Αν φανταστείτε έναν άνθρωπο πανταχού παρόντα, που, σήμερα

Transcript

1 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΟΡΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αριθμός Τεύχους 27 ΑΠΡΙΛΙΟΣ-ΜΑΪΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 Τιμή Τεύχους 0,50 Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134, Καλλιθέα Τηλ.: Φαξ: ΚΩΔ.: 6725 Σημείωμα του εκδότη...2 Κωνσταντίνος Β. Χιώλος, ο Σερραίος που ξεχωρίζει του Αναστάσιου Μπέγκου...2 Αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Β. Χιώλο, Δρα Νομικής -Βιογραφικά στοιχεία...3 Λαογραφία και Ζωή, του Μιχαήλ Γ. Μερακλή...4 Νανουρίσματα, ταχταρίσματα και λαχνίσματα με υγειονομικές υποδηλώσεις, του Γεράσιμου Α. Ρηγάτου...6 «Και συ έφεγγες στη μέση όλου του κόσμου» (Σπουδή πάνω σε ποίημα του Δ. Σαββόπουλου) του Γιάννη Μότσιου...12 Οι Έλληνες του Πόντου, του Γεωργίου Ι. Χατζηελευθερίου...18 Πόντιοι-Αρμένιοι-Ασσύριοι, Τρεις γενοκτονίες, ένας θύτης, Εκδήλωση μνήμης...20 Δεύτερο Ελληνορωσικό Κοινωνικό Φόρουμ...21 Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερρών-Βελεστίνου-Ρήγα...23 Η Ζωντανή Ζωγραφική του Κώστα Τσόκλη...24 Σεμινάριο Ελληνικών Χορών σε Γυναίκες της Ευρώπης από το Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π Νέα χορευτική ομάδα στο Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών...27 Πέτρινες δημιουργίες από τον Βασίλη Οικονόμου...28 Έως την Πύλη του Φόρου, θεατρικό έργο της Κατερίνας Διακουμοπούλου...29 Μορφές του Αιγαίου, έκθεση γλυπτικής του Σακελλάρη Κουτούζη...30 Μουργκάνα, οδοιπορικό στη φύση και τον πολιτισμό, ντοκιμαντέρ του Στράτου Στασινού...31 Εργογραφία του Δρα Κωνσταντίνου Β. Χιώλου...32 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α ΣΤΟΝ Δρα ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ Β. ΧΙΩΛΟ Κωνσταντίνος Β. Χιώλος, ο Σερραίος που ξεχωρίζει Γράφει ο Αναστάσιος Μπέγκος, φιλόλογος ιστορικός Αν φανταστείτε έναν άνθρωπο πανταχού παρόντα, που, σήμερα μιλάει για την ελληνικότητα της Μακεδονίας στην Καλαμάτα, αύριο στο Μόναχο και μεθαύριο στο Ναύπλιο για τον Αν. Πολυζωίδη και την άλλη στις Σέρρες για την «ελευθερία» της πόλης, ενώ, παράλληλα να διακονεί τη Θέμιδα παρ Αρείω Πάγω και παρά τω Συμβουλίω της Επικρατείας και να αρθρογραφεί συχνά σε εφημερίδες και περιοδικά, έχετε μια αμυδρή εικόνα του φαινομένου που λέγεται Κωνσταντίνος Β. Χιώλος. συνέχεια στη σελ. 2

2 2 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 Σημείωμα του εκδότη Ήταν, πράγματι, μεγάλη η ανακούφιση πολλών αναγνωστών μας, την οποία μας εξέφρασαν γραπτά και προφορικά, για την απόφαση του προέδρου του Ελληνοβρετανικού Κολλεγίου κ. Κωνσταντίνου Καρκανιά, να επιχορηγήσει τη συνέχιση της έκδοσης του περιοδικού μας, για δύο χρόνια. Το γεγονός αυτό, αποτελεί μια ιδιαίτερη χαρά για μας επειδή δείχνει τη μεγάλη εκτίμηση των αναγνωστών μας για τη χρησιμότητα του Χοροστασίου, αλλά και το πόσο εκείνοι συμμερίζονται τα προβλήματα που αυτό αντιμετωπίζει. Με το τεύχος αυτό, ολοκληρώνεται ο κύκλος της παρουσίασης όλων των βασικών συνεργατών μας, που έχουν εργαστεί, αφιλοκερδώς, μέχρι σήμερα, για την απρόσκοπτη έκδοση του περιοδικού. Βέβαια υπάρχουν και ορισμένοι άλλοι διακεκριμένοι συνεργάτες μας που φιλοξενήθηκαν στο περιοδικό μας και έχουν καταθέσει τις ειδικές τους γνώσεις στις σελίδες του, αλλά, κατά γενική απαίτηση του αναγνωστικού κοινού, η Συντακτική Επιτροπή είναι υποχρεωμένη να διακόψει τα περαιτέρω αφιερώματα. Ωστόσο, το τεύχος αυτό αφιερώνεται στον συνεργάτη μας και διαπρεπή νομομαθή Δρα Νομικής κ. Κωνσταντίνο Β. Χιώλο, ο οποίος, με το πρωτότυπο συγγραφικό του έργο, συνέβαλε σημαντικά στη Νομική Επιστήμη, κυρίως στο γνωστικό αντικείμενο του Διοικητικού Δικαίου. Βέβαια, στην αρθρογραφία του στο, ο κ. Χιώλος, συνήθως, δημοσιεύει άρθρα ιστορικού και λαογραφικού περιεχομένου, αλλά, αυτό το κατορθώνει με την ίδια επιτυχία που σημειώνει και στις νομικές του συγγραφικές και άλλες δραστηριότητες, επειδή, πάντα, φωτίζει πολλές άγνωστες πτυχές τους. Ειδικότερα στα ιστορικά του άρθρα, κυρίως, επικεντρώνεται σε σημαντικά ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα, πάντα με τον δέοντα σεβασμό. Αφιέρωμα στον Δρα Κωνσταντίνο Β. Χιώλο συνέχεια από τη σελίδα 1 Τον Κωνσταντίνο Χιώλο τον γνωρίζω περίπου τριάντα χρόνια, ιδιαίτερα τελευταία, στα πλαίσια της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Σερρών-Μελενίκου, όντας εκείνος πρόεδρος κι εγώ επιμελητής στην έκδοση των Σερραϊκών Χρονικών, ενός περιοδικού συγγράμματος με μεγάλη προσφορά στην Ιστορία, τη Λαογραφία και τον εν γένει πολιτισμό της περιοχής των Σερρών και του οποίου κυκλοφόρησαν μέχρι σήμερα δεκαέξι τόμοι. Εντυπωσιακή ήταν η τελευταία του ανακοίνωση που έγινε στην αίθουσα «Κωνσταντίνος Ρακτιβάν» του Συμβουλίου Επικρατείας (το Μάρτιο του 2009) με θέμα «Περιβαλλοντική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ενώσεως». Η ομιλία, που έγινε μπροστά σε ένα ακροατήριο υψηλού επιπέδου, κυκλοφόρησε ήδη σε ειδικό τεύχος. Εκτός όμως από τις καθαρώς νομικού περιεχομένου εργασίες ο Κωνσταντίνος Β. Χιώλος ασχολήθηκε και με την Ιστορία. Τα περισσότερα ιστορικά του έργα αναφέρονται στη γενέτειρά του Αλιστράτη και στην ευρύτερη περιοχή των Σερρών, στο θρυλικό Μελένικο, στον Αναστάσιο Πολυζωίδη και ιδιαίτερα στο Μακεδονικό Αγώνα και στην ελληνικότητα της Μακεδονίας. Είναι γνωστή εξάλλου η ευαισθησία του πάνω στα εθνικά θέματα. Η ευαισθησία του αυτή μετουσιώθηκε σε ομιλίες που έδωσε σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας προσκληθείς από τοπικούς φορείς, πάνω στα εθνικά θέματα. Τα Σερραϊκά Χρονικά φιλοξένησαν πολλές από τις εργασίες του, ιστορικής, θεματολογίας, από τον δέκατο τόμο και μετά. Στις σελίδες του ίδιου περιοδικού-συγγράμματος αναφέρονται και οι εν γένει δραστηριότητες του Κωνσταντίνου Χιώλου ως Προέδρου της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Σερρών-Μελενίκου. Ο περιορισμένος χώρος, που μας παραχωρεί το, δεν μας επιτρέπει να επεκταθούμε περισσότερο στην ξεχωριστή προσωπικότητα του Κ. Χιώλου. Στο ήθος του, στη σεμνότητα και απλότητα του ανδρός. Ευχή και προσδοκία όλων μας είναι αυτόν τον «καλόν κ αγαθόν» φίλο να τον έχει ο Θεός καλά, υγιή και μακροημερεύοντα για το καλό όλων. Ιδιοκτησία: Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού Εκδότης-Διευθυντής: Δρ Κων/νος Σαχινίδης Πρόεδρος του Δ.Σ. Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134 Καλλιθέα Τηλ.: Φαξ: ksachinides@yahoo.gr Επιστημονικοί Σύμβουλοι: Καθηγ. Βασίλης Φίλιας Καθηγ. Μιχαήλ Μερακλής Καθηγ. Γιάννης Μότσιος Δρ. Γεώργιος Αικατερινίδης Καθηγ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Αναπλ. καθηγ. Μανόλης Βαρβούνης Διεύθυνση Σύνταξης: Μαρία Άνθη Επεξεργασία Κειμένων: Κατερίνα Μπερταχά Γραμματεία - Oικονομικές ενισχύσεις: Χριστίνα Κεκάκη Τηλ.: Δημιουργική Επιμέλεια Σελιδοποίηση: Έλενα Ματθαίου emattheu@gmail.com Επεξεργασία Φωτογραφιών: Studio Στάθη Σαχινίδη Κυψέλης 35, Αθήνα τηλ ΜΕ ΤΗΝ ΧΟΡΗΓΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Δημ. Γκαντήραγας Γερανίου 7, Αθήνα Τηλ.: Επιτρέπεται η ελεύθερη άντληση στοιχείων, αρκεί να αναφέρεται η πηγή και ο συγγραφέας. Οι συγγραφείς των άρθρων φέρουν την ευθύνη για τις απόψεις τους. Σημείωση Σύνταξης: Οι πόροι του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού προέρχονται ΜΟΝΟ από αυτοχρηματοδότηση, με την οικονομική ενίσχυση και τις συνδρομές των μελών και των φίλων του, καθώς και με λίγες και μικρές κρατικές επιχορηγήσεις (κατά καιρούς).

3 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ Δρ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Β. ΧΙΩΛΟΣ Βιογραφικά στοιχεία Γεννήθηκε στην Αλιστράτη Σερρών. Σπούδασε Νομικά στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Πολιτικές και Οικονομικές Επιστήμες στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Υπηρέτησε την στρατιωτική του θητεία στην Πολεμική Αεροπορία με τον βαθμό του εφέδρου ανθυποσμηναγού. Το έτος 1964, διορίσθηκε δικηγόρος στην Αθήνα και είναι δικηγόρος Παρ Αρείω Πάγω, ενώ, μέχρι σήμερα πάνω από σαράντα χρόνια δικηγορεί, ειδικευόμενος κυρίως με υποθέσεις στο Συμβούλιο Επικρατείας. Το 1985 αναγορεύθηκε Διδάκτωρ της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με θέμα της διδακτορικής του διατριβής: «Η κατάχρηση εξουσίας ως λόγος ακυρώσεως των διοικητικών πράξεων ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας». Διετέλεσε επιστημονικός συνεργάτης και τακτικό μέλος της Κεντρικής Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής και ήταν μέλος της Επιτροπής Αναθεωρήσεως διατάξεων του Κώδικος Καταστάσεως των Δημοσίων Πολιτικών και Διοικητικών Υπαλλήλων και Υπαλλήλων Ν.Π.Δ.Δ., ενώ σήμερα είναι τακτικό μέλος της Κεντρικής Επιτροπής Απλουστεύσεως Διαδικασιών (Κ.Ε.Α.Δ.). Είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Εταιρείας Διοικητικών Μελετών, αντεπιστέλλον μέλος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, της Πανελληνίου Ενώσεως Επιστημόνων, της Ενώσεως Λογοτεχνών Βορείου Ελλάδος και πολλών άλλων επιστημονικών συλλόγων. Είναι πρόεδρος της Εθνικής Ενώσεως Βορείων Ελλήνων (Ηπειρωτών-Μακεδόνων-Θρακών), αντιπρόεδρος των συνεργαζομένων Εθνικών Οργανώσεων Ελλάδος και του Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών Ελλάδος (Ι.Σ.Μ.Ε.). Έχει πολυάριθμες δημοσιεύσεις μελετών και άρθρων σε νομικά περιοδικά, τιμητικούς τόμους, βιβλία και εφημερίδες καθώς και αυτοτελείς εκδόσεις βιβλίων επί θεμάτων Δημοσίου Δικαίου και Κοινοτικού Δικαίου και έκαμε πολλές ανακοινώσεις σε Συνέδρια, ενώ μεγάλος αριθμός μελετών και άρθρων του έχει συγκεντρωθεί στον τόμο Μελέτες Δημοσίου Δικαίου που εξέδωσε το Ειδικότερα έγραψε δεκαοκτώ αυτοτελή έργα και περισσότερες από εκατόν πέντε μελέτες και άρθρα. Για το εν γένει επιστημονικό και κοινωνικό του έργο έχει τύχει πολλών τιμητικών διακρίσεων. Ενδεικτική εργογραφία του Δρα Κωνσταντίνου Β. Χιώλου - Δημοτικαί και Κοινοτικαί Συντάξεις, Αθήναι Μακεδονία, Προμαχών του Ελληνισμού, Αθήναι Νικόλαος Κ. Τσίμπας ( ), Αθήναι Πειθαρχικός κώδιξ υπαλλήλων δημοσίου, Αθήναι Η Αλιστράτη των Σερρών - Μια θρησκευτική, πνευματική και εθνική έπαλξη, Αθήναι Η νομιμοποίησις του πληρεξούσιου δικηγόρου κατά την διαδικασίαν ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, Αθήναι Κατάχρηση εξουσίας ως λόγος ακυρώσεως των εκτελεστών διοικητικών πράξεων στο Συμβούλιο της Επικρατείας, Αθήναι Η ελληνικότητα της Μακεδονίας ανά τους αιώνες, Αθήναι Τα ογδοντάχρονα από την απελευθέρωση των Σερρών, Αθήναι Αναστάσιος Πολυζωίδης, Αθήναι Ο εθνομάρτυς Μητροπολίτης Χρυσόστομος Καλαφάτης, Αθήναι Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός βίος εις τας αρχαίας Αθήνας, Αθήναι συνέχεια στη σελ. 3 ΑΦΙEΡΩΜΑ ΣΤΟΝ Δρα ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟ Β. ΧΙΏΛΟ

4 4 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 Λαογραφία και Ζωή* του Μιχαήλ Γ. Μερακλή, ομ. καθηγ. Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. Πρύτανη Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ο τίτλος της ομιλίας μου υπάρχει κατ αναλογία προς τον τίτλο ενός κειμένου του Ιωάννη Συκουτρή, επιγραφόμενου «Φιλολογία και Ζωή». Ήταν το κείμενο του εναρκτήριου μαθήματός του ως υφηγητή της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας, που το είχε πραγματοποιήσει πριν από σχεδόν ογδόντα χρόνια, το Θυμήθηκα το κείμενο εκείνο, και το δίδαξα ξανά, γιατί με διακατέχει πάντα η φροντίδα όπως και τον σπουδαίο εκείνο φιλόλογο της σύνδεσης της επιστήμης που διακονώ, της λαογραφίας, με τη ζωή. Η ανάλογη αγωνία του πιο σημαντικού ίσως Νεοέλληνα φιλολόγου (μολονότι τερμάτισε νεότατος τη ζωή του) για τη δική του επιστήμη με συγκινεί λοιπόν ιδιαίτερα, αν λάβουμε μάλιστα υπόψη και το γεγονός ότι η φιλολογία και η λαογραφία βρέθηκαν πολλές φορές, και βρίσκονται, πολύ κοντά η μια στην άλλη. Στο υπόμνημα που είχε υποβάλει ο Συκουτρής αργότερα ως υποψήφιος καθηγητής (που δεν έγινε) στο ίδιο Πανεπιστήμιο, μιλώντας για το εν λόγω κείμενό του, σημειώνει ότι το θεωρεί το «σπουδαιότερον δημοσίευμά» του. Ως κύριο λόγο της σημασίας αυτής που του απέδιδε προέβαλλε τον πρωτότυπο τρόπο, «κατά τον οποίον τίθεται και εξετάζεται το πρόβλημα Φιλολογία και Ζωή, πρωτότυπος δε είναι και η προσφερομένη λύσις του περιμαχήτου προβλήματος, αν η φιλολογία είναι επιστήμη ή καλλιτεχνία και ως πού εκτείνεται το έργον της, διά της θεωρίας των τριών σταδίων και της προϊούσης επιλογής». Τα στάδια αυτά είναι το επιστημονικό, το καλλιτεχνικό, το ανθρωπιστικό. Χωρίς να ενδιατρίψουμε στις σχετικές αναλύσεις του, μπορούμε ωστόσο εύκολα να αντιληφθούμε, ότι ιδανική άσκηση της φιλολογίας θεωρούσε το να μην περιορίζεται ο φιλόλογος, αποκλειστικά, στα στεγανά της επιστήμης, αλλά να αφήνεται στη συγκίνηση που εμπεριέχει και μπορεί να προσφέρει, ανάλογα προσεγγιζόμενο, ένα λογοτεχνικό έργο, μεριμνώντας, επιπλέον, και για την ανθρωπιστική, ουμανιστικήν αξιοποίησή του. Έτσι θα μπορούσε το λογοτεχνικό και το φιλολογικό έργο να ενταχθεί μέσα στη ζωή, ως έργο ζωής το ίδιο. Αυτό υποδηλώνει κάτι, που ενδιαφέρει απολύτως και τη λαογραφία: ένα έργο που συσχετίζεται τόσο στενά με τη ζωή, είναι και ένα έργο που, πέρα από οποιαδήποτε, αναμφισβήτητη βεβαίως, δική του ιδιαιτερότητα, έχει και το χαρακτήρα μιας συλλογικότητας, ενός συνόλου. Τέτοια είναι και τα «έργα» της μιας ή της άλλης ομάδας ανθρώπων (η λαογραφία είναι επιστήμη περί του λαού και του λαϊκού πολιτισμού): «ομιλούμεν περί πνευματικής ζωής, λέει και ο Συκουτρής, όχι μόνον ενός ατόμου, αλλά και ενός έθνους, μιας κοινωνικής τάξεως, μιας εποχής κ.τ.λ. και ( ) ακριβώς και το άτομον προσπαθούμε να συλλάβωμεν εντός της πνευματικής ζωής της φυλής και των χρόνων του. Γίνεται δε τούτο, διότι μεταξύ των ατόμων μιας και της αυτής κοινωνικής ενότητος, ενότητος φυλετικής ή ταξικής ή χρονικής, παρατηρούνται αναλογίαι καταπληκτικαί και κοινά χαρακτηριστικά εις την πνευματικήν των ζωήν ( ). Πνευματική δε ζωή μιας εποχής δεν σημαίνει το άθροισμα των πνευματικών ζωών των ατόμων όλων, που ζούν εις την εποχή αυτήν, είναι τα κοινά χαρακτηριστικά, τα κοινά περιεχόμενα, αι κοιναί κατευθύνσεις, ο κοινός ρυθμός, που παρατηρούνται εις την πνευματικήν * Εισήγηση που εκφωνήθηκε στις , στη Λευκοπηγή Κοζάνης, στο πλαίσιο της Ημερίδας Πολιτισμού και Παράδοσης που διοργανώθηκε από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης, το Δήμο Κοζάνης και τον Ε.Μ.Α.Σ. «Μέγας Αλέξανδρος» Λευκοπηγής Ενδεικτική εργογραφία του Δρα Κωνσταντίνου Β. Χιώλου συνέχεια από τη σελ. 2 - Ο Μακεδονικός Αγώνας και οι πολιτιστικοί σύλλογοι των Σερρών, Σέρρες Σελίδες από την ένδοξη ιστορία της Αλιστράτης, Το ένδικον μέσον της εφέσεως ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας κατ αποφάσεως Διοικητικών Εφετείων, Θεσσαλονίκη Το κατ άρθρο 100 του Συντάγματος Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο, Θεσσαλονίκη Μελέτη Δημοσίου Δικαίου, Αθήνα Η Ευρωπαϊκή Ένωση, Όργανα - Στόχοι - Προοπτικες, Αθήνα Η Μακεδονία Εθνική Έπαλξη της Ελλάδος, Αθήνα Η συνεισφορά των Μακεδόνων στην Εθνεγερσία του 1821 και η δράση του Εμμανουήλ Παππά, Σέρρες Το πολυθρήνητο Μελένικο και ο Αναστάσιος Πολυζωίδης, Αθήνα Η Γενοκτονία του Μικρασιατικού Ελληνισμού και ο μαρτυρικός θάνατος του Μητροπολίτη Σμύρνης Αγίου Χρυσοστόμου του από Δράμας, Αθήνα 2005.

5 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ ζωήν της μέγιστης πλειονότητος των ατόμων της εποχής ταύτης». Βεβαίως η φιλολογία έχει ιδιαίτερη και στενή σχέση με τη ζωή του παρελθόντος, με την οποίαν επικοινωνούν οι μεταγενέστεροι μέσω των μορφών, στις οποίες εκείνη έχει αποτυπωθεί. Και η γλώσσα είναι το κατεξοχήν μέσο εξωτερίκευσης και αποτύπωσης σε μορφές της ζωής του παρελθόντος, με το οποίο ασχολείται η φιλολογία. Η γλώσσα βέβαια αφορά, σε μεγάλο βαθμό, και τη λαογραφία. Εξάλλου ο Συκουτρής, μιλώντας για τη γλώσσα του παρελθόντος και την ανάγκη της ερμηνείας της με τη διαμεσολάβηση του φιλολόγου, προσφεύγει, κατά πρώτο λόγο, σ αυτό το οποίο προσφεύγει και η λαογραφία: στην παράδοση. «Ποίος όμως θα οδηγήσει εις τούτο;» ρωτάει, εννοώντας την ερμηνεία του γλωσσικού υλικού, και δίνει ο ίδιος την απάντηση: «Κυρίως και κατά πρώτον η άμεσος ζωντανή παράδοσις της κοινωνίας (υπογραμμίζει ο ίδιος). Εκείνη θα με διδάξη λ.χ. ότι η λέξις πονώ δεν είναι συγκρότημα τεσσάρων φθόγγων μόνον, αλλά έκφρασις ορισμένου περιεχομένου ( ) Αυτή μεσολαβεί μεταξύ του ατόμου, που βλέπει π.χ. την ύψωσιν των χειρών προς τον ουρανόν, και της εσωτερικής πνευματικής ζωής ( εις την περίστασιν αυτήν θρησκευτικής), που εξωτερικεύει ο υψώνων τας χείρας. Χωρίς την μεσολάβησιν αυτήν, χωρίς την ερμηνείαν του φαινομένου, η ύψωσις των χειρών θα έμενε διά το άτομον ενέργεια τυχαία, χωρίς κανένα νόημα». Μετά την παράδοση, λέει, θα πάμε στην επιστήμη. Μιλώντας πάλι για την αρχαία ελληνική γλώσσα θα πει: «από την ζωντανήν παράδοσιν της κοινωνίας έχω το νόημα, την ερμηνείαν αντικειμένων, όπως η αξίνη ή η χύτρα». Για τα αντικείμενα στλεγγίς (ξύστρα) ή αρύβαλλος (βαλλάντιο ή ποτήρι) θα δώσει η αρχαιολογική επιστήμη την ερμηνεία. Για τη φιλολογία, λοιπόν, όπως την εννοούσε τουλάχιστον ο Συκουτρής, υπάρχει μια δημιουργική αλλά και αναγκαία σχέση ανάμεσα στο παρόν (την άμεση παράδοση, όπως λέει) και το παρελθόν (το οποίο σχολιάζει και διαφωτίζει η επιστήμη αυτή). Στην ίδιαν αυτή σχέση βασίζεται και η λαογραφία. Ο Γεώργιος Μέγας πίστευε πως αυτή «μόνον ως ζωντανή επιστήμη περί του ζώντος, παρόντος ανθρώπου έχει αξίαν και δικαιολογίαν υπάρξεως». Αλλά ο «ζών, παρών» αυτός ο άνθρωπος της λαογραφίας είναι, εξ ορισμού, και παραδοσιακός άνθρωπος. Το παρόν της λαογραφίας δεν είναι αυθύπαρκτο και άσχετο προς κάποιο παρελθόν, μεγάλο ή, έστω, μικρό. Σύγκλιση, λοιπόν, της λαογραφίας προς τη φιλολογία, ένα συνεχές πήγαιν έλα από το παρόν στο παρελθόν και αντιστρόφως, αλλά και η απόκλιση των δύο επιστημών. Η απόκλιση ορίζεται, εν πρώτοις, από τη διαφορά των δύο επιστημών ως προς τα δυο μείζονα, περιεκτικότατα ερευνητικά αντικείμενα: το δρώμενο και το κείμενο. Η φιλολογία έχει ως αντικείμενό της το κείμενο στην ερμηνεία του οποίου, όπως είδαμε, επικουρείται και από τα δρώμενα: τις πράξεις και τις άλλες εκδηλώσεις της άμεσης ζωντανής παράδοσης, της οποίας η ενέργεια, όπως έλεγε ο Συκουτρής, «δύναται να είναι μεγαλυτέρα ή μικροτέρα, ευρυτέρα ή στενοτέρα, εις τούτο ή εκείνο το περιβάλλον ή ταύτην την εποχήν- πάντως τα όριά της είναι πεπερασμένα. Πεπερασμένα χρονικώς. Δεν είναι δυνατόν παρά περιορισμένος αριθμός πραγμάτων του παρελθόντος να συγκρατηθή διά της αμέσου παραδόσεως. Πεπερασμένα όμως και τοπικώς. Διατηρεί εκείνα κυρίως τα στοιχεία, τα οποία ανταποκρίνονται προς τας ιδιαιτέρας συνθήκας της πνευματικής ζωής της κοινωνίας εκάστης, ή και του στενοτέρου κοινωνικού περιβάλλοντος». Η λαογραφία αντίθετα έχει, καταρχήν, ως πρώτο και κύριο αντικείμενό της, το δρώμενο: αυτό που δρα, που πράττει, που τελεί ο άνθρωπος, και κατά κύριο λόγο ο «ζων, παρών» άνθρωπος. Καταρχήν ο λαογράφος πρέπει να πάει να βρει το λαό εκεί που τραγουδάει π.χ., ώστε να ακούσει το τραγούδι του, όχι μόνο τα «λόγια», αλλά και τη μουσική του, να τον δει να το χορεύει κιόλας, ακόμα να δει και να παρατηρήσει και εκείνους που είναι γύρω και συμμετέχουν στο τραγούδι ή το χορό, αλλά και εκείνους που, χωρίς να συμμετέχουν στο τραγούδι ή το χορό, συμμετέχουν στη διάθεση, στην ατμόσφαιρα μιας τελούμενης γιορτής κ.λπ. Απ όλα αυτά ο φιλόλογος κρατάει το τραγούδι, όταν αυτό από ένα τέτοιο περιεκτικό δρώμενο θα έχει γίνει κείμενο, ποίημα. Πράγματι το δημοτικό τραγούδι που μελετά ο φιλόλογος δεν είναι τραγούδι, είναι ποίημα. Έστω και αν, όπως είδαμε να μας τα λέει ο Συκουτρής, ο φιλόλογος θα ερμηνεύσει καλύτερα το ποίημα, αν παρακολουθήσει το τραγούδι και ως δρώμενο, εφόσον μάλιστα ακόμα αυτό ανήκει στην άμεση, ζωντανή παράδοση. Στο σημείο αυτό μπορεί, εύλογα, να παρατηρήσει κάποιος, ότι και ο λαογράφος εργάζεται με κείμενα, μερικές φορές μάλιστα φαίνεται πως εργάζεται αποκλειστικά με κείμενα. Όπως λ.χ. όταν ο Νικόλαος Πολίτης εξέδιδε το έργο του «Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού». «Τραγούδια» έλεγε, όμως ούτε νότες υπήρχαν στην έκδοσή του, ούτε καν πληροφορούσε, αν και πόσα από αυτά και ποια και πώς χορεύονταν. Βεβαίως στις περιπτώσεις αυτές η σύγκλιση φιλολογίας και λαογραφίας γίνεται ακόμα πιο στενή, δε φτάνει όμως ποτέ να γίνει ταύτιση. Όταν ο φιλόλογος μελετάει ένα δημοτικό τραγούδι, και όταν προσφεύγει στην παράδοση, το κάνει για να μπορέσει να φανερώσει αυτά που κατόρθωσε να πραγματοποιήσει η γλώσσα, αφομοιώνοντας μέσα της τα δρώμενα και, θα έλεγα ακόμα, μετουσιώνοντάς τα σε ποίηση. Ο λαογράφος δεν επιδιώκει ακριβώς αυτό. Προσπαθεί, και όταν το δρώμενο, η ζωή ( ας πούμε: η δράση των Ακριτών) έχει γίνει πλέον κείμενο, να το αναβιώσει ερευνητικά: ως ζωή, πίστη, δοξασία, συνήθεια, συμπεριφορά κ.λπ. να το αναβιώσει ως αυτό που ήταν πριν γίνει κείμενο. Προσπαθεί να κάνει ξανά τις λέξεις πράξεις. Τις πράξεις αυτές μελετάει ποικιλοτρόπως η λαογραφία: ως κοινωνικά- πολιτισμικά φαινόμενα με δεδομένη λειτουργία σε μια δεδομένη κοινωνία (κοινωνική λαογραφία), ως φαινόμενα που αποκαλύπτουν, στον ένα ή τον άλλο βαθμό, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τη δύναμη του παρελθόντος να επιβιώνει, να συνεχίζεται στο παρόν (λαογραφία της συνέχειας), ως φαινόμενα, που με ανάλογη λειτουργία παρουσιάζονται και σε άλλες ομάδες, λαούς, κ.λπ. (συγκριτική λαογραφία) κ.ά. Π.χ. ένας ακόμα τρόπος να μελετά το αντικείμενό της η λαογραφία, τις πράξεις συνέχεια στη σελ. 6

6 6 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 Νανουρίσματα, ταχταρίσματα και λαχνίσματα με υγειονομικές υποδηλώσεις του Γεράσιμου Α. Ρηγάτου, Επίκ. Καθηγητή της Ιατρικής και Επίτιμου Δρα του Παιδαγωγικού Τμήματος του Παν/μίου Αθηνών Λαογραφία και Ζωή συνέχεια από τη σελ. 5 Για τη συνολική ψυχοσωματική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών δεν αρκεί μόνο ο θηλασμός ή κάθε άλλη κατάλληλη για την ηλικία τους διατροφή. Οι παιδαγωγικές και βιοϊατρικές έρευνες έχουν καταδείξει τον ρόλο του σωματικού αγγίγματος, του τραγουδιού, του παιγνιδιού, της επιδοκιμασίας και άλλων αναλόγων παραγόντων. Τα συνοδευτικά τους λόγια, είτε τραγουδιούνται με ένα-συνήθωςαπλοϊκό και μάλλον μονότονο μέλος, είτε εκφέρονται, απαγγέλλονται ρυθμικά με μακρυνές μνήμες προσωδίας. Το λεκτικό αυτό υλικό διακρίνεται στα παρακάτω μορφώματα: α. Νανουρίσματα ή ναναρίσματα, από το συχνά επαναλαμβανόμενο «νάνι» ή «νάνα», δηλωτικό του ύπνου του νεογνού. Είναι, συχνά, αυτοσχέδια στιχουργήματα που τραγουδούν οι μητέρες με ταυτόχρονο ρυθμικό κούνημα των παιδιών στην αγκαλιά τους ή στην κούνια. Είναι το αντίστοιχο του βαυκαλήματος ή της καταβαυκαλήσεως των αρχαίων: «αι των τιτθευουσών ωδαί καταβαυκαλήσεις ονομάζονται», γράφει για τις μανάδες που θηλάζουν ο Αθήναιος στους Δεινοσοφιστές. Παρά τους συχνούς αυτοσχεδιασμούς, υπάρχουν αρκετά οριστικοποιημένα νανουρίσματα, τα οποία έχουν πανελλήνια διασπορά. Σ αυτά, μπορεί να γίνουν ελάχιστες μεταβολές για προσαρμογή σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. β. Ταχταρίσματα, είναι αυτοσχέδια είτε παγιωμένα τραγουδάκια σε ζωηρό ρυθμικό τόνο, που λένε οι μητέρες (είτε άλλα μέλη της οικογένειας) όταν χορεύουν τα παιδιά τους στα γόνατα για να τα καθησυχάσουν ή να τα ψυχαγωγήσουν. γ. Λαχνίσματα, που ετυμολογούνται από τη λέξη λαχνός, είναι λόγια ή ενέργειες που αποσκοπούν στο τυχαίο μιας επιλογής. Η σκοπιμότητα του τυχαίου της επιλογής, είναι η εξασφάλιση δικαιοσύνης στις συνθήκες του παιγνιδιού, λ.χ. ποιος θα είναι «η μάνα», ποιος θα αρχίσει το παιγνίδι, ποια θα είναι η σειρά των υπολοίπων συμπαικτών, ποιος θα ταιριάξει ζευγάρι και με ποιον κ.ο.κ. Η φράση που λέγεται, συνήθως, από τα παιδιά για να αρχίσει το λάχνισμα, διαφέρει από τόπο σε τόπο και από εποχή, σε εποχή: «να τα δείξουμε», «να ρίξουμε το κουκί», «να σκάσουμε τον κούκο» κ.ά. κατά τα παλαιότερα χρόνια, ή «να τα βγάλουμε» κατά την εποχή μας και στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας. Η Πέπη Δαράκη, στο βιβλίο της για τα Ομαδικά Παικαι τα έργα των ανθρώπων, σ ένα επίπεδο, πάντα, συλλογικού πνεύματος, είναι να αναδεικνύει και την αξία της ομορφιάς που υπάρχει σε αυτά. Και όχι μόνο στις ώρες της χαράς, αλλά και της λύπης, ή κάποτε ακόμα, όσο και αν φαίνεται αλλόκοτο και αντιφατικό, και της ασχήμιας. Π.χ. μια έκφραση του έξοχου δυτικού Πατέρα της εκκλησίας, του Αυγουστίνου, για το Χριστό, η έκφραση deformitαs (πρέπει να φαντάστηκε τον Ιησού πάνω στο σταυρό, γυμνό, αιμόφυρτο, με τα σημάδια των βασανισμών που έχει υποστεί), η έκφραση, λοιπόν, αυτή, σύμφωνα με έναν μελετητή της αισθητικής του άσχημου κατά το Μεσαίωνα, είναι μια formus deformitαs, μια όμορφη, ωραία ασχήμια. Θέλω κάπως, τελειώνοντας, να πω δύο λόγια και για τα λαϊκά μοιρολόγια, που συνοδεύουν ό,τι πιο άσχημο υπάρχει στη ζωή (σύμφωνα και με την ίδια τη λαϊκή πίστη), το θάνατο. Ο Γάλλος μελετητής του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού G. Saunier κλείνει την εισαγωγή του στον τόμο των λαϊκών μας μοιρολογιών, που εξέδωσε το 1999, ως εξής: «Ίσως η ίδια η δύναμη της σκέψης και της συγκίνησης των μοιρολογιστρών εξηγεί και την εξαιρετική ποιότητα της ποιητικής έμπνευσής τους. Αν τα Ε(λληνικά) Δ(ημοτικά) Τ(ραγούδια) γενικά διακρίνονται για την ιδιάζουσα ομορφιά και την τελειότητά τους, στα μοιρολόγια οι αρετές αυτές φτάνουν μοναδικά ύψη. Πολλά κείμενα πολλών ειδών, σκοτεινά και τρομαχτικά στις περιγραφές του Άδη, ή αντιθέτως φωτεινά και εξαίσια στα εγκώμια της χαμένης ομορφιάς, αποτελούν ασφαλώς απόλυτα αριστουργήματα, όχι μόνο της νεοελληνικής, αλλά και της παγκόσμιας ποίησης».

7 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ γνίδια των Παιδιών μας αναφέρει διαφόρους τρόπους λαχνίσματος: με το πετραδάκι (ποιος θα το σηκώσει πρώτος), με κορώνα-γράμματα (στρίψιμο νομίσματος), με το πήδημα (ποιος πηδάει μακρύτερα), με τα βήματα (εναλλάξ και διαδοχικά, ώσπου, στο τέλος, να μην χωράει ολόκληρο το πόδι ενός από τους δύο). Και, ακόμη, με χειμώνακαλοκαίρι (πέτρα βρεγμένη από τη μια μεριά της με σάλιο, που «στρίβει» όπως με το νόμισμα στο κορώνα-γράμματα), με «μονά-ζυγά», ή με ρίξιμο στη γραμμή που χαραζόταν στο χώμα (ποιος θα ρίξει πιο κοντά στη γραμμή έναν βώλο ή μια πέτρα). Πολλά από αυτά τα λαχνίσματα, συνοδεύονται από στερεότυπες φράσεις, πεζές ή έμμετρες, που αποσκοπούν στη χωρίς προβλήματα πραγματοποίηση του παιγνιδιού. Τέλος, υπάρχει πλήθος από μικρά, ολιγόστιχα λαχνίσματα με διάφορα λόγια, με «συνθηματικές», συχνά, ακατανόητες ή ξένες λέξεις ή «μαγικές» φράσεις, που καθορίζουν τους όρους και τις συνθήκες της διεξαγωγής του παιγνιδιού. δ. Παιδικά στιχουργήματα. Υπάρχουν κάποια δημιουργήματα του λαϊκού-παιδικού λόγου, που λειτουργούν ή φαίνεται ότι λειτουργούν αυτόνομα, αν και είναι πιθανό κάποια από αυτά να προέρχονται από λαχνίσματα. Και αυτά τα στιχουργήματα εκφέρονται είτε με στοιχειώδες μέλος, είτε με ρυθμικό τρόπο και, κατά κανόνα, συνοδεύουν κάποιο παιγνίδι, ομαδικό ή ατομικό, σε ανοιχτό χώρο. Μέσα από αυτά τα δευτερεύοντα μνημεία του λαϊκού λόγου και, παρά την απλοϊκότητα, την παιδικότητα και τον λιτό εκφραστικό τους τρόπο, ο ενδιαφερόμενος μπορεί να «ανακαλύψει» γνώσεις για το σώμα, υγειονομικές αντιλήψεις και θεραπευτικές πρακτικές. Χωρίς την πρόθεση να εξαντλήσουμε το θέμα (ούτε και να του δώσουμε έκταση), θα παραθέσουμε ορισμένα δείγματα τέτοιων κειμένων. ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΑ Η ευεργετική δράση του ύπνου στην υγεία, την ανάπτυξη και τη μελλοντική μακροζωία του παιδιού, δηλώνεται σε πολλά νανουρίσματα όπως δείχνουμε στα αποσπάσματα που ακολουθούν: Έλα, ύπνε, πάρε το και πάλι φέρε μού το, Μη μου το φέρεις άσκημο, μη μου το φέρεις μαύρο, φέρε του μήλο κόκκινο κι απίδι μυρωδάτο δώσ του ύπνο, δώσ του γειά δώσ του και καλή καρδιά Ύπνε που παίρνεις τα παιδιά και που τα μεγαλώνεις, πάρε και το παιδάκι μου να μου το μεγαλώσεις Ο ύπνος θρέφει το παιδί κι ο ήλιος το μοσχάρι, και το κρασί τον γέροντα τον κάνει παλικάρι. Ύπνε που παίρνεις τα μικρά, έλα πάρε και τούτο, μικρό-μικρό σου τό δωσα, μεγάλο φέρε μου το. Μεγάλο σαν ψηλό βουνό κι ίσιο σαν κυπαρίσσι Το μωρό μου κάνει νάνι κι όπου το πονεί να γιάνει Πάρε το, ύπνε, το μικιό, μα να το φέρεις πάλι, γιατί θα ν έρθ η μάνα του και θα ρωτά πού πάει. Πάει τ αθάνατο νερό να πιει, να μην ποθάνει Σε άλλα νανουρίσματα, γίνεται η επίκληση της βοήθειας των αγίων για προστασία της υγείας των μικρών παιδιών, καθώς και για τη θεραπεία τους από διάφορα νοσήματα: Ω, Παναγιά μου Τηνιακιά με τα πολλά καντήλια, φύλαγε το παιδάκι μου να σου τα κάνω χίλια Κοιμήσου με την Παναγιά και με τον Άη-Γιάννη, με τον αφέντη τον Χριστό κι όπου πονεί να γιάνει Άη μου Παντελέημονα πού σαι γιατρός του κόσμου, φύλαγε το παιδάκι μου, τα μάτια και το φως μου Νάνι, νάνι, νάνι, νάνι κι όπου το πονεί να γιάνει. Αν πονεί και στην κοιλίτσα, γιάνε μου το Παναγίτσα. Αν πονεί και στο στομάχι γιάνε μου το Ταξιάρχη κι αν πονεί και στο κεφάλι γιάνε μου το Άη-Γιάννη. Ύπνε μου στα ματάκια σου και γεια μου στο κορμί σου, κι η Παναγιά η Χρυσοπηγή νά ναι πάντα μαζί σου. Αφού, πια, το παιδί χορτάσει τον ύπνο του, πρέπει να ξυπνήσει για να μη γίνει «μπουνταλάς» ή «υπνοφάς», όπως γράφει ο Ζήσιμος Βιρβίλλης: Ξύπνησε ζουμπουλάκι μου και μην πολυκοιμάσαι, γιατί ο ύπνος ο πολύς μαραίνει και χαλά σε

8 8 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 Η καθαριότητα στο σώμα, στον χώρο και στα βρεφικάπαιδικά κλινοσκεπάσματα, είναι αναγκαίες προϋποθέσεις για τη διατήρηση της υγείας. Το υποστηρίζουν οι πιο κάτω στίχοι από νανούρισμα: Κοιμάτ ο ήλιος στα βουνά κι οι πέρδικες στα χιόνια, κοιμάται το παιδάκι μου στα καθαρά σεντόνια Ανάλογες υγειονομικού χαρακτήρα αντιλήψεις, δηλώνονται στα νανουρίσματα από διάφορες περιοχές της χώρας, που περιέχονται σε ποικίλα βιβλία τοπικής σύμμεικτης λαογραφικής ύλης. Αξιόλογη είναι η συγκέντρωση που έχει κάνει η Γιαν. Σέργη, στο βιβλίο της Νεοελληνικά Λαϊκά Ναναρίσματα και Ταχταρίσματα. ΤΑΧΤΑΡΙΣΜΑΤΑ Ό,τι ισχύει για τα νανουρίσματα από πλευράς θεματολογίας, ισχύει και για τα ταχταρίσματα. Έτσι, εντοπίζουμε κάποια που αναφέρονται στην αξία της υγείας, στη σημασία του θηλασμού, στον ρόλο της μαμής στην κοινωνία, ενώ, κάποια άλλα, περιγράφουν την ψυχοφυσιολογική ανάπτυξη του παιδιού ή κάνουν απλά μαθήματα σωματολογίας. Αρχίζουμε τη δειγματοληψία με ταχταρίσματα αναφερόμενα στην αξία της υγείας παιδιών και ενηλίκων, που, δεν μπορεί να είναι συγκρίσιμη με άλλες αξίες: Το παιδί μου νά ν καλά κι ας ψοφήσουν χίλια αρνιά. Χίλια αρνιά, χίλια κατσίκια, και του μπέη τα κορίτσια. Όσο για τη σημασία του θηλασμού, αλλά, και την ιδιαίτερη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στη μάνα (ή κάποτε την παραμάνα-θηλάστρια-βυζάχτρα) και το παιδί, αυτή καταδεικνύεται με ταχταρίσματα όπως το πιο κάτω: Πάρτε το και κρατήστε το κι όλο τραγουδήστε το, ώσπου νά ρθει η μάνα του από πέρα απ τον χορό να του φέρει δυο βυζιά, πού ναι άσπρα σαν αυγά Ο ρόλος της μαμής στις αγροτικές κοινωνίες, (αλλά και στις λαϊκές συνοικίες των πόλεων), επισημαίνεται και στην αναφορά για την αμοιβή-κέρασμα για το γερό παιδί που ξεγέννησε: Πού πας μπούμπαρε; Πάω να μάσω άσπρα πάω να μάσω γρόσια, να κεράσω τη μαμή που βγαλε καλό παιδί Μια καλή καταγραφή των σταδίων ανάπτυξης του παιδιού με αντιστοίχιση στην ηλικία του, μας παρέχει το παρακάτω ταχτάρισμα: Της καλομάνας το παιδί στους πέντε μήνες κάθεται, στους έξι παρακάθεται και στους εφτά και στους οχτώ, στον τοίχο πάει μοναχό Η μάνα προσφωνείται «καλομάνα», γιατί η πρόοδος του παιδιού της και η καλή ψυχοφυσιολογική του ανάπτυξη της, δίνει τη δυνατότητα να διαθέτει χρόνο και για της άλλες δουλειές. Απλά μαθήματα σωματολογίας, ώστε το παιδί να εξοικειώνεται και να μαθαίνει τα μέλη του σώματός του, μπορούν να γίνουν επίσης μέσα από ταχταρίσματα. Η μάνα ή άλλο πρόσωπο (γιαγιά, μεγαλύτερα αδέλφια) κουνούσαν, εναλλάξ, τα δάχτυλα ως το λαιμό του παιδιού λέγοντας: Πάει ο λαγός να πιει νερό, στου παιδιού μου το λαιμό Πάει-πάει το μυρμηγκάκι για ψωμί και για τυράκι, στου παιδιού μου το λαιμάκι Βεβαίως, η μάνα μπορεί να αντικαταστήσει το λαιμάκι με το αυτάκι κ.ο.κ., όπως μπορεί, αντί να πει «στου παιδιού μου», να πει «στου Γιαννάκη», «στης Μαρίας» κ.λπ., βάζοντας το όνομα του παιδιού της και προσωποποιώντας το ταχτάρισμα. Αυτή η άριστη για την ηλικία διατροφή με το μητρικό γάλα, μαζί με τη συναισθηματική ισορροπία από την αγάπη των γονιών και των άλλων οικείων, συμβάλλουν και στην άριστη ψυχοφυσιολογική ανάπτυξη του παιδιού, όπως δηλώνει το ακόλουθο ταχτάρισμα: Το παιδί μου το τρυγόνι όλο τρώει και μεγαλώνει, τρώει γάλα απ τη μαμά του και φιλιά από τον μπαμπά του Ο ύπνος θρέφει τα παιδιά κι ο ήλιος τα μοσχάρια, κι εμένα το παιδάκι μου το θρέφουνε τα χάδια

9 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ Άλλοτε, κάνοντας ρυθμικές παθητικές κινήσεις των ποδιών του μικρού της, αναγκαίες για την ενδυνάμωση του μυικού συστήματος, λέει: Δύο ποδαράκια πάν το ρέμα-ρέμα. Το να πάει στο μύλο, τ άλλο πάει στ αμπέλι. Φέρε εσύ κουλούρι, να φέρω εγώ σταφύλι, Να φάμε το κουλούρι, να φάμε το σταφύλι Όσο για τα δάχτυλα των χεριών, εκτείνοντάς τα παθητικά, έλεγε το πιο κάτω ελάχιστα γνωστό ταχτάρισμα, που, δήλωνε το λαϊκό όνομα και τη δουλειά που κάνει το κάθε δάχτυλο: Ο κοντός ο κοντορός ο δαχτυλιδοπρεπός, ο ψηλός ο ντένιαρης ο αγλειφοσκουτέλιαρης, κι ο ψυλλοτσακιστής Ο κοντός είναι το μικρό δάχτυλο. Ο δαχτυλιδοπρεπός είναι ο παράμεσος, στον οποίο φοριέται η βέρα και το δαχτυλίδι, του πρέπει το δαχτυλίδι. Ο ψηλός ο ντένιαρης είναι ο μέσος δάχτυλος, ενώ ο αγλειφοσκουτέλιαρης είναι ο δείχτης με τον οποίο τα παιδιά έγλειφαν από τα σκουτέλια τα υπολείματα τροφών και, κυρίως, των ακόμη άψητων γλυκισμάτων. Όσο για τον ψυλλοτσακιστή, είναι ο αντίχειρας, επειδή, ανάμεσα στα νύχια των δύο αντιχείρων, τσάκιζαν μανάδες και παιδιά ψύλλους και ψείρες. Σε αρκετά και ευρέως γνωστά σε όλη την Ελλάδα ταχταρίσματα, τονίζεται ο ρόλος της σωματικής καθαριότητας, τόσο για την υγεία, όσο και για την αισθητική της αξία. Χαρακτηριστικά τα επόμενα παραδείγματα: Το παιδάκι μου το ρούσο το Σαββάτο θα το λούσω, και θα το μοσχοβολήσω να το στείλω στη δασκάλα, νά ναι πιο όμορφο από τ άλλα Το κορίτσι μου το ρούσο θα τ αλλάξω, θα το λούσω, να το στείλω στο σεργιάνι ένα νιο για να μαράνει Το παιδί μου το βαρβάτο έλουζα κι εχτένιζά το, στην αμυγδαλιά από κάτω Και να φανταστεί κανείς, ότι αυτά γίνονταν εποχές που ούτε τρεχούμενο νερό υπήρχε στο σπίτι, ούτε χώρος λουτρού. Η μάνα έβρισκε τρόπους αυτοσχεδιάζοντας, για το πού και πώς θα πλύνει το παιδί της, κουβαλώντας και ζεσταίνοντας το νερό, χρησιμοποιώντας πράσινο σπιτικό σαπούνι, σ ένα κοινό δωμάτιο με τα απόνερα να μαζεύονται σ έναν κάδο ή σε μια λεκάνη για να μεταφερθούν μετά και να χυθούν έξω από το σπίτι. Ειδικό ταχτάρισμα υπήρχε για το ρέψιμο, το οποίο, άλλωστε ήταν σημάδι ότι το παιδί είχε χορτάσει: Μόσχος, μόσχος και κανέλα του Γεράσιμου η κοπέλα, ή οποιουδήποτε άλλου. Κάποια έλεγαν σκέτο «μόσκος και κανέλα» ή «μόσκος του», άλλοτε δε «μόσκος και γαρίφαλο», ότι δηλαδή το ρέψιμο του παιδιού ήταν ευωδιαστό: Κι ακόμη, Μόσκος και γαριφαλάκι το δικό μου το παιδάκι. Μόσκος, μοσκοκάρυδα στου παιδιού τον γκάρυδα Μόσκος, μοσκοκαρυδάκια, στου παιδιού μου τα λαιμάκια Αν το παιδί φταρνιζόταν υπήρχε άλλο ταχτάρισμα με ευχή: Γεια του, γεια του και χαρά του κι όλα τα προικιά δικά του ΛΑΧΝΙΣΜΑΤΑ Ως πιο σύντομα και πιο απλοϊκά λόγια δημιουργημένα από παιδιά, με φτιαχτές λέξεις, με παρακουσμένες και φθαρμένες ξένες λέξεις κ.λπ., τα λαχνίσματα προσφέρονται λιγότερο σε αναζητήσεις όπως αυτού του άρθρου. Παρ όλα αυτά, έστω και σε πιο περιορισμένη κλίμακα, αποτυπώνονται και σ αυτά παρατηρήσεις από τις καθημερινές εμπειρίες ενηλίκων και παιδιών. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα πιο κάτω: Βάρει με τον κόπανο να ξεράσει κόκαλο, κόκαλο μυτίτικο κι άλλο κερασίτικο Η εικόνα που υποδηλώνεται στο λάχνισμα, εμπνέεται από χτύπημα στη μύτη και την επακόλουθη ρινορραγία. Η

10 10 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 γνώση της θεραπευτικής εφαρμογής βδελλών δηλώνεται σε άλλο λάχνισμα, ως εξής: Παίζουμε τις ράντζες και τις ραντζοπούλες όπως παίζει ο βασιλιάς με τις βασιλοπούλες. Ο βασιλιάς αρρώστησε, του έρριξαν αβδέλλες, το αίμα του εκίνησε σαν κόκκινες κορδέλλες κ.λπ. Σε άλλο αναφέρονται οι θεραπευτικές ιδιότητες του κυδωνιού, που, γενικά, χαρακτηρίζεται ως «ξαρρωστικό»: Έπεσ η σαϊτα / βάρεσε τον Τούρκο. Σώπα, σώπα Τούρκε / να σε δώσω μήλο, μήλο και κυδώνι / να σε διαβούν οι πόνοι Πολλά ανάλογα λαχνίσματα περιλαμβάνει στο βιβλίο του Η Μάνα και το Παιδί τα Παλιότερα Χρόνια ο Κ. Καραπατάκης. Οι απλοί άνθρωποι και πολύ περισσότερο τα παιδιά, πιστεύουν στη μαγική δύναμη του λόγου και στην ομοιοπαθητική αποτελεσματικότητα της παρετυμολογίας. Δείγματα βρίσκουμε σε επωδές, σε πίστεις, σε αντιλήψεις, αλλά, και στο λάχνισμα που ακολουθεί: Ένα, δύο, τρία πήγα στην κυρία. Μου δωσ ένα μήλο μήλο ζαχαρένιο. Το φαγε η κόρη έκανε αγόρι. Και το είπαν Ζήση δεν ήταν για να ζήσει. Και το είπαν Γιάννη δεν ήταν για να γιάνει. Τό πανε Θανάση σκούπα και φαράσι Ένα (ίσως ακατάγραπτο ως τώρα) και αρκετά πρωτότυπο στη σκοπιμότητά του, λάχνισμα, αναφέρεται στην αναζήτηση και τον προσδιορισμό του παιδιού εκείνου, ανάμεσα στην παρέα, που ρύπανε σε κλειστό ή ανοιχτό χώρο με την απελευθέρωση αθόρυβου, αλλά, πολύ δύσοσμου αερίου του εντέρου. Τα παιδιά μαζεύονταν όπως όταν ήταν «να τα βγάλουν» για το παιγνίδι και αυτός που έκανε τη «μάνα» έλεγε το λάχνισμα δείχνοντας διαδοχικά κάθε παιδί: Κάποιος έκλασε να πιει και στην Πόλη ν ακουστεί, που φαγε βαριά κουκιά και του ποντικού τ αυτιά. Άπατα-ούπατα, τσέρλα τα-ρούφα τα Αυτός, στον οποίο τελείωνε το λάχνισμα, λογιζόταν υπόλογος, είτε ήταν στην πραγματικότητα, είτε όχι. Υπήρχε δε και πιο εκτεταμένη εκδοχή, η οποία, μετά τον τέταρτο στίχο συνέχιζε ως ακολούθως: Άπατα-ούπατα, να περάσει ο Οβραίος να σταγκώσει να μπαλώσει, να βουλώσει ενός μικρού παιδιού τον κώλο, που έκανε τον μεγαλύτερο, φοβερότερο γέρο πόρδο. ΠΑΙΔΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ Παραθέτουμε δείγματα τυπικά αυτής της ασαφώς προσδιοριζόμενης κατηγορίας μνημείων του λόγου, που σχετίζονται με τα παιδιά και τα παιγνίδια τους: Ανέβηκα στην πιπεριά / να κόψω ένα πιπέρι κι η πιπεριά τσακίστηκε / και μού κοψε το χέρι. Δώσ μου το μαντιλάκι σου / το χρυσοκεντημένο, να δέσω το χεράκι μου / που είναι ματωμένο. Λέγοντας «πιπεριά» ο στίχος δεν εννοεί την ετήσια πόα με τους καλοκαιρινούς φαγώσιμους καρπούς. Αναφέρεται σε διακοσμητικό δέντρο του οποίου τα φύλλα περιέχουν αιθέριο έλαιο με χαρακτηριστική μυρωδιά που «πιπερίζει». Η ελαφρά κάκωση, συνήθως εκδορές ή επιπόλαια τραύματα στο δέρμα, δεν απαιτούσε κάποια ιδιαίτερη φροντίδα εκτός ίσως από πλύσιμο της πληγής, αν υπήρχε κοντά νερό και πίεση ή περίδεση με καθαρό πανί. Οι υπόλοιποι δυνητικοί κίνδυνοι (μόλυνση, τέτανος κ.ά.) δεν περνούσαν καν από το μυαλό του παιδιού ή των γονιών. Εδώ, η περίδεση με το μαντηλάκι του οικείου προσώπου, λ.χ. της μάνας ή κάποιας μεγαλύτερης αδελφής, εκτός από την απλοϊκή θεραπευτική ενέργεια, περικλείει και την εκδήλωση τρυφερότητας και προστασίας, που κάνουν το παιδί να αισθάνεται ασφάλεια. Όσο για τα λανθάνοντα μηνύματα, που, αφανώς και χωρίς διδακτισμό παρέχονται, μπορούμε να αναφέρουμε τα δύο πιο κάτω: Πρώτον, ότι κάθε ενέργεια, ακόμη και εκείνες στις οποίες είμαστε έμπειροι (όπως εδώ το ανέβασμα στο χαμηλό ύψος των κλαδιών) εμπεριέχει δυνητικούς κινδύνους. Και δεύτερον, ότι η μικρή αυτή κάκωση απαιτεί τη στοιχειώδη «νοσηλευτική» φροντίδα. Σε ένα άλλο επίπεδο, υποκρύπτεται και η γνώση ότι εκτός από τη φυσική θεραπευτική φροντίδα, σημαντικό ρόλο παίζει και η ψυχολογική-συναισθηματική στήριξη από το

11 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ οικείο πρόσωπο, που ενεργεί με την αγάπη του και με τα στοιχειώδη του μέσα. Ένα άλλο παλιό παιδικό τραγούδι, το οποίο, συνήθως άρχιζαν να τραγουδούν τα παιδιά κατά το παιγνίδι της τραμπάλας, παραμένει γνωστό ως τις μέρες μας. Μάλιστα, είναι γνωστό σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, όπου κυκλοφορεί με επιμέρους ασήμαντες φραστικές τροποποιήσεις. Παραθέτουμε ενδεικτικά μία επτανησιακή εκδοχή, σε δική μας καταγραφή και μία εκδοχή από τη Δυτ. Μακεδονία, δημοσιευμένη από τον Κ. Καραπατάκη: Τράμπα-τραμπαλίζομαι, ντράμπα-ντραμπαλίζομαι, πέφτω και τσακίζομαι, πέφτω και τσακίζομαι, και χτυπώ το γόνα μου, έλα μάνα πάρε με, και με κλαίει η νόνα μου. Δεν μπορώ παιδί μου, και χτυπάει η κεφάλα μου, έχω τα ποδήματα, και με κλαίει η μάνα μου και πατώ τα κλήματα. και γελούνε τα παιδιά, που μου σκίστηκε η ποδιά. Το ρήμα «τραμπαλίζομαι» σημαίνει ότι παίζω την τραμπάλα. Ως λέξη, έχει ιταλική προέλευση και είναι σύνθετη από το tra- (ανάμεσα) και το ballare (χορεύω, αναπηδώ). Ιταλική είναι και η λέξη «νόνα» (= γιαγιά). Όσο για το παιγνίδι, παραμένει αγαπημένο στα παιδιά ως σήμερα. Το βρίσκουμε εγκατεστημένο σε άλση και παιδικές χαρές, αλλά, γενικότερα στην ύπαιθρο. Πρόκειται για ένα ανθεκτικό σανίδι, το οποίο, στερεώνεται στο κέντρο του προσωρινά ή μόνιμα, ενώ, σε κάθε ένα από τα δύο άκρα του έχει θέση για να κάθεται από ένα παιδί, περίπου ίσου βάρους. Κάθε παιδί φροντίζει, μετακινώντας το βάρος του με τη δύναμη των ποδιών του, να σηκώσει το άλλο στον αέρα, κάτι που επαναλαμβάνεται εναλλάξ. Μερικές φορές, μπορεί κάποιο από τα παιδιά να χάσει την ισορροπία του και να πέσει. Αλλά, λόγω του μικρού ύψους, πρακτικά ο κίνδυνος είναι ασήμαντος. Κάποιες εκδορές στα γόνατα ή κάποιο θλαστικό τραύμα στο κεφάλι, που, όμως μπορεί να προκαλέσει τη σχετική ανησυχία στους οικείους του παιδιού. Παρόλα αυτά, οι σκληρές απαιτήσεις της ζωής των αγροτικών κοινωνιών, όπως μας δηλώνονται στην εκδοχή των Γρεβενών, μπορεί να αποτρέπει από τη στενότερη επίβλεψη και φροντίδα των παιδιών. Πιο κοντά στην επτανησιακή εκδοχή του τραγουδιού της τραμπάλας, είναι οι πρώτοι στίχοι από το τραγούδι της κούνιας (αιώρας), που καταγράφεται στην περιοχή των Γρεβενών: Κούνια, κουνιαρίζομαι, πέφτω και τσακίζομαι και χτυπώ το γόνα μου και φωνάζω «μάνα μου». κ.λπ. (ακολουθούν οι τέσσερεις τελευταίοι στίχοι του τραγουδιού της τραμπάλας της ίδιας περιοχής). Ένα άλλο συνηθισμένο παλαιότερα παιγνίδι ήταν το Τσίμπι-τσίμπι, δηλαδή το ελαφρό τσίμπημα της ραχιαίας επιφάνειας του χεριού του παιδιού με τα δύο δάκτυλα του χεριού ενός άλλου παιδιού. Το τσίμπημα γινόταν, ενώ, συγχρόνως έλεγαν ρυθμικά το πιο κάτω τραγούδι: Τσίμπι-τσίμπι το λεφτό, το λεφτό το φρύγανο. Πήρε ο σκύλος το κοντάρι κι ο παπάς το πενηντάρι. Βρε παπά-γεράσιμε, το παιδί που βάφτισες, έπεσε και βάρεσε στο λιανό του δάχτυλο. Φέρτε ξύλα και τσαπιά να το θάψουμε βαθιά, μην το δει η μανούλα του και καεί η καρδούλα του. Για τα πιο πάνω νανουρίσματα, ταχταρίσματα, λαχνίσματα ή παιδικά στιχουργήματα-τραγούδια, δεν ξέρω αν είναι σκόπιμη η αναφορά της προέλευσής τους στη θεματική αυτή εξέταση. Τα ίδια, με ελάχιστες παραλλαγές, και με τις ιδιαιτερότητες της προφοράς σε ορισμένους τόπους, τα βρίσκουμε, σήμερα, (ή, έστω, τα βρίσκαμε πριν λίγες μόλις δεκαετίες), σε ολόκληρη την Ελλάδα. Έχω προσωπικά ακούσει τις ίδιες εκφωνήσεις στα Ιόνια νησιά των παιδικών μου χρόνων και στην Αχαΐα της εφηβείας μου, στην Αθήνα της διαβίωσής μου και στην Ξάνθη, το Καρπενήσι, την Κρήτη των σύντομων παραμονών μου. Η εξέταση από αυτήν εδώ τη συγκεκριμένη οπτική γωνία, προσθέτει μία διαφορετική ματιά στην υπάρχουσα πλούσια σχετικά βιβλιογραφία. Οι ενδιαφερόμενοι για την ευρύτερη θεώρηση του θέματος, μπορούν να μελετήσουν τα σχετικής θεματολογίας βιβλία των Ε.Γρ. Αυδίκου (1994), Β.Δ. Αναγνωστόπουλου(1993), Ζωής Βαλάση (1990), Φ. Σερεγιάννη (1953), Δημ. Λουκόπουλου καθώς και μεγάλου αριθμού συλλογών λαογραφικής ύλης από διάφορα μέρη της Ελλάδας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Βιρβίλλης Ζησ., Λαογραφικά της Πάτμου. Παιδικά (Νανουρίσματα-Ταχταρίσματα). [Παράρτημα στο βιβλίο του] Παραμύθια της Πάτμου. Αθήνα 1996, σελ Δαράκη Πέπη, Ομαδικά Παιγνίδια των Παιδιών μας. Gutenberg, Αθήνα Καραπατάκης Κ., Η Μάνα και το Παιδί στα Παλιότερα Χρόνια. 2η έκδοση, Αθήνα Ρηγάτος Γερ., Προσωπικές Καταγραφές Λαογραφικής Ύλης. - Σέργη Γιαν., Νεοελληνικά Ναναρίσματα Και Ταχταρίσματα. Φιλιππότης, Αθήνα 2000.

12 12 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 «Και συ έφεγγες στη μέση όλου του κόσμου» (Σπουδή πάνω σε ποίημα του Διον. Σαββόπουλου) του Γιάννη Μότσιου, καθηγητή Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Η συμμετρία, η τήρηση αναλογιών σε ένα ή περισσότερα επίπεδα συμπεριλαμβάνονται ανάμεσα στα κύρια χαρακτηριστικά της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Καθόλου απίθανο ή, μάλλον, τί το πιο φυσικό ο πρώτος ποιητής να δανείστηκε το στοιχείο της συμμετρίας από τον κόσμο της φύσης: των φυτών και των ζώων, όπου η αρμονία παίρνει τη μορφή μιας συγκεκριμένης ισορροπίας, συχνά προσωρινής «συμφιλίωσης» και «συνθηκολόγησης» αντίρροπων δυνάμεων και τάσεων. Η φύση σπάνια δημιουργεί καινούριες μορφές συμμετρίας, ενώ κατά τακτά χρονικά διαστήματα, σε ίδιες ή συγγενικές συνθήκες, επαναλαμβάνει και αναπαράγει τις σε όλους γνωστές αναλογίες. Η συμμετρία στην τέχνη δεν έχει κανένα λόγο, κανένα νόημα ύπαρξης εφόσον, θα επαναλαμβάνεται από έργο σε έργο, από συγγραφέα σε συγγραφέα, από χώρα σε χώρα κι από εποχή σε εποχή: πανομοιότυπα, στερεότυπα με τη μορφή της επανάληψης ιδανικών αντιστοιχιών έτοιμων και γνωστών μοντέλων. Η συμμετρία στην τέχνη αρχίζει εκεί που σταματά η συμμετρία στη φύση, προχωρώντας πιο πέρα, πιο ψηλά και προς διαφορετικές κατευθύνσεις, επειδή πάντα αποτελεί συνειδητή πράξη συνειδητής δημιουργίας, η οποία στοχεύει στην ανακάλυψη και την καταξίωση νέων, άγνωστων ως τότε μορφών και τρόπων κατασκευής καλλιτεχνικών συμμετριών. Η αναπαραγωγή και η απομίμηση γνωστών και έτοιμων μορφών καλλιτεχνικής συμμετρίας είναι ανώφελη και μάλιστα επιζήμια, αφού όχι μόνο δεν προσφέρει τίποτα στον κόσμο των καλλιτεχνικών αξιών, άρα δεν έχει σχέση με τη δημιουργία, αλλά και πολλαπλασιάζει άχρηστα στοιχεία, αναπαράγοντας ακριβή αντίγραφα, που, μόνο εμπορευματική αξία μπορούν να έχουν και ποτέ καλλιτεχνική. Η καλλιτεχνική δημιουργία του Διονύση Σαββόπουλου παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον ως προς την επιστημονική προσέγγιση παρόμοιων προβληματισμών με την εξαγωγή απαραίτητων για τη φιλολογία συμπερασμάτων. Εμείς, όμως, θα ασχοληθούμε σήμερα μόνο με την ποίησή του κι ακόμα πιο συγκεκριμένα με το ποίημά του Στη Συγκέντρωση της ΕΦΕΕ. Η επιλογή μας δεν είναι ούτε τυχαία κι ούτε αυθαίρετη, αλλά, υπαγορεύεται από την αντίληψη ότι το δοσμένο ποιητικό κείμενο μπορεί να λειτουργήσει αισθητικά κι από μόνο του, χωρίς τη βοήθεια της μουσικής επένδυσης, εκτέλεσης (τραγούδημα) και τη συνοδεία κιθάρας από τον Σαββόπουλο ή οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο. Φυσικά, λόγος συν η συγκεκριμένη μουσική συν η προσωπική εκτέλεση και η συνοδεία του ίδιου του Σαββόπουλου τραγουδοποιού-εκτελεστή και ηθοποιού κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης, το τραγούδι πετυχαίνει τα μέγιστα της καλλιτεχνικής απόδοσης και επίδοσης όλων των ειδών της τέχνης που συμμετέχουν στη λειτουργία του τραγουδιού. Εξάλλου είναι γνωστό (μας το είπε ο ίδιος σε πρόσφατη τηλεοπτική συνέντευξή του, το Μάρτη του 1984), ποια πορεία ακολουθεί, οικοδομώντας τα τραγούδια του: από τον ένα στίχο στη μουσική επένδυσή του, από δώ στην πρώτη εκτέλεση και τον αρχικό έλεγχο του καλλιτεχνικού δεσίματος ποιητικού λόγου και μουσικής. Κι αυτό το «πηγαινέλα» το κάνει τόσες φορές, όσοι και οι στίχοι του κι όσο θα χρειαστεί για την πλήρη ολοκλήρωση ετούτου του έργου τέχνης. Κι αν κρίνουμε από το αποτέλεσμα των καλύτερων επιτεύξεων (μόνον αυτές μαρτυρούν την αξία του όποιου ταλέντου), καταλήγουμε στο αβίαστο συμπέρασμα ότι ο Σαββόπουλος φροντίζει συνειδητά να κάνει καλλιτεχνική πράξη τους πιο οργανικούς συνδυασμούς ανάμεσα στην ποίηση και τη μουσική με στόχο τη δημιουργία ενός πιο σύνθετου είδους της τέχνης: του τραγουδιού, το οποίο γεννάται με τη μέθοδο του συγκρητισμού, της ανάμειξης και παραπέρα της οργανικής συνένωσης διαφορετικών ειδών με απώτερο στόχο τη σύνθεση νέου καλλιτεχνικού συστήματος. Πολλοί θεωρούν (ανάμεσά τους και ο φιλόλογος κ. Κ. Γεωργουσόπουλος) ότι οι στίχοι του τραγουδιού, ιδιαίτερα εκείνοι που έχουν γραφεί αποκλειστικά και εξαρχής για τραγούδι, δεν πρέπει και δεν μπορούν να διαβάζονται χωριστά, να απαγγέλλονται, να λειτουργούν ποιητικά έξω από το τραγούδημα. Είναι όμως έτσι; Ξεκινώ από την πρακτική του Μίκη Θεοδωράκη, του Μάνου Χατζηδάκι και άλλων μουσικοσυνθετών μας: Επενδύουν μουσικά στίχους που δεν έχουν γραφεί για τραγούδι, λειτούργησαν ποιητικά για δεκαετίες και αιώνες και, ξαφνικά, φτιάχνονται τραγούδι και λειτουργούν και ως στίχοι, αλλά και ως τραγούδι. Και, τώρα, να αναφερθώ στη συνεργασία Νίκου Γκάτσου και Μάνου Χατζηδάκι, όταν ο πρώτος γράφει στίχους και ο δεύτερος τους μελοποιεί, τους φτιάχνει τραγούδι. Όταν ο Γκάτσος συνθέτει στίχους, φτιάχνει ποίηση με όλα τα δικαιώματα και όλες τις υποχρεώσεις του ποιητή, χωρίς να έχει κατά νουν το συγκεκριμένο είδος των μουσικών φράσεων και το σύνολο της μουσικής επένδυσης. Από τη δική του μεριά ο μουσικοσυνθέτης δεν μεταφράζει το νόημα των στίχων

13 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ σε νόημα της μουσικής, γιατί λόγος γίνεται για εντελώς διαφορετικά είδη της τέχνης. Κατά προσέγγιση, μπορεί να συμβαίνει και αυτό, χωρίς όμως να είναι κι απαραίτητο. Παίρνω για παράδειγμα τα κείμενα και τη μουσική επένδυσή τους από ηχογράφηση με τον συγκεντρωτικό τίτλο Ύμνοι της Παραμονής των Χριστουγέννων, παραγωγή και διάθεση της Χριστίνας Ζορμπά. Δοξαστικό-Τροπάρια: Δόξα Πατρί και Υιώ, και Αγίω Πνεύματι. Και νυν και αεί και εις τους αιώνες, των αιώνων. Αμήν. Σήμερον γεννάται εκ Παρθένου, ο δρακί την πάσαν έχων κτίσιν. Ράκει καθάπερ βροτός σπαργανάται, ο τη ουσία αναφής. κ.λπ. Μου είναι αδύνατο να παραθέσω αμέσως, στη συνέχεια, τη μουσική επένδυση αυτού του κειμένου που τη θεωρώ από τα καλύτερα μουσικά επιτεύγματα της βυζαντινής και ολόκληρης της μουσικής τέχνης. Προσωπικά, αισθάνομαι το χάσμα που χωρίζει τον καθαρά θρησκευτικό, καθόλου ποιητικό λόγο, από την υψηλή μουσική. Φαντάζομαι ότι τα παραπάνω λόγια αρχικά δεν γράφτηκαν με προορισμό τη μουσική τους επένδυση, αλλά το αντίθετο: η μουσική είχε ως στόχο της την ανύψωση του πεζού, καθαρά θρησκευτικούλατρευτικού λόγου στο επίπεδο της υψηλής τέχνης και μαζί με τον ψαλμό-εκτέλεσή τους να περάσουν στις ψυχές των πιστών μηνύματα του χριστιανικού δόγματος. Αναφέρομαι σε μια δεύτερη περίπτωση, αυτή τη φορά σε ένα από τα πιο γνωστά και πολύ αγαπητά από τους Ρώσους δημοτικά τραγούδια, την Καλίνκα. Οι στίχοι όταν αποσπαστούν από το τραγούδημα είτε δεν λειτουργούν καθόλου ποιητικά (ιδιαίτερα γι αυτούς που δεν ξέρουν το τραγούδι) είτε συνειρμικά φέρνουν στη μνήμη το τραγούδι και το χορευτικό σκοπό οπότε θέτουν αυτόματα σε κίνηση πολλούς και διαφορετικούς μηχανισμούς: τα λόγια λειτουργούν πια και ως τραγούδι (από τα ομορφότερα) και ως χορός από εκείνους που κάνουν την ψυχή και το σώμα να ανεβαίνουν στο ύψος αυτής της όντως υψηλής τέχνης. Εννοείται ότι μόνο η ποιότητα της εκτέλεσης του τραγουδιού, τραγουδιστή και μουσικής συνοδείας με μπαλαλάικα, θα κρίνει το μέγεθος της μεταδοτικότητας ή, όπως θα έλεγε ο Λέων Τολστόι, της «μόλυνσης», της μολυσματικότητας της τέχνης. Επανέρχομαι στον τρόπο σύνθεσης του τραγουδιού Στη Συγκέντρωση της ΕΦΕΕ του Σαββόπουλου: όταν τελειώνει το στίχο του ο ποιητής, τον φτιάχνει περίοδο του τραγουδιού του. Στη συνέχεια, φαντάζομαι ότι στη σύνθεση του δεύτερου στίχου κτλ. στη μελοποίησή του κτλ. συνεργάζονται τα δυο είδη της τέχνης με μια συνεχή αμφίδρομη πορεία: μπρος-πίσω, πίσω-μπρος κτλ. έως την πλήρη ολοκλήρωση και την μετέπειτα τελειοποίηση του συνόλου, έως την τελεία και παύλα στο στερνό ημιστίχιο και την τελευταία λέξη. Εδώ, όμως, πρέπει να επαναλάβω: οι στίχοι αυτού του σημαντικού ποιήματος (αυτό το λέω και το τονίζω με απόλυτη σιγουριά) έχουν αυθύπαρκτη υπόσταση και οντότητα, λειτουργούν ποιητικά και μάλιστα με δύναμη και με ομορφιά, όπως και τα καλύτερα ποιήματα, που, ποτέ δεν είχαν μουσική επένδυση. Γενικά, θα λέγαμε ότι η ποίηση με παρόμοιους στίχους του Σαββόπουλου είναι τώρα πιο πλούσια, πιο πολύφωνη από πριν. Οι ποιητές δεν μπορούν να μην παίρνουν στα σοβαρά την ποιητική προσφορά του τραγουδιού, γιατί ακόμα κι όταν τον αμφισβητούν (ξέρω όχι λίγους απ αυτούς, μάλιστα και γνωστούς καθηγητές και ποιητές ταυτόχρονα με «πανεθνική» προβολή) ανοιχτά και, προπαντός, πίσω από την πλάτη, τίποτα περισσότερο δεν κάνουν από το να ασχολούνται με την ποίηση του ποιητή-τραγουδοποιού, εκδηλώνοντας μ αυτόν τον τρόπο την εσωτερική αναγνώριση της ποιητικής αξίας του και την μικρόψυχη ζήλια τους. Ο Σαββόπουλος έχει οξύνει και μεταβάλλει οριστικά τον κόσμο της ποιητικής ευαισθησίας με νέες εμπειρίες, με νέα νοήματα και συναισθήματα, με νέους τρόπους συνδυαστικών ικανοτήτων στο στίχο, καθιέρωσε μια νέα μορφή καλλιτεχνικής λογικής και δόμησης ποιητικών έργων. Ίσως, εδώ, να βρίσκεται και η κρυφή αιτία της απόρριψης του Σαββόπουλου, επειδή είναι αδύνατο γι αυτούς να συνθέσουν στίχους παρόμοιας ουσιαστικής πρωτοτυπίας, ομορφιάς και τέχνης. Παραθέτουμε το εν λόγω ποίημα: ΣΤΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΦΕΕ Η πλατεία ήταν γεμάτη με το νόημα πού χει κάτι απ τις φωτιές στις γωνίες και στους δρόμους από συντρόφους οικοδόμους, φοιτητές. Και συ έφεγγες στη μέση όλου του κόσμου κι ήσουν, φως μου, κατακόκκινη νιφάδα σε γιορτή,

14 14 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 σε γιορτή που δεν ξανάδα στη ζωή μου τη σκυφτή. Η πλατεία ήτανε άδεια και τρελός απ τα σημάδια σαν σκυλί με συνθήματα σκισμένα σ έναν έρωτα για σένα έχω χυθεί. Στ αμφιθέατρο σε ψάχνω στους διαδρόμους και τους δρόμους και ζητώ πληροφορίες και υλικό να φωτίσω τις αιτίες που μ αφήνουνε μισό. Η πλατεία είναι γεμάτη κι απ το πρόσωπό σου κάτι έχει σωθεί στον αγώνα του συντρόφου στην αγωνία αυτού του τόπου για ζωή. Στα παιδιά και στους εργάτες, στους πολίτες, στους οπλίτες, στα πλακάτ και τη σκανδάλη που χτυπά η συγκέντρωση ανάβει κι όλα είναι συνειδητά. Δεν γνωρίζουμε, αν στη δημοσιευμένη συλλογή των στίχων, απ όπου πήραμε το ποίημα, ο ίδιος ο Σαββόπουλος ή ο εκδότης το χώρισε σε τρεις επτάστιχες στροφές. Αλλά, ας εξετάσουμε μετρικά και ρυθμικά την πρώτη στροφή, ακριβώς όπως έχει δημοσιευτεί (οι επόμενες δυο στροφές επαναλαμβάνουν την πρώτη στα ίδια επίπεδα, μέτρων και ρυθμών). Ο Σαββόπουλος, σε μια τέτοια περίπτωση, ως ιδανικό έχει το παρακάτω πρότυπο: στίχοι: τονιζόμ. άτονες συλ. καταλ. ρίμα υυ-υ υυ-υ 8σύλλαβοι υυ-υ υυ-υ υυ- 11σύλλαβοι α υυ-υ υυ-υ 8σύλλαβοι υυ-υ υυ-υ υυ-υ υυ- 15σύλλαβοι α υυ-υ υυ-υ υυ-υ υυ-υ 16σύλλαβοι υυ-υ υυ-υ υυ-υ υυ-υ υυ- 19σύλλαβοι β υυ-υ υυ-υ υυ-υ υυ-υ υυ- 19σύλλαβοι β Έτσι, σε επίπεδο ομοιοκαταληξίας προσεγγίζονται ο δεύτερος με τον τέταρτο και ο έκτος με τον έβδομο στίχους. Η ρίμα είναι καταληκτική, φτωχή, όχι πρωτότυπη. Στην περίπτωση αυτού του στροφικού διακανονισμού, ο ποιητής φτιάχνει πλούσιες και πρωτότυπες εσωτερικής συνήχησης-ομοιοκαταληξίες, οπότε στίχοι και στροφές είναι πολυρυθμικοί και πιο πολυφωνικοί. Αυτό το ιδανικό (κι ανύπαρκτο ουσιαστικά) μοντέλο απόλυτων μέτρων παραβιάζεται συχνά κι όχι σε βάρος του ρυθμού, αλλά το αντίθετο: ο στίχος και το ποίημα στο σύνολό του αποκτά περισσότερη ευλυγισία, πολυφωνία και πολυρυθμικότητα, αφού ο ποιητής αφήνει περιθώρια επιλογών στον αναγνώστη με μια δική του ανάγνωση-απαγγελία σύμφωνα με τη δική του ευαισθησία και πολιτιστική καλλιέργεια, με τα δικά του ρυθμικά και ποιητικά γούστα. Ο αναγνώστηςακροατής μπορεί να τηρεί (στο βαθμό που τον εκφράζει τούτη τη στιγμή ή σε μεγαλύτερη χρονική διάρκεια) ή να απορρίπτει τη χασμωδία και τη συνίζηση ή κι ακόμα να τις συνδυάζει ανάλογα με τις αντικειμενικές και υποκειμενικές προτιμήσεις και απαιτήσεις της στιγμής, προσωπικές ή ιστορικές. Όλες αυτές τις πολλαπλές δυνατότητες, που, ο Σαββόπουλος εμπιστεύεται στη μετρική ευαισθησία του αναγνώστη και απορρέουν από τη ρυθμική πραγμάτωση του ποιήματος, προσδίδουν στο έργο τέχνης μια ρυθμική κινητικότητα, πολλαπλές δυνατότητες μιας συνεχώς ανανεωμένης ρυθμικής ανάγνωσης και ερμηνείας: το ποίημα ανανεώνεται ρυθμικά, ο αναγνώστης κινείται προς πολλές κατευθύνσεις χωρίς αυστηρούς περιορισμούς στη συναισθηματική κατανόηση και την διανοητική συναισθηματικότητα του έργου. Η ρυθμική κινητικότητα, η μορφική πολλαπλότητα του κειμένου ενισχύεται κι αποκτά διαφορετική ένταση και δυναμική με το χωρισμό του σε δωδεκάστιχες στροφές, που, πιστά αποδίδονται όλες οι αποχρώσεις και οι επιτονισμοί που ενυπάρχουν αντικειμενικά στο ποίημα ή κι ακόμα που συνδημιουργεί υποκειμενικά ο αναγνώστης στα πλαίσια των επιλογών, που επιτρέπει ο ποιητής μέσα από την ίδια τη δομή των στίχων του. Έτσι, η δωδεκάστιχη στροφική οργάνωση που επαναλαμβάνεται πλήρως σε ολόκληρο το ποίημα, παίρνει το παρακάτω ιδανικό (αφηρημένο) σχήμα: σύνολο συλλ. ομοικαταλ. άλλου είδους τονιζ. άτονες στίχοι μετρ. σχημάτων υυ-υ / υυ-υ 8 σύλ. 2+6 α 8 υυ-υ / υυ-υ 8 σύλ. 2+6 α 8 υυ- 3 σύλ. 1+2 β 3 υυ-υ / υυ-υ 8 σύλ. 2+6 γ 8 υυ-υ / υυ-υ 8 σύλ 2+6 γ 8 υυ- 3σύλ. 1+2 β 3 υυ-υ / υυ-υ / υυ-υ 12 σύλ. 3+9 δ 12 υυ-υ 4 σύλ. 1+3 δ 4 υυ-υ / υυ-υ 8 σύλ. 2+6 ε 8 υυ- 3 σύλ. 1+2 ζ 3 υυ-υ / υυ-υ 8 σύλ. 2+6 ε 8 υυ-υ / υυ- 7 σύλ. 2+5 ζ 7 Σημ.: οι ομοιοκαταληξίες είναι 1) παροξύτονες (θηλυκές) και 2) οξύτονες (αρσενικές). Στα πλαίσια της δωδεκάστιχης στροφής, ο Σαββόπουλος χρησιμοποιεί όλους τους βασικούς τύπους ομοιοκαταληξιών: ζευγαρωτή, πλεχτή και σταυρωτή για τη δημιουργία προσωπικού τρόπου ομοιοκατάληκτων στίχων σε δωδεκάστιχες στροφές. Η ομοιοκαταληξία είναι ακριβής (άδεια-σημάδια) με την πλήρη φθογγική επανάληψη από το τονιζόμενο φωνήεν και μετά, είναι πλούσια, όταν η συνήχηση συμπε-

15 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ ριλαμβάνει φθόγγους πριν από τον τόνο της ρίμας (διαδρόμους-δρόμους, πολίτες-οπλίτες) και ανακριβής ρίμα (τις φωτιές-φοιτητές, του κόσμου-(ήσ)ουν φως μου, (ήτ)αν άδεια-τα σημάδια, (σκ)ανδάλη-ανάβει κτλ.). Και οι τρεις στροφές είναι ίδιες στο ποίημα: καθορισμένη και επαναλαμβανόμενη η θέση της ομοιοκαταληξίας που δείχνει και γνώση, αλλά και ικανότητες στροφικής οργάνωσης του ποιητικού λόγου. Το ιδανικό, το αφηρημένο πρότυπο μετρικής οργάνωσης, παραβιάζεται κάμποσες φορές και το έργο τέχνης σε επίπεδο ρυθμού αποκτά μεγαλύτερη ποικιλία, επιτονικές παραλλαγές και αποχρώσεις. Είναι, όμως, επίσης φανερό ότι ο μόχθος του ποιητή στους άγνωστους και δύσβατους δρόμους των μορφικών αναζητήσεων δεν αποτελεί επίδειξη φορμαλιστικών ικανοτήτων. Οι μορφικές αναζητήσεις στο έργο των δόκιμων συγγραφέων, οδηγούν πάντα σε ανακαλύψεις νέων καλλιτεχνικών στοιχείων και μέσων, που, κατά τον καλύτερο και ακριβέστερο τρόπο, δίνουν την πιο πλήρη και ποιητικά οργανωμένη έκφραση, εξασφαλίζοντας την πετυχημένη αρμονία και τη συνεργασία ανάμεσα στα νοήματα και στους τρόπους ενσάρκωσής τους. Εκείνο, όμως, το μέρος που η παραδοσιακή φιλολογία του δέκατου ένατου αιώνα χαρακτήριζε συχνά «εξωτερικό στολίδι» της ποίησης, π.χ. την ομοιοκαταληξία, ο εικοστός αιώνας το κατατάσσει και στην ηχητική-φωνολογική, και στη μετρική, αλλά και στη σημασιολογική οργάνωση του έμμετρου λόγου. Εντωμεταξύ, συμμετέχοντας σε αυτά τα επίπεδα, η ρίμα παίζει ταυτόχρονα σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση και το δυναμισμό της εξέλιξης του ρυθμού στην ποίηση. «Η ρίμα», έγραφε ο Μαγιακόφσκι, «σας ξαναφέρει στον προηγούμενο στίχο, σας κάνει να τον θυμηθείτε, κάνει όλους τους στίχους που εκφράζουν μια σκέψη να κρατιούνται μαζί». Ένας σύγχρονος μελετητής της ομοιοκαταληξίας στη σοβιετική φιλολογία, ο Χολσέβνικοφ, ο οποίος ερεύνησε και αξιολόγησε την ποιητική και τη φιλολογική κληρονομιά του Μαγιακόφσκι, συνδέει μέρος των ομοιοκαταληξιών με το θέμα της ποίησης. Οι μελέτες του εμπεδώνουν μια καινούρια αντίληψη για τη φύση, το ρόλο και την αισθητική λειτουργία της πετυχημένης και εννοιολογικά φορτισμένης ρίμας σε ένα επίσης πετυχημένο ποίημα. Γράφει σχετικά: «Όσο πιο εκφραστική και πρωτότυπη είναι η ρίμα, τόσο περισσότερο προσελκύει την προσοχή, τόσο πιο έντονα ξεχωρίζει και συνδέει συνειρμικά τις λέξεις που ομοιοκαταληκτούν, τόσο περισσότερο αυξάνεται ο εννοιολογικός ρόλος της. Γι αυτό, και η αναζήτηση «ασυνήθιστων» συνηχήσεων δεν είναι καθόλου φορμαλιστικό παιχνίδι με ήχους, αλλά προσπάθεια για την αύξηση της εκφραστικότητας και της εννοιολογικής περιεκτικότητας του στίχου» (Χολσέβνικοφ, Λογ. Εγκυκλοπαίδεια, σελ. 308). Μερικά παραδείγματα από ποιήματα του Κώστα Βάρναλη, του Οδυσσέα Ελύτη και του Διονύση Σαββόπουλου επιβεβαιώνουν την άποψη του Χολσέβνικοφ. Μια απλή παράθεση με ζεύγη, που ομοιοκαταληκτούν στο ποίημα (Στη Συγκέντρωση της ΕΦΕΕ) αρκεί για να αποδείξει τον σημασιολογικό ρόλο (κι όχι μόνο τον μορφολογικό) της ρίμας στο τραγούδι: Καταληκτική ομοιοκαταληξία: 1η στροφή: γεμάτη (πού) χει κάτι, τις φωτιέςφοιτητές, συντρόφους-δρόμους, συντρόφους-οικοδόμους, του κόσμου-(ή)σουν φως μου, νιφάδα-(δεν) ξανάδα, σε γιορτή-σκυφτή. 2η στροφή: (ή) ταν άδεια-τα σημάδια, σκυλί-έχω χυθεί, σχισμένα-για σένα, στους διαδρόμους-στους δρόμους, πληροφορίες-τις αιτίες, υλικό-μισό. 3η στροφή: (γε)μάτη-κάτι, σωθεί-ζωή, στους πολίτεςστους οπλίτες, τη σκανδάλη-ση ανάβει, χτυπά- (συνει)δητά. Εσωτερική συνήχηση ή «ομοιοκαταληξία» των άκρων ή και απλώς επανάληψη: 1η στροφή: δρόμουςσυντρόφους-οικοδόμους, σε γιορτή-σε γιορτή. 2η στροφή: σχισμένα σ έναν σένα. Το δίστιχο «στον αγώνα του συντρόφου-στην αγωνία αυτού του τόπου» ο Σαββόπουλος το οργανώνει φωνολογικά και συνδέει τους δυο στίχους με κοινή ομοιοκαταληξία. Η εννοιολογική σύζευξή τους είναι τόσο πετυχημένη, ώστε και μόνο αυτοί οι στίχοι είναι σε θέση να δώσουν την καθολικότητα και το μόνιμο αυτού του «κάτι», που έχει σωθεί από το πρόσωπο της «κατακόκκινης νιφάδας», η οποία εξαφανίζεται στο ποίημα μετά την πρώτη στροφή για να επιστρέψει στην τρίτη όχι άμεσα, αλλά με τη μορφή μιας μετουσιωμένης αθανασίας. Το ζεύγος «πολίτες-οπλίτες» αξίζει την ιδιαίτερη προσοχή μας: ο Σαββόπουλος με τη γνωστή μέθοδο της μετακίνησης και της αναστροφής δυο φθόγγων (πο-οπ) πετυχαίνει να προσεγγίσει δυο ουδέτερες έννοιες, εφόσον δεν συσχετιστούν, δεν συνεργαστούν ή δεν συγκρουστούν σε έργο τέχνης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, μια λέξη (σημαινόμενο και σημαίνον) ο ποιητής την ομοιοκαταληκτεί με μιαν άλλη, επίσης κοινή και συνηθισμένη, που, ενώ ηχητικά και οπτικά είναι πολύ κοντινές (και οι δυο αποτελούνται από τους ίδιους φθόγγους και γράμματα), εννοιολογικά, σημασιολογικά είναι διαμετρικά αντίθετες. Προσεγγίζοντας παρόμοιες λέξεις, ο συνδυασμός αποκτά

16 16 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 ένταση, μια ιδιάζουσα (τώρα όχι αμαρκάριστη) λειτουργία, κι από δω πέρα ενισχύεται κάθετα η ποιητική αποτελεσματικότητα. Τα ποιητικά στοιχεία όπως είναι η ομοιοκαταληξία, τα μέτρα, ο ρυθμός, οι εσωτερικές συνηχήσεις, οι λεκτικοί συνδυασμοί, οι προσεγγίσεις ουδέτερων και, προπαντός, αντίθετων εννοιών, οι τρόποι και τα μέσα δημιουργίας ποιητικών προσώπων και καταστάσεων, αποκτούν στο ποίημα συγκεκριμένες σχέσεις και καθορίζουν την εξέλιξη της υπόθεσης και της πλοκής: την αρχή, το δέσιμο και τη λύση. Το έργο τέχνης, σαν σύνολο, πρέπει να προκαλέσει μια λίγο-πολύ συγκεκριμένη εντύπωση, να λειτουργήσει και να επιδράσει κατά ορισμένο τρόπο. Στον 1ο στίχο της αρχικής στροφής, ο Σαββόπουλος παρουσιάζει την καλλιτεχνική περιγραφή μιας φοιτητικής συγκέντρωσης από τη σκοπιά ενός όχι ουδέτερου κι αμέτοχου παρατηρητή, από τον λυρικό αφηγητή του ποιήματος. Η περιγραφή αποκτά απόχρωση εκτίμησης στο δεύτερο εξάστιχο της ίδιας στροφής: η αντικειμενική πραγματικότητα περιγράφεται από την οπτική γωνία τού προσώπου που επεμβαίνει και κρίνει αυτά που διαδραματίζονται στην πλατεία. Η αντικειμενικότητα περνάει, εντάσσεται και λειτουργεί πια στο ποίημα με καθαρά υποκειμενική χροιά, η οποία δεν έρχεται σε αντίθεση και δεν συγκρούεται με την υποκειμενική υπόστασή της. Η πλατεία (η όποια πλατεία της όποιας πόλης με πανεπιστήμιο) όπου διαδραματίζονται, διαδραματίστηκαν αλλά και θα διαδραματίζονται παρόμοια γεγονότα, τίθεται στο επίκεντρο της ποιητικής υπόθεσης και πλοκής. Η πολυσημία του ποιήματος έχει ήδη εξασφαλιστεί, αποκτά τη βαρύτητα του νοήματος χάρη σ αυτά που περιγράφονται με κορυφαία (μέσα στη λαοθάλασσα των φοιτητών και όλων που συμμετέχουν στην εκδήλωση) την «κατακόκκινη νιφάδα». Ο ποιητής την προικίζει με φως, που έφεγγε στη μέση όλου του κόσμου, σε μια γιορτή πρώτου μεγέθους, αφού ο λυρικός ήρωας δεν ξαναείδε στη ζωή του. Μόνο μια φορά, όταν την ονομάζει «φως μου», ο αφηγητής αφήνει να εκδηλωθούν τα αισθήματά του απέναντί της. Τα νοήματα που γεμίζουν την πλατεία, γίνονται κάπως πιο συγκεκριμένα με την διαδοχή και την κλιμάκωση εικόνων όπως: φωτιές-οικοδόμοι-φοιτητές-«κατακόκκινη νιφάδα». Ο στίχος «και συ έφεγγες στη μέση όλου του κόσμου» αποκτά την οικουμενικότητα μιας συγκεκριμένης πολιτικής παράταξης. Έτσι, στην 1η στροφή έχουμε την περιγραφή, την παραδοχή και την προβολή ενός σημαντικού κοινωνικοπολιτικού γεγονότος. Το φέξιμο της «κατακόκκινης νιφάδας» ο ποιητής το μεγεθύνει, του δίνει πλάτος και διαστάσεις με τις φωτιές, τους δρόμους, τους συντρόφους οικοδόμους, τους φοιτητές, όλο τον κόσμο με τις προεκτάσεις πέρα από το περιορισμένο περιβάλλον της πλατείας και της ασυνήθιστης γιορτής. Η πολύσημη και πολύμορφη παρουσία στην πλατεία της 1ης στροφής εξαφανίζεται παντελώς στη 2η, και μετατρέπεται σε απουσία στον ίδιο χώρο, στο κενό από την πληρότητα και τη ζωντάνια, από πολλαπλές ενσαρκώσεις στο προηγούμενο δωδεκάστιχο. Η περιγραφή, τώρα, χρωματίζεται με έναν έντονο υποκειμενισμό στη διάρκεια όλης της στροφής. Η πλατεία τώρα είναι άδεια, η απουσία της «κατακόκκινης νιφάδας» και αυτού που συμβολίζει, αναστατώνει τον αφηγητή, τον κατακυριεύει με αγωνία, με αναζητήσεις της απώλειας. Η έλλειψη δεν είναι απλώς αισθητά σημαντική, αλλά και αιτία που αφήνει να νιώθει τον εαυτό του μισό ο λυρικός αφηγητής. Σ αυτό το δωδεκάστιχο, ο ποιητής γνωρίζει τους αναγνώστες τού έργου του με την επιθυμία του αφηγητή, τη σχέση που θα ήθελε να έχει με κείνη. Ποιό το καινούριο στοιχείο που κάνει την εμφάνισή του και κυριαρχεί στο 2ο δωδεκάστιχο; Η άρση της κατάφασης δεν είναι μια απλή εναλλαγή ή μια αντικατάσταση της παρουσίας με απουσία, γιατί ουσιαστικά κι εδώ έχουμε παρουσία μολονότι διαφορετικής φύσης και υπόστασης. Η περιγραφή της «επιφάνειας», της περισσότερο εξωτερικής, αλλά αντικειμενικής εικόνας της πλατείας-γιορτής, στη 2η στροφή μετατρέπεται σε έκφραση του βάθους, της εσωτερικής και έντονα υποκειμενικής εικόνας: της ψυχικής αγωνίας του λυρικού προσώπου. Η καταστροφή (ή, έστω κι απλώς, η καταστολή) αυτού, που κυριαρχούσε στην 1η στροφή κατά ουσιαστικό τρόπο, θίγει το λυρικό πρόσωπο του αφηγητή: ο παρατηρητής αφηγητής γίνεται το πρόσωπο, κύριο και μοναδικό, που αγωνιά, προβληματίζεται, ψάχνει να βρει τις αιτίες που τον αφήνουν μισό. Η άδεια πλατεία γεμίζει ασφυκτικά με την αγωνία του ποιητικού προσώπου που δίνεται ολοκληρωτικά στο ψάξιμο της «κατακόκκινης νιφάδας», που τη βρίσκει μόνο στην 3η στροφή κι όχι εκεί που έψαχνε (στο αμφιθέατρο, στους διαδρόμους και τους δρόμους), αλλά αλλού. Ως προς τη χρησιμοποίηση μερών του λόγου για τη σύνθεση της στροφής, το δωδεκάστιχο παρουσιάζει την παρακάτω εικόνα: δώδεκα ουσιαστικά, έξι ρήματα, τρία επίθετα. Έτσι, η ποιότητα και η ιδιότητα των ουσιαστικών δηλώνεται άμεσα στα ίδια, χωρίς τη βοήθεια των επιθέτων. Στην τελευταία στροφή, ο Σαββόπουλος επαναφέρει τον αναγνώστη στη γεμάτη πλατεία με την παρουσία της «κατακόκκινης νιφάδας». Μόνο που η καινούρια παρουσία δεν είναι άμεση και «υλική», αλλά έμμεση και ιδεατή, μεταφυτευμένη και ριζωμένη σε καταστάσεις μόνιμες, αθάνατες, συνεχώς εξελισσόμενες και εμπλουτιζόμενες: «στον αγώνα του συντρόφου», «στην αγωνία αυτού του τόπου για ζωή», «στα παιδιά και στους εργάτες, στους πολίτες, στους οπλίτες, στα πλακάτ και τη σκανδάλη που χτυπά», δηλαδή σε καταστάσεις και σε πρόσωπα που υπήρξαν, που υπάρχουν και θα υπάρχουν στον αιώνα τον άπαντα. Ο χρόνος θα ανεβάζει πιο ψηλά, θα μεγεθύνει και θα μεγιστοποιεί, θα μεταβάλει το συγκεκριμένο, πιθανόν υπαρκτό, πρόσωπο σε εκπρόσωπο και φορέα μιας πολιτικής και κοινωνικής επιλογής στην πορεία πραγμάτωσης μεγαλόπνοων στόχων, ιδανικών, οραμάτων. Ακόμα κι αν τα απαρνηθεί ο ίδιος ο ποιητής αυτών των στίχων. Θέλω να πω αν φοβηθεί ή αν θελήσει να τον προσέχουν και να τον καλοπιάνουν οι εκάστοτε εξουσίες. Η «κατακόκκινη

17 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ νιφάδα» ζει την καθαρά δική της πια ζωή, ανεξάρτητα από τον δημιουργό της. Μπορεί ακόμα και να τον τιμωρεί με την αδιαφορία της. Το πρόσωπο, ως φορέας ιδεών και ονείρων, υπάρχει πια όχι μόνο για τους οπαδούς, αλλά και τους αντιπάλους («στους οπλίτες» αν υποτεθεί η σκανδάλη χτυπά τη συγκέντρωση της «κατακόκκινης νιφάδας», σήμερα, αύριο και στο μακρινό μέλλον), στα άψυχα πράγματα. Υπάρχει, όμως, και το προηγούμενο στην ιστορία με τα γεγονότα του 1936 στη Θεσσαλονίκη: οι οπλίτες όχι μόνο δεν πατούν τη σκανδάλη κατά των απεργών (των εργατών, των φοιτητών, των συντρόφων οικοδόμων κτλ.), αλλά συνενώνονται με τους απεργούς, τους διαδηλωτές, τους αντιπάλους της κυρίαρχης κοινωνικής κατάστασης. Αναφέρουμε κι άλλη μιαν ειδοποιό διαφορά ανάμεσα στις ακρινές στροφές: η σύναξη στην πρώτη είναι (ή μοιάζει με) γιορτή, ενώ στην τελευταία εξελίσσεται σε παλλόμενη και συνειδητή συγκέντρωση, προσλαμβάνει χαρακτήρα έντονης κινητικότητας, έναν δυναμισμό ποιοτικά υψηλότερου επιπέδου: «η συγκέντρωση ανάβει κι όλα είναι συνειδητά». Αντίστοιχη είναι και η πορεία του αφηγητή, ο οποίος επιστρέφει στον τύπο του λυρικού προσώπου με την αντικειμενικότητα της περιγραφής, με τη συνένωσή του με το σύνολο, προσδίδοντας αντικειμενικότητα ακόμα και στις υποκειμενικής υφής περιγραφές και διαπιστώσεις. Τα μέρη του λόγου, που χρησιμοποιεί ο ποιητής στην κατασκευή της 3ης στροφής είναι: δεκαπέντε ουσιαστικά, πέντε ρήματα, ένα επίθετο. Η χρήση του επιθέτου (κι ότι αυτό δηλώνει) μειώνεται κατά πολύ περισσότερο από πριν. Η εξέλιξη της υπόθεσης στο ποίημα και η πλοκή παρουσιάζει τυπικά κλειστό χαρακτήρα: το τέλος της στροφής δεν εμπεριέχει εκείνα τα στοιχεία, υπαρκτά στην ίδια τη μορφή και μάλιστα στην επιφάνειά της, για το ομαλό πέρασμα από το ένα δωδεκάστιχο στο άλλο. Συνενώνει αδιάρρηκτα τις στροφές και το ποίημα στο σύνολό του ο τόπος αναφοράς: η πλατεία και γενικά η κατασκευή του κάθε 1ου στίχου των στροφών, που αποτελεί συντακτικό παραλληλισμό με διαφορετικό μεταξύ τους περιεχόμενο και λειτουργικό ρόλο. Η πλήρης και αυτούσια επανάληψη του αρχικού στίχου της 1ης στην 3η στροφή επανασυνδέει τα άκρα, βρίσκει εκ νέου τη χαμένη με τη 2η στροφή συνοχή, παρόλο που το νόημά του στην τελευταία στροφή είναι διαφορετικού χαρακτήρα στα νέα συμφραζόμενα, στο νέο λεκτικό, συνταγματικό και εννοιολογικό περιβάλλον. Κρατούν και ενδυναμώνουν συνεχώς την ενότητα του ποιητικού συνόλου τα δύο πρόσωπα: ο λυρικός αφηγητής και η «κατακόκκινη νιφάδα», η τυπική παρουσία της οποίας στη 2η στροφή είναι ουσιαστικά μια παρουσία διαφορετικής φύσης και εμβέλειας. Πώς, όμως, με ποια σταθερώς επαναλαμβανόμενα στοιχεία ο ποιητής κατορθώνει να δώσει καλλιτεχνική ενσάρκωση σε σκέψεις, αισθήματα, οράματα, σε συνεχείς κινήσεις-μεταλλαγέςμετασχηματισμούς μέσα στο ίδιο ποίημα; Υπάρχουν κάποια μόνιμα τυπικά στοιχεία, που ανακαλύπτει και θεσμοθετεί ο Σαββόπουλος για τη δόμηση του ποιήματοςτραγουδιού; Ναι, υπάρχουν και αυτά είναι: α. Τα ποιητικά μέτρα και ο ρυθμός, που απορρέει από την κινητικότητα των μέτρων με την τήρηση, αλλά και με την παραβίασή τους. β. Η μονιμότητα της θέσης των ομοιοκαταληξιών στους στίχους της στροφής. γ. Η ομοιομορφία (στο ύφος, στην ομοτονία και ομοχρωμία), η πλήρης επανάληψη της μελωδίας, που επενδύει μουσικά και δένει τις τρεις στροφές. Τέλος, δ. Ο αυτός και ίδιος τρόπος εκτέλεσης των στροφών μπορεί προσωρινά να κλείσει τον κύκλο των επαναλαμβανόμενων (κατά τακτά διαστήματα) δομικών ομοιοτήτων. Το ποίημα Στη Συγκέντρωση της ΕΦΕΕ ανήκει, κατά την καλά ζυγισμένη άποψή μου, στα μεγαλύτερα ποιητικά επιτεύγματα του Σαββόπουλου. Και της ελληνικής ποίησης. Το υπόλοιπο έργο, οι πολιτικοί πειραματισμοί και οι μεταμορφώσεις του, (τελευταία συμμετείχε, με τον τρόπο του, και στις προεδρικές εκλογές στην Κύπρο, που είτε πολιτική είτε εμπορική ήταν η επιλογή, είναι κατακριτέα για άνθρωπο της τέχνης). Όλα μαζί, προφανώς, είχαν αρνητική επίδραση στην καλλιτεχνική σταδιοδρομία του. Γι αυτό, και δεν μας ενδιαφέρουν για το σημερινό μελέτημα. Αλλά, οπωσδήποτε, παρουσιάζουν ενδιαφέρον, και μάλιστα σε πολλά ταυτόχρονα επίπεδα: ιδεολογικού και αισθητικού χαρακτήρα.

18 18 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 Οι Έλληνες του Πόντου του Γεωργίου Ι. Χατζηελευθερίου, ερευνητή Ως Εύξεινος Πόντος, θεωρείται η περιοχή των νοτίων παραλίων, που βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της Μ. Ασίας και, που, αργότερα, γύρω στο 1225, ονομάσθηκε Μαύρη Θάλασσα. Κατά την εποχή του Ομήρου, η λέξη πόντος σήμαινε «θάλασσα» και, μάλιστα, ανοιχτή, πλατιά θάλασσα, ανήσυχο και ανοιχτό πέλαγος. Ο Πόντος, εκτεινόταν από το Βατούμ, ανατολικά, έως τη Σινώπη και τον Άλυ ποταμό, δυτικά, ενώ, η έκτασή του, σε βάθος, μεσογειακά, έφθανε τα εκατόν πενήντα περίπου χιλιόμετρα. Γύρω στον όγδοο αιώνα π.χ., οι Ίωνες της Αττικής μετανάστευσαν στη Μίλητο και, από εκεί, ίδρυσαν πολλές αποικίες, περίπου ογδόντα, στα παράλια του Ευξείνου Πόντου και της Μεσογείου. Μάλιστα, στα χρόνια του Ξενοφώντα (400 π.χ.), στον Πόντο κατοικούσαν Έλληνες άποικοι, Κόλχοι και Παφλαγόνες. Ειδικότερα, πριν από τριάντα περίπου αιώνες, οι Έλληνες, που ζούσαν στις ιδρυθείσες πόλεις του Ευξείνου Πόντου, ήσαν, περίπου, επτακόσιες χιλιάδες έως επτακόσιες πενήντα χιλιάδες. Έτσι, τον ονομαζόμενο, μέχρι τότε, Άξενο Πόντο (δηλαδή «αφιλόξενο Πόντο»), τον μετέτρεψαν σε Εύξεινο Πόντο (δηλαδή «φιλόξενο Πόντο»). Από τότε μέχρι σήμερα, η συνεισφορά τους στην πρόοδο και τον πολιτισμό της ανθρωπότητας υπήρξε μεγάλη και ανέδειξαν πολλές ιστορικές και πνευματικές προσωπικότητες καθώς και σπουδαία έργα. Σύμφωνα με τις μυθολογικές παραδόσεις, στην περιοχή του Πόντου, αναφέρεται ότι ήταν το Χρυσόμαλλο Δέρας και, για τον λόγο αυτό, έγινε η Αργοναυτική Εκστρατεία. Ακόμη, στην περιοχή αυτή, στην Κολχίδα, αναφέρεται ότι ζούσαν οι Αμαζόνες και ήταν ο τόπος μαρτυρίου του Προμηθέα κ.ά. Πολύ αργότερα, στον Πόντο ιδρύθηκε το βασίλειο των Μιθριδατών ( π.χ.) και έζησαν οι Σινωπείς φιλόσοφοι Διογένης, Διόδωρος και Διονύσιος, ο σπουδαιότερος γεωγράφος Στράβων (63π.Χ.-23μ.Χ.) και ο δάσκαλός του, ο γραμματικός Τυραννίων, ο κωμικός ποιητής Δίφιλος, οι μαθηματικοί Ραθηνός και Διονυσόδωρος από την Αμισό. Κυρίως, όμως, ο Πόντος εμφανίζεται ως οργανωμένος σε ανεξάρτητο κράτος από το 301 π.χ. μέχρι τη Ρωμαιοκρατία (63π.Χ.-335μ.Χ.). Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, ο Πόντος αποτελεί ένα από τα επτά τμήματα της αυτοκρατορίας και γίνεται το ακριτικό φρούριο και προπύργιο κατά των επιδρομέων της Ανατολής. Την εποχή αυτή, όλος ο Ελληνισμός της Μ. Ασίας, στάθηκε φύλακας-άγγελος των συνόρων του Βυζαντίου. Τότε, βγήκαν και τα ωραιότερα δημώδη άσματα, τα Ακριτικά τραγούδια και οι Παραλογές, που αποτελούν τα σπουδαιότερα ιστορικά-καλλιτεχνικά και λογοτεχνικά τραγούδια του Πόντου, της Καππαδοκίας και της Κύπρου. Προς τα τέλη της Βυζαντινής περιόδου, για διακόσια πενήντα επτά χρόνια ( ), ιδρύθηκε η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, με τους είκοσι έναν ξακουστούς Μεγάλους Κομνηνούς αυτοκράτορες, και έγινε ο άσβεστος φάρος των γραμμάτων, των τεχνών και του εμπορίου. Μάλιστα, οι ΜεγαλοΚομνηνοί αντιστάθηκαν στην τουρκική λαίλαπα περισσότερο και από την Κωνσταντινούπολη. Σε όλους αυτούς τους αιώνες, η αρχαιολογική, η πολιτισμική και η πληθυσμιακή σφραγίδα του Ελληνισμού ήταν το σήμα κατατεθέν, και παραμένει αισθητή μέχρι σήμερα, σε όλα τα παράλια του Ευξείνου Πόντου, ιδίως στα νότια, τα βόρεια και τα ανατολικά. Όμως, ο Πόντος, πρόσφερε και στη Χριστιανοσύνη αρκετούς από τους Αγίους, τους Οσίους και τους Μάρτυρές της. Το μαρτυρούν τα σπουδαία μοναστήρια του Ανατολικού Πόντου, όπως είναι, το αρχαιότερο όλων, αυτό του Αγίου Ιωάνη του Βαζελώνα (270), το περιλάλητο μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά (386), του Αγίου Γεωργίου του Περιστερεώτα (752) και της Παναγίας Γουμερά (του δέκατου αιώνα). Επίσης, λαμπρά τέκνα των Ελλήνων του Πόντου ήταν ο πρωτεργάτης της Αναγέννησης, Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος, οι Υψηλάντηδες της Φιλικής Εταιρείας και πολλοί άλλοι σπουδαίοι ήρωες της Επανάστασης του 21. Μάλιστα, ο πρώτος από αυτούς, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ξεκίνησε την Επανάσταση και ο δεύτερος, ο Δημήτριος, την έκλεισε στην περίφημη μάχη της Πέτρας της Βοιωτίας.

19 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ Σε όλες τις περιόδους, ο Πόντος αποτέλεσε πρότυπο αρμονικών σχέσεων ανάμεσα στο φυσικό, το ανθρώπινο και το οικιστικό-αρχιτεκτονικό περιβάλλον. Τα ερείπια εκκλησιών, μοναστηριών, κυβερνείων, κατοικιών, εκπαιδευτηρίων κ.ά., που σώζονται μέχρι σήμερα, αποτέλεσαν εκλεκτά δημιουργήματα του ποντιακού και του παγκόσμιου πολιτισμού. Το εκπαιδευτικό σύστημα του Πόντου ήταν από τα πλέον προχωρημένα της κάθε εποχής, όπως αποδεικνύεται και από το ξακουστό Φλαγγινιανό Φροντιστήριο της Τραπεζούντας, που πρωτολειτούργησε το 1682, όταν ακόμη η Ελλάδα ήταν σκλαβωμένη κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Όμως, το τρίπτυχο της εθνικής επιβίωσης και της κοινωνικής ανάπτυξης του Πόντου ήταν η Τοπική Αυτοδιοίκηση, με προχωρημένες δημοκρατικές διαδικασίες, η Παιδεία και τα Μοναστήρια. Στην περίοδο του τουρκικού ζυγού, ο Πόντος είχε, περίπου, χίλια τετρακόσια σχολεία δημοτικά, σχολαρχεία, ημιγυμνάσια και φροντιστήρια, με ογδόντα πέντε χιλιάδες μαθητές και χίλιους διακόσιους τριάντα πέντε εκπαιδευτικούς, καθώς και χίλιες οκτακόσιες ενενήντα εκκλησίες, με χίλιους τετρακόσιους εξήντα ιερωμένους. Τέλος, οι Έλληνες του Πόντου και οι απόγονοί τους, που ζουν στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες του κόσμου, μέχρι σήμερα διατηρούν ολοζώντανες τις ελληνικές παραδόσεις στη γλώσσα (που είναι η πλησιέστερη προς την Αρχαία Ελληνική), τη θρησκεία, τον χορό και το τραγούδι. Για όλους αυτούς τους λόγους, ο Ελληνισμός του Πόντου θεωρείται ότι έχει τις πιο βαθύρριζες ανθρωπιστικές και θρησκευτικές παραδόσεις. Αν και υπέφερε τα πάνδεινα από τις τουρκικές θηριωδίες στο ολοκαύτωμα των γενοκτόνων χρόνων , χάνοντας, με τους πιο απάνθρωπους και βάρβαρους τρόπους, τον μισό, περίπου, πληθυσμό του, έμεινε όρθιος, ζωντανός ξαναρχίζοντας από την αρχή. Μετά τον απάνθρωπο ξεριζωμό τους από τα πατρογονικά τους σπίτια, το , οι Έλληνες του Πόντου επέστρεψαν στην αγκαλιά της μεγάλης Μάνας-Πατρίδας, στην ελληνική επικράτεια, ξαναβρίσκοντας την «Ιθάκη» τους, όπου συνέχισαν ευλαβικά τον ματωμένο Γολγοθά της ηρωικής ιστορικής τους πορείας. Αυτά τα λαμπρά τέκνα του Πόντου, οι απόγονοι των Τραντέλλενων του Πόντου, έγιναν πανάξιοι ιστορικοί-πολιτισμικοί και πνευματικοί κληρονόμοι και συνεχίζουν το πνεύμα της φυλής, από τα βάθη των αιώνων ως τα σήμερα, κάνοντας πράξη τα απλά, αλλά, μεστά λόγια της αθάνατης ρήσης «Η Ρωμανία κι αν επέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο». Είναι μεγάλη ευχή και ευλογία, η νέα γενιά να είναι μπολιασμένη με τα καλά και τις καλωσύνες από την προηγούμενη. Άλλωστε, στα ποιήματα και στα τραγούδια των Ποντίων, με την αθάνατη ποντιακή λαλιά, βρίσκονται όλα τα καλά και άξια έργα της ζωής. Στοχέψτεν έναν ξαϊ. Όσον καλλίον εγνωρίζουμε τ οψεζ νά ατόσον καλλίον εγροικούμε τα σημερ νά κι αλλ ατόσον τογρία και στερέα πορπατούμε σ αυριζ νά. [Προσέξτε λιγάκι Όσο καλύτερα γνωρίζουμε τα χθεσινά τόσο καλύτερα καταλαβαίνουμε τα σημερινά και άλλο τόσο σωστά και σταθερά βαδίζουμε στα αυριανά].

20 20 ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009 ΠΟΝΤΙΟΙ-ΑΡΜΕΝΙΟΙ-ΑΣΣΥΡΙΟΙ Τρεις γενοκτονίες, ένας θύτης Εκδήλωση μνήμης Μια πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση μνήμης των θυμάτων των τριών μεγάλων γενοκτονιών, που έγινε από τους Τούρκους του Κεμάλ Μουσταφά, πραγματοποιήθηκε στις 10 Μαΐου, στην αίθουσα συνεδριάσεων της Παλαιάς Βουλής, από τη Συντονιστική Επιτροπή Νεολαίας της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδας, της Αρμένικης Νεολαίας Ελλάδας και της Πανελλήνιας Ένωσης Ασσυρίων. Η πορεία των τριών λαών, των Αρμενίων, των Ποντίων και των Ασσυρίων, είναι παράλληλη, αφού και οι τρείς υπήρξαν θύματα της ίδιας πολιτικής των Νεότουρκων, που επέβαλε την εξόντωση των μη μουσουλμανικών λαών της Τουρκίας, και της ιδεολογίας του παντουρκισμού, με βίαιους διωγμούς και προσπάθεια αφανισμού κάθε πολιτιστικού στοιχείου. Μια τραγική πορεία, στην οποία όσοι επέζησαν από τη φυσική τους εξόντωση, εξαναγκάστηκαν να σκορπίσουν στις πέντε ηπείρους. Στην εκδήλωση, μεταξύ άλλων, χαιρέτησαν οι εκπρόσωποι των τριών Νεολαιών, και έκαναν παρεμβάσεις εκπρόσωποι-βουλευτές όλων των κοινοβουλευτικών κομμάτων. Κύριοι ομιλητές ήταν οι κ.κ.: - Roger Smith, ομ. καθηγητής Πολιτικών Επιστημών και πρώτος πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Ακαδημαϊκών για τις Γενοκτονίες (IAGS) με θέμα: THE CONCEPT OF GENOCIDE: origin, meaning, related concepts, denial. - Taner Akcam, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Clark της Μασσαχουσέτης με θέμα: Ottoman Documents and Expulsion of Greeks from Asia Minor in George Shirinian, διευθυντής του Zoryan Institute στο Τορόντο του Καναδά, με θέμα: Τhe German Foreign Office Archives on the Armenian and Greek Genocides. Την εκδήλωση συντόνισαν η δημοσιογράφος και πρώην βουλευτής κ. Σοφία Βούλτεψη και ο δημοσιογράφος της ΕΤ3 κ. Παντελής Σαββίδης, ενώ την παρουσίαση του προγράμματος έκανε η Εριφύλη Μπακιρλή. Σε όλες τις ομιλίες θίχτηκαν πλευρές των τριών γενοκτονιών που έγιναν από τον ίδιο θύτη, δηλαδή από τον τουρκικό στρατό του Κεμάλ Μουσταφά, και αναδείχθηκε το μέγεθος του διαπραχθέντος εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας. Ακόμη, οι εισηγήσεις κάλυψαν τη φύση του εγκλήματος της γενοκτονίας και πτυχές της Γενοκτονίας των Ποντίων, των Αρμενίων και των Ασσυρίων, μέσα από οθωμανικές και γερμανικές πηγές, ενώ οι εκπρόσωποι των κομμάτων του ελληνικού κοινοβουλίου αναφέρθηκαν στην πολιτική διάσταση του θέματος. Επίσης τονίστηκε η αναγκαιότητα της διεθνούς αναγνώρισης των γενοκτονιών των τριών λαών και της καταδίκης τους, καθώς και της ανάπτυξης πολιτικής δράσης όλων των πολιτικών και άλλων κοινωνικών Φορέων προς αυτή την κατεύθυνση, πέρα από όποια άσκοπη ρητορική, χωρίς ανάλογη δράση. Η εκδήλωση έκλεισε τονίζοντας την υποχρέωση όλων των σημερινών ελεύθερων εθνών για αναγνώριση και των τριών γενοκτονιών καθώς και την υποχρέωση των νεότερων γενιών για παντοτινή μνήμη των σφαγιασθέντων προγόνων τους.