρωικοῖς) b 32, b Πρβ. Bolonyai (1998: 27-39). 14 Χρησιμοποιεί τις λέξεις διθυραμβοποιητική [1.1447a 14], αὐλητική [1.1447a 15 (αὐλητικῆς)], [1.1447a 24], κιθαριστική [1.1447a 15 (κιθαριστικῆς)], [1.1447a 24], διθυραμβικῶν ποίησις [1.1447b 26], νόμων ποίησις [1.1447b 26], διθύραμβοι [2.1448a 14 (διθυράμβους)], [ a 9 (διθυράμβοις)], τῶν ἐξαρχόντων τὸν διθύραμβον [4.1449a 11], νόμοι [2.1448a 15 (νόμους)], ὕμνους [4.1448b 27], ἐγκώμια [4.1448b 27], ἰαμβεῖον [ b 19], [4.1448b 31 (~ μέτρον)], [4.1449a 21 (~ μέτρον)], [4.1449a 25 (~ μέτρον)], [ b 37 (~ μέτρον)], [4.1449a 26 (ἰαμβεῖα)], [ a 10 (ἰαμβείοις)], [ a 12 [22]

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΠΕΡΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ Σύμφωνα με τη δομή του έργου παρατηρούμε ότι ακολουθεί την ιεραρχική κατάταξη των ποιητικών ειδών. Σημειώνει μία υπέρβαση εφόσον το έπος που αναμφισβήτητα προηγείται χρονολογικώς της τραγωδίας, στο Περὶ ποιητικῆς έπεται και αναπτύσσεται αμιγώς στα κεφ Γενικά στην ποίηση αφιερώνει τα πέντε πρώτα κεφάλαια, στην τραγωδία τα κεφ (ποσοτικά τα περισσότερα), στο έπος εκτός από τα κεφ αναφέρονται και τα δύο τελευταία κεφ , που αναπτύσσονται ζητήματα λογοτεχνικής κριτικής. Από τη δομή κιόλας φαίνεται ότι τη λυρική ποίηση δεν τη θεματίζει πουθενά. Από τα παραπάνω καταλήγουμε στις εξής επισημάνσεις. Η ορολογία που χρησιμοποεί είναι πιο πλούσια από τη σημερινή, εφόσον είχε την ικανότητα να προσαρμόζει το λεξιλόγιό του ανάλογα με το θέμα του. Επίσης, μπορεί η λυρική ποίηση να αποσιωπάται και να μη γίνεται αντικείμενο πραγμάτευσης σε κάποιο κεφάλαιο αλλά μερικές φορές η σιωπή εν όψει της γνώσης είναι εξίσου σημαντική. Αξιοπρόσεκτο είναι το ότι σε όλο το έργο αναφέρεται μόνο στον Όμηρο από τους επικούς και τις υπόλοιπες φορές επικαλείται κάποιο λυρικό ποιητή για να τεκμηριώσει όσα υποστηρίζει ή για να παραθέσει κάποιο παράδειγμα. Αποδεικνύεται έτσι ότι ο Αριστοτέλης είχε γνώση της λυρικής ποίησης αλλά εσκεμμένα δεν την περιλαμβάνει στη μελέτη της ποιητικής τέχνης, όπως αυτός την είχε συλλάβει ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΠΟΥΣ-ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στη σύγκριση που κάνει ο Αριστοτέλης ανάμεσα στο έπος και στην τραγωδία, παραθέτουμε πρώτα τις ομοιότητες και έπειτα τις διαφορές. Από το πρώτο κιόλας κεφάλαιο 15 ο Αριστοτέλης ορίζει την ποιητική τέχνη γενικά ως μίμησιν 16. Με τον όρο ποίησις 17 αναφέρεται στο έπος, την τραγωδία, (ἰαμβείοις)], ἰάμβων [4.1449a 4], [4.1448b 33 (~ ποιηταί)], ὄρχησις [2.1448a 9 (ὀρχήσει)], [ a 9], αὔλησις [2.1448a 9 (αὐλήσει)], ἐλεγείων [1.1447b 12] a 13-18: Ἐποποιία δὴ καὶ ἡ τῆς τραγῳδίας ποίησις ἔτι δὲ κωμῳδία καὶ ἡ διθυραμβοποιητικὴ καὶ τῆς αὐλητικῆς ἡ πλείστη καὶ κιθαριστικῆς πᾶσαι τυγχάνουσιν οὖσαι μιμήσεις τὸ σύνολον διαφέρουσι δὲ ἀλλήλων τρισίν, ἢ γὰρ τῷ ἐν ἑτέροις μιμεῖσθαι ἢ τῷ ἕτερα ἢ τῷ ἑτέρως καὶ μὴ τὸν αὐτὸν τρόπον. 16 Η έννοια της μιμήσεως έχει στον Αριστοτέλη ευρύτερη σημασία απ ό,τι στον Πλάτωνα και δεν χρησιμοποιείται ποτέ μειωτικά. Ειδικότερα βλέπε Koller (1954: 58), Sörbom (1966), Dupont-Roc (1976: 6-14), Lallot (1976: 15-25), Bal (1982: ), Jenny (1984: ), Simpson (1988: ), Halliwell (1987: 70), Gray (1987: ), Halliwell (1990: ), Kirby (1991: ), Kosman (1992: 51-72), Petersen (1992: 3-46), Woodruff (1992: 73-96), Neschke (1997: ), Ritoók (1998: ), Schmitt (1998: 17-53), Veloso (2000: 63-97), Worth (2000: ), Fossheim (2001: 73-86), [23]

24 Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΪΚΟΥ ΕΠΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΥΡΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ την κωμωδία, τη διθυραμβική ποίηση, τη μουσική για πνευστά όργανα και τη μουσική για έγχορδα 18. Τα τέσσερα πρώτα είδη της ποιήσεως τα αναφέρει και ο Πλάτων 19, ο οποίος είχε αρνηθεί να εντάξει στην ποίηση την αυλητική και την κιθαριστική 20. Αντιθέτως, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο ρυθμός από μόνος του έχει κάποια σημασία και συνδέεται στενά με την ποίηση. Η πρώτη λοιπόν ομοιότητα ανάμεσα στο έπος και την τραγωδία εντοπίζεται στο μιμητικό τους χαρακτήρα. Ο Αριστοτέλης συνεχίζει ότι όλες οι παραπάνω τέχνες διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τρεις απόψεις: (α) ως προς τα μέσα, (β) τα αντικείμενα και (γ) τον τρόπο μιμήσεως. Παράγουν τις μιμήσεις τους χρησιμοποιώντας χωριστά ή συνδυαστικά το ρυθμό 21, το λόγο 22 και την αρμονία 23. Συγκεκριμένα το έπος διαφέρει από την τραγωδία ως προς τα μέσα επειδή χρησιμοποιεί μόνο το λόγο και το ρυθμό, ενώ η τραγωδία χρησιμοποιεί και το μέσο της αρμονίας. Στο κεφ. 2 ο Αριστοτέλης, έχοντας στο μυαλό του την επική και τη δραματική ποίηση και καθόλου τη λυρική, κάνει μία διάκριση που αφορά στο χαρακτήρα των ανθρώπων. Επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στις διαφορές που παρουσιάζονται στα αντικείμενα 24 της μιμήσεως 25. Πρεσβεύει την άποψη ότι οι ίδιες διαφοροποιήσεις Halliwell (2001: ), Halliwell (2002: ), Κούτρας (2003: 202), Konstan (2004: ), Veloso (2004a: ), Veloso (2004b), Tsitsiridis (2005: ). 17 Ο Atkins (1952: 84) αναφέρει λεπτομερώς πως ο Αριστοτέλης αποκλείει τη διδακτική και την ιστορική ποίηση από τη γενική ταξινόμηση των διάφορων ποιητικών ειδών. Η ιστορική ποίηση αποκλείεται γιατί εξετάζει μεμονωμένα γεγονότα και η διδακτική καθότι δεν αναπαριστά τη ζωή στην καθολική της διάσταση. 18 Ο Συκουτρής (1937: 4) διευκρινίζει ότι η αὐλητικὴ και η κιθαριστικὴ περιλαμβάνουν τη σημερινή ενόργανη μουσική, η οποία στους αρχαίους συνόδευε κατά κανόνα ποιητικά έργα ή τραγούδι. Πρβ. Householder (1945: ), Lucas (1968: 54-56), Frazier (1997: ), Rotstein (2004: 39-42). 19 Πολιτεία III 394b 8-c Πλάτωνος, Νόμοι II 669d-670b. 21 Ο Συκουτρής (1937: 6 σημ. 4) επισημαίνει πως ο ρυθμός εδώ χρησιμοποιείται ειδικά για την κανονισμένη κίνηση του σώματος. Ενίοτε χρησιμοποιείται και γενικά για να δηλώσει τόσο μουσικά όσο και ορχηστικά στοιχεία. 22 Σύμφωνα με τον Συκουτρή (1937: 6 σημ. 5) εδώ εννοείται και ο πεζός λόγος (ψιλός) και ο έμμετρος. 23 Ο Συκουτρής (1937: 6 σημ. 6) διευκρινίζει ότι η αρμονία χαρακτηρίζει το αμιγώς μουσικό στοιχείο. Στους αρχαίους δεν υπήρχε η διάκριση μεταξύ αρμονίας και μελωδίας. 24 Πρβ. Ciliers-Theron (1989: ) a 9-14: Καὶ γὰρ ἐν ὀρχήσει καὶ αὐλήσει καὶ κιθαρίσει ἔστι γενέσθαι ταύτας τὰς ἀνομοιότητας, καὶ [τὸ] περὶ τοὺς λόγους δὲ καὶ τὴν ψιλομετρίαν, οἷον Ὅμηρος μὲν βελτίους, Κλεοφῶν δὲ ὁμοίους, Ἡγήμων δὲ ὁ Θάσιος <ὁ> τὰς παρῳδίας ποιήσας πρῶτος καὶ Νικοχάρης ὁ τὴν Δειλιάδα χείρους. [24]

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΠΕΡΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ μπορούν να υπάρχουν στην όρχηση 26, στην αύληση και στην κιθάριση, όπως στον πεζό λόγο 27 και στην ποίηση που δεν συνοδεύεται από μουσική. Το πρώτο παράδειγμα που φέρνει είναι ο Όμηρος (επικός ποιητής), ο οποίος παρουσιάζει ανθρώπους καλύτερους 28, ο Κλεοφών (τραγικός ποιητής) όμοιους μ εμάς, ενώ ο Ηγήμων ο Θάσιος (ευρετής της παρῳδίας) και ο Νικοχάρης (κωμικός ποιητής) χειρότερους. Το πρώτο σημείο που μπορεί κανείς να σχολιάσει από την παραπάνω αναφορά είναι η διαφορά ανάμεσα στα αντικείμενα της μιμήσεως, που συνδέεται με το ἦθος 29 των προσώπων που μιμείται ο ποιητής οι χαρακτήρες των ανθρώπων διαφέρουν εξαιτίας της καλής ή κακής ποιότητάς τους. Από αυτή την ταξινόμηση των χαρακτήρων που απεικονίζονται στην ποίηση σε καλούς και κακούς φαίνεται πόσο έχει επηρεαστεί ο Αριστοτέλης από την ηθικολογική τάση, που εμφανίζεται σε μία πρώιμη φάση της αισθητικής κριτικής και είναι ιδιαίτερα έντονη στον Πλάτωνα 30. Σύμφωνα με τον Συκουτρή (1937: 15 σημ. 5, 6) όλοι οι χαρακτήρες μπορούν λογικώς να υπαχθούν στην αντίθεση σπουδαῖος-φαῦλος με την ευρύτερη αξιολογική σημασία των όρων. Ο Αριστοτέλης με το επίθετο σπουδαῖος 31 αναφέρεται σε όποιον είναι αξιόλογος, είτε/και με την ηθική σημασία είτε/και με την αισθητική σημασία του όρου. Το δεύτερο σημείο που έχουμε να σχολιάσουμε είναι η αναφορά του Σταγειρίτη στον Όμηρο 32. Ο Αριστοτέλης εκτιμούσε τον Όμηρο ως τον αξιολογότερο των ποιητών και προσπαθούσε να εκφράζει το θαυμασμό του ποικιλοτρόπως. Εδώ επαινεί τον ποιητή επειδή αναπαριστά ανθρώπους καλύτερους από τους κοινούς καθημερινούς χαρακτήρες 33. Από τα παραπάνω αποδεικνύεται η συγγένεια μεταξύ 26 Ο Συκουτρής (1937: 17 σημ. 5) επισημαίνει πως προφανώς ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην παντόμιμον ὄρχησιν που μιμείται όχι μόνο μυθολογικά θέματα αλλά και σκηνές της καθημερινής ζωής. 27 Ο Συκουτρής (1937: 17 σημ. 7) προτείνει στον πεζό λόγο να αναφέρουμε τους διαλόγους του Πλάτωνος ως μίμησιν βελτιόνων και τους μίμους του Σώφρονος ως μίμησιν ὁμοίων ἤ χειρόνων. 28 Ο Lucas (1968: 65) δέχεται πως ο Όμηρος, ως συγγραφέας του Μαργίτη, έγραψε για τους φαύλους. 29 Πρβ. Held (1995). 30 Βλ. Ross (2005: 398). 31 Οι Hardie (1895: ), Chamberlain (1979) και Schütrumpf (1987: ) δίνουν τη σημασία της λ. ἦθος στο Περὶ ποιητικῆς. O Held (1984: : ) εξετάζει αντίστοιχα τη σημασία των λέξεων σπουδαῖος και ἦθος στο Περὶ ποιητικῆς. Ο Grube (1995: 33-34) δίνει λεπτομέρειες για τη σημασία των δύο αυτών λέξεων στον Αριστοτέλη γενικά. 32 Είναι διακριτό σημείο το ότι ο πρώτος ποιητής που αναφέρεται είναι ο Όμηρος και όχι κάποιος σημαντικός τραγωδός. 33 Βλ. McGuire (1977: 54). [25]

26 Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΪΚΟΥ ΕΠΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΥΡΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ έπους και τραγωδίας, επειδή και τα δύο αυτά ποιητικά είδη μιμούνται το ίδιο είδος χαρακτήρων (βελτίους) που τα διακρίνει από την κωμωδία. Στο κεφ ασχολείται με τις διαφορές στον τρόπο 35 της μιμήσεως. Μπορεί δηλαδή ο ποιητής να αναπαριστά τα ίδια αντικείμενα με τα ίδια μέσα άλλοτε διηγούμενος ο ίδιος πράξεις και λόγους οπότε είτε (α) υποκρίνεται κάποιο άλλο πρόσωπο, όπως κάνει ο Όμηρος 36, είτε (β) διηγείται διαρκώς ο ποιητής και περιγράφει ή δικές του σκέψεις και εντυπώσεις ή άλλων, παρεμβάλλοντας όμως πάντα το πρόσωπό του και άλλοτε παρουσιάζοντας τα πρόσωπά του ενεργούντα και ομιλούντα ενώπιον του κοινού, χωρίς ο ίδιος ο ποιητής να εμφανίζεται αυτοπροσώπως 37. Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης διαχωρίζει την ποίηση σε αφηγηματική και δραματική. Την πρώτη την υποδιαιρεί στη μεικτή απαγγελία, όταν ο ποιητής λέει ο ίδιος λίγα και εξαφανίζεται πίσω από τα πρόσωπά του, τα οποία εισάγει κατά τρόπο αντικειμενικό και σχεδόν δραματικό, και στην καθαρή απαγγελία, στην περίπτωση που ο ποιητής βρίσκεται διαρκώς επί σκηνής και τα διηγείται όλα εκείνος 38. Η ιδιαίτερη σημασία που έδωσε ο Πλάτων 39 στη λέξη μίμησις επηρέασε πιθανότατα τον Αριστοτέλη, ο οποίος δεν την υιοθέτησε σε όλα τα σημεία. Εντοπίζουμε έτσι τη σχέση μεταξύ των όρων που χρησιμοποίησε ο Αριστοτέλης, και των αντίστοιχων του Πλάτωνα, που ήταν απλή αφήγηση, μίμησις ομιλούντων προσώπων και ανάμειξη των δύο 40. Επιπλέον, ο Αριστοτέλης εμφανώς θεωρεί το γεγονός ότι ο Όμηρος χρησιμοποίησε περισσότερο ευθύ παρά αφηγηματικό λόγο απ ό,τι οι άλλοι επικοί ποιητές, ως έναν από τους βασικούς λόγους για την προφανή ανωτερότητα του Ομήρου a 20-24: Καὶ γὰρ ἐν τοῖς αὐτοῖς καὶ τὰ αὐτὰ μιμεῖσθαι ἔστιν ὁτὲ μὲν ἀπαγγέλλοντα, ἢ ἕτερόν τι γιγνόμενον ὥσπερ Ὅμηρος ποιεῖ ἢ ὡς τὸν αὐτὸν καὶ μὴ μεταβάλλοντα, ἢ πάντας ὡς πράττοντας καὶ ἐνεργοῦντας τοὺς μιμουμένους. 35 Πρβ. Stohn (2001: ), Lattmann (2005: 28-51). 36 Η de Jong (2005: 618) αναφέρει ότι σχεδόν τα τρία πέμπτα (55%) της Ἰλιάδος είναι σε ευθύ λόγο. 37 Ο Lucas (1968: 66-67) παρουσιάζει τις δύο διαφορετικές ερμηνείες του χωρίου. Στην πρώτη παρουσιάζονται τρεις διαφορετικοί τρόποι μίμησης α. ὁτὲ ποιεῖ, β. ἤ μεταβάλλοντα, και γ. ἤ μιμουμένους. Στη δεύτερη δίνονται δύο τρόποι, από τους οποίους ο πρώτος έχει δύο υποδιαιρέσεις. 38 Βλ. Συκουτρής (1937: 21 σημ. 5). 39 Πολιτεία III 392d-394d. 40 Πολιτεία III 392d 5-6: Ἆρ οὖν οὐχὶ ἤτοι ἁπλῇ διηγήσει ἢ διὰ μιμήσεως γιγνομένῃ ἢ δι ἀμφοτέρων περαίνουσιν;. [26]

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΠΕΡΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ Στο κεφ ο Αριστοτέλης αναφέρεται για πρώτη και μοναδική φορά στην «ενότητα του χρόνου» 42, που αποτελεί μία από τις διαφορές μεταξύ του έπους και της τραγωδίας 43. Η αναφορά στο χρόνο υπονοεί μία συνοχή και μία ένταση στην τραγωδία που δεν βρίσκεται στο έπος και αυτή η επίπτωση αναπτύσσεται ρητά στο κεφ Το έπος συμφωνεί 45 με την τραγωδία, καθότι αποτελούν έμμετρες μιμήσεις σοβαρών θεμάτων διαφέρουν, όμως, μεταξύ τους σε πολλά σημεία. Πρώτον, το έπος χρησιμοποιεί ένα μόνο μέτρο, το δακτυλικό εξάμετρο στίχο, και έχει αφηγηματική μορφή. Δεύτερον, ως προς την έκταση 46 του μύθου, η τραγωδία προσπαθεί να εκτυλίσσεται, όσο είναι δυνατόν, σε μία περιστροφή του ηλίου ή λίγο παραπάνω, ενώ το έπος δεν έχει καθορισμένο χρονικό όριο. Τρίτον, μερικά συστατικά τους μέρη είναι κοινά και στα δύο, άλλα όμως ανήκουν αποκλειστικά στην τραγωδία 47. Επομένως, όποιος ξέρει να διακρίνει αυτό που είναι καλό 48 και κακό στην τραγωδία, μπορεί να κρίνει και το έπος, εφόσον όλα τα στοιχεία του έπους υπάρχουν στην τραγωδία, ενώ δεν μπορούν να βρεθούν στο έπος όλα τα στοιχεία της τραγωδίας 49. Το δράμα b 9-20: Ἡ μὲν οὖν ἐποποιία τῇ τραγῳδίᾳ μέχρι μὲν τοῦ μετὰ μέτρου λόγῳ μίμησις εἶναι σπουδαίων ἠκολούθησεν τῷ δὲ τὸ μέτρον ἁπλοῦν ἔχειν καὶ ἀπαγγελίαν εἶναι, ταύτῃ διαφέρουσιν ἔτι δὲ τῷ μήκει ἡ μὲν ὅτι μάλιστα πειρᾶται ὑπὸ μίαν περίοδον ἡλίου εἶναι ἢ μικρὸν ἐξαλλάττειν, ἡ δὲ ἐποποιία ἀόριστος τῷ χρόνῳ καὶ τούτῳ διαφέρει, καίτοι τὸ πρῶτον ὁμοίως ἐν ταῖς τραγῳδίαις τοῦτο ἐποίουν καὶ ἐν τοῖς ἔπεσιν. Μέρη δ ἐστὶ τὰ μὲν ταὐτά, τὰ δὲ ἴδια τῆς τραγῳδίας διόπερ ὅστις περὶ τραγῳδίας οἶδε σπουδαίας καὶ φαύλης, οἶδε καὶ περὶ ἐπῶν ἃ μὲν γὰρ ἐποποιία ἔχει, ὑπάρχει τῇ τραγῳδίᾳ, ἃ δὲ αὐτῇ, οὐ πάντα ἐν τῇ ἐποποιίᾳ. 42 Πρβ. Jakob (1997: ). 43 Στο κεφ. 5 ο Αριστοτέλης παραβάλλει το έπος και την τραγωδία για να δικαιολογήσει γιατί επέλεξε την τραγωδία ως βάση της έρευνάς του και στο κεφ. 26 θα κάνει τη σύγκριση ως προς την αισθητική αξία μεταξύ των δύο αυτών ποιητικών ειδών. 44 Βλ. Hogan (1973: 98). 45 Σύμφωνα με τον Συκουτρή (1937: 49 σημ. 8) το ἠκολούθησεν εδώ σημαίνει πως το έπος συμφωνεί λογικώς με την τραγωδία, επειδή είναι η τελειότερη μορφή μιμήσεως, και όχι χρονικώς, εφόσον το έπος προηγείται της τραγωδίας. 46 Ο Συκουτρής (1937: 49 σημ. 9) επισημαίνει ότι ο Αριστοτέλης δεν εννοεί το μέγεθος του λογοτεχνικού έργου αλλά τη χρονική διάρκεια του παριστανόμενου μύθου και της παράστασης. Ο Lucas (1968: 93-94) δίνει λεπτομέρειες για τις τρεις πιθανές σημασίες του μῆκους: 1) το φυσικό μήκος του έργου, ο αριθμός δηλαδή των στίχων του έπους ή της τραγωδίας, 2) ο χρόνος που απαιτείται για την εκτέλεση ενός δράματος ή έπους και 3) η διάρκεια της πράξης. 47 Ο Αριστοτέλης αναλύει λεπτομερώς αυτά τα μέρη παρακάτω b 7-16 κοινά μέρη αλλά όχι όμοια είναι οι περιπέτειες, οι ἀναγνωρίσεις και τα παθήματα, που συναποτελούν το μύθο, ενώ η μελοποιία και η ὄψις ανήκουν αποκλειστικά στην τραγωδία. 48 Πρβ. Rogers (1993: ). 49 Ο Kennedy (1989: 175) επισημαίνει πως η αρχική αυτή δήλωση του Αριστοτέλη ότι το έπος υπάγεται θεωρητικά στην τραγωδία επιβεβαιώνεται στη συνέχεια από τη σύντομη ανάλυση του έπους και από τη σαφή υπαγωγή του στις αρχές που ήδη διατυπώθηκαν για την τραγωδία. [27]

28 Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΪΚΟΥ ΕΠΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΥΡΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ χρησιμοποιεί και το μέσο της αρμονίας, εκτός από το ρυθμό και το λόγο που χρησιμοποιεί η επική ποίηση. Η αναφορά στην «ενότητα του χρόνου» 50 δεν είναι κανόνας και δεν λαμβάνεται στη μελέτη της τραγωδίας ως κανόνας 51. Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι πουθενά μέσα στο Περὶ ποιητικῆς δεν εντοπίζεται κάποια αναφορά στην «ενότητα του χώρου». Συνεχίζοντας ο Αριστοτέλης στο κεφ τη διάκριση ανάμεσα στις επικές και στις τραγικές συνθέσεις κάνει λόγο για την υπόθεση της Ἰλιάδος. Υποστηρίζει ότι είναι απαραίτητο κάποιος να μη συνθέτει τραγωδία με επική δομή της υπόθεσης, δηλαδή μία δομή με πολλές ιστορίες, όπως θα ήταν η περίπτωση αν κάποιος ήθελε να κάνει τραγωδία με όλη την ιστορία της Ἰλιάδος. Δικαιολογεί ότι στην Ἰλιάδα, λόγω του μεγέθους της, τα διάφορα επεισόδια παίρνουν κατάλληλη έκταση για το καθένα, αλλά στις τραγωδίες τέτοια έκταση είναι αντίθετη προς την έννοια του δράματος. Απόδειξη αποτελεί το εξής: οι συγγραφείς που προσπάθησαν να χωρέσουν σε ένα δράμα όλη την ιστορία της άλωσης της Τροίας 53 και όχι μόνο ένα μέρος αυτής της ιστορίας, όπως έκανε ο Ευριπίδης 54, ή εκείνοι που έγραψαν μία τραγωδία για τη Νιόβη, αλλά όχι με τον τρόπο που το έκανε ο Αισχύλος 55, ή αποτυγχάνουν 56 τελείως ή έχουν κακή τύχη κατά το θεατρικό αγώνα αφού και ο ίδιος ο Αγάθων 57 απέτυχε σε αυτό και μόνο το σημείο. 50 Ο Lucas (1968: 94-95) λαμβάνει την ενότητα του χρόνου ως συνέπεια της ενότητας του μύθου. Ο Düring (1991: 280 σημ. 270) αναφέρεται στη θεωρία τελείως ξένη προς τον Αριστοτέλη, η οποία ξεκίνησε από τους κριτικούς της Αναγέννησης για τη λεγόμενη «ενότητα του χρόνου». 51 Βλ. Grube (1995: 65 σημ. 3) a 10-19: Χρὴ δὲ ὅπερ εἴρηται πολλάκις μεμνῆσθαι καὶ μὴ ποιεῖν ἐποποιικὸν σύστημα τραγῳδίαν ἐποποιικὸν δὲ λέγω τὸ πολύμυθον οἷον εἴ τις τὸν τῆς Ἰλιάδος ὅλον ποιοῖ μῦθον. Ἐκεῖ μὲν γὰρ διὰ τὸ μῆκος λαμβάνει τὰ μέρη τὸ πρέπον μέγεθος, ἐν δὲ τοῖς δράμασι πολὺ παρὰ τὴν ὑπόληψιν ἀποβαίνει. Σημεῖον δέ, ὅσοι πέρσιν Ἰλίου ὅλην ἐποίησαν καὶ μὴ κατὰ μέρος ὥσπερ Εὐριπίδης, <ἢ> Νιόβην καὶ μὴ ὥσπερ Αἰσχύλος, ἢ ἐκπίπτουσιν ἢ κακῶς ἀγωνίζονται, ἐπεὶ καὶ Ἀγάθων ἐξέπεσεν ἐν τούτῳ μόνῳ. 53 Ο Else (1957: 544) φαίνεται πως συμφωνεί με την άποψη των νεότερων εκδοτών οι οποίοι ακολουθούν τη γραφή πέρσιν με μικρό π, δείχνοντας ότι ο Αριστοτέλης δεν μιλάει ειδικά για τα Κύκλια έπη αλλά γενικά για την ιστορία και τα γεγονότα της άλωσης της Τροίας. 54 Ο Ευριπίδης, ορμώμενος από το μύθο της άλωσης της Τροίας, συνέθεσε αρκετά δράματα (Ἑκάβη, Τρῳάδες, κ.ά.). 55 Ο μύθος της Νιόβης δεν ήταν εκτενής και πλούσιος σε μυθικά επεισόδια. Ο Αισχύλος πράγματι είχε συνθέσει ένα έργο με τον τίτλο Νιόβη και ήταν γνωστό στην αρχαιότητα για την αληθινά τραγική σιωπή της ηρωίδας πάνω από τον τάφο των παιδιών της. 56 Πρβ. Allan (1971: 85). 57 Ο Αριστοτέλης εντοπίζει στις τραγωδίες του Αγάθωνα αρκετά σφάλματα, αλλά με τη δήλωσή του, ότι ο ποιητής απέτυχε μόνο σε αυτό το σημείο, πρέπει να εννοεί ότι αυτό ήταν αρκετό να προκαλέσει την αποτυχία του τραγικού ποιητή στο κοινό του. [28]

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΠΕΡΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ Σύμφωνα με την ανάλυση του αριστοτελικού χωρίου από τον Young (1983: ), άξια προσοχής είναι η χρήση της λέξης πολύμυθον 58 από τον Αριστοτέλη. Επηρεασμένος πιθανόν από τον Πίνδαρο 59 χρησιμοποιεί μία λέξη που εκτός από τον Όμηρο 60, τον Πίνδαρο και τον ίδιο, δεν σώζεται σε κανένα άλλο αρχαϊκό ή κλασικό ελληνικό κείμενο. Στο μεταβατικό κεφ. 22, μιλώντας για τις σύνθετες, τις σπάνιες και τις μεταφορικές λέξεις, ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει ποιες από αυτές είναι χρήσιμες στην επική και ποιες στην ιαμβική ποίηση. Αναφέρεται γενικά στο έπος χωρίς να δίνει κάποιο στοιχείο για τον Όμηρο, καθότι φαίνεται ότι αυτόν σκεφτόταν όταν διατύπωνε την άποψη ότι η χρήση της μεταφοράς είναι δείγμα έμφυτου ταλέντου. Αναλυτικότερα, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι καθένα από τα τεχνάσματα πρέπει να χρησιμοποιείται με μία αίσθηση του πρέποντος. Αυτό ισχύει και για τα σύνθετα και για τις σπάνιες λέξεις, καθότι η μεταφορική γλώσσα είναι το πιο σημαντικό. Η σωστή χρήση των μεταφορών είναι δείγμα έμφυτου ταλέντου, κανείς δεν μπορεί να το μάθει από άλλον και προέρχεται από την ικανότητα που έχει κάποιος να παρατηρεί ομοιότητες σε πράγματα. Κατά τον Αριστοτέλη 61, οι σύνθετες λέξεις αρμόζουν περισσότερο στο διθύραμβο, οι αρχαΐζουσες λέξεις στο έπος και οι μεταφορές στα διαλογικά μέρη της τραγωδίας αλλά και της κωμωδίας. Και τα τρία είδη λέξεων (σύνθετες, αρχαΐζουσες, μεταφορικές) είναι χρήσιμα στους ηρωικούς στίχους (έπος), ενώ στους ιαμβικούς στίχους (διαλογικά μέρη της τραγωδίας και της κωμωδίας), επειδή μιμούνται όσο το δυνατόν περισσότερο την προφορική γλώσσα (λέξιν 62 ), είναι κατάλληλες οι συνηθισμένες, οι μεταφορικές και οι κοσμητικές λέξεις, όλες αυτές δηλαδή που μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει και σε προφορικές συνομιλίες. Αυτό αποτελεί ένα μεταβατικό κεφάλαιο, προκειμένου ο Αριστοτέλης να περάσει στην 58 Ο Συκουτρής (1937: 157 σημ. 3) εξηγεί γιατί η δομή της Ἰλιάδος είναι πολύμυθος και όχι ἐπεισοδιώδης. 59 Πυθιόνικος 9.76: Ἀρεταὶ δ αἰεὶ μεγάλαι πολύμυθοι. 60 Ἰλιὰς Γ : ἐπεὶ οὐ πολύμυθος/ οὐδ ἀφαμαρτοεπής και Ὀδύσσεια β 200: οὔτ οὖν Τηλέμαχον, μάλα περ πολύμυθον ἐόντα a 8-14: Τῶν δ ὀνομάτων τὰ μὲν διπλᾶ μάλιστα ἁρμόττει τοῖς διθυράμβοις, αἱ δὲ γλῶτται τοῖς ἡρωικοῖς, αἱ δὲ μεταφοραὶ τοῖς ἰαμβείοις. Καὶ ἐν μὲν τοῖς ἡρωικοῖς ἅπαντα χρήσιμα τὰ εἰρημένα, ἐν δὲ τοῖς ἰαμβείοις διὰ τὸ ὅτι μάλιστα λέξιν μιμεῖσθαι ταῦτα ἁρμόττει τῶν ὀνομάτων ὅσοις κἂν ἐν λόγοις τις χρήσαιτο ἔστι δὲ τὰ τοιαῦτα τὸ κύριον καὶ μεταφορὰ καὶ κόσμος. 62 Ο Συκουτρής (1937: 203 σημ. 6) διευκρινίζει πως εδώ λέξις σημαίνει διάλεκτον και όχι ὕφος. [29]

30 Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΪΚΟΥ ΕΠΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΥΡΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ επική ποίηση. Το σημείο αυτό είναι κομβικό 63, καθότι δίνει την ουσία της επικής θεωρίας του Σταγειρίτη. Στο κεφ. 24, κάνοντας μία σύγκριση μεταξύ του έπους και της τραγωδίας, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι οι διάφοροι τύποι του έπους πρέπει να είναι οι ίδιοι με τους αντίστοιχους της τραγωδίας: απλό ή πεπλεγμένο, έπος διαγραφής χαρακτήρων ή έπος που αφηγείται περιπέτειες 64. Το έπος έχει όλα τα στοιχεία της τραγωδίας εκτός από τη μουσική και το θέαμα 65 χρειάζεται περιπέτεια 66, σκηνές αναγνωρισμού και βασάνων. Η σκέψη και η ποιητική γλώσσα πρέπει να είναι καλές. Ο Grube (1995: 155 σημ. 1) επισημαίνει τον αινιγματικό χαρακτήρα αυτής της κατάταξης, εφόσον προϋποθέτει μία προηγούμενη κατάταξη της τραγωδίας σ αυτά τα τέσσερα είδη, που μερικοί τα ταυτίζουν με τους τέσσερις τύπους ή είδη της τραγωδίας, που προαναφέρθηκαν 67. Παρατηρεί ότι εδώ ο Αριστοτέλης κάνει μία γρήγορη επισκόπηση των ομοιοτήτων ανάμεσα στο έπος και στην τραγωδία. Τα τέσσερα είδη ή τύποι που αναφέρονται είναι ιδιαίτερα σημαντικοί γιατί αποτελούν τη βάση της σύγκρισης ανάμεσα στην Ἰλιάδα και στην Ὀδύσσεια που ακολουθεί. Εδώ το ἁπλοῦν είναι προφανώς το αντίθετο του πεπλεγμένου και το ἠθικὸν φαίνεται να είναι το αντίθετο του παθητικοῦ. Στην άμεση αυτή σύγκριση των στοιχείων της τραγωδίας, που είναι κοινά με το έπος, ο Όμηρος 68 λαμβάνει πάλι το μεγαλύτερο έπαινο από τον Αριστοτέλη 69. Υποστηρίζει ότι όλα τα είδη της τραγωδίας (ἁπλῆν, πεπλεγμένην, ἠθικήν, παθητικήν) βρίσκονται για πρώτη φορά στον Όμηρο και τα χρησιμοποιεί με τέτοιο τρόπο, ώστε 63 Ο Atkins (1952: 98) δικαιολογεί το ότι η επική θεωρία στην Αναγέννηση ήταν κυρίως βασισμένη στον Βιργίλιο και όχι στον Αριστοτέλη, εφόσον ο φιλόσοφος ασχολήθηκε με την ποίηση γενικά και επεξεργάστηκε για λίγο την επική ποίηση ειδικά. 64 Πρβ. Halliwell (1987: ). 65 Ο Hogan (1973: 101) επισημαίνει πως αυτά τα στοιχεία που στερείται το έπος είναι ασήμαντα, όπως αποδεικνύεται από την αναφορά των σημαντικών διαφορών στο b 17 κ.ε. 66 Πρβ. Lucas (1923: ) για μία πληρέστερη εικόνα της περιπέτειας στον Αριστοτέλη. 67 Περὶ ποιητικῆς b a 3: ἡ μὲν πεπλεγμένη, ἧς τὸ ὅλον ἐστὶν περιπέτεια καὶ ἀναγνώρισις, ἡ δὲ παθητική, οἷον οἵ τε Αἴαντες καὶ οἱ Ἰξίονες, ἡ δὲ ἠθική, οἷον αἱ Φθιώτιδες καὶ ὁ Πηλεύς τὸ δὲ τέταρτον οης, οἷον αἵ τε Φορκίδες καὶ ὁ Προμηθεὺς καὶ ὅσα ἐν ᾅδου b 12-13: Οἷς ἅπασιν Ὅμηρος κέχρηται καὶ πρῶτος καὶ ἱκανῶς. 69 O Atkins (1952: 78) δείχνει πως ο Αριστοτέλης αναφέρεται και επαινεί τον Όμηρο σε μία χρονική περίοδο όπου η αξία του Ομήρου και άλλων συγγραφέων της τραγωδίας δεχόταν σφοδρή πολεμική και αμφισβήτηση. [30]

31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΠΕΡΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ να ικανοποιεί τις αξιώσεις της τέχνης 70. Αυτός πρώτος εξερεύνησε και καινοτόμησε σε όλα τα παραπάνω στοιχεία, δίνοντας στην Ἰλιάδα απλότητα και πάθη (δεινά, συμφορές, βάσανα) και στην Ὀδύσσεια πολυπλοκότητα και ήθος. Δικαιολογημένα λοιπόν ο Αριστοτέλης αναφέρει τον Όμηρο σε πολλά χωρία ως πρότυπο και ασύγκριτο υπόδειγμα, εφόσον αυτός πρώτος είχε χρησιμοποιήσει όλα αυτά τα είδη και το έκανε με τρόπο ικανοποιητικό. Έχοντας επισημάνει ο Αριστοτέλης κάποιες ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των δύο ειδών στην προκειμένη περίπτωση του έπους και της τραγωδίας, παραθέτει τις βασικές διαφορές μεταξύ τους και καταλήγει για άλλη μία φορά να επαινεί τον Όμηρο 71. Κατ αρχάς, υποστηρίζει ότι το έπος διαφέρει από την τραγωδία ως προς το μήκος της σύνθεσης 72. Το κατάλληλο όριο του μήκους είναι αυτό στο οποίο ο καθένας μπορεί να συλλάβει το σύνολο, από την αρχή ως το τέλος, ως μία ενότητα. Αυτό θα μπορούσε να συμβαίνει στην περίπτωση που οι συνθέσεις των υποθέσεων ήταν συντομότερες από των αρχαίων επικών ποιητών και ανταποκρίνονταν στην έκταση των τραγωδιών, τις οποίες ένας ποιητής παρουσιάζει σε μία και μόνη παράσταση. Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ότι η έκταση των ομηρικών ποιημάτων ήταν υπερβολικά μεγάλη 73 σύμφωνα με τα κριτήρια της εποχής του, παρόλο το θαυμασμό του προς τον Όμηρο. Σκόπιμα διατυπώνει την επίκριση γενικά προς τους αρχαίους επικούς ποιητές, μολονότι αναμφίβολα είχε στο νου του κυρίως τον Όμηρο Σύμφωνα με το σχολιασμό του Συκουτρή (1937: 213 σημ. 11) ο Όμηρος δεν είναι ο πρώτος χρονικά, αλλά ο πρώτος αξιολογικά επικός ποιητής b 17-31: Διαφέρει δὲ κατά τε τῆς συστάσεως τὸ μῆκος ἡ ἐποποιία καὶ τὸ μέτρον. Τοῦ μὲν οὖν μήκους ὅρος ἱκανὸς ὁ εἰρημένος δύνασθαι γὰρ δεῖ συνορᾶσθαι τὴν ἀρχὴν καὶ τὸ τέλος. Εἴη δ ἂν τοῦτο, εἰ τῶν μὲν ἀρχαίων ἐλάττους αἱ συστάσεις εἶεν, πρὸς δὲ τὸ πλῆθος τραγῳδιῶν τῶν εἰς μίαν ἀκρόασιν τιθεμένων παρήκοιεν. Ἔχει δὲ πρὸς τὸ ἐπεκτείνεσθαι τὸ μέγεθος πολύ τι ἡ ἐποποιία ἴδιον διὰ τὸ ἐν μὲν τῇ τραγῳδίᾳ μὴ ἐνδέχεσθαι ἅμα πραττόμενα πολλὰ μέρη μιμεῖσθαι ἀλλὰ τὸ ἐπὶ τῆς σκηνῆς καὶ τῶν ὑποκριτῶν μέρος μόνον ἐν δὲ τῇ ἐποποιίᾳ διὰ τὸ διήγησιν εἶναι ἔστι πολλὰ μέρη ἅμα ποιεῖν περαινόμενα, ὑφ ὧν οἰκείων ὄντων αὔξεται ὁ τοῦ ποιήματος ὄγκος. Ὥστε τοῦτ ἔχει τὸ ἀγαθὸν εἰς μεγαλοπρέπειαν καὶ τὸ μεταβάλλειν τὸν ἀκούοντα καὶ ἐπεισοδιοῦν ἀνομοίοις ἐπεισοδίοις τὸ γὰρ ὅμοιον ταχὺ πληροῦν ἐκπίπτειν ποιεῖ τὰς τραγῳδίας. 72 Πρβ. Halliwell (1987: ). 73 Ο Συκουτρής (1937: σημ. 3) επισημαίνει πως ο Αριστοτέλης, με την παραδοχή της υπερβολικά μεγάλης έκτασης των ομηρικών επών, προαναγγέλλει τις αισθητικές τάσεις της ελληνιστικής ποίησης, με την προτίμηση αυτής προς τα μικρά ποιήματα και τα επύλλια. 74 Ο Lucas (1968: 222) σχολιάζει ότι ο Αριστοτέλης αναφέρεται κυρίως στα δύο ομηρικά έπη, δεδομένου ότι τα κύκλια έπη ήταν πολύ συντομότερα. Επίσης, ο Kennedy (1989: 176) σημειώνει πως ο [31]