РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖУРНАЛ ҚАҢТАР АҚПАН УХАНИ (02) ЖАҢҒЫРУ. Түркі әлеміндегі Мағжан жылы

Transcript

1 Р РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖУРНАЛ...ЗӨС ЫСҚАЖ ҚАҢТАР АҚПАН z.k ru gy an zh.r w w w УХАНИ ЖАҢҒЫРУ 1-2 (02) Түркі әлеміндегі Мағжан жылы

2 Тәуелсіздік ДӘУІРІ Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Тәуелсіздік дәуірі» атты жаңа кітабы тарихи публицистика жанрында жазылған, қазақ және орыс тілдерінде басылған. Елбасының бұл еңбегі еліміздің жаңа тарихы мен оның ертеңіне деген автордың көзқарасын танытады. Сөз басында Президент: «Бұл кітап менің ұлы қолдаушым, кемел келешегіне өзінің қазақстандық жолымен қарыштаған жасампаз халқыма арналады» деп кітаптың мазмұнын айқындап береді. Жаңа туындыда егемен мемлекеттің негізі қалан ған күннен бастап оның қалыптасу кезеңдерінің ерекшеліктері мен 26 жылдық тәуелсіздік дәуіріндегі ішкі және сыртқы сын-қатерлерді еңсеруге байланысты қа былданған шешімдердің мән-мазмұны мен тетіктері ег жей-тегжейлі баяндалады. Сондай-ақ, кітапта «қа зақстандық даму үлгісінің» табиғаты мен оның эволюциясы, басты ұстанымдарымен қозғаушы күш тері сараланған. Қазақстанды жаңғыртудың үш толқыны кеңінен ашып көрсетілген. Кітап еліміздің жаңа тарихын тұтас қамтыған, мазмұны аса бай 4 бөлімнен тұрады. Нақтырақ айтқанда, «Мемлекетіміздің дүниеге келуі. Қазақстанның бірінші жаң ғыруы ( жылдар)», «Ұлы бетбұрыс. Қа зақ станның екінші жаңғыруының басталуы ( жылдар)», «Қияға құлаш сермеу. Қазақстанның екінші жаңғыруы ( жылдар)», «Қалыптасқан мем лекет. Қазақстанның үшінші жаңғыруы (2010-шы жыл дар)» бөлімдері оқырман қауымның назарына ұсы нылып отыр. Кітапта әр бөлімнің өзі бірнеше бө ліктерге бөлінген. Олардың да атауларына зор мән беріліп, жаңа тарихымыз бен қазақстандық құн дылықтардың дәуірлік оқиғалары нақты әрі дәл су реттелген. Атап айтқанда, «Тарихи әділеттілік салтанаты», «Тұғыры берік мемлекеттік құрылым», «Басты құн дылығымыз бейбітшілікті қастерлей білдік», «Жаңалықтың жылы лебі және қайта түлеген дәстүр», «Сыртқы саясат: тыңға түрен салғандай...», «Қияға көз тіккен Қазақстан барысы», «Баянды болсын Бас қа ла!», «Саяси тұрақтылықтың жемісі», «Тәуелсіздік рухымызды шыңдады», «Біз әлемдік дағдарыс сынағына төтеп бердік», «Бұрын-соңды болмаған зияткерлік өр леу» және т.с.с. бөлімдерде еліміздің жарқын сәттері бүге-шүгесіне дейін баяндалады. 2

3 РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ, ӘДЕБИ-МӘДЕНИ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БАСЫЛЫМ АҚЫЛДАСТАР АЛҚАСЫ: Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ, Мемлекет және қоғам қайраткері. Жақсылық ҮШКЕМПІРОВ, Олимпиада чемпионы, Қазақстанның Еңбек Ері. Амандық БАТАЛОВ, Алматы облысының әкімі. Зейнеп АХМЕТОВА, Қоғам қайраткері. Мәрзия ТҰРЛЫХАНОВА, Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер. Нұртілеу ИМАНҒАЛИҰЛЫ, Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер. Тілектес ЕСПОЛОВ, ҚазҰАУ ректоры, ҰҒА Вице-президенті, академик. РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕНЖАЙЫ: МАЗМҰНЫ: Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ, Мемлекет және қоғам қайраткері АДАМИ КАПИТАЛДЫҢ ЖАҢА САПАСЫ Сәбит ДОСАНОВ, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, жазушы КӨРЕГЕНДІКТІҢ КӨРКЕМ КӨРІНІСІ Сәбит ӘБДІҚАЛЫҚОВ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері АДАМИ КАПИТАЛ ЖАҢҒЫРУ НЕГІЗІ 5-БЕТ 6-БЕТ 7-БЕТ Жақсылық САТЫЛҒАНОВ, экономика ғылымының кандидаты, ҚазҰАУ профессоры, ҚР Ұлттық машина жасау және көлік ғылым Академиясының академигі ЖАҢА ТАЛАПТАҒЫ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ 8-БЕТ ЕЛ ДИПЛОМАТИЯСЫ МЕН СЫРТҚЫ САЯСАТЫНДАҒЫ ЖАҢА КЕЗЕҢ Алматы облысы, Талғар қаласы, Рысқұлов көшесі 73-үй ЭЛЕКТРОНДЫ ПОШТА: Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникация министрлігінде ж. тіркеліп, Ж куәлігі берілген. Меншік иесі: «Asau Media» ЖК ЖАҢА ЖОБАДАҒЫ ӘЛІПБИ ШЕЖІРЕМДІ ҰРЛАПТЫ, ЗУЛАПТЫ КҮН АЗАМАТТЫҚ ПАРЫЗ 9-БЕТ БЕТТЕР БЕТТЕР 15-БЕТ Директор: Қазыбек ӘБІЛҚАЙЫРҰЛЫ Журнал айына бір рет, үш тілде шығады. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ЖАҢА МҮМКІНДІКТЕРІ БЕТТЕР «INTELLSERVICE» баспаханасында басылған. Талғар қаласы, Промышленная көшесі, 5 ҚЫЛБҰРАУ БЕТТЕР 3

4 РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ЖАСАЙ БЕРСІН, ЖАЙНАЙ БЕРСІН ҚАЗАҚСТАН ҒАСЫРЫ! Сапар ОСПАНОВ, Философия ғылымының докторы БЕТТЕР РУХАНИЯТ КОДЫ БЕТТЕРДЕ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ, ӘДЕБИ-МӘДЕНИ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БАСЫЛЫМ БАС РЕДАКТОР: Бақтияр ҚАБАСОВ Бас редактордың орынбасары: Ғалым СҮЛЕЙМЕН Шеф-редактор: Мақсат ЖАБАҒИН, Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Дарын» Мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты, Болашақ бағдарламасының түлегі, Назарбаев Университеті, National Laboratory Astana Өмір туралы ғылымдар орталығының ғылыми қызметкері ӘР ХАЛЫҚТЫҢ ӨЗ ГЕНОФОНДЫ БАР БЕТТЕР ЖАС ҰРПАҚТЫҢ НАҒЫЗ ЖАНАШЫРЫ БЕТТЕРДЕ Алмат ИСӘДІЛ Көркемдеуші-дизайнер: «ТАМЫРСЫЗДАНУ ҚАУПІНІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ» 31-БЕТ Елдар ҚАБА Корректор: Әйгерім ӘМІР Заңгер: Дәурен ХАСЕНОВ PR менеджер: Азамат АЙТБАЙ Байланыс телефондар: 8 (727) Журналда жарияланған авторлар пікірі редакцияның көзқарасы болып есептелмейді. Материалдарды көшіріп басқанда редакцияға сілтеме жасау міндетті. Кей суреттер Интернеттен алынады. Редакцияға келген хаттарға жауап жазылмайды. Қолжазба авторға қайтарылмайды. Индекс: Таралымы: 5100 дана Тапсырыс: 100 ТҮРКІ ДҮНИЕСІНІҢ АҚЫНЫ БЕТТЕРДЕ АСПАН АСТЫ АЛАҒАЙ ДА БҰЛАҒАЙ БЕТ ЖОЛДЫҢ БӘРІ АУЫЛДАН БАСТАЛАДЫ БЕТТЕР БІРЖАН БӘЗІЛЖАНОВ, дәстүрлі әнші, Халықаралық байқаулардың лауреаты ӘН МЕН КҮЙ АМАНАТ БЕТТЕР ҚАЗАҚ ҚАЗАҚ БОЛЫП ҚАЛУ ҮШІН ЛАУРА ДӘУРЕНБЕКОВА, Назарбаев университетінің доценті, филология ғылымының кандидаты БЕТТЕРДЕ БІЛІМДІ ҚОҒАМ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҚОҒАМ БЕТТЕР ОРТА ТАП НЕМЕСЕ ЕҢБЕК ҚҰНДЫЛЫҒЫ БЕТТЕР 4

5 ЖОЛДАУҒА ҚОЛДАУ! Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ, Мемлекет және қоғам қайраткері АДАМИ КАПИТАЛДЫҢ ЖАҢА САПАСЫ Елбасы осы Жолдауында негізгі басты 10 мәселе ге назар аударғанын айтты. Әлемде Төртінші өнер кә сіп тік революция жүзеге асуда. Егер елімізді ин дустрияландырмасақ, өнеркәсіпті әлемдік деңгейге сай жүргізбесек, артта қалып қаламыз. Сол болашақты меңзеп отырған Елбасының Жолдауында халықтың өмі ріне, мемлекеттің бүгіні мен ертеңіне керекті өзек ті мәселелер көтеріліп отыр. Соның ішіндегі ең негізгілерінің біреуі адами капиталдың жаңа са - пасы. Оның бәрі негізінен білім беру жүйесіне, адам денсаулығына, адамның әлеуметтік ахуалына байланысты. Осы мәселелерге Президентіміз ерекше мән беріп отыр. Бұрын алдыңғы қатарлы елдердің озық білі мін пайдалануымыз керек дейтін. Соған сәйкес Назарбаев университетін салып, ол оқу орны әлемдік деңгейдегі университетке айналды. Қазақстан соның үлгісімен Назарбаев зияткерлік мектептерін ашты. Енді Елбасы осы Жолдауында қазақстандық дамыған білім жүйесін қалыптастыруымыз керек дейді. Мәселен, 2019 жылы біздің мектептерде химия, информатика, физика, биология бұлар ағылшын тілінде оқытылады. Елбасы көптен бері үштілділік мәселесін күн тәртібіне қойып келеді. Соның орындалуын қадағалап, талап етіп отыр. Президентіміз Қазақстан халқының денсаулығына да үлкен мән берген. Қазір денсаулық сақтауға байланысты дүниенің алдыңғы қатарлы елдерінің ешқайсынан кем емес, сан түрлі ғылыми-ұлттық орталықтар салынды. Оның барлығы ойдағыдай қызмет жасап жатыр. Бұл Жолдауда Елбасы мәдениет, идеология туралы айтады. Қоғам даму үшін, адам мәдениетті болу ке рек. Осы тұрғыдан келгенде де Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасын айта аламыз. Жолдауда латын әліпбиіне көшу туралы да нақты тапсырмалар беріп отыр жылға дейін көшудің нақты кестесін жасау керек деді. Жалпы, халық тіршілігіне, болашағына қатысты Елбасының назарынан қағажу қалған мәселе жоқ. Тіпті қазақ тілін келешекте әлемдік деңгейдегі тіл мәртебесіне көтеру үшін не істеуіміз керек дегенді де айтты. Қазақ тілі болашақтың тілі болсын десек, қазіргі жүгенсіз терминологияны қиындата бермей, заманға лайықтауымыз керек дейді. Осыған қатысты нақты мысалдар да келтіреді. Өнеркәсіп болсын, басқа сала болсын, солардың сапасына көңіл бөлуіміз керек. Өзгенің затымен мақтанғанша, Қазақстанда тігілген киімдермен мақтанатын да уақыт жеткен сыңайлы. Үнемі шапан тіге бермей, жастарға да, үлкендерге де, қыздарға да лайықтап киім тігетін жағдай бар. Бұған мүм кіндігіміз жетеді. Біз қолда барды ұқсата алмай жүрген елміз. Иранда төрт жыл елші болдым. Сол кезде шынымды айтайын, не қой, не сиыр, не тауықтың етін жей алмадық. Дәмі жоқ. Етті Қазақстаннан алдырып жеп отыр. Қазақстаннан шыққан тағамдардан тәтті тағам жоқ. Сондықтан агросаланы тиімді пайдаланғанымыз жөн. Жолдауды жұртшылық жаппай оқып жатыр. Оны ақылға да салу керек, санаға да сіңіру керек. Ең бастысы, Жолдауды орындау тұрғысынан әркім өзінше жол табу керек деп есептеймін. 5

6 ЖОЛДАУҒА ҚОЛДАУ! Білім берудің жаңа сапасы. Барлық жастағы азаматтарды қамтитын білім беру ісін де өзіміздің озық жүйемізді құруды жеделдету қажет. Білім беру бағдарламаларының негізгі басымдығы өз герістерге үнемі бейім болу және жаңа білімді меңгеру қабілетін дамыту болуға тиіс жылдың 1 қыркүйегіне қарай мектепке дейінгі білім беру ісінде балалардың ерте дамуы үшін өз бетінше оқу машығы мен әлеуметтік дағдысын дамытатын бағдарламалардың бірыңғай стандарттарын енгізу қажет. Орта білім беру саласында жаңартылған маз мұнға көшу басталды, ол 2021 жылы аяқталатын болады. Бұл мүлде жаңа бағдарламалар, оқулықтар, стандарттар және кадрлар. Педагогтарды оқыту және олардың біліктілігін арттыру жолдарын қайта қарау керек болады. Еліміздің университеттеріндегі педагогикалық кафедра лар мен факультеттерді дамыту қажет. Білім берудің барлық деңгейінде математика және жа ра тылыстану ғылымдарын оқыту сапасын күшейту керек. Бұл жастарды жаңа технологиялық қалыпқа дайындаудың маңызды шарты. Білім беру мекемелерінің арасындағы бәсекелестікті арт тырып, жеке капиталды тарту үшін қала мектептерінде жан басына қатысты қаржыландыру енгізілетін болады. Біздегі оқушылардың жүктемесі ТМД елдерінің ішін де ең жоғары болып отырғанын және Экономикалық ын ты мақтастық және даму ұйымы елдеріне қарағанда ор та есеппен үштен бір еседен көп екенін ескеріп, оны төмендету керек. Барлық өңірлердегі Оқушылар сарайларының база сын да компьютерлерді, лабораторияларды жә не 3Д-принтерлерді қоса алғанда, барлық қажетті инфрақұрылымдары бар балалар технопарктері мен бизнес-инкубаторларының желісін құру керек. Бұл жас ұрпақты ғылыми-зерттеу саласына және өнді ріс тік-технологиялық ортаға ұтымды түрде кірістіруге көмектеседі. Қазақстандықтардың болашағы қазақ, орыс және ағылшын тілдерін еркін меңгеруінде. Орыс тілді мектептер үшін қазақ тілін оқытудың жаңа әдістемесі әзірленіп, енгізілуде. Егер біз қазақ тілі ғұмырлы болсын десек, оны жөнсіз терминологиямен қиындатпай, қазіргі заманға лайықтауымыз қажет. Алайда, соңғы жылдары әлемде қалыптасқан 7 мың термин қазақ тіліне аударылған. Мұндай «жаңалықтар» кейде күлкіңді келтіреді. Мысалы, «ғаламтор» (Интернет), «қолтырауын» (крокодил), «күйсандық» (фортепиано) және тағы сол сияқ тылар толып жатыр. Осындай аудармаларды негіздеу тәсілдерін қайта қарас тырып, терминология тұрғысынан қазақ тілін халықаралық деңгейге жақындату керек. Латын әліпбиіне көшу бұл мәселені реттеуге мүмкіндік береді жылға дейін білім берудің барлық деңгейінде ла тын әліпбиіне көшудің нақты кестесін жасау қажет. Орыс тілін білу маңызды болып қала береді жылдан бері жаңартылған бағдарлама бойынша орыс тілі қазақ мектептерінде 1-сыныптан бастап оқытылып келеді жылдан сыныптардағы жаратылыстану ғы лымының жекелеген пәндерін оқытуды ағылшын тіліне көшіру басталатын болады. Нәтижесінде, біздің барлық түлектеріміз елімізде және жаһандық әлемде өмір сүріп, жұмыс істеуі үшін қажетті деңгейде үш тілді меңгеретін болады. Сонда ғана нағыз азаматтық қоғам құрылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н. НАЗАРБАЕВТЫҢ Қазақстан халқына Жолдауынан Сәбит ДОСАНОВ, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, жазушы КӨРЕГЕНДІКТІҢ КӨРКЕМ КӨРІНІСІ Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына Жол дауы ел өміріндегі елеулі оқиға. «Бұл ән бұрынғы әннен өз герек» деп Шәкәрім қажы айт қандай, биылғы Жол даудың жөні бөлек, жолы басқа. Олай дейтініміз, заманауи технологиялар өзгеріске ұшы рап, жаһандық ілгерілеушіліктер өзімен бірге сын-қа тер лерді де ала келуде. Әлем ді алқымынан алар дағ дарыстардың болу қаупі де аса зор. Қарқынды жүріп жат қан жаһандану да ұлт алдына аса күрделі міндеттер қойып отыр. Осындай сын кезеңде ке лешекте болуы әбден ықти мал қиындықтардың алдын алып, оны еңсерудің, адас тырмас ақ жолын көрсеткен, те рең ойлы, текті сөз!.. Бұл Жолдау көрегендіктің тағы бір көр кем де кермиық, керемет көрінісі!.. «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы даму дың жаңа мүмкіндіктері» Елбасы Жолдауында тайға бас қан таңбадай ап-айқын көрініп тұр. Бұл Жолдаудың әр бө лімі, әр абзацы ғана емес, әр жолы «Мәңгілік Елге» алып баратын «Нұрлы жол». Бұл жолғы Жолдауда бұрын айтылмаған өзекті, өткір мә селелер алшы түсер сақаға құйылған қорғасындай көкейге қона кетеді. Бір ғана мысал, Ұлт көшбасшысы алға қой ған жетінші міндет: «Адами капитал жаңғыру негізі». Қа зақстанның ең басты байлығы алтыны, мұнайы, газы ғана емес, жаңарған өмірге сай жаңа сападағы білімді, еңбекқор халқы. Ел бастаған көсемі кемел ойлы кемеңгер, халқы ел сүй сінген еңбеккер болса, еңсерілмес қиындық, алынбас асу жоқ. Бүгіні нұрлы, келешегі кемел Қазақстан соның айқын айғағы! Президентіміз Н.Назарбаев ерекше мән беріп отырған «адами капитал» жайлы айтсақ, кез келген мемлекеттің үш алып тірегі бар. Олар: жерасты байлығы, өндіріс орындары мен адам капиталы. Осы үш алыптың ең негізгісі Елбасы Жолдауында айтылған «адами капитал». Осы тұс та, Билл Гейтстың: «Біз баюды мақсат етіп бар күшті бай лыққа жұм садық. Нәтижесінде, адами құндылықтардан айы рылып қалдық», деген сөзі қалам ұшына оралып тұр. Президент Жолдауының әр жолы ерен еңбекке жұмыл дырып, жігеріңді жанып, рухыңды асқақтатады. Бір сөзбен айтсақ, биылғы Жолдау өткен Жол дауларды мүлде қайталамайтын жаңа ойларға толы, өзгеше Жолдау!.. Бұл алтыннан да қымбат асыл сөз!.. 6

7 ЖОЛДАУҒА ҚОЛДАУ! 2018 жыл елордамыз Астананың 20 жылдығын атап өтетін мерейтойлы жыл. Бас қаламыздың қалыптасуы және Еуразияның маңызды даму орталықтарының қатарына қосылуы баршамыздың ортақ мақтанышымыз. Заманауи технологиялар жылдам өсіп келе жатқан мегаполистің проблемаларын тиімді шешуге жол ашады. «Смарт Сити» тұжырымдамасы мен қалаға қоныс аударатын адамдардың құзыреттерін дамыту негізінде қалалық ортаны басқаруды кешенді түрде енгізу қажет. Әлемде инвесторлар үшін қалалар бәсекеге түседі деген түсінік қалыптасты. Олар елді емес, жайлы өмір сүріп, жұмыс істейтін қаланы таңдайды. Сондықтан, Астананың тәжірибесі негізінде «Смарт Сити» «эталонды» стандартын қалыптастырып, Қазақстан қалалары арасында озық практиканы таратуды және тәжірибе алмасу ісін бастау керек. «Ақылды қалалар» өңірлік дамудың, инновацияны таратудың және еліміздің барлық аумағында тұрмыс сапасын арттырудың локомотивтеріне айналады. Міне, алдымызда тұрған 10 міндет осы. Бұлар түсі нік ті әрі айқын. Қазақстан Республикасының Президенті Н. НАЗАРБАЕВТЫҢ Қазақстан халқына Жолдауынан Сәбит ӘБДІҚАЛЫҚОВ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері АДАМИ КАПИТАЛ ЖАҢҒЫРУ НЕГІЗІ Тәуелсіздігіне ширек ғасырдан асқан тұғырлы еліміздің сан ғасырлық тарихында небір қиын-қыстау, ұлт ретіндегі ұзақ жо лында соқпағы мен бұралаңы көп тағдырлы шақтар өткен. Ата-бабаларымыз аңсаған бү гінгі ақ таңдарға біз бен біздің балаларымыз жетіп отыр. Келешек ұрпағымыздың болашағы кемел боларына алаң дамай, еңсемізді тік ұстап, ертеңімізге нық сене қа рап, алаңсыз еңбек етудеміз. Дүние жүзінің кей түкпірлерінде саяси һәм әлеуметтік тұрғыда қым-қуыт қиын шылық көріп немесе қыспаққа ілігіп, тіпті, қан ке шіп жатқан елдер де аз емес. Бағымызға қарай, еліміз жыл санап жаңару, жаңғыру және ай санап айбары аса түсіп, күн санап көркею үстінде. Елбасымыздың бүгініміз бен келер ширек ғасырға жасаған сарабдал саясаты мен атаулы айқын бағдарламалары мемлекеттігіміздің мығым болуы мен елдігіміздің әлем алдындағы бет-бедер, абыройының арта түсуі межесінде адастырмас шырағдан сын ды тура жол сілтеп келеді. Президентіміз Н.Назарбаевтың жыл сайынғы кезек ті Халыққа Жолдауы тиісті атқарушы орындар мен әр бір қазақ елінің азаматына бағыт-бағдар берер қол дағы сүйеніш-картасы іспетті. Елбасымыздың биылғы Жолдауы жүзеге асырылуы тиіс нақты 10 міндет, мәселелерді қам тиды екен. Елдік тұрғыда не атқарылды, нелер атқа рылуда, ендігі жерде атқарылуы кезек күттірмейтін нен дей істер жалпы еңбекте, өндіріс пен кәсіпте алғы шеп ке шығуы тиіс? Міне, осындай сұрақтар төңірегінде ой түйер болсақ, әрбіріміз үшін жол сілтер жауаптар осы «он дықтың» төңірегіне топтастырылыпты. Жолдау «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» аясында жүзе ге асырылуы керек негізгі 10 міндет төңірегінде өр би ді. Президент Жолдауын: «Бүгінде әлем Төртінші өнер кәсіптік революция дәуіріне, технологиялық, эко номикалық және әлеуметтік салалардағы терең жә не қарқынды өзгерістер кезеңіне қадам басып ке леді. Жаңа технологиялық қалып біздің қалай жұмыс істейтінімізді, азаматтық құқықтарымызды қалай іске асыратынымызды, балаларымызды қалай тәрбиелейтінімізді түбегейлі өзгертуде», деген түйін мен бастайды. Одан ары «Біз жаһандық өзгерістер мен сынқатерлерге дайын болу қажеттігін ескеріп, «Қа зақстан 2050» даму стратегиясын қабылдадық», делінген. Шынында, әлемде жаһандық ғаламат өз ге рістер өту үстінде. Тағдырын сын-қатерлерге торлатып алған елдер де жоқ емес. Бағымызға қарай, Еліміз Ел басымыздың: «Дамыған отыз елдің қатарына кіру», «100 нақты қадам» Ұлт жоспары, «Қазақстанның үшінші жаңғыруы», «Индустрияландыру бағдарламасы», «Цифрлы Қазақстан» және «Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі дамуының кешенді стратегиялық жоспары» ұзақ мерзімді мақсатты бағдарламаларын ұстанып, жанжақты қарқынды даму үстінде. Биылғы Жолдау өнеркәсіптік шарықтап даму мен соған бейімделу және жетістікке жету жолында не істеу қажеттігін айқындайды екен. Олар: Индустрияландыру жаңа технологияларды ен гізу. Кәсіпорындарды жаңғыртуға және цифрландыру ға бейімдік, өнімнің экспортқа шығуын көздейтін жаңа құралдарды әзірлеп, сыннан өткізу. Инновациялық орталықтар мен технологиялардың қызметін арттыру, ұйымдастыру және қайта қарау. Экономиканы цифр ландыру. Білім беру жүйесін, коммуникация мен стандарттау салаларын индустрияландыру талаптарына бейімдеу; Ресурс тық әлеуетті дамыту; «Ақылды техно логиялар» агроөнеркәсіп кешенін қарқынды дамыту мүмкіндігі; Көлік-логистика инфрақұрылымының тиімділігін арттыру; Құрылысқа және коммуналдық секторға заманауи технологияларды енгізу; Қаржы секторын «қайта жаңғырту»; Адами капитал жаңғыру негізі. «Жаңа әлем көшбасшыларының қатарына қосылу үшін Қазақстанда қажетті нәрсенің бәрі бар екеніне сенім - дімін», дейді Елбасымыз Н.Назарбаев. Біз де, елі міз дің әлемнің ең озық көшбасшы мемлекеттерінің қа тарына енуі жолында аянбай тер төгіп, ортақ жүгімізді жұ мыла көтерісіп, Жолдауда атап көрсетілген атқарылуы тиіс міндеттердің жүзеге асырылуына үлес қосатын бо ла мыз. 7

8 ЖОЛДАУҒА ҚОЛДАУ! Әсіби стандарттардың талаптарын ескеріп, білім берудің жаңа бағдарламаларын әзірлеу қажет немесе қазіргі бағдарламаларды жаңарту керек. Өзін-өзі жұмыспен қамтығандар мен жұмыссыздар экономикалық өсімнің резерві саналады. Мен өзін-өзі жұмыспен қамтығандар мәселесін қарастыру жөнінде бірнеше рет талап қойғанмын. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бұл іске жауапсыздық танытып, атүсті қарап отырды. Адамдарды нәтижелі жұмысқа тарту үшін көбірек мүмкіндік беріп, олардың жеке кәсібін бастауына немесе жаңа мамандық алып, жұмысқа орналасуына жағдай жасау керек. «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының бизнесті үйрету жөніндегі жұмыстары қолдауға тұрарлық. Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасы аясында оның құралдарын нығайта отырып, халықтың осы санаттарын кеңінен тарту қажет. Өзін-өзі жұмыспен қамтығандарды тіркеу үдерісін мейлінше жеңілдетіп, оларға мемлекет алдындағы міндеттерін адал атқару тиімді болатындай жағдай туғызу қажет. Қазақстандықтардың жаңа жұмыс орнын салыстырмалы түрде тезірек иеленуге, соның ішінде еліміздің басқа да елді мекендерінен жұмыс табуға мүмкіндігі болуға тиіс. Қазақстан Республикасының Президенті Н. НАЗАРБАЕВТЫҢ Қазақстан халқына Жолдауынан Жақсылық САТЫЛҒАНОВ, экономика ғылымының кандидаты, ҚазҰАУ профессоры, ҚР Ұлттық машина жасау және көлік ғылым Академиясының академигі ЖАҢА ТАЛАПТАҒЫ БІЛІМ мен ТӘРБИЕ Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев тың Қазақстан халқына арнаған «Төр - тінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы даму дың жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауы еліміздің даму басымдықтарын анықтап берген құжат. Жолдауда адами капиталды тиімді пайдалану мен оның мүмкіндіктері мен қарым-қайратына кең өріс ашу, биз нес қауымдастықтың еркін қимылын қам тамасыз ету, әлеуметтік қамсыздандыру үрдісін да мыту, тиім ді мемлекеттік басқаруды жетілдіру, жем қорлық кө ріністеріне тоқтау салу сияқты өзекті мә селелерге басымдық берілген. Бұл жолдауда Ел Президенті қазақ тілін дамыту мәселесіне де арнайы тоқталып өткен. Мемлекет басшысы: «Егер біз қазақ тілі ғұмырлы болсын десек, оны жөнсіз терминологиямен қиындатпай, қазіргі заманға лайықтауымыз қажет. Алайда, соңғы жылдары әлемде қалыптасқан 7 мың термин қазақ тіліне аударылған. Мұндай «жаңалықтар» кейде күлкіңді келтіреді. Мысалы, «ғаламтор» (Интернет), «қолтырауын» (кро кодил), «күйсандық» (фортепиано) және тағы сол сияқтылар толып жатыр. Осындай аудармаларды не гіздеу тәсілдерін қайта қарастырып, терминология тұрғысынан қазақ тілін халықаралық деңгейге жақындату ке рек», деп бүгінгі терминнің өзекті мәселелеріне ба са назар аударып отыр. Елбасымыз әсіресе, білім берудің жаңа сапасына ай рықша тоқталып, әр жастағы азаматтарды қамтитын, білім беретін отандық озық жүйе құруды жеделде ту қажетін, білім беру бағдарламаларының негізгі ба сымдығы өзгерістерге үнемі бейім болу және жаңа білімді меңгеру қабілетін дамыту болуы тиіс еке нін атап айтқан. Мектептегі білім беру мәселесіне, оқушы лардың бос уақытын мәнді етіп өткізуде орын алып отырған кемшіліктерді дөп басып көрсеткен. «Ұлт тың әлеуетін арттыру үшін мәдениетіміз бен идео логиямызды одан әрі дамытуымыз керек. «Рухани жаңғырудың» мән-маңызы да нақ осында. Өзі нің тарихын, тілін, мәдениетін білетін, сондай-ақ заманына лайық, шет тілдерін меңгерген, озық әрі жаһандық көзқарасы бар қазақстандық біздің қоғамы мыздың идеалына айналуға тиіс», дейді биылғы жолдауда Н.Назарбаев. Әл-Фараби: «Адамға ең бі рін ші ке ре гі тәрбие беру. Тәрбиесіз берілген бі лім адам заттың қас жауы, ол келешекте оның өмі ріне опат әкеледі» деген екен. Ата-аналар мен мұ ғалім дер дің тәрбиесімен қатар, арнайы үйірмелер мен оқу шылар сарайларында берілетін тәлім-тәрбие де жас жеткіншектер үшін аса қажет. «Адами капитал сапасын жақсарту» бөлімінде «Ең алдымен, білім беру жүйесінің рөлі өзгеруге тиіс. Біз дің міндетіміз білім беруді экономикалық өсудің жаңа моделінің орталық буынына айналдыру. Оқыту бағ дарламаларын сыни ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау қажет. Со нымен бірге, IT-білімді, қаржылық сауаттылықты қа лып тастыруға, ұлтжандылықты дамытуға баса көңіл бөлу керек. Қала мен ауыл мектептері арасындағы білім беру сапасының алшақтығын азайту қажет», деген Мемлекет басшысы үштілді білім беру туралы айтып, оның ішінде ана тіліміздің рөліне тоқталады. Қа зақ тілінің басымдығы сақталып, оны дамытуға зор көңіл бөлінетіндігі көңілдегі күдікті сейілтері айқын. Жаңаша ойлау туралы білімді ұсыну мен өңдеу инновациялық қоғам үшін аса маңызды екені анық. Сондықтан Елбасының биылғы Жолдауы бұған дейін жасалған 5 жалпыхалықтық реформасы мен дамыған елдердің қатарына жету бағытындағы «100 нақ ты қадам» Ұлт жоспарын жүзеге асырудың айқын тетіктері екенін астарсыз-ақ түсінуге болады. Ел Президентінің алға қойылған басым-бағыттар дың бірі бұл әрбір Қазақстандық үшін тұрғын үй кеңістігін кеңейту, сонымен қатар қазіргі заманғы тех нологияларды құрылыс саласында да, тұтастай өне р кәсіпте де пайдалану. Мәні анық, бағыты айқын тапсырмалар берілді. Енді ол сәтті жүзеге асса, Қа зақстан үлкен серпіліс жолына түседі. 8

9 МІНБЕР ЕЛ ДИПЛОМАТИЯСЫ мен СЫРТҚЫ САЯСАТЫНДАҒЫ Қазақстан 2018 жыл басталған тұста өзіне артылған абыройлы міндетті атқаруға кірісіп кетті. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне төрағалық ету мәртебелі жауапкершілік. Бұл Кеңес Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысымен «халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздіктің басты жауапкершілігі» жүктелген орган екенін ескерсек, бейбітшілікті, қауіпсіздікті және орнықты дамуды жақтайтын Қазақстанды өзгелердің де мойындай түскенін бағамдаймыз. Қазақстанның БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің жылдардағы тұрақты емес мүшелігіне сайлануына бай ланысты ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өз үндеуінде: «Бұл тек біздің еліміздің ғана емес, сондай-ақ, бұған дейін ешқашан халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке жауап беретін органда өкі леттілік етпеген бүкіл Орталық Азия субөңірінің де табысы... Біз жаһандық қоғамдастықтың назарын бұған дейінгі көкейкесті бас тамаларымызға аудару ние тіндеміз. Олар ядролық қару мен соғыс вирустары және жанжалдардан азат әлем құруға бағытталған... Қа зақстан, сондай-ақ, су, энергетикалық және азық-түлік қауіпсіз дігі мәселелерін шешуге серпін бе ретін болады... Осының барлығы әр кімге де қатысы бар толғақты мәселелер», деп атап өткен еді. Ресми Астана Қауіпсіздік Кеңесі төрағасы қызметіндегі ба сымдықтары ретінде ядро лық қарусыз әлемді жақындату; жаһан дық соғыс қатерін болдырмау, жергілікті жанжалдарды реттеу; аймақтық қауіпсіздік пен ынтымақтастықты нығайтуда Орталық Азияның мүдделерін ілгерілету; терроризмге қар сы күрес, т.б. мақсаттарды атап отыр. 18 қаңтарда ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі мү шелерінің «Жаппай қырыпжою қаруын таратпау: сенімді ны ғайту шаралары» тақырыбында ЖАҢА КЕЗЕҢ жо ғары деңгейдегі тақырыптық пі кірталас, Қазақстан Сыртқы істер министрі Қайрат Әбдірахмановтың тө рағалығымен «Қауіпсіздік пен да мудың өзара тәуелділігінің үлгісі ре тінде Ауғанстан мен Орталық Азия дағы аймақтық серіктестікті құ ру» тақырыбында жарыссөз, ал қаңтардың соңына таман Таяу Шығыс мәселесі бойынша тоқсандық пікірталас өткізілмек. Дөңгеленген дүние бүгінгі күні дүр белеңге толы екені әмбеге аян. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне тө ра ғ алық ету арқылы Қазақстан жаһан дық проблемаларды шешу жол дарын іздестіруге сүбелі үлес қосад ы. Бұл ел дипломатиясы мен сырт қы саясатындағы жаңаша бір ке зеңге жол ашпақ. 9

10 ТӨЛ ӘЛІПБИ Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі бар қазақ белсене талқылаған, бар қазақтың жаны ауырған, жанашырлықпен алаңдаған тақырып болды. Осы кезге дейін қоғам назарына ұсынылған әліпби жобаларының әрқайсысының бары мен жоғын «Қазақ әдебиеті» газеті түгендеп келген еді. Бұл жолы да тақырыптан сыртқары қала алмадық. Жазушылар одағындағы алқалы басқосуда қаламгерлер тарапынан айтылған «Бір дыбыс бір таңба» принципіне көбірек жауап беретін бұл нұсқа жайлы әркімнің де айтар ойы бір арнаға келіп тоғысатындай... Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ, академик...пайдасы ЗОР ҰЛТТЫҚ ЖОБА Латын әліпбиіне көшуге қатысты мәселелер бұрын нан қозғалып келеді. Аталмыш алфавиттің он шақ ты нұсқасы жасалды. Оның бәрі бірнеше мәрте ко миссияға түсті, тексерілді. Меніңше, кешегі кеңес тік дәуірдің ықпалынан арылудың бір жолы латын әліпбиі не көшу және түркілік тұтастыққа қарай бейімделу. Ең бастысы, латын әліпбиі дегеніміз ағылшын әліп биі нің негізі. Біз бұған қанша жерден бармаймыз десек те, қазіргі жастарымыз ұялы телефон мен компьютерді қол данғанда латын алфавитімен жазуға машықтанып ба рады. Яғни бұл үдеріс халық арасында басталып та кет ті. Тек үкімет тарапынан ғана қолдау керек тәрізді жылы «Қазақ тілі» қоғамы латын әліпбиіне көшу мә селесін көтерді. Ол кездегі басшымыз Әбдуәлі Қай дар баяндама жасап, тұжырымын хатқа түсіріп, мемлекет басшысына шықтық. «Ойланатын мәселе екен, ғалымдар жан-жақты зерттеп, жауабын берсін», деді Елбасы. Бір-екі жылдай сонымен шұғыл данып, қайтадан жоғары жаққа шықтық. Содан кейін бұл мәселе көтеріле бастады. Әзірбайжандар ол кезде көшіп кеткен, өзбектер жаңадан көшкен еді. Кейін түркімендер қосылды. Алфавит ауыстыру өте күрделі мәселе. Латынға көшудің идеясы жақсы бол ғанымен, қиындығы ойландырмай қоймайды. Бәл кім, осы әліпбидің өзін-ақ жүйелеп, өз тіліміздің заң дылығына сай қолдана берген дұрыс па деп қалдым. Латын әліпбиі түркі дүниесінің басын қосатын фактордың бірі. Латын графикасы негізіндегі қа зақтың ұлттық әліпбиін түзу, қалыптастыру және қол данысқа енгізу өскелең өмір мен өзгермелі уақыттың талабы. Ел Тәуелсіздігін жариялаған сәттен бас тап ауық-ауық көтеріліп келе жатқан бұл мәселе, мі не, бүгінде жан-жақты талқылану арқылы қалың жұрт шылықтың қолдауына ие болып, ең жоғары ресми дең гейде шешім қабылданды. Бұл қабылданған тарихи әрі прагматикалық шешімді Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығын бәріміз қолдаймыз. Латын графикалы жаңа қазақ ұлттық әліпбиі елдің санасын жаңғыртатын, әлемдік кеңістіктегі ауқымды ақыл-ой қазынасына жол ашатын, ойлау жүйеміз бен төлтума рухани қасиеттерімізді айшықтайтын, қа зақ Жаңа тіліне реформа жасауға мүмкіндік беретін, тіл дік төл заңдылықтарымыз бен емле-ережелерімізді то лыққанды қамтамасыз ететін пайдасы зор ұлттық жоба. Нұрлан ОРАЗАЛИН, Қазақстан Жазушылар одағының Басқарма төрағасы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері ҰЛТ РУХЫНЫҢ АЙНАСЫ Ұлттың абыройы мен беделін биіктетіп, бекітетін ір гелі ұғымдардың бірі ұлттық әліпбиіміз. Әліпби ұлт ойы мен санасының кескіні, рухани өміріміздің көрінісі. Басымыздан талай кезеңдер өтті. Әртүрлі әліп билер ді көрдік... Соңғы бір жылдай мерзім ішінде латын графикасына негізделген ұлттық әліпби жөніндегі әңгіме өзінің мәрелі сызығына жеткені даусыз. Себебі, ал ғашқы додаға түскен, көкпарға іліккен, елдің әртүрлі әң гімесіне арқау болған нұсқалардан гөрі мына нұсқа ық шамдалып, жөнделіп, жобаға келген. Қазақтың сингармонизміне сәйкес, «бір дыбыс бір таңба» дейтін ұғымға жауап беріп тұр. Елбасының жалпыхалықтық талдауға салып, елдің пікірін ескере отырып, «қоғамдық пікірге ден қойыңыз дар» деген уәжі ақталды. «Келісіп пішкен тон келте болмас» дейді дана халқымыз. Талқылау на ғыз демократиялық еркін сипатта жүрді. Еркін пі кір ге мүмкіндік болды. Елдің есінде болар, латын гра фикасына негізделген ұлттық әліпбиімізге қатысты Жазу шылар одағындағы талқылауда қаламгерлер қауы мы дәл осы ұстанымға келген болатынбыз. «Бір ды быс бір таңба» деген принципке сүйенген ұлттық әліп биге қанат бітті. Міне, қалың елдің көкірегінде жүрген, жүрегін қозғаған әліпби өмірге келді. Әрине, бәрі бірден керемет болмасы анық. Әлі де уақыт өзінің бірді-екілі түзетуін жасай жатар. Ір геміздегі өзбектер де неше мәрте оралып соғып, өздерінің қазіргі ұлттық әліпбиін ретке келтіріп қалды. Сонымен... Елбасы қол қойып, бекітті. Енді әліпбиді тездетіп өмір ге енгізу керек. Тым созыңқырап жіберуге болмай ды. Ары-бері ырғай бермей, тездетіп айналымға тү сіру қажет. Ұлт ретінде тұтастығымыздың, рухани кеңіс тігіміздің ХХІ ғасырдағы алаңын қамтамасыз ете тін ұлттық әліпбиді бекітіп алуымыз керек. Көңілге қонбай жатқан тұстары болса, уақыт түзей жатар... Әлі де жетілдіретін тұстары болса, тілшілер, мамандар бар, ойланар... «Рухани жаңғыру» бағдарламасындағы Пре зидентіміз айтқан алты міндеттің ішіндегі маңыздысының бірі ұлттық әліпби. Бұл қазақ жұртының түркі әлемін дегі өз орнын, ойлау жүйесін сынға салатын қадам. Бұл әліпби қазақ жұртын үлкен өркениетке алып шығары шүбәсіз. Ұлттық әліпби ұлт ойы мен санасының, ұлт рухы мен мәдениетінің айнасы. 10

11 жобадағы ӘЛІПБИ ТӨЛ ӘЛІПБИ Смағұл ЕЛУБАЙ, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері РЕТТЕЛІП ҚАЛҒАНДАЙ... Жуырда ғана Елбасы Н.Назарбаев қол қойған ла тын әліпбиінің жаңа нұсқасы бұрынғы ұсынылған нұс қаларға қарағанда едәуір реттеліп қалған сияқты. Бұрын апострофпен жазылатын әріптер көп болса, мұн да бес-алты әріп қана қалыпты. Қазақтың кейбір үні мүмкін апострофсыз жазуға келмейтін шығар, мүм кін осы нұсқа тиімді болар деп ойлаймын. Біз ар ман еткен нұсқаға жақыны осы болар деген ой да жоқ емес. Бір таңғалатын нәрсе: Азаттық радиосында жұ мыс істеп жүргенде біз тоғыз жыл апострофсыз-ақ, қа зақ әліпбиін латын қаріптерінен құрастырып еш қиын дықсыз жұмыс істеген едік. Біздің тілшілердің біз ді апострофтан құтылтпай қойғанына таңым бар?.. Ға лымдарымыздың таңдауы осылай болса, не деуге болады?.. Бұл тек бір адамның ғана ойы емес, ұжымдық шешім болуы керек... Елімізде арнайы Тіл институты бар, сондағы мамандардың келісіп пішілген нұсқасы осы деп ойлаймын. Бұл нұсқаның авторын анықтауға талпынған жоқпын. Егер алқымнан алатындай асығыстық болмаса, әліпби мәселесінде әсіресе оның ла тын қарпіндегі нұсқасы туралы әлі де болса мұқият ой ланған жөн. Апострофсыз әліпби болса керемет бо лар еді! Егер еліміздің ғалымдары он ойланып, жүз толғанып, бұдан өзге жол жоқ дейтін болса ғана апострофты қолдануға болады. Егер шынымды айтсам, дәл қазір әліпби жайында әрі-сәрі күйде отырмын. Шерубай ҚҰРМАНБАЙҰЛЫ, ф.ғ.д., профессор ӘЛІПБИ ҰЛТ БОЛАШАҒЫ Көптен бері талқылап келе жатқан әліпби ауыстыру мәселесі шешімін тауып отыр. Осыған дейін екі рет ұсы нылып, талқыланған, алайда жұртшылықтың көңілінен шықпай, мамандардың көп сынына ұшыраған әліпбидің екі нұсқасы да қолданыстан шығарылып, енді, міне, жаңа үшінші нұсқасы бекітілді. Бірден айтатын мәселе, қосарлы дыбыспен берілген әліпбидің бірінші нұсқасы мен одан кейінгі апострофпен берілген екінші нұсқасында кемшіліктер көп болды. Тілдік, дыбыстық жүйеге сәйкес келмейтін, жаз ғанда да қиындық туғызатын сәттері көбірек кездескендіктен, мамандар ол жөнінде айтып, жазып, түр лі пікірлерін білдірді. Қазіргі әліпбиге өзгеріс ен гізіліп, үшінші нұсқасының бекітіліп жатқаны көп шілік мамандардың тарапынан ұсынылған бірқатар пікірлердің, сын-ескертпелердің ескерілгенін көр сетеді. Осы тұрғыдан келгенде, әліпбидің қабылданған жаңа нұсқасы алдыңғыларға қарағанда біршама жетілдірілген деп айтуға негіз бар. Алайда, бұл нұсқаны да мінсіз, кемшіліксіз деп айтуға әлі ертерек. Себебі, әліпбидің бұл ұсынылып отырған үшінші нұсқасы біздің тілдік жүйемізге қаншалықты сәйкес келетінін алдағы уақыт көрсетеді. Қазір осы әліпби қолданысқа енгізілгеннен кейін қолданыс барысында оның жетістіктері мен кемшіліктері айқындалады. Сондайақ, алдағы уақытта тіл мамандарының алдында қазақ тілінің латын әліпбиіне негізделген емле-ережелерін, орфографиялық сөздіктерін жасау міндеті тұр. Жаңа әліпбиіміздің кейбір кемшілік тұстары болатын болса емле-ережелер мен сөздіктерді жасау барысында олар тағы да көрініп жатады. Сонымен қатар, оның қазіргі ақпараттық технологияға қаншалықты икемділігі де қазіргі біздің осы ақпараттық жүйелерге енгізіліп, қолданылу барысында көрініс береді. Жалпы, әліпбидің қабылданған жаңа нұсқасы бойынша алдымызда көптеген жұмыстар күтіп тұр. Латын графикасына негізделген қазақ тілі ӘЛІПБИІ Жазылуы Дыбысталуы Жазылуы Дыбысталуы 1 A a [а] 17 N n [ң] 2 A a [ә] 18 O o [о] 3 B b [б] 19 О o [ө] 4 D d [д] 20 P p [п] 5 E e [е] 21 Q q [қ] 6 F f [ф] 22 R r [р] 7 G g [г] 23 S s [c] 8 G g [ғ] 24 T t [т] 9 H h [х], [h] 25 U u [ұ] 10 I i [і] 26 U u [ү] 11 I ı [и], [й] 27 V v [в] 12 J j [ж] 28 Y y [ы] 13 K k [к] 29 Y y [у] 14 L l [л] 30 Z z [з] 15 M m [м] 31 Sh sh [ш] 16 N n [н] 32 Ch ch [ч] 11

12 ҚАСИЕТТІ ҚАЗАҚСТАН Мұқағали МАҚАТАЕВ Алтын адам Алтын адам, Алтын адам... Адам жоқ! Алтын қалған жарқыраған. Білмейміз саудагер ме, қол басы ма? Сараң ба, алтын үшін қалтыраған? Сары алтынның белгілі нарқы маған, Қайда, бірақ алтыннан артық адам?! Кім болды екен алтынмен аптайтындай, Алтын жиған шонжар ма, жатпай-тұрмай Кім де болсаң, Ей, пенде! Күн кештің ғой, Ажал келсе алтының сақтайтындай, Алтын табыт ішінде жатпайтындай... Шежіремді ұрлапты... Зулапты күн. Ғасырлардан бір ызың тыңдап тұрмын. Алтын адам шынымен қазақ болса, Білген екен құнының қымбаттығын! Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» бағ дарламалық мақаласында «Қасиетті Қазақстан» жо басы аясында 100 тарихи ескерткіштердің тізімі жа салуы керектігі жөнінде арнайы тапсырма берілген болатын. Осы бағдарлама аясында 100 тарихи ны сан анықталып, оған Есік Қорғандары да енгені көп шіліктің есінде. Ендеше, осы Есік қорғандары не сімен ерекше, мемлекет қорғауындағы бұл тарихи-мәдени нысанның бүгінгі жай-жапсары қандай? Қазақстан ескерткіштер мен тарихи жерлерден кен де емес, олардың көпшілігі дүниежүзіне мәшһүр тарихи-мәдени, архитектуралық нысан. Осы ерекшеліктеріне сай жер-шарының түкпір-түкпір лерінен қазақ даласын мекендеген ежелгі өр кениеттер дәстүрін тамашалауға жыл сайын мың даған туристер ағылады. Шет елдік және мемлекетішілік туристердің қызығушылығын оятар ШЕЖІРЕМДІ ЗУЛАПТЫ осын дай қастерлі жерлердің бірі «Есік» қорғаны дер едік, бұл қорғанның құрамына сексеннен аса сақ қорғаны кіреді. Есік қорғаны скиф-сақ кезеңінің ең үлкен археологиялық ескерткіштерінің және XX ғасырдың ең маңызды археологиялық жаңалықтарының бірі болып саналады. Сақ қорғаны Алматы облысының Есік қаласында қа зылған жылы К.А. Акишев басқарған қа зақ археологтары Алматыдан шығысқа қарай 50 шақырым жерде үлкен қорғанды қазу жұмыстарын бастайды. Қорған астында, шырша бөренелерімен қоршалған қабірде, ағаш еденнің үстінде алтын тілімдері мен қапталған киімде сақ жауынгерінің (Алтын жауын гер) қалдықтары табылған. Зерттеушілердің пі кірінше, қорғанда жерленген жас жігіт сақ тиграхауда билеушілеріне жатады. Қазақстандық археологтарының болжамдары бойынша, ол Ұлы Құшандар Империясының билік еткен әулетінің өкілі. Антрополгтардың зерттеуі бойынша, Есік қорғанын да жерленген жігіттің жасы де. Ол алтын қаңылтыр белгілерімен безендірілген сауытты, бел беуді, алтынмен кестелеп тігілген мерекелі киім ки ген. Бас киімдің үстінде шамамен 150 әшекей бар. Олардың үстінде көпшілігі тау барыстарының, тау текелерінің, арқарлардың, аттардың, құстардың штам талған бейнелері кездеседі. Жауынгер шекпен мен шалбар киген, қызыл түсті теріден жасалған қыс қа шекпен бүтіндей алтын пішінді қаңылтыр 12

13 ҚАСИЕТТІ ҚАЗАҚСТАН ҰРЛАПТЫ, КҮН бел гілерімен, ал оның жиектері, астыңғы жағы мен жа ғасы жолбарыс бастарының бейнелері бар ірі төр тбұрыштарымен кестеленген. Шекпен шамамен төрт мың алтын заттармен безендірілген. Күн тәңірін білдіретін қанатты аттардың бейнелерімен безен дірілген өткір ұштығы бар биік бас киім, ұзын сем сер мен қысқа қанжар Алтын адамның негізгі ерекшеліктерінің біріне айналады. Жауынгермен бірге қабірде балшықтан жасалған, қы мыз құйылған құмыралар, ет кесектері бар ағаш та бақ тары, күміс пен қоладан жасалған асыл құмыралар табылған. Тянь-Шань шыршасының жүзжылдық бұтала рынан мұқият кесілген жерлеу камерасында ар хеологтар төрт мыңнан астам алтын бұйымдарын тап ты, олар: киімнің, бас киімнің және аяқ киімнің әше кейлері, сақиналар, мүсіндер, қаңылтыр белгілер. Еден үстінде ағаштан, балшықтан, қола мен күміс тен жасалған құмыралар тұрған. Жерленген жауын гердің салтанатты сауытын безендірген заттардың орналасуы, темір семсер мен қанжардың қал дықтары жасаған жұмыстарының арқасында зерт теушілерге сақ жауынгерінің кейпін қайта құруға мүмкіндік берді. Қорғанда табылған жауынгер бүкіл әлемге «Алтын адам» деген атаумен белгілі болып, Қазақ станның өзіндік нышанына айналды. «Алтын адам» көшірмелері Қазақстанның түр лі қалаларындағы көптеген мұражайларында қойылған. Аты аңызға айналған жауынгер табылған қорған ның өзі қырықтан аса қорғаннан тұратын үлкен қор ғанның оңтүстік шетінде орналасқан. Осы территория «Есік» мұражай қорығының қор ғалынатын басты нысаны. Мұражай қызметі Қа зақстанның тарихи-мәдени мұрасын сақтау және насихаттауға арналған. Есік-қорық мұражайына келушілер, жылданжыл ға қарасы көбейіп келе жатқан оқушыларға, жас тарға, жасөспірімдерге өз тарапымыздан өткен тарихтың қымбат қазынасы, өткен дәуірдің асылы мен жауһарын таныстырады. Есік обаларын аралата жүріп ғасырлардан жеткен үнге құлақ қояды. Осы даланы мекендеген байырғы бабаларының немен кү нелткенін, қандай биік мақсаттарға жеткенін, кім болып, нендей істер атқарғанын құлақтарына құюға тырысады. Бұл мұражай 1970 жылы сақ ханзадасы жер лен ген қорған табылған аумақта, Қазақстан Респуб ликасы Үкіметінің 2010 жылдың 30 қаңтарындағы 43 Қаулысына сәйкес, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен іске асқан «Мәдени мұра» Стратегиялық ұлттық жобасы аясында құрылды. Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан «Есік» мем лекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайы елі міздің мәдени туризмін дамытуда стратегиялық маңыз ды объектілердің бірі. Бүгінгі таңда аталмыш қор ғау аймағына «Есік І» қорымдарына жататын 80- нен астам қорғандар, «Рахат» және «Өрікті» сынды ежел гі сақ қала-жұрттары кіреді. Мұражайдың негізгі қызметі тарихи-мәдени мұра нысандарын қорғау және сақтау мақсатында ғы лыми-зерттеу, мәдени-біліми және туристік қызметтерді ұйымдастыру, Қазақстанның тарихи жә не рухани ескерткіштерін зерттеп, сақтау, оны жалпы халыққа насихаттау. (Жалғасы 14-бетте) 13

14 ҚАСИЕТТІ ҚАЗАҚСТАН (Басы 13-бетте) Қазіргі уақытта қо рық-мұражайдың қорғау аумағын қоршау, мұра жай жанында орналасқан бірнеше обаларды му зейлендіру, кезінде сақтардың резиденциясы бол ған Рахат және Өрікті қала жұрттарында қаз ба жұмыстарын жүргізу, оны консервациялау мен музейлендіру арқылы жаңа туристік жолдар салу, «сақ ауылы» жобасын жүзеге асыру мүм кін діктері қарастырылуда жылдан бастап қо рық-мұражай Стратегиялық ұлттық «Мәдени мұ ра» жобасы аясында «Жетісу сақтарының мә де ниеті және Есік обасы», «Жетісу сақтарының ми фологиясы мен идеологиясы» тақырыбында ғылыми-қолданбалы зерттеу жұмыстарын, «Музей «ЕСІКТІ» ашады», «Алтын адамның» ашылу және зерттелу тарихы (аңызы мен ақиқаты)», «Өткенге са лауат, жастарға аманат» әлеуметтік-мәдени жо баларын да іске асырып келеді. Сонымен қатар, жыл сайын тақырыптық дәрістер, семинарлар, экс педициялар мен басқа да музейлік шараларды тұрақ ты түрде өткізіп келеді. «Есік» Мемлекеттік тари хи-мәдени қорық-мұражайында «Сақтардың тарихы мен мәдениеті», «Алтын адам», «Қазақстан археологиясы» және «Алтын адамның құпиясы» ат ты 4 экспозициялық зал мен «Алтын адамды» алғаш ашушылардың бірі археолог Бекмұханбет Нұрмұханбетовтың мемориалдық бөлмесі бар. Сонымен қатар, ашық аспан астындағы жәдігерлер болып табылатын 80-нен астам сақ қорғандары мен «Рахат» және «Өрікті» ежелгі сақ қала-жұрттарына да экскурсия жүргізіледі. «Есік» қорық-мұражайы 2012 жылы ғылыми субъек ті ретінде аккредиттеліп, 2011 жылдан бастап лицензия археологиялық қазба жұмыстарын жүр гізіп келеді. Қорық-мұражай отандық және шет елдік көптеген ғылыми-мәдени ұйымдармен байланыс орнатқан. Біздің мұражай тарапынан атқарылып жатқан іс-шара өте көп. Соның бірі «Есік обасы және Жетісу сақтарының мәдениеті» атты ғылыми-қолданбалы жоба жүзеге асырыла бастады. Жобаның негізгі мақсаты Есік аумағындағы сақ заманының археологиялық ескерткіштерін зерттеу. Бұл жұмыс тарға Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының ғалымдарын да тарттық жылдарынан бері күллі әлемнің назарын өзіне аударған, көшпелі бабаларымыздың өркениетінің жәдігерлері «Есік» қорғанынан табылды. Осы өңірдегі сақ қорғандарын Жетісу археологиялық экспедициясы арнайы түрде зерттегені белгілі. Ал 1970 жылы көрнекті ғалым, қазақ археологиясында игі ізін қалдырған Кемал Ақышев бастаған археолог тардың зерттеулері нәтижесінде еліміздің ұлттық брен діне айналған «Алтын адам» обасы табылды. Сол себепті «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық мұражайын құрудағы басты мақсаттардың бірі осы өңірде орналасқан. Атап айтқанда, 80-ге жуық археологиялық ескерткіштерді қорғау, зерттеу және насихаттау кезек күттірмес мәселе болып отыр. Бекмұханбет Нұрмұханбетұлы осы жерде Америка ғалымдарымен бірлесіп, зерттеу жүргізген. Қазба жұмыстары барысында 15 жебе мен аттың ауыздығы табылған. Ғалымдардың болжауынша, ертеректе бұл аймақ та 600-дей қорған болған екен. Қазір қалғаны 150-дей ғана. 422 гектардан асатын Есік қорықмұра жайының қорғау аймағына 2 қалашық пен 80-нен аса сақ қорғаны кіреді. 14

15 Юрий МАСАНОВ, журналист КӨПҰЛТТЫ ҚАЗАҚСТАН Азаматтық ПАРЫЗ Бүгінде телеарналардан қазақша білетін өзге ұлт өкілін көрсек таңырқап қараймыз. Бұл таңданысымыз тәуелсіздік алғанымызға ширек ғасыр өтсе де басылар емес. Бірақ олардан басқа да Қазақстанда тұратын басқа ұлттар қазақ тілін меңгеріп жатыр. Кейде оларды байқамай да қалатындаймыз. Олар мемлекеттік тілді өздері білгенмен қоса серіктеріне де үйренуге кеңес береді. Солардың бірі журналист Юрий Масанов. Ол мемлекеттік тілді білу азаматтық парыз деп санайды. Бүгінгі әңгімеміз қазақ тілі төңірегінде өрбіген еді. Қазақ тілін қай дәрежеде меңгердіңіз? Тіл үй ренуіңіз ге не түрткі болды? Қазақ тіліне қызығушылығым мектеп кезі нен басталды. Тіл үйренуіме ұстазым Әсемгүл Осқар байқы зының еңбегі зор. Соның көмегімен қазақ тілінен дең гейім көтеріліп, мектепте және университетте қа зақ тілінде емін-еркін сөйлесуге мүмкіндік алдым. Әйт се де, қазақ тілін толық меңгердім деп айта алмай мын. Әлі де үйренетін дүниелер өте көп. Қазақ ті лін орташа деңгейде білемін деп айта аламын. Мамандығым журналист болғандықтан күн сайын әр түрлі адамдармен сөйлесіп, газет пен ғаламтор ба сылымдарды оқып, мемлекеттік органдарға хат жазып отырамын. Бұл жұмыстар тек орыс тілінде емес, қазақ ті лінде де қатар жүзеге асырылады. Сондықтан қазақ ті лін білу мен үшін өте қажет деп есептеймін. Қазақ ті лін білу менің кәсіби әрі азаматтық парызым. Расул Ғамзатовтың ана тілі туралы «...Егер тілім ер тең болса құрымақ, мен дайынмын өлуге де бүгінақ», деген жыры бар. Ана тілі сөзін қалай түсіндіріп бе рер едіңіз? Ана тілі әр адамның тек басқалармен сөйлесу құра лы емес. Ол әке-шешемен, бабалармен, туған жермен тікелей байланысады. Әр адамның туған тілі оның тағдырына да үлкен әсер етеді. Сол үшін де оны Ана тілі деп атамай ма? Ол ананың сүті арқылы сәби дің санасына сіңеді. Осыдан кейін сәби өз елінің өт кеніне, бүгініне және болашағына тамыр жібереді. Тіл құдіретін сезінген ақындар оған өлең арнап, жазу шылар шығармаларын арнаған. Ғалымдардың ай туынша, тілде сол халық тарихының құпия коды жа сырынған екен. Өз тілінде сөйлей алмаған адам осылайша өз тарихынан да ажырап қалуы мүмкін. Егер сәби туғаннан бастап өзге тілде тәрбиеленсе өмір бойы сол тілде ой жүргізетіні анық. Осындай адамдар өз халқынан алыстап кетеді дегенге сенесіз бе? Бұл өте күрделі әрі маңызды сұрақ. Әрине, егер адам туған күнінен бастап өз халқының тілінде сөй лемесе, жоғарыда айтқанымдай, ол өз халқының дү ниетанымынан алыстап кетеді. Бірақ менің ойымша, егер болашақта бала ана тілін жақсартса, оған өз халқының терең тарихымен танысуға мүмкіндік туады. Сон дай-ақ халқына деген сүйіспеншілік тек тілі арқылы ғана көрсетілмейді. Өз жерін сүю және қорғау, елінің дамуына әсер ету нағыз патриоттың, халықтың пер зенті болып туған ұрпақтың белгісі. Болашақта қазақ тілін өз жақындарыңыз бен таныс тарыңызға үйреткіңіз келе ме? Көп достарым қазақ тілін белсенді түрде оқиды. Өйт кені олар мемлекеттік органдарда жұмыс істеуді қа лай ды. Басқа достарыма да қазақ тілін жақсартыңдар деп айтып жүремін. Мен оларға: «Сен Қазақстанда өмір сүресің, саған мемлекеттік тілді білу қажет. Бұл парыз. Бұлай болмаған жағдайда саған Отанымызда өмір сүру де, жұмыс істеу де қиын болады», деймін. Бұ лай айту менің азаматтық парызым. Қазақстанда тұрып қазақ тілінде сөйлей алмау бір жағынан ұят болса, екінші жағынан құрметсіздік дер едім. Өйткені қа лай болғанда да, осы елде тұрып, болашаққа қадам басудамыз. Сол себепті, еліміздің басты байлығы тілін құрметтеу парызымыз. Әңгімеңізге рахмет! Әңгімелескен Н.ЖАҚЫПҚЫЗЫ 15

16 МҰХИТТЫҢ АРҒЫ ЖАҒЫНАН... АУЫЛ ДАМЫТУДЫҢ Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2018 жылдың қаңтар айының күндері аралығында өткен АҚШ-қа мемлекеттік іссапарының аясында Үкіметаралық делегацияның құрамында Қазақ ұлттық аграрлық университетінің ректоры, ҰҒА академигі Тілектес Есполов та болып, америкалық әріптестермен отандық ауыл шаруашылық саласындағы «білім-ғылымөндіріс интеграциясын» инновациялық бағытта дамыту бойынша келісімдерге қол қойды. Іссапар аясында университет ректоры мен оқу орнының ғалымдары Мичиган штатының университетіне жұмыс сапарымен барып, ҚазҰАУ жанындағы Халықаралық Агротехнологиялық хаб пен Мичиган штатының Университеті арасын да ынтымақтастық Меморандумға қол қойды. Меморандум заманауи технологияларды транс ферттеу, білім және агроөнеркәсіптік кешеннің ресурстық қорын басқарудың жаңа әдістерін қолдануды қамтиды. Университет ғалымдары агроөнеркәсіптік саладағы негізгі ресурс тарды басқару (топырақ, су ресурстары, климаттық тәуекелдерді басқару және т.б.) және сан дық технологиялар трансферті бойынша бір лескен ғылыми жобаларды орындауды жоспар лап отыр. Меморандум аясында Қазақстан тер риториясындағы су тасқындарын басқарудың сан дық әдістерін енгізу, сондай-ақ университет ғалымдарын АҚШ-да оқыту, біліктіліктерін арттыру және тағылымдамадан өткізу көзделіп отыр. Сондай-ақ сапар барысында ҚазҰАУ Агротех нологиялық хабы мен АҚШ-тың Ауыл шаруашы лық министрлігінің ауыл шаруашылық зерттеулер қызметімен (USDA) АӨК-ге сандық технологияларды, топырақ пен геоботаникалық зерттеулерді және ГИС-жүйелерді енгізу бойынша Ме морандумға қол қойылды. Ынтымақтастық табиғи ресурстарды (жайылымдар, орман алқаптары мен егістік жерлері) басқару саласындағы білім алмасуға, инновациялық технологиялар мен әдістер трансфертіне бағытталған. Меморандум аясында университет ғалымдарына АҚШ университеттері мен ғылыми зерттеу орталықтарында біліктіліктерін арттыру, тағылымдамадан өту, сондай-ақ аг роөнеркәсіптік кешен үшін бірлесіп жаңа фор мациядағы жоғары білікті мамандарды дайындау, ғы лыми зерттеулер жүргізу, аграрлық ғылым, білім және өндірістің интеграциясын дамыту, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану саласында университет ғалымдарының тәжірибе алмасуы қарастырылды. Бұдан кейін Қазақ ұлттық аграрлық университетінің делегациясы Белтсвилль (АҚШ) ауыл 16

17 МҰХИТТЫҢ АРҒЫ ЖАҒЫНАН... ШАРУАШЫЛЫҒЫН ЖАҢА МҮМКІНДІКТЕРІ шаруашылық зерттеулер орталығына барды. Белгілі ғалым, доктор Говард Жанг басқаратын Орталық Мэриленд штатында орналасқан. Белтсвилль ауыл шаруашылық зерттеулер орталығы АҚШ-тың ауыл шаруашылық Министрлігінің құрылымына кіреді. Ол Колледж-паркінен Боуиге дейін және Гринбелттен Лорелге дейінгі аумақты алып жатыр. Негізінен бұл жерде ауылшаруашылық алқаптары орналасқан. Орталықтың басым бөлігі жұртшылық үшін қол жетімді емес. Кейбір бөліктері демалыс, спорттық жаттығулар мен жүгіру үшін қол жетімді, велосипед жүретін жолдармен жабдықталған. Орталық үй құстарының аурулары, қоңыр қандала өсімдіктердің зиянкестері, соя генетикасы, сауын малының денсаулығы мәселелерімен айналысады. Орталықтың құрамына 17 зертхана кіреді: гидрология және қашықтықтан зондтау; жануарлардың паразиттік аурулары; ауыл шаруашылығы да қыл дарының бейімделу жүйесі; экологиялық микроб тық және тағам қауіпсіздігі; геномика және жануар ларды жетілдіру; биологиялық ғылымдар және жануарлардың биотехнологиясы; араларды зерттеу; инвазивті жәндіктердің мінез-құлқы және оларға биологиялық бақылау; көкөністер мен жемістердің генетикасын жақсарту; өсімдіктердің молекулярлық патологиясы; сояның геномикасы және оны жетілдіру; жүйелі энтомология; тұрақты көпжылдық дақылдар; тұрақты ауыл шаруашылығы жүйелері; тағам өнімдерінің сапасы; микология және нематология саласындағы генетикалық әртүрлілік және биология. Сондай-ақ ұрықтық плазма ресурстары Ұлттық зертханасы бар. Кездесу барысында тараптар ғылыми зерттеулерді орындау, жаңа білім және технологиялар трансферті саласында келісімге келді. Озық ғылымға негізделген мұндай халықаралық бай ланыстар біздің елдің агроөнеркәсіптік ке шенінің дамуына жаңа серпін беретіні сөзсіз. Алмат ИСӘДІЛ, ҚазҰАУ Қоғаммен байланыс басқармасының бастығы 17

18 РУХ ЖЫРЫ Жанарбек ӘШІМЖАН, ақын, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері «1996 жылы АҚШ-та Қаһарлы Қызыл Бұлт есімді кісі қайтыс болды. Ол жергілікті үндістердің сиу тайпасының соңғы өкілі екен. Көз жұмар алдында байғұс Смитсон университетінің өнертанушыларына өз тілінің ерекшеліктерін, ғұрыптық әндерін жаздырып кетіпті». Сәкен Сыбанбайдың мақаласынан. (Қайыршы үндiстiң монологы) ҚЫЛБҰРАУ Ұқсап бiр кеттi-ау «Ағажайыма», Зарлы әнiң зарпы жазған-ау! Амстердамның әуежайына, Қай жақтан келдiң қарғам-ау! Сарқыншағыма ең сұрапылдардың, Қылыштай бейне қияғы. Қапыда сенi жылатып алдым, Тарихтың соңғы тұяғы. Қайыршы үндiстiң қарлыққан даусы, Құлақ түбiмде тұр әлi. Кәрi құрлықта қаңғырған басын, Тоқпақтап сонда жылады: «Даланың тарлан тағысы едiм ғой, Тайпамның аты ұраным! Өркениетiм тау iшi едi ғой, Жақпар тас, лашық тұрағым. Шiрене тартқан адырнам қайда, Жебесi желмен жарысқан. Қауырсын таққан қабырғам қайда, Жайратқан жауын алысқан! Мұңсыз жанарын мұхит тербеткен, Қыздарым қайда қылықты? Арғымақтардың жалын терлеткен, Ұлдарым қайда құрықты? Қайысқан қалың қолдарым қайда, Жаужүрек бата алмайтұғын. Жондарға түскен жолдарым қайда? Ешқайда апармайтұғын. Аспаным шайдай ашық едi ғой, Иесi күннiң мен едiм. Найзаға iлiнгенi асым едi ғой, Еркiн бiр соққан жел едiм. 18

19 РУХ ЖЫРЫ Отырушы едiм сыйдырып көзге, Ғаламның шетiн, шегiн де. Ел болғаны ма бiзден де өзге, Осынау жердiң бетiнде! Бау-бағы абат, өзенi мөлдiр, Тауымды неге шақтыңдар? Қай жақтан келдi келмеске кеткiр, Қайығы суға батқырлар! Алтын һәм күмiс тиындарыңды, Танымаушы едiк тегiнде. Шарап ұсынған бұйымдарыңның, Түбiнде кеткен кегiм бе?.. Мисисипидiң арнасындағы, Сұрапыл едiм тулаған! Қылқанды орманның қалқасындағы, Қаңқа болдым ба қураған?.. Қабiрiме менiң қала салдыңдар, Тiлiмдi турап тастадың. Дiлiме өшпес жара салдыңдар, Тарихтан кеттiм қас-қағым. Еуропада жаңғырып қалсын, Қауашағыма сыйған сөз. Ұрпағың мәңгi қаңғырып қалсын, Атаңа нәлет жиһангез! Санамда сонау ғапыл ғасырдың, Сұңқыл қағады байғызы. Ұйқымды менiң неге қашырдың, Қайыршы үндiстiң қайғысы. Көмiлген қоса бейiтiңе кегiң. Қызылтәндiлер қырдағы. Түскiм келмейдi кейпiңе сенiң, Ункастың сорлы ұрпағы! Шекарамды жауға шендестiрмеймiн, Түскенше жерге келте иек, Даламды саған теңдестiрмеймiн. Молада тұрған өркениет! Байтақ далам-ай далиып жатқан, Кiрмеге толы құшағы....қабағына сол қан ұйып қалған, Үндiстен зәрем ұшады... 19

20 РУХ ЖЫРЫ Дәулеткерей КӘПҰЛЫНЫҢ Дүниежүзі қазақтарының V құрылтайында оқыған өлеңі Қайың сауған қазақ едім, Алтай атамекенім, Тағдыр маған ұсынбаған балы менен шекерін. Иранда да иланбадым, басқа түскен тағдырға, Жүрегімді баурамады бөтен әуен, бөтен үн. Париж бенен Германия, Омбыда да қазақпын, Шартараптан тапқан едім жұмыр бастың жетегін. Аяғымды аңдып бастым қия-құзда, мұздақта, Тік басатын сақтығындай шыңдағы таутекенің. Нүкістегі Төлегеннің сағынышы ем сарғайған, Қайда жүрсем қазақтығым жүректегі қан майдан. Көкмойнақпен Түрікпеннің түгел шарлап даласын, Бесқала мен Қожаеліндей қол бұлғадым шалғайдан. Жасай берсін, Қазақстан Қырғыз бенен Қырым астым, әділетсіз уақытта, Сарыарқаның бал қымызы тамсандырып таңдайдан. Өлекшіндей өмір кешу намысыма қиянат, Ал, тағдырым сипамаған тайқы туған маңдайдан! Ақыт қажы, Оспан едім, Алтайдағы ақ боран, Қарсы келген ажалға да қас-кірпігін қақпаған. Гималайда киіз төсеп түйетайлы асуға, Такламакан шөлінде де жанға дауа таппаған. Кәшмірге де жеткен көшпін Елісханның жолымен, Дүниенің бұрышында дәм бар ма мен татпаған?! Атажұрттан кіндік үзіп, ұрпағымның қамы үшін, Тағдыр кештім, кішігірім шұбырынды ақтабан! Қазақ үшін қайда жүрсем қайталаумен дұғамды, Халифа Алтай боп оралдым қазақшалап Құранды. Өзтүріктің Мұстафасы ем, жатқа намыс бермеген, Күндерде де адаспадым найзағайлы, тұманды. Ән боп естім Майра салған жүректерді тебірентіп, Атам кешкен ғұмырды ойлап, жаным жасқа шыланды. Бейбарыстай жусан аңсап, жырақта өскен қозыңмын, Аңсағаным Қыпшақ далам, құт тұғырым Тұран-ды! Мен байырғы қазақ едім Бай-Өлкеде бапталған, Үмітімді үзбегенмін арайланған ақ таңнан. «Жаламаның жаласынан» әупірімдеп жан қалып, Тірі сойған тұлыбым да Кунскамерада сақталған. Бостандықтың рухына бесігімде талпынып, Қасқырдайын сирағымды шайнап үзіп қақпаннан. Елге әкелген Қаржаубаймын Күлтегіннің көктасын, Таңдайымда балдай еріп, Ұлтқа деген тәтті арман! Құдайменен арамызға ақ тілекті елші етіп, Ешкімге де бас имеген өр қазақпын, еңсе тік, Көксеркесі секілденіп ту-талақай көкпардың, Жалғандағы ғұмырымды қайсарлықпен өлшетіп. Қазақстан жүрегіме бойтұмардай жазылған, 20

21 РУХ ЖЫРЫ жайнай берсін ғасыры! Тарыдайын шашылуды өміріме енші етіп. Атамекен, саған жетіп көз жасымды құрғаттым, Көк Тәңірі көзімізге көкбайрақты көрсетіп! Алтынордам күннен күнге құлпынайдай құлпыра, Тарланбозым тақымымда, тізгінімді қымқыра. Бар қазаққа құтты болсын, сауын айтқан құрылтай, Көкбайрақтың қыран ұшқан биігіне ұмтыла. Тәңіріме тәуба айтумен дұға қылдым, бас иіп, Атажұртқа жетпей қалған боздақтардың рухына. «Елім-айдың» зарын енді құлағыма естіртпе, Елбасымен болашаққа қадам басқан жұртыма! Уай, Нұраға, қазақ үшін адамзаттың асылы, Астанасы Алтынорда, иранбақтың жасылы. Күнге құлаш сермеп туған Күлтегіннің қылышы, Сары алтыннан сауыт киген Сақ пен Ғұнның хас ұлы. Әлемдегі бар қандастың ықыласын қабыл ал, Атажұртта басын қосқан ақ жүректің шашуы. Қайта өрлеген қазағыма көк Тәңірі қуат бер, Жасай берсін, жайнай берсін Қазақстан ғасыры 21

22 ҰЛТТЫҚ НЕГІЗ Сапар ОСПАНОВ, Философия ғылымының докторы Елбасының ерен еңбегі арқасында Қазақстан 2016 жылғы ішкі өнім көлемі бойынша ТМД елдерінде екінші, ал жан басына шаққанда бірінші орынға шықты. Сонымен қатар қазақ елін Мәңгілік ел қатарына қосу үшін де бұрын бастаған «Мәдени мұра», қазір жалғастырып жатқан «Рухани жаңғыру» бағдарламалары қазақ ұлтының рухын көтеруге арналған. Бұл келер ұрпақтарымыздың әлемнің озық елдері өкілдерімен өздерін тең сезінудің іргетасын тұрғызу болып табылады. РУХАНИЯТ Президент жаңа белестерге бастағанда халық болып соны бірлесіп атқармасақ ол мақсат-мұрат күйінде қала бер мек. Егер елдің экономикасын көтеру ұлттың жігерлі адал азаматтарының еңбегімен жүзеге асса, он да ұлттың ру хын көтерудің іргетастарын қалау қо ғамдық, әлеуметтік жә не гуманитарлық ғылым салалары ға лымдарының ізде ністерімен жүзеге аспақ. Рухани жаңғыру бағдарламасының ең бір маңызды бас тауы «ұлттық код» ұғымының мән-мағынасын ашып, со ларды қазіргі, әсіресе келешек ұрпақтардың санасын қалыптастырудың басты қуат-көзіне айналдыра алумен қамтамасыз етіледі. Біздің бұл жұмысымыз бағдарламаның «ру ханияттылық» деген ең маңызды ұғымының кодтық жүйе сінің шығу тегін, қисындық құрылымын және мазмұндық таралуын ашуға арналған. Қазақ тілінің шығу тегі туралы пікірлер әртүрлі. Шағын ма қалада оларды салыстырып жату орынсыз. Біз өзіміздің осы салада көп жылдар жүргізген зерттеулерімізден қалыптастырған концептуалды түсінігіміз тұрғысынан 1 та қырып мазмұнын тарқатпақпыз. Жалпы түркі-қа зақ тілдері, әлем елдерінің өзге де тілдері сияқты, ер те де моносилабтардан және семемалардан 2 тұрған. Тілдердің күрделену арқылы жетілуі көбіне сол семемаға жалғанатын мағыналық буындар арқылы өзгереді. Әлем тіл дерінің көпшілігімен салыстырғанда сақ-ескітүркіқа зақ тілінің агглютинациялық және сингармонизмдік ар тықшылықтары бар 3. Осы айтылғандардың негізінде қа зіргі «руханияттылық» ұғы мының этимологиясы ұлтымыздың этногенезі про тосақ, сақ, ескітүркілік (гун, скиф, т.б.) кезеңдерден өзгер мей келген, деп есептейміз. Шындығында қай тілдің қай кезде шыққанын қазіргі кезде ешкім дәлелдей алмайды. Және де тілсіз адам адам деп есептелмейді. Өйткені тіл сана болмысының үйі (М.Хайдеггер). Сондықтан барлық тілдердің бастапқы шығу кезеңі бірдей деп қарауға болады. Тілдің жаңа түрі мен жүйесі бір күнде көктен түспейді де. Бірақ тарихта 1 Қараңыз: Оспанов С.И. Жаратушы әлде Заратуштра қалай деді? Социология-фольклор-фонологиялық археология. Алматы, б. Осы жұмыстан бастап ірілі-ұсақты ондаған жұмыстарымыз жарық көрді. 2 Моносилаб (грек. Monos біреу; ерте.-грек. συλλαβή буын): бір, екі, үш, кейде төрт дыбыстардан тұратын түбір сөздер; семема (грек. σημαίνω белгілеймін): бастапқы мағынаны көрсету. 3 Агглютинация (латын. agglutinatio желімдеу, жапсыру): жалғаулықтардың бастапқы түбір сөзді өзгертпестен қосылып жазыла беруі; сингармонизм (грек. συν бірге, және ρμονία үндестік, үйлесімділік, гармония): түбір сөз қалай дыбысталса жалғаулықтар соған сәйкес дыбыстық түрлерде жалғанады; мысалы, -лар, -лер, -дар, -дер деген жалғаулықтың түрлілігі олардың қосылатын түбір сөздердегі айтылу нұсқасын бұзбау үшін керек болған. Қараңыз: Алефиренко Н.Ф. Теория языка. Вводный курс. М.: Изд. центр «Академия», , 203 б.; Широков О.С. Языковедение: введение в науку о языках / Под ред. А.А. Волкова. М.: «Добросвет», , бб. талай ірілі-ұсақты этностардың басқа үлкен этностардың құрамында ұзақ уақыт бағыныңқы болуынан біртіндеп өздерінің бастапқы тілдерінен айрылғандары аз емес. Қазіргі қазақ халқының тарихи тағдырында өз тілін сақтап қалу мұраты бұйырғанына бүгінде әрбір қазақ шын көңілімен қуанады. «Руханияттылық» ұғымының қазақ тілі тарихындағы орнын анықтау үшін жалпы өз тіліміздің шығуы мен сақ талуы туралы келесідей уәждерге қысқаша тоқталуымыз керек. Біріншіден, ЕурАзия қосқұрлығында бүгіннен жыл дай бұрын соңғы мұз дәуірінде адамдар Алтайда аман қал ған. Сол кезеңде алтайтекті ең бастапқы мағыналарды бе ретін ортақ тіл болған. Сол тілге ең жақын деп бұрынғы сақ, қазіргі кездегі қазақ 4 тілі жатады. Екіншіден, линг вис тика (тіл) ғылымы дәлелдегеніндей жапон, корей, қы тай, арап, ағылшын, тіпті америкалық үнділік және т.б. тілдеріндегі архисемемалық моносилабтар қазақ тілінің сондай сөздерімен сәйкес. Олар туралы соңғы кездерде көптеген жұмыстар жарық көруде 5. Үшіншіден, жазба өнері пай да болған елдердің тасқа, папирусқа, қышқа, теріге, ағашқа және т.б. жазылған жазулары бар елдердің тілдері ескі деп, ал ондай жазулары болмаған елдердің тілдерінде кез десетін сөздер сол жазу өнері бар елдерден алынған де ген, біздің атауымыз бойынша графошовинизмдік (жа зылым үстемдігі) көзқарас қалыптасқан. Сонымен ас тар лас келетін, ХIХ-ХХ ғғ. тоғысында Батыс елдері ға лымдарының ішінде: көшпенді елдерде жазу өнері бол мағандықтан, оларда ешбір мәдениет болмаған деген культуртреггерлік теория орын алды. Қазіргі кезде қазақ ғалымдарының бірсыпырасы, ұлттық тіліміздің терең этимологиясына бармастан 6 графошовинизмдік ыңғайық палда жүр. Олар арап, фарсы, қазақ тілдерінде сәйкес сөз дерді кездестірсе болды, соларды алғашқылардан қазақ тіліне енген деген ұйғарымға алдын ала сенеді. Олар тіп ті осы тілдердің барлығы ертедегі ортақ алтай тілінен шы ғатын моносилабтық негіздерге назар да салмайды. 7 Олар болған және бар деген пікірді қалжың сөздей көреді, оған сенбейді. Сонан келгенде өздері шындап ізденбейді. Ал біз өз ойымыздың бастау негіздерін жоғарыда келтірдік. 4 Біздің ұлт атауының өзін біз «қас(нағыз)-сақ» деген сөздерден шыққан деп есептейміз. Себебі қазіргі қазақ тілінің синтаксистік (сөйлем) және семантикалық (мағыналық) құрылымдары алтайсақ-ескітүркі тілдерінің ең бастапқы моносилабтық түбірлерінің ең бір бай мұрагері. 5 Байжумин Ж. История рождения, жизни и смерти пастуха Авеля. Арийский лексикон. Алматы, Книга 1: 169, 205, , бб.; Книга 2: 17, 44, 71, , бб.; Сонікі. Деяние ариев: Исторический вклад кочевников Евразии в духовное и технологическое развитие человечества. Алматы, Осының бір дәлелі ретінде ҚР ҰҒА Тіл білімі институтында түркі немесе қазақ тілі этимологиясы зерттелмегендігін айтуға болады. 22

23 ҰЛТТЫҚ НЕГІЗ Сонымен, «руханияттылық» ұғымының кодтық астар ларын этимологиялық генезистерін көрнекі түрде көр сету үшін 1-суретте «руханияттылық» ұғымының семемалық жүйе бейнесін келтірдік. Енді соларды талдауға өтейік. Ру ата-тектерінен кіндіктес, қандастығы бір адам дарды ғана емес, олардың тілінің, ақыл-ойла ры ның, діні мен ділдерінің, салт-дәстүрлерінің, ырым-жоралғыларының, рәміз-рәсімдерінің, тіршілік дағдыларының мағыналық бас тау-көздері біреу екенін көрсететін атау. КОДЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ-ЭТИМОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ Рух рудың ататектерден балатектерге оралып-же тіп, олардың адами тектерін шыңдап, қанаттандырып, намыс тандырып, жетелеп отыратын, тәндік емес мән(дік) іс қуаты. 1-суретте «Руханияттылық» семемі Рухани ұғымын бір деңгей атауы деп жазғанымызбен оның алтай-ескітүркі тілінен бастау алатын ең ерте архаикалық, яғни тәңірлік дүниетаныммен және архетиптік дү ниесезімнен туындаған күрделі семантикалық (мағыналық) негізі бар. Ол негіз белгілі бір сөздердің тұрақты тіркесінен туындаған, яғни контаминацияға (бір сөзге) ай налған, сол ескі дәуірлердің өзінде туындаған жаңа сөз болып табылады. Енді соны дұрыс түсіну үшін оның өзі не дейін дербес моносилабтық сөздер болған нағыз ар хаикалық түбір формаларына жіктеу қажет. «А» моносилабы ескі түркі тілінде дуративтік (шақсыз) әрекетті білдіретін етістік. Ол өзге сөздерге тұрақты түрде ілесіп айтылуынан аффикстерге [префикске (сөз алдында) және суффикске (сөз соңында) айналған дербес сөз. «А» етістігінің мағынасы белгілі бір әрекеттің істелуі екенін көрсетеді. Бірақ ол әрекеттің уақыт тұрғысынан қашан бас талғаны да аяқталғаны да белгісіз. Ол әрекеттің шағын білдіру үшін қосымша етістік сөздер керек. Мысалы, «бар» бұйрық райлы етістік. Егер оған «а» суффикс түрінде қосылса «бар+а» деген архаикалық сөз түбірі болады. Енді соны «бара жатқанда ал» деген қосымша етістік сөз дермен айтсақ, онда ол келер шақтың созылмалы әре кеті болады. Ал егер сол сөзді «бара жатқанда алдым» де ген құрылымда келтірсек, онда әрекеттің өткен шақта бол ғаны анықталады. «А» етістігінің қазіргі қазақ тілі грам матикасындағы осындай толымсыз (атавизмдік) фор мада болуы оның ең архаикалық моносилабтар қа тарына жататынын дәлелдейді. Сонда «рух+а» деген сөз дің ертедегі мағынасы: «рух әрқашанда, әртүрлі іс-әрекеттерде бар» дегенді білдіреді. Енді «н» моносилабына келейік. Оның архаикалық дер бес нұсқасы толыққанды «ін» атауын береді. Оның бас қа сөздермен бірге пысықтауыш, анықтауыш ретіндегі ны сан-мағыналары бірдеңенің ішінде, бар, тұрақ ты нәрсе дегендерді білдіреді. Оның «а» сөзімен «ан» нұсқасында бірге айтылуы бірдеңенің немесе бірдеңелердің бір жерде, бір ыдыс немесе бір ін ішінде болуы» деген мағынаны көрсетеді. «Ан»-ның екінші бір қол данымы ол көпше жалғаулығы нұсқасында болуы. Мы салы, «отан» «оттар» яғни көп отбасыларының, отау лардың бір лігі, одағы, дегенді; «тұран» «тұратындар» яғни бір жер ді мекендейтін тұрғындардың елі, мекені, дегенді білдіретін сөздердің бастапқы қысқа формалары. Келесі «и» моносилабына келетін болсақ «и» «ие», «иесі» деген мағынада қолданылған. «И» мен «е» дыбыстары ның фонологиялық ықпалдастығының нәтижесінде олар диффузиялық (сіңісулік) деформацияға (өзгеріске) ұшыраған. Сонымен қазіргі қазақ тіліндегі «рухани» деген ұғымның байырғы алтай-сақ-ескітүркі тілдері кезінен келе жат қан архетиптік тіл формациясындағы мағынасы: бір ру Адам-атадан келе жатқан рухына сәйкес келетін, рудың барлық ұрпақтары мен мүшелерінің санасына рухтық дүниетаным түрінде енген; сондықтан оған рудың әрбір мүшесі ие болуы керек немесе сол рух рудың барлық мүшесіне иелік етеді, дегендерді білдіреді. Қазіргі философиялық-психологиялық ғылымдардағы «архетип» немесе «діл» деген түсініктердің сапалық сипатын «рухани» деген сөздің мағынасымен беруге болады, деп санаймыз. К.Г. Юнгтің зерттеп дәлелдеген қорытындысы бойынша, әрбір адамда архетиптік негіз бар. Егер адам сол архетиптік бастауынан айрылып қалатын болса, онда ол есінен ауысады екен. Қалыпты адамда оның ділдік архетипі де қалыпты жағдайда болады. Сонан болар, ата тектерімізден келе жатқан рухына сенетін текті қаз(с/с)ақ дастархан жинаған кезде қайыратын батасының ішінде (көбіне соңында): «ішкенжегенім(із) әрауақтарға тие берсін!» деген дұғалық сөзді қосып айтады. Бұл бата-дұғаның мағынасы «біздің бойымызда рух әрқашанда бар, жегеніміз соған да тисін» дегенге саяды. Осындай дұғаны айтатын және соған сенетін қазіргі қазақтың да рухани, яғни архетиптіктектік-ділдік дүниесі берік болмақ. Руханият ұғымын біздің кейбір авторларымыз графошовинистік рухта (яғни батыстық културтреггерлік рухта), «мәдениет» деген сөзге мағыналық емес, үндестік тұр ғыдан сәйкестендіріп, бұл сөзді арап тілінен қазақ ті ліне енген деп ұйғаруға бейім. Ал біз, жоғарыда келтірілген талдау-дәлелдеулер негізінде, «руханият» сөзін де протосақ-сақ-прототүркі-қазақ тілінің өз бастауларынан шыққан, сондықтан қазірде де, заңды түрдегі қазақ тілінің төл сөзі деп қолдануымыз керек, деп түйіндейміз. Олай болса, енді осы күрделі сөздің «ят» жалғау лығының мағынасына тоқталайық. Жұртшылық білетіндей 7 Біздің ескітүркі тілінің құрылымдары туралы сөздеріміз тюркологтар Баскаков Н.А., Гаджиева Н.З., Дыренкова Н.П., Қыраубай А., Малов С.Е., Севортян Э.В., Серебренников Б.А., Сүлейменов О.О. және т.б. еңбектеріне сүйеніп жасалған. Қараңыз: Оспанов С.И. Жаратушы немесе Заратуштра қалай деді?... (Жалғасы 24-бетте) 23

24 ҰЛТТЫҚ НЕГІЗ (Басы 23-бетте) «я» дыбыс-әріпі түркі-қазақ тілдеріне тән емес. Ол «и» не месе «е» дыбыстарының орыс тілі фонетикасына сәйкес алынған, кириллица әліпбиімен жазылатын аллофоны (ұқсас дыбысталуы). «Ят» «ит» немесе «ет» деген моносилабтық сөздің бастапқы мағынасы «ет (жаса)» деген бұйрық райлы етістік. Сонда «руханият» сөзі руханилыққа тән әрекеттерді жа са, ұйымдастыр, атқар деген мағынаны береді. Енді осы жерде «руханият»-ты «мәдениет» деген сөзбен ұқсастыруға келетін үлкен контекст (қоғамдық, тарихи кең жағ даяттармен байланыстыратын мағына) бар. Ол әрбір ел дегі өз ұлтына тән рухты жалпы қоғамдық құндылық, мем лекеттік іс деп қарап, саяси-құқықтық негізде ұйымдастыра алған жағдайда ол елдің бірлігі берік болмақ. Ел мен елдің арасындағы соғыс кездерінде «жан беріп, жан алушыларға» ұйымшылдық, мақсаттық қуат беретін нәр селер әр жақтың өздерінің руханияттылықтарынан келетін сенімдері, ділдік күштері. Әрбір елдің, соның ішінде Қазақстанның да Мәңгілік ел бола алу кепілдігі қазақ ұлтының руханиятын нағыз мәдениет есебінде қалыптастырудан тәуелді. Осыны өте жақсы түсінген Елбасы, Қазақстанның беріктігі тек экономикасында ғана емес, сонымен бірге руханияттылығында екендігін айқын ашып, мемлекеттің міндетті мақсаты есебінде белгілеп отыр. Осы айтылғандардың негізінде, біздіңше, ең ертедегі Ор талық Азиядағы арғытектерміздің «ру», «рух» деген түсінік-сөздерінен ескі түркі тіліндегі «руханият» ұғымы, біздің сақ атанған ата-тектеріміздің, шамамен, бү гін гіден 4-5 мың жыл бұрын, жеке рулық-тайпалық ұйым дасудан мемлекеттік ұйымдасуға дейін көтерілген кезеңде қалыптасқан деп санаймыз. Соның нәтижесінде қазіргіден кемінде үш мың жыл бұрын Алтайдан Батыс Еу ропаға дейін, солтүстіктен Үнді мұхитына дейінгі аралықты біріктірген сақ империясы құрылған. Енді 1 суреттегі келесі деңгейлердегі сөздердің дербес се мемаларын талдауды жалғастырайық. Біздіңше, «ру» тү бірінен басталған сөздің күрделенуі ұлтымыздың қас/сақ(қайсақ)-қазақ атауларымен біздің дәуірімізге жақындаған дәуірлерде пайда болған. Бұлай тілдің суффикстер арқылы күрделенуі жалпы адамзаттың даму тари хына тән нәрсе. Бұл сананың абстрактылы ойлауға көтерілуінің көрінісі. Руханиятты дегенде ұлттың рухани құндылықтарын бойына сіңірген жеке адамның тұлғалану үдерісі көрсетіледі. Бұл бастапқы рулық ортақ рухтың жеке пенде ру хына айналып ерекшелену үдерісіне жатады. Осы ке зеңде рулық, тайпалық, мемлекеттік басқару істеріне сәй кес келетін қасиет-харизмасы (грек. Charisma құдай дың сыйы, мейірімділігі) бар патшалар, абыздар, билер, батырлар, ел ағалары және т.с.с. айқын болған. Әрине солармен қатар әр адам өзінің ата-тегінің, руының аруақтарына сыйыну, соларға тән болуы оның адам, қазақ болып тәрбиеленуінің негізі болған. 8 Мысалы, сол кездерде құрылған империяның бір шеті «Сақастан» деген атпен VIII-IХ ғғ. дейін келген. Оны араптар кейіннен Систан/Сеистан деп атаған. Сол Систан аймағын 1887 ж. ағылшындар Пәкістан және Ауғанстан деген екі мемлекетке бөлген. Үндістан Президенті әрі тамаша тарихшысы Дж. Неру өзінің еңбектерінде Батыс Үндістан тұрғындары сақтардың тұқымдары [neru-dzhavaharlal_otkritie-indii.fb2 123 б.] деп көрсеткен. Гаутама Будданың тектік аты Шахиямуни (түркіше айтылымы Сақ-ие-муни), шешесі (Ұ)Май. Арменияның ең ертедегі мемлекеттік атауының бірі «Айастан» (арм. Հայաստան, Hayastan) [ Шамасы, біз сөз етіп отырған Ұлы Сақастанның бір кездегі аты немесе соның құрамындағы армян халқы тұрған бір бөлігі Айастан деп аталуы мүмкін, деп санаймыз. 2-сурет. Руханияттылықты философиялық талдау қисыны Бір сөзбен айтқанда «руханиятты» түсінігі адамның рухты-субъект (бойы-мен-ойындағы рухына сәйкес ісәрекеттері үшін жауап беретін тұлға) болуын көрсететін ұғым. Бұл оның ұлттық тектілікке сәйкес ойлау, сөйлеу, жауапты болуын қалыптастырады. Әлеуметтік ортаға тән салт-дәстүрлерде, ырым-жоралғыларда, әсіресе рәмізрәсім дерде ұлттың өзіне тән рухани қуатының қоғамдық руха нияттық ұйымдасуының пенде деңгейіндегі нәтижесі, оның қаншалықты руханиятты екендігінің көрінісі. Сол тұрғыдан оның азаматтығы, тұлғалығы бағаланады. Руханияттылық деп, руханиятты адам сөзінің, мінезқұлқының, істерінің өзгелерге тигізе алатын әсерінің нәтижесін айта аламыз. Егер келтірілген ұғымдарды «ру/х/ани/ят/ты/лық» де ген синкреттік жазу үлгісінде алсақ, онда нағыз рухтың ал мастай жауһар (субстанциялық) табиғатынан «мән ма ғына мазмұн қуат әсер нәтиже» де ген, гауһардың қырларындай ұғымдардың сәулелері ерекшеленеді, ашылады. Сонда қазіргі текті-қазақ жүрегінің түбінде мұңға батқан, тоты-қазақтың санасына қоныпдарымаған: «тектілік», «арлылық», «намыстылық», «ұятты лық», «ұлағаттық» деген сияқты бабалардың руха ни діл-қазынасының әлемінен біздердің сана күм бездерімізге қазақи шұғыла тарайды. Осы ұғымдар көр сете тін ұлттық қасиеттер айқындалады. Соңғы, сығымдалып образдық оймен айтылған түсініктің мазмұнын қисындық тұрғыда айқындау үшін келесі 2-суреттегі руханияттылықтың философиялық талдаулармен ашылатын күрделі мән-мағыналарына тоқталайық. Бұл суреттегі құрылымды әдіснамалық үлгі есебінде қарауға болады. Оның философиялық теорияға жақын деңгейі сыртқы атаулар: 1. «Архетиптік-ділдік рух әлемі» тарихи өткен кезеңді де, қазіргі нағыз руханияттылықтың әлеуметтік жүйелену негізін де көрсетеді. Бұл деңгейдегі жұмыс ғылыми зерттеу лерді, ең алдымен социологиялық, этнологиялық тал дауларды қажет етеді. 2. «Руханият негіздерін құру» мемлекеттік деңгейдегі жұмыс. Қазақстанда бұл іс Президент жетекші лігімен басталды. Бұл топтағы жұмыстар саяси-құқық тық ұйымдастырулар мен басқарулар арқылы жү зеге асырылады. Бұл істерде, бір жағынан, бұрынғы мем лекеттік атқару органдарына жаңа сипаттағы міндет тер жүктелсе, екінші жағынан, мемлекеттің жаңаша ұйым дастыру, басқару және атқару органдарын да құру қа жет болар. Мұның бәрі бұл мақаладан тыс қаралатын мәселелер. 3. «Руханиятты тұлға» рухани жаңғыру бағдарламасы ның бүткіл ел болып атқарылатын жұмыстың жеке 24

25 ҰЛТТЫҚ НЕГІЗ пен де деңгейіндегі кумулятивтік (шоғырландырылған) нә тижесінің көрсеткіші бола алады. Оның «субъектілік» сипаты оның өз бойына жинақтаған руханияттылық қадірқасиеті арқылы әлеуметтік ортадағы іс әрекеттерінен көрінеді. Өзгелер оған қарап өздерінің практикалық іс-әрекеттері мен мінез-құлықтарын қалыптастыруға ты рысатын болады. Адамның субъектілігі өз ісінің нәтижесіне деген жауапкершілігімен бағаланады. Ол өзінің мұндай ісін заңдық нормаларды сақтау үшін емес, өзгелер мені мақтаса екен деп емес, тек өзінің руханияттылыққа сәйкес қалыптасқан сенімі бойынша атқарады. Сонан өзінің өмірінің мәнін табады. 4. «Руханияттылық қамдары» руханияттылықтың мем лекеттік, әлеуметтік, топтық және пенделік дең гейлер дегі ұйымдастырушылық, атқарушылық және т.б. іс-әрекеттерді келешек ұрпақтар үшін, Қазақстанның Мәң гілік ел болуы үшін атқару. Сонымен «Руханияттылықты философиялық талдау қисынының» төрт қыры руханияттылықтың «өткені бүгінгі қоғамдық көрінісі пенделік қабылдануы мен атқарылуы келешектің қамы» тұрғыларынан қаралғанда тақырыптық мәселенің толық жүйелілігінің көкжиектері көрінеді. Олардың әрбір сәттерін, қырларын, тамырларын, себепсалдарларын талдау бүткіл әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың пәні мен нысаны десек қателеспейміз. Руханияттылықтың өткенін, бүгіні және келешегін қосатын басты бір әлеуметтік құндылықтар тобына 3-сурет. Ұлттық код құрылымы ұлттық салт-дәстүрлер, ырым-жоралғылар, рәсімрәміздер жатады. Бұлардың қайсысын қай кезде атқару көпшілікке түсінікті болғанымен, олардың астарларында жатқан нақтылы мазмұн мен мағынаны толық және дәлме-дәл түсіну аса күрделі мәселе. Сондықтан олардың бірлігі мен мән-мағынасын 3-суретте «Ұлттық код» деген атаумен келтіруді орынды көрдік. Ұлттық кодтың қай кезде де тікелей және айқын таңба белгісі рәміздерде. Сол тұрғыдан бір ел екінші елді ресми түрде таниды. Біздіңше, біздің елдің елтаңбасы да, байрағы да, әнұраны да өте мағыналы, тартымды, көркем. Олардың әрбірін ерекше талдауға болады. Сол рәміздерді ресми рәсімдіктен бастап бейресми кездердегі де құндылығын сақтау, соған жастарды тәрбиелеу үлкен мәселе. Бұл жоғарыдағы 2-суреттегі Мәңгілік ел құру мақсаттарымен терең байланыстырып қарауды қажет етеді. Салт-дәстүрге де байланысты қысқаша айтсақ, дәстүр ең ертеден, бүткіл қазақпын деген жанның орындайтыны. Ал сол дәстүрді орындаудың аймақтық, тұрмыстық деңгейлердегі орындалуы салт мәселелеріне жатады. Бұлармен салыстырғанда ырым мәселелері өте күрделі. Ол байырғы тәңірлік сенімдерден бастап, қазіргі қазақи ырымдарға жатпайтын ырымдардың рефлективтік деңгейде орындалуы. Ол мифтік, діни, емдік, сенімдік, үміттілік, күдіктілік сияқты жағдайлармен, психологиялық көңіл-күйлермен байланысты. Сол сәттерде белгілі бір жо ралғылар орындалады. Салт дәстүрлерді атқарудың да жоралғылық шарттары болады. Бұлардың барлығын бұл жерде мазмұндық тұрғыдан тәржімалау тұрмақ, атап өтудің өзі өте күрделі мәселе. Осы айтылғандардың барлығының бірлігі «ұлттық код» ұғымының жүйесін береді. Дәстүрлер мен ырымдарды әр түрлі салттық ерекшеліктер мен жоралғылық атқарулар тұрғыларынан зерттеу қазіргі этносоциология, этнопедагогика, этнопсихология, этногендерология сияқ ты ғылымдардың еншісі мен міндеттеріне жатады. Сонымен біздің тақырып бойынша бір мақала көле мінде айтпақ ойларымыз осындай еді. Төменде руха нияттылыққа байланысты өте қысқа да нұсқа анықтамаларымызды келтірмекпіз. Олар өзгелердің ойларын қозғауға себепші болуы мүмкін деп үміттенеміз. «РУХАНИЯТТЫЛЫҚ» КОДТЫҢ: тәні сана; төркіні тарих; күре тамыры салт-дәстүр, ырым-жоралғы, рәсім-рәміз; жаны аруақты отансүйгіш жүректе; жігер қуаты мәңгілік ел тілегін ақтауда; тынысы діл; тірегі сенім; тіршілігі әлеуметтік орта; жемісі жастар тәрбиесінде; қанаты әлемдік руханияттылықтағы өз кеңістігінде жайыла алады; мұраты рухтың руханияттылықпен, руханияттылықтың рухпен астарласып, күнделікті тіршіліктің ұлттық рухани имангершілігін жетілдіруде; танымы ескітүркі тілінің бүгінгі тіліміздегі ділдіксенімдік этимологиясын руханияттылықтың күре тамырындағы генотипінен басталады. «РУХАНИЯТТЫЛЫҚ» КОДЫН ДЕКОДТАУДЫҢ МАҚСАТТАРЫ ОНЫҢ: құрамын; құрылымын; қызметін; әлеуметтік құрылымдағы үрдістік бағыттарын жоғарыда келтірілгендердің жақтары мен элементтерін талдап түсіну, түсіндіру, насихаттау; әлеуметтік руханияттылықтың рацио-қисындық және интенциялық (ділдік-ынталық) ұстанымға айналу жолдары мен амалдарын табу. } АВТОР ТУРАЛЫ ДЕРЕКТЕР: Оспанов Сапар Иманғалиұлы, философия ғылымдарының докторы, «Өрлеу» Біліктілікті арттыру Ұлттық орталығы» АҚ Филиалы ҚР Білім беру жүйесінің басшысы және ғылымипедагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыратын Республикалық институтының (ББЖҚБАРИ) Халықаралық білім беру бағдарламасы кафедрасының профессоры және ҚазМемҚызПУ Қоғамдық-гуманитарлық пәндер кафедрасы доценті. 25

26 ЖҮЗ ЖАҢА ЕСІМ Қай кезде де қазақ өз тегін Шежіре арқылы біліп отырған. Ата-бабаларымыз жеті атасын білмегенді жетесіз деп бекер айтпаған болса керек. Текті білу жай ғана ұрпақ сабақтастығының көрінісі емес, ол үлкен ғылым екен. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев жақында «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында ұлттық қасиетті сақтап, жаңа заманда ел болашағына үлес қосып жүрген азаматтарды қолдау ниетінде: «Ұлт мақтанышы біздің бұрынғы өткен батыр бабаларымыз, данагөй билеріміз бен жырауларымыз ғана болмауға тиіс. Мен бүгінгі замандастарымыздың жетістіктерінің тарихына да назар аударуды ұсынамын. Бұл идеяны «Қазақстандағы 100 жаңа есім» жобасы арқылы іске асырған жөн», деген еді. Дәл осындай деңгейде еңбек етіп, ұлттық ғылымға үлес қосып келе жатқан геномдық медицина ғылымының маманы Мақсат Жабағин «100 жаңа есім» жобасына енген жас. Генетик маманмен осы саласының болашағы төңірегінде әңгіме өрбіткен едік. Мақсат ЖАБАҒИН, Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Дарын» Мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты, Болашақ бағдарламасының түлегі, Назарбаев Университеті, National Laboratory Astana Өмір туралы ғылымдар орталығының ғылыми қызметкері ӘР ХАЛЫҚТЫҢ ӨЗ ГЕНОФОНДЫ БАР Бүгінде Қазақстанның медицина саласында ге номдық зерттеулерге көңіл бөліне бастады. Генетик ретінде осы бағытта атқарылып жатқан шаралар туралы айтып өтсеңіз. Қазақстан толық геномдық зерттеулер заманына жа қында кірді деуге болады. Бірақ оның алдында да отан дық зерттеушілер генетика және молекулалық биология саласында көптеген маңызды ғылыми зерттеулер жүр гізгенін естен шығармау қажет. Елімізде осы б а ғыттардың іргетасын қалап жатқан бірнеше орталық бар. Олар академик Айтхожин Мұрат Әбенұлы құрған Мо лекулалық биология және биохимия институты, ака демик Берсімбаев Рахметқажы Ескендірұлы құрған Ге нетика және Цитология институты, көп жылдар бойы академик Раманқұлов Ерлан Мірхайдарұлы бас қарып отырған Ұлттық Биотехнология орталығы жә не жаңадан құрылған Назарбаев Университетінің про фессор Жұмаділов Жақсыбай Шаймарданұлы бас таған National Laboratory Astana Өмір туралы ғы лымдар орталығы. Мысалы, біздің орталықта геном дық зерттеулерді ілгері дамыту үшін арнайы құрыл ған лабораториялар бар. Олар Геномдық және дер бес медицина лабораториясы, Биоинформатика жә не системді биология есептеу лабораториясы. Осы лабораториялардың инфақұрылымы негізінде қа зақстандық алғашқы геномдары мен экзомдары оқыл ды. Барлық жұмыстар басынан аяғына дейін Акильжанова Айнұр және Каиров Ұлықбек басқарған отандық жас мамандардың қатысуымен өтті. Бұл үлкен шара, бұл үлкен тәжірибе. Үлгілерді шетелге жіберіп зерт теу емес, керісінше, өзімізде отандық ғылыми бағыт ты қалыптастырудың жолы. Қазақстандық геном әр түрлілігі және ерекшеліктері жөніндегі ақпарат елі мізде жүргізіліп жатқан медициналық зерттеулерге үле сін қосып жатыр. Мәселен, лабораториямызда обыр және жүрек ауруының генетикасы зерттелуде. Жинақталып жатқан мағлұмат халықтың денсаулығын жақсартуға өз пайдасын тигізеді деп сенеміз. Геномдық зерттеулерді жүргізу үшін қажетті ин фа құрылым бүгін Қазақстанның медициналық уни верситеттерінде де жасалып отыр. Заманға сай жас мамандар даярланып жатыр. Көбісі Болашақ бағдарламасы арқылы біліктілігін арттырған. Тәжірибе алмасу үшін жыл сайын халықаралық конференциялар өткізіліп келеді. Солардың бірі біздің орталықта екі жылда бір рет өтетін Дербес медицина және Ғаламдық Денсаулық конференциясы: Семей және Шымкентте жыл сайын өтетін генетик және дәрігер мамандардың бас қосатын конференциялары. Білім және ғылым министрлігі және Денсаулық сақтау министрлігі геномдық зерттеулердің маңыздылығын түсіне отырып, бірқатар үлкен ғылыми жобаларды қаржыландыруды ойластыруда. Бұл бағыттағы зерттеулер өте қымбат екендігін атап айту жөн және көп зерттеулердің бағыты негізгі ғылымдарға жатады. Коммерциялық нә тиже шығу үшін төзім мен уақыт керек. Дегенмен, онсыз болмайды. Өйткені халқымыздың генофонды мемлекеттің стратегиялық ресурсы болып табылады. Сонымен қатар генетика және геномдық селекция, гендік инженерия және биотехнология сияқты салалар да ауыл шаруашылығы және өндірісте қолданысқа енгізіліп жатыр. Этногенез тарихын зерттеп жүр екенсіз. Қарапайым халыққа түсінікті болуы үшін өз салаңыздың қыр-сырын айта кетсеңіз. Этногенезді әр түрлі ғылым салалары зерттейді: ант ропология, археология, генетика, лингвистика, 26

27 ЖҮЗ ЖАҢА ЕСІМ та рих және этнология. Біз этногенездің сұрақтарына ге нетика тарапынан жауап іздеп жүрміз. Әр адамның бойында әкесінен және шешесінен мұра болып берілген генетикалық ақпарат бар. Әкелеріміз бен шешлеріміз өз кезегінде генетикалық ақ парат ты өз ата-анасынан бойға сіңірген, ал олар өз ата-аналарынан. Генетикалық ақпарат ДНК молекуласында сақтаулы және ол біздің биологиялық тұрғыдан қандай болатынымызды айқындайды. Бір жасу шадағы бүкіл ДНК жиынтығын геном дейміз. Ол бойымыздағы генетикалық барлық ақпаратты қамтиды. Бұл тек адамға ғана емес, тірі ағзалардың бә ріне тән құбылыс. Әр ағзаның геном ақпараты әр түрлі. Мысалы, адам геномы 3 млрд. символдан тұра тын мәтін деп қарастыруға болады. Бұл мәтінде тек 4 әріп кездеседі. Олар А (аденин), Т (темин), Г (гуа нин), Ц (цитозин) нуклеотидтері. Кез келген екі адамның арасында мәтіннің 99,9% ұқсас, тек 0,01% айырмашылық бар. Біз осы айырмашылықты адамдардың арасында және халықтардың арасында зерттейміз. Халықтың бойындағы геном әр түрлілігін генофонд дейміз. Мысалы, қазақ халқының генофонды қай дан және қандай жолдармен қалыптасты деген сұрақ қа жауап іздейміз. Жауап іздеу барысында қазақтың бойындағы мәтінге ұқсас басқа халықтар бойын дағы мәтіндерін табамыз. Ол ұқсастық қалай пай да болды деген сұраққа жауап іздейміз. Жауап ман дығына оқуға түсуге бел байладым. Нәтижесінде, Е.А. Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің экономика факультетіне грантқа түс тім. Оқу барысында халықаралық инвестициялар инновациялардың төңірегінде айналып жатқандығын түсіне отырып, мамандығымды жаратылыстану бағытына ауыстыруды жөн көрдім. Негізгі ойым, «елімізге жаңа инвестицияларды ғылыми зерттеулер негізіндегі инн овациялар арқылы тарту» болатын. Дарынды балаларға арналған Қарағанды облыстық «Дарын» мектеп түлегі болғандықтан шығар, бізге берілген жанжақты білім мамандығымды ауыстыруға өз көмегін тигізді. Осылайша мен оқуымды М.В.Ломоносов атын дағы Мәскеу мемлекеттік университетінің биоло гия факультеті, генетика кафедрасында жаңадан бас та дым. Ең қызығы, оқып жүрген кезімде мен мек теп қабырғасында ойымды және көңілімді толғатып жүрген «халқымыздың шығу тегі» сұрағына қай та оралдым. Бірақ енді оның жауаптарын генетика тарапынан іздестіру үстіндемін. Қазір соған бай ланысты диссертациялық зерттеуімді тәмамдап жа тырмын. Сондықтан бұл жолдың негізгі себебі тағ дыр деп түсінемін. «Қазақстан болашағы» қоғамдық қозғалысының же текшісі ретінде еліміздің келешегін қалай елестетер едіңіз? Өз салаңызда қандай жаңалықтар күтесіз? «Қазақстан болашағы» әлеуметтік желіде 2009 жылы орын алған қозғалыс деуге де болады. Ол аз уақыттың ішінде желіде ірі топтардың біріне ай налды. Ол кезде әлеуметтік желілер енді ғана қар қынды дамып жатқан кезі еді. Негізінен, ол тек студенттердің басын қосатын. Бұл топ әлеуметтік және тарихи сұрақтарды талқылайтын, саяси модельдеуді жүргізетін платформаға айналды жылдан бастап «Ырыс алды ынтымақ» мақсатымен қозғалыс қатысушылары тек интернет шеңберінде ғана емес, көзбе-көз бас қосулар өткізіп және әлеуметтік кішігірім шараларға қатысатын. Студенттік уақыт зымырап өтті. Дегенмен сол кездегі қозғалыс мүшелері, өзім та нитын қыз-жігіттер, бүгінде әр салада еліміздің дамуы на өз үлестерін қосып жатқанын білемін. Сол қоз ғалыстың бас-аяғында жүріп, еліміздің келешегін елес тететінбіз. Болашақ бүгін біздің қолымызда екенін білеміз. Тарих сахнасында ежелден келе жатқан ор нымызды ұмытпай, болмысымызды жоғалтпай, халық тың әл-ауқаты мықты, ғылыми прогресс және бейбітшілік ұстанымдарына негізделген Мәңгілік Ел боламыз деп сенемін. Өз саламнан XXI ғасырда көптеген маңызды жаңалықтар күтемін. Қысқаша үш бағытты айта өтейін: біріншіден, геномдық медицинаның қарқынды дамуы, яғни дербес медицина және гендік терапияның кеңінен қолданысқа өтуі халқымыздың денсаулығын және өмір ұзақтығын жақсартады. Екіншіден, синтетикалық био логияда, соның ішінде ксенобиологияда кере мет жаңалықтар күтіп тұр. Жақында ғана бір ғылы ми мақалада табиғатта кездеспейтін нуклеин қышқылдарынан адам баласы алғаш құрастырған генетикалық мәтін тірі ағзаның бойына енгізілгені туралы жаңалық шыққан. Үшіншіден, палеогенетика және биоинформатика негізінде біз барлық тірі ағ залардың ежелгі тарихының реконструкциясын жа сап, табиғаттағы орнымызды және ол үшін жауапкершілігімізді түсінетін боламыз. Әңгімеңізге рахмет! Әңгімелескен Н.БАТЫР іздеу барысында тарихшылар және басқа пәнаралық мамандармен жақын байланыста талқылау өткіземіз. Геном мәтінін әдеби шығарма жиынтығы ретінде қарас тырсақ, адам геномы 46 томнан тұрады деуге болады. Ол 23 жұп хромосома. Біз қазір соның бірін Y-хромосоманы зерттеп жүрміз. Оның өзінің ерекше лігі бар. Біріншіден, ол тұқым қуалауда әкеден тек ұл балаға беріледі. Екіншіден, жаңа ағза геномы 50% әкесінің және 50% шешесінің мәтіндерінің араласуынан қалыптасса, тек бір ғана Y-хромосома араласпай, бойында жиналған ақпаратты жоғалтпай, келесі ұрпаққа толығымен біртұтас жиынтық ақпарат ретінде береді. Сондықтан Y-хромосоманың тарихы негізінде біз әкеміз жақтан аталарымыздың тарихын біле аламыз. Біздің халқымыз үшін бұл жағдай өте қызықты. Өйткені, бізде Шежіре бар. Шежіре мен ге нетиканы сәйкестіре отырып, біз халқымыздың демографиялық тарихын зерттей аламыз. Алғашында экономика мамандығын, кейін «Болашақ» бағдарламасымен мүлде басқа саланы таңдауыңызға не себеп болды? Мектепте оқып жүргенде өзіме тарих пәні қатты ұнайтын. Сондықтан жоғарғы сыныптарда тарих немесе саясаттану мамандығына түсетін ойым бол ған. Бірақ Елбасымыздың сол жылдары халыққа жолдауында «әуелі экономика, содан кейін саясат» деген қағиданы ескере отырып, мен экономика ма 27

28 ЖАНЫҢДА ЖҮР ЖАҚСЫ АДАМ ЖАС НАҒЫЗ «Қазіргі таңда жеке адам ғана емес, тұтас халықтың өзі бәсекелік қабілетін арттырса ғана табысқа жетуге мүмкіндік алады. Бәсекелік қабілеттілік дегеніміз ұлттың аймақтық немесе жаһандық нарықта бағасы, я болмаса сапасы жөнінен өзгелерден ұтымды дүние ұсына алуы», дейді Елбасы рухани жаңғыруға үндеген мақаласында. Рас, қазір нарықтың заңдылықтарын, қыр-сы рын меңгеретін кезең. Әрі бұл орайда жастарды отан сүйгіштікке баулу, төл тарихымызды танытуға да назар ау дарсақ. Қазір сананы оятып, салт-дәстүрімізді бойға сіңі ріп, рухани кеңістігімізді ұлттық құндылықтармен толықтырар уақыт. «Ауылына қарап, азаматын таны» деген жақсы сөз бар. Туған жерін түлетуді перзенттік парызы са найтын, бар қажыр-қайратын елінің дамуына жұм сайтын, жас ұрпақтың жанашыры бола білетін аза маттардың ісі көпке үлгі ғой. Біз осындай азаматты жа қыннан та нимыз. Туған жері Отырар ауданының Шәм ші ауы лынан «Алпамыс батыр» кешені мен Алаш қайраткерлерінің аллеясын ашып берген Әбдімәжит Сат тарұлы Сыздықбековты көпшілік жақсы қырынан біледі. Бәрі де жас ұрпақтың қамы үшін. Асқаралы 60 жас қа келген Әбдімәжит аға әлі де тың. Бір орнында отыр ған кезі жоқ. Техника ғылымдарының кандидаты. Та лай ғылыми еңбектердің және оқу-методикалық құралдардың авторы. Десе де, бақытын кәсіптен тапқан. Ғы лымнан алған азын-аулақ қаржысын кәсіпке са лып, өндірісті дөңгелетіп әкетті: бүгінде өз туған ауы лында «Сыздықбеков» шаруа қожалығының өрісі кеңейіп келеді. Бұдан бөлек, Шымкентте орналасқан «OTYRAR GROUP LTD» ЖШС-і де жергілікті азаматтар ды құрылыс заттарымен қамтамасыз етіп отыр. Шүкіршілік, кәсібі біреуден ілгері, біреуден кейін дамып келеді. Ынта болса, мақсат болса, жүйесін таппайтын іс жоқ. Абзал азаматтың айтары да осы. Шетелге шықса, әлемге әйгілі стадиондар мен спорттық ба за ларды аралайтын әдеті бар. Футболдың отаны са налатын Ұлыбританияда азулы клуб «Арсеналдың» ста дионында болған. Оларда барлық жағдай жа салған: талантты көре білу, оны әрі қарай дамыту жұ мыстары дұрыс жолға қойылған. Әрине, жеңістің бас тауы жүйелі тірлікте. Бұдан бөлек, Африканың Оң түс тігін дегі футболдан әлем чемпионатын тамашалап қайтуы да зор серпін бер ген. Жағдай жасалса қазақтың қай баласы да, атой лап шығар еді. Осындай ой маза бермеген. Содан міне, армандар іске асып, өзінің туып-өскен ауы лында (ОҚО, Отырар ауданы, Шәмші ауылы) «Ал памыс батыр» кешенін іске қосып берді. Оны ау дандық әкімдікке өткізіпті. Сый ретінде тегін-ақ. Бү гінде 70-тей әр жастағы балалар арман қуып жүр. Әри не, мақсаттың жемісін беруі үшін уақыт керек. Ма ман кадрлар да сәтімен толыға жатар. Мемлекетке өт кізгенмен өзі де әрдайым назарда ұстап, қолдау көрсетеді. Стадионның жанынан «Алаш аллеясы» кешені де ашыл ған. Онда Алаш арыстарының портреттерімен қоса, ұлағатты сөздері қашап жазылған. Сондай-ақ, до даларда топ жарған спортшыларымыздың суреттері де бейнеленіпті. Мұның бәрі де футболшыларды отансүйгіштікке баулысақ деген ниеттен туған ой. Осы аллеяда ән падишасы Шәмші Қалдаяқовты ес ке алуға арналған салтанатты мәдени іс-шара өтіп тұра ды. Соңғы жылдары, кәсіпкер азамат Алаш идеясын на сихаттауда да белсенділік танытып жүр. Бір аллеямен ғана тоқтап қалған жоқ. Жыл сайын Алаш қайрат керлерінің еңбегін жас ұрпақтың бойына сіңдіру мақ сатында ғылыми-конференциялар өткізу де дәстүрге айналған. Ағаның атқарған ісінен жүзеге асырсам деген тірлігі әлі де көп. «Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін» де ген ұлағатты сөзді жадынан шығарған емес. Бұған дейін БАҚ беттерінде жазылғандай, кәсіпқой боксшы Ген надий Головкинге қазақтың көк шапанын арнайы тік тіріп, Еуропаға жеткізген де Әбдімәжит аға еді. Бұ дан бөлек, Париж қазақтарының «Paris Kazakspor» фу тбол клубының ойыншылары елімізге келіп, Атажұртта саяхат жасауына демеуші болған азаматтың бірі де. Әрине кез келген спорттың дамуы материалдықтех никалық базаға баланысты. Екінші, маман кадрлардың жеткілікті болуы. Үшіншіден, қаржы болса, со ның бәрін ұйымдастыруға болады. «Жалпы, ұрпақ тәр биесіне салғырт қарауға болмайды. Жер-жерден 28

29 ЖАНЫҢДА ЖҮР ЖАҚСЫ АДАМ ҰРПАҚТЫҢ ЖАНАШЫРЫ спорт нысандарын ашып тастай берейік. Бұл ретте тұр ғындардың көзқарасы өзгеруі керек. Қаржы жоқ емес бар, тек соны іске асыратын ынта болса. Сонда мемлекет те дамиды. Ұрпақтың да дені сау болады», дейді аға. Ойландыратын-ақ жағдай. «ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ БЕТ-БЕЙНЕСІ БОЛЫП БАРДЫҚ» Бұдан бөлек, жақсы аға спорттың нағыз жанкүйе рі. Оны әрбір Олимпиада ойындары кезінде жиі байқаймыз. Рио Олимпиадасы кезінде де спортшыларымызға жанкүйер болып, қанат танды рып, жігерлендіріп отырды. Жалғыз өзі ғана емес жанына ұлы Алмасты да ерткен. Он бес күн бойы спортшыларымыздың әрбір сәтіне қуанып, ащы жеңілісіне мұңайып, қолдау көрсетті. «Батыр ларымыздың жеңісті сәтіне куә болу бір бақыт. Өзім нің іштей ойлаған жүлделер қоржынға түсті. Со ған ризамын. Әсіресе, қазақтың алғашқы қарлығаштарының жеңісінен қанаттанып жүрдік», дейді Рио-де-Жанейродан көтеріңкі көңіл күймен қайтқан Әбдімәжит аға. Бизнесті дөңгелеткен кәсіпкер ғана емес, нағыз спорт жанашыры бола білгеніне тәнтіміз. Қай спортшының қандай мүмкіндігі барын, қандай жетістікке жет кенін, бәрі-бәрін түгендеп жүргені. Ағамыздың ұлы дүрмектен алған әсерлері, куә болған қызықты жағ дайларын қолқалап, сұраймыз. Бұл Әбекеңнің үшінші Олимпиадасы. Кө кейін де бар мақсат қазақтың ұлқызы ның жеңі сіне куә болу, қолдау көрсе тіп, қанаттандыру. Не гі зінен, та машалағандары бокс, күрес және ауыр атлетика бәсекелері. Қазақ боксшыларының қар сы ласын айызды қандыра ұрғанынан қанаттанып, зілтеміршілердің бәсекесіне қарай асығады екен. Екі аралықта елеңдеп жүріпті. Билетті де әу бастан осы мақсатта ал ған. Ағаның айтар әңгімесі көп-ақ. Ес те қалған қызықты оқиғаларды тың дап отырмын. Ба ландиннің алтын алуға мүмкіндігі барын да дәл бол жап ты. Бұл туралы өзі «Баландиннің чем пион бола тын күні қонақүйдің астында тұр мыз. Диманың ана сы жүр екен. «Финалға сегізінші орынмен шықты. Қалай болар екен» дей ді. Ұнжырғасы түсіп кеткен. «Мүм кіндік мол бізде. Жылдамдықты қосса, біз жеңеміз. Жеке рекордын орнатады әлі. Көресіз» дедім көңілін жай ландырып. Құдай аузыма салғанын айтсайшы», дей ді спортшының топты жарып шығатынын іштей сезгенін айтып. Бір қызығы, ұлы Алмастың да үшінші Олимпиа дасына жолы түскен жылы ол Бейжіңде оқи тын. Лондон Олимпиадасы кезінде сол қаладағы әй гілі колледждің шәкірті еді. Бұл жолы қазақ жанкүйерлерінің басын үйіріп, топтап қосуда Алмастың ең бегі сіңіпті. Ол жарыс басталардан бір сағат бұрын ба рып, орындарға көк Туды іліп шығады екен. Өзгелердің орнына да қазақтың туын іліп кетіп жүрген. Әйт песе, қазақ жанкүйерлерінің әрқайсысының орны әр жақта. Шашырап отырған жерден дауыс қайдан ес тіл сін. Ал дауыстың бір жерден шыққаны залды жаң ғ ыртпай ма. Өзі қытай, ағылшын тілін меңгерген. Рио көшесінде жерлестерімізге жол көрсетіп жүрген елгезектігін айтсаңызшы... Әңгіме ауаны жанкүйерлік мәдениет жайына ойысқанда ағамыз сәл ренжіген кейіп танытты. Өйткені, бізде 10 адамның басын қосу қиын. Әрқайсысы әр түрлі айқайға басатыны тағы бар. Бұл туралы: «Ұлыбританиялықтардан үйренеріміз көп. Олар дереу ұрандатып, сөз құрастырып ала қояды. (Жалғасы 30-бетте) 29

30 ЖАНЫҢДА ЖҮР ЖАҚСЫ АДАМ (Басы 23-бетте) Футболына барсаң, бәрі өлең детіп тұрады. Ұтылып жатса да қошемет көрсетіп, шы ғарып салады. Ал бізде ұтылып қалсыншы, жер-же біріңе жетеді. Мәдениеттің жетіспеуі ғой бұл» дейді қын жылысын жеткізіп. «Олимпиадалараға жетелеп жүрген қандай күш?» деп ағаның әңгімесін одан әрі қыздыра түстім. «Біз қазақ халқының бет-бейнесі болып бардық. Сөзі мізбен, ісімізбен, тіпті киімімізбен де үлгі болуымыз керек. Қазақтың озық ұлт екенін таныту үшін. Шетелге шы ғып, қазақтың ұл-қызына қолдау көрсетіп қайту кі ші гірім кәсібіміздің арқасы ғой. Ал жағдайы менен ас қан жігіттер аз ба? Олар неге жанкүйер болмайды?» дейді аға. «АЛАШ» ЭТНОАУЫЛЫНА БАРДЫҢЫЗ БА? Рухани жаңғыру саясатын насихаттап, нақты іске көшкендердің әрекетіне қалайша риза болмассыз?! Оты рар ауданының Бестораңғыл елдімекенінде өт кен жылы ашылған «Алаш» этноауылы бірегей жоба. Атауы айқындап тұрғандай, алаш жастарының арман-аңсарын, салт-санасын сергек етер таптырмас орын. Жал пы аумағы 4 гектар. 8 киіз үй, қолөнер шеберлері, кі лем тоқушылар, теріні өңдейтіндердің бөлмесі жа ғалай орналасыпты. Этноауылды әке жолын жалғаған жас кәсіпкер Ал мас Сыздықбеков қолға алған. Ол да туған жерін тү летуді перзенттік парызы санайды. Өзі Қытай, Ұлыбританияда білім алып, тағы басқа елдерді аралап жүріп, әр елдің салт-дәстүрімен танысып, талай дүниелерге қа н ыққан. Бізде әсіресе осындай этнографиялық ту ризм ақсап жатқаны ойландырған. Сол ойдың жетегінде жүріп, ақыры осындай жобаны іске асырды. Өзінің айтуынша, негізінен, этноауыл ресми түрде 10 маусым күні жұмысын бастаған. Сол күні де АҚШ, Түр кия, Польшадан, өз елімізден 9 турист келіп, тама шалапты. Содан бері, 1 қазанға дейін созылған алғашқы маусымда 500-ден астам турист қонақ болыпты. 21 мамыр күні Бакуден басталған Түріксой мемлекет терінің делегацияларының туристік сапары бары сында 11 мемлекеттен 50 шақты адам осында аял да ғанын көпшілік білер. АҚШ, Сингапур, Қытай, По льша, Франция, Германия сияқты әлемнің жетекші ел дерінің өкілдері таң-тамаша болған. Ұлы Жібек жолының бойындағы мемлекеттерді, қалаларды аралап, көру ді мақсат еткен олар осы орынға да соға кетуді жөн санапты. Қазақ ауылын ашудағы негізгі мақсат шетел аза маттарына қазақтың салт-дәстүрін насихаттау, таныстыру, екіншіден, болашақ ұрпақты, жастарды патриоттыққа тәрбиелеу. Үшіншіден, ұмытылып кеткен қо лөнершілер, зергершілер, ұлттық құндылықтан ажы рамаған ата-апаларымыздың тәжірибесін келешек ұрпақтың бойына сіңдіру. Бүгінде ондай бұйымдарға деген насихат аз болып тұр, қызығушылық төмен. Жас кәсіпкер сол кәсіпті қайта жаңғыртуға құмбыл. Бізде кәсіпкерлер негізінен қаржының тез қайтаты нын есептейді ғой. Салған ақшасын тез шығарып ал ғысы келеді. Этноауыл салып, жұмысын жүргізуге көп уақыт, біршама шығын керек. Әр нәрсенің бастамасы қиындықпен басталатынын ұмытпайық. Түптің түбінде кәсіпкерлер осындай рухани жаңғыруға бет бұрады деп сенемін, дейді талапты жас. Өткенді білмей, алға жылжу жоқ. Елбасының рухани жаң ғыру мақаласы еліміздің көркеюіне, болашағына үл кен серпіліс беретін стратегиялық бағдарлама. Осы бағ дарлама аясында талай құндылықтарымызды жарыққа шығаруға зор мүмкіндігіміз бар. Рас, қазір әлемнің дамыған елдері туризмнен, оның ішін де этнотуризмнен мол пайда тауып отыр. Халық ел дің өткен ғасырдағы тарихы, этнографиялық өмірін на сихаттайтын орындарға жиі барады. Шетелдік туристер этноауылға барып, сол жердің тамағын жеуге, қы зықтауға асығады ғой. Елімізде этнографиялық туризмді дамытуға, салтдәстүрімізді насихаттауға деген талпыныс бар. Тек қолдау болса... Мемлекет басшысының «Болашаққа бағдар рухани жаң ғыру» атты мақаласында айтылғандай, патриотизм кін дік қаның тамған жеріңе, өскен ауылыңа, қалаң мен өңіріңе, яғни туған жеріңе деген сүйіспеншіліктен бас талады. Мұндайда халқымыз «Туған жерге туыңды тік» деп бекер айтпаған. Сол себепті, әрбір азамат туған жеріне, оның руханиятына, бей-жай қарамауы тиіс. Бұл орайда Сыздықбековтер отбасы көпке үлгі болып келеді. «ЖАН ҚИНАЛМАЙ ЖҰМЫС БІТПЕС...» Үлгілі отағасы Фарида апай екеуі немерелерінің қы зығын көріп отыр. Ұл-қыздары да өмірден өз жолдарын тап қан. Үлкен ұлы Ғабит бүгінде ҚР Парламент Се на тында абыройлы қызметте. Кіші ұлы Алмас пен қызы Айнұр жеке кәсіпкер. Жолдасы Фарида Үсенова «Айтекс» шағын кәсіпкерліктің басшысы. Құдай қуат берсе, алда әлі талай іс тындырмақ. Жас тардың нағыз жанашыры бола білген кәсіпкердің бере келі тірлігіне қуанасыз. Әр қазақ өз елінде бай болуы керектігін санама сіңдіргендей болды. «Жан қиналмай жұмыс бітпес, талап қылмай мұратқа жетпес», «Егіннің ебін, сауданың тегін, үйреніп ойлан, мал ізде»... Әб дімә жит ағаның жұмыс үстелінің қақ төбесінде осындай ғибратты сөздер ілулі тұр. Адал еңбек етіп, абы ройлы бола білу де бір бақыт қой. Тағабай ҚАСЫМ, Шымкент қаласы 30

31 КЕЗДЕСУ Ұлтқа деген жанашыр жүрегі бар адамнан ғана үлкен өнер туатынын кәрі тарих дәлелдеп келеді. Бір жүректен шыққан отты сөз кем дегенде он жүректе бұғынып жатқан ұлттық сезімнің, рухани күштің оянуына сеп болса, нұр үстіне нұр емес пе?! Осы тақылеттес әңгіме өрбігенде Шаханов шығармашылығындағы шымыр ойлар санамызда жылт етіп, тіл ұшына орала кетеді. Ақиқаттың мәнін айғайға бармай-ақ, шындықтың шырайын шыңғырмай-ақ, қара өлеңге сыйдырып жүрген Мұхтар Шахановтың шығармашылығы жас ұрпақты тәрбиелеуде көш бастаушы «кейіпкер» екендігін біз де, сіз де растайсыз. Мақұлдайсыз. Келісесіз. «ТАМЫРСЫЗДАНУ ҚАУПІНІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ» Сонымен... Сонымен жуырда, Талғар төрінде екінші мәр те өткен республикалық Шаханов оқу лары жайлы айтпақпыз бұл жолы. Өт кен жылы «көштің жүре түзелетініне» сеніп қайтқан едік, сеніміміз алдамапты. Биыл бір шама жүйеленіп, бірізділікке түскен ша ра рухани жаңғырудың дәп өзімен үн десе кетті. Еліміздің төрт облысынан, атап айтсақ, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қа зақ стан, Қызылорда, Алматы облысынан ағыл ған өрендер өрелі сөздің төркінін та нытып, төресін көрсетеміз деп бекініп кел гендей. Шараны бастап, алғысөзін айтқан кеш қонағы, республикалық «Желтоқсан ақи қаты» қоғамдық ұйымының төрағасы Бей сенғазы Сәдуұлы алдын-ала іріктеуден өткен 100-ге жуық қатысушыға сәттілік ті леді. М.Шаханов шығармалары арқылы балалардың қазақ тілі мен әдебиетіне, мә дениетіне деген ықыласын арттыру және көр кем сөз оқу шеберлігін, тіл мәдениетін жетіл діру, ұлтқа деген сүйіспеншілігін оятуды мақсат еткен ұйымдастырушылар бұл жолы байқауға өзгерістер енгізген екен. Алдымен ақынның екі өлеңін мәнерлеп оқы ған соң, келесіде ақынның өмірі мен шығармашылығына орайластырылған сұрақтарға жауап беру талабын қосыпты. 2-5, 6-8, 9-11 сынып оқушылары және колледж студенттері деген топқа бөлінген талапкерлер ақын ның тіл, ұлт, рух жайлы өлеңдерін шамырқана оқып, тыңдарманның тағы бір мәрте өлең өлкесіне саяхат жасауларына сеп болды. Ақынның өзі қатысып отыруы балаларға жігер берсе керек, тіпті ұзын-сонар «Отырар», «Танакөз» сынды поэмаларына дейін бастанаяқ мүдірмей оқып шықты. Тәуелсіз сарапшылардан құралған қазылар алқасы әр қатысушының өлең таңдау өресіне, дауыс мәнері мен сахналық мәдениетіне сын көзбен қарауға тырысты. «Дәстүрге айналып келе жатқан додаға қатысушылардың саны жыл санап артуда» деп ұйымдастырушылар риза. Былтыр 187 оқушы қатысып, бақ сынаған еді, биыл 410 оқушы өтініш білдірді. Сондықтан алдын-ала іріктеу турын өткізуіміз керек болды. Ақын шығармашылығын сүйіп оқитын жігерлі деген 95 баланы конкурсқа жібердік, дейді Шаханов поэзия клубының Алматы облысы бойынша төрайымы Зәмзәгүл Әубәкір. Мұндай шаралар әр жастың жүрегінің бүтінделіп, са насының түзуленуіне «теңізге қосылған тамшыдай» болса да үлес қосады, дейді ұлты тәжік болса да тілі де, жүрегі де қазақ деп соғып кеткен Талғар ау данындағы 5 орта мектептің 6-сынып оқу шысы Ситора Косимова. Қазақ тіліне қызығушығымды қазақ поэ зиясы оятты. Абай, Ыбырайдың өлең дерін оқудан бастап бүгінгі көзі тірі ақын дардың да шығармаларын жаттай бердім. Со лардың ішінде Мұхтар атамыздың өлең дері қатты ұнайды. Сиясы әлі кеуіп үлгер меген екі өлеңін алып келдім. Ұстазым Нұр шат Айдарханова апайдың берген тәлім-тәрбиесі мен өнегесі болашағым үшін қажет деп ойлаймын. Өйткені мен Қазақстанда тұрамын, деген Ситораның ұстанымының келешекте де өзгермеуін тілеп қалдық. Алматы қаласындағы 42 ЖББ мектеп тің 8-сынып оқушысы Галина Гебель де қазақ тілін тәп-тәуір меңгергенін байқатып, өлең ар қылы өзімен тілектес дос тапқанына риза. Қара домалақтардың ішінен ерекшеленіп тұрғанын орыс қызының ұстазы Сайлаухан Бейсенғалиқызы шәкіртінің мемлекеттік тілге деген сүйіспеншілігінің арта беруі үшін осындай шараларға жиі апарып тұратынын айтты. Мемлекеттік тілде сөйлейтін жастар дың көбеюіне ықпал етіп жүрген ұстаздарға алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Шара жеңімпаздарына ақынның қолтаңбасы қойылған кітабы мен портреті сыйға берілді. А.Айтбай, А.Дүйсен 2-5 сыныптар арасында топ жарса, Ә.Оңалбай мен М.Темірғалиева 6-8 сыныптар ішінен үздік деп та ныл ды сыныптар ішінен А.Нүбиев бас жүлдені ие ленсе, колледж студенттерінен ТАжМК студенті Н.Бақберген озық шықты. Жетекшілер де марапатсыз қайтпады. Ақынмен естелік суретке түсіп, мәре-сә ре болған көпшілік бір күн бойы Талғар аспанын рух ты жырға бөледі. Қорытынды сөз алған аудандық мә де ниет және тілдерді дамыту бөлімінің басшысы Фари да Мамырбекқызы «Тамырсыздану қаупінің тұжы рымдамасы» бол мас үшін осы тақылеттес шараларды жиілете беру кере гін алға тартты. Адамның ар-намысына шоқ тастап, отты жырларымен қоғамдық ой салып жүрген ақынның әр жырынан ел рухының биіктігін көксегенін аңғармау әсте мүмкін бе? Қай өлеңін оқысақ та ҚАЗАҚ деген асқақ ұлттың ұланы екеніне мақтанып қаласың. Республикалық деңгейде өткен Шаханов оқуларына қатысқан балаң жүректер де осы сезімнің жетегінде кетті деуге кәміл сенеміз. М.ДҮЙСЕНҒАЛИЕВА 31

32 ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТҮРКСОЙ ұйымы аясында Алаш азаматы Мағжан Жұмабаевтың туғанына 125 жыл толу құрметіне арнаған халықаралық деңгейдегі ісшаралар легі өтті. ТҮРКІ Түркі елдерінің 2018 жылғы мәдени астанасы атанған Кастамону таңғажайып табиғатымен ғана емес, тарихи ескерткіштерімен, көне ғимараттарымен, әулиелі жерлерімен, музейлерімен де көрікті, тартымды. Кастамону Түркияның солтүстігіне қарай, тау баурайында орналасқан өңір. Өңір губернаторы Яшар Караденизбен кездесуде Қара теңіз жағалауының 300 шақырымы дәл осы аймаққа тиесілі екенін айтқан еді. Түркияда жүргізілген зерттеулерге сәйкес, «ауасы ең таза қала» мәртебесі бар әкімшілік орталыққа келгенімізді қала мэрі Тахсин Бабаштың аузынан естідік. Қазақстаннан Мағжан тойына деп арнайы келген мәртебелі меймандарды губернатор Яшар Карадениз қарсы алды. Бұл кездесуге ТҮРКСОЙ бас хатшысы Д.Қасейінов, түркі елдерінен арнайы шақырылған журналист, қаламгер қауым және Солтүстік Қазақстан облысының делегациясы қатысып, мәдени астана мәртебесін иеленген өңірге, Мағжан Жұмабаевтың мерейтойын халықаралық ауқымда ұйымдастырып жатқан барша ұйымдастырушыларға рақмет пейілін жеткізді. Солтүстік Қазақстан облыстық делегациясын бастап барған, осы өңірдегі Тілдерді дамыту басқармасының басшысы Кемел Қарашұлы: «Мағжан Жұмабаев тек қазақтың маңдайына біткен шоқжұлдыз емес, ол күллі түркі әлеміне ортақ тұлға. Түркі әлемінің тыныштығы мен болашағы үшін құрбан болған Мағжан ақынның әруағын сыйлап, мерейтойын ұлы дүбірмен өткізіп отырған сіздерге Солтүстік Қазақстан облысы халқының және әкім Құмар Ақсақаловтың атынан үлкен алғысымызды білдіреміз. Қазақстан тарабы да Мағжанның тойын ұмыт қалдырмақ емес. Туған өңірі Солтүстік Қазақстан университетінде үлкен халықаралық конференция өтеді. Сарытомар ауылында алқалы жиын ұйымдастырамыз. Баршаңызды сол жиынның қадірлі қонағы болыңыздар деп шақыра келдік», дей келе, Құмар Ақсақаловтың ыстық ықыласын жеткізді. Ал Мағжан Жұмабаевтың құрметіне арналған негізгі іс-шараға ТҮРКСОЙ халықаралық ұйымының бас хатшысы Дүйсен Қасейінов, Түркияның Мәдениет және туризм министрінің орынбасары Хусейн Яйман, Кастамону өңірі губернаторы Яшар Карадениз, Кастамону қаласының басшысы Тахсин Бабаш және Түркі елдерінің өкілдері мен Мағжан Жұмабаев туған Солтүстік Қазақстан облысының мәдениет қызметкерлері және Қазақстандық ақынжазушылар қатысты. Айбынды ақынды бір минут үнсіздікпен еске алған түркі жұрты оның тағдыры мен шығармаларынан сыр шертер бейнефильмді тамашалады. «Қазақтың Абайдан кейінгі ұлы ақыны Мағжан Жұмабаев ұлттық ояну дәуірінің басты қайраткерлерінің бірі. Оның жүрегінде тек қазақ халқының ғана емес, бостандық үшін күрескен күллі түркі жұртының қайғысы бар еді. Шанаққалада қан кешіп жүрген түркілерге арнап «Алыстағы бауырыма» өлеңін жазған сәтте, оның туған қазақ халқы да езіліп-жаншылып жатқан болатын. Мағжанның бұл өлеңі бауырлас елдер рухани тұрғыдан бір-біріне қолдау беру арқылы ғана қайғыны бірлесіп жеңетінін дәлелдеп берді» дейді ТҮРКСОЙ ұйымының бас хатшысы Дүйсен Қасейінов. Кастамону аймағының губернаторы Яшар Карадениз Мағжан поэзиясын түрік халық ақыны Мехмет Акиф Эрсой шығармаларымен салыстыра келе: Қос ақын да халқымыздың ұлттық дүниетанымы мен мәдениетіне үлкен еңбек 32

33 ТҮБІ БІР ТҮРКІ бауырыма» деп аталады. Алаш қайраткерінің өлеңін түрікшеге тәржімалаған Түркияның белгілі ақындарының бірі Әли Акбаш. Әли Акбаш мырза Мағжан шығармаларын аудару, оның жан дүниесін түсіну үшін ақын жүрегіне терең үңілу қажеттігін айтады. Салтанатты шарада ТҮРКСОЙ-ға мүше елдер өкілдерінің қатысуы-мен 2017 жылды қорытындылап, түркітілдес елдердің рухани өмірін, мәдени үрдістерін, ТҮРКСОЙ ДҮНИЕСІНІҢ АҚЫНЫ сіңірді. Олар қоғамдық сана мен рухани дамудың негізін жасап кетті. Біз үшін бұл шараның маңыздылығы қоғамның рухани жолын көрсетіп беретін құдіреті бар. Мұндай шараны әр кез қолдап, кең көлемде өткізуге барымызды саламыз, деген пікірін білдірді. Өнер мен мәдениет ғасырлар бойы жасайды. Ұлы қаламгерлер түркі әлемінің рухын жасап кетті. Олар: Мағжан Жұмабаев, Шыңғыс Айтматов, Жүніс Әмре, Яхия Кемал Беятлы, Неджіп Фазыл Кысакүрек, Сезаи Каракоч, Жалаладдин Руми, Хаджи Байрам-Уәли, Шейх Шағбани Уәли деп тереңге тамырын тарта бермек. Бұл ғұламалар мұралары күллі түркі әлемін біріктірген құндылықтар. Өнер мен мәдениетімізге із тастаған тұлғаларды күллі түрік жұрты әлі күнге алақанында аялап отыр, деген Түркияның Мәдениет және туризм министрінің орынбасары Хусейн Яйман Мағжан Жұмабаевтың «Алыстағы бауырыма» өлеңін жатқа оқыды. Кастамону қаласының мэрі Тахсин Бабаш түркі әлемі мәдениетін насихаттап келе жатқаны үшін ТҮРКСОЙ ұйымына алғысын білдірді. Парламент депутаттары Метин Челик пен Мурат Демир, Солтүстік Қазақстан облыстық Тілдерді дамыту басқармасының басшысы Кемел Оспанов Мағжан Жұмабаевтың ақындық мақсат-мұраты мен азаматтық ұстанымы туралы тереңнен толғап, ақынның туғанына 125 жыл толу мерейтойын халықаралық ауқымда өткізіп жатқан ТҮРКСОЙ ұйымына алғыстарын жеткізді. Мағжанның жиырма алты өлеңі түрік тілінде тасқа басылып, алқалы жиында кітаптың тұсаукесер рәсімі өтті. ТҮРКСОЙ халықаралық ұйымы мен Еуразия Жазушылар одағының бастамасымен жарық көрген кітап «Алыстағы ұйымының және бауырлас мемлекеттердің өзара ынтымақтастығы мен бірлігін насихаттауға ерекше еңбегі сіңген Қазақстан, Қырғызстан, Татарстан, Башқұртстан, Гагаузия және Солтүстік Кипр, Болгария, Македония, Түркия елдерінің ақын-жазушылары мен журналистеріне ТҮРКСОЙ «Баспасөз сыйлығы» мен арнайы диплом және бағалы сыйлықтар табысталды. Солтүстік Қазақстан облысы өнерпаздары дайындаған концерттік бағдарламада әншілер Қайырлы Ғафуров, Біржан Есжан, Дәмеш Құрманкиналар әуелетіп ән шырқап, Асхат Ғалеев күй төгілтіп, Дінмұхаммед Аяқбай Мағжан өлеңдерін жатқа оқыды. Ақын Мақпал Мыса Мағжан Жұмабаевқа арнаған өлеңдерін көпшілік назарына ұсынды. Халықаралық деңгейдегі келесі алқалы жиынға қатысу үшін Түркия астанасы Анкараға ат басын бұрдық. Жолбасшымыз Мағжан ақын тойын халықаралық деңгейде лайықты өтуін ұйымдастыру ісінің басы-қасында жүрген ТҮРКСОЙ Халықаралық ұйымындағы Қазақстан өкілі Асқар Тұрғанбаев. ТҮРКСОЙ ұйымдастырған конференция және симпозиум Гази университетінде жалғасын тапты. Келелі басқосуға Қазақстанның Түркиядағы Төтенше және өкілетті елшісі Абзал Сапарбекұлы, Түркия Республикасы президентінің бас кеңесшісі Ялчын Топчы, Халықаралық Түркі мәдениеті ұйымының Бас хатшысы Дүйсен Қасейінов, Түркия мәдениет және туризм министрінің орынбасары Хусейн Яйман, Гази уни-верситетінің ректоры Ибрахим Услан, (Жалғасы 34-бет) 33

34 ТҮБІ БІР ТҮРКІ (Басы беттер) Түркиядағы Түркіменстан елшісі Ишангулы Аманлыев, Кечиөрен муниципалитетінің мэрі Мұстафа Ақ, «Еуразия» Жазушылар қауымдастығының төрағасы Якуп Омароғлы, Ахмет Яссауи университетінің Өкілетті кеңес төрағасы Мұса Йылдыз, Гази университеті Түркітану институтының директоры Хулия Касапоғлу Ченгел, сонымен қатар Қазақстанның белгілі ғалымдары мен мағжантанушылары Айгүл Ісмақова, Жарасбай Сүлейменов, Серікқазы Қорабай, Зарқын Тайшыбай, Қайырбек Кемеңгер, Ербол Тілешов, Сауле Мәлікова, Солтүстік Қазақстан облыстық делегацияны бастап келген Кемел Қарашұлы қатысты. Мағжан өз отанында «халық жауы атанып» шығармалары на-сихатталмай жатқан кезеңде оның өлеңдері Түркияда танымал еді. Қазақстан тәуелсіздігін алған соң, Анкараның Кечиөрен ауданында Мағжанға арнап ескерткіш тақта орнатты. Бұл өзге мемлекетте Мағжанға арналған тұңғыш ескерткіш болатын. Түрік халқының бұл құрметін барша қазақ жоғары бағалайды, деген Д.Қ.Қасейіновтың сөзін жалғаған Түркия президентінің кеңесшісі Ялчын Топчы: «Шанаққала түбінде тәуелсіздігіміз үшін күресіп жатқан сәтте Мағжан Жұмабаевтың мейірімге, бауырмалдыққа толы өлеңін арнағаны барлығымыздың жүрегімізде ризашылық сезімін ұялатады», дей келе, Мағжан бейнесі түркі жұртының жүрегінде екенін жеткізді. Қазақстанның Түркиядағы елшісі Абзал Сапарбекұлы Мағжан Жұмабаевтың қаламгерлігі мен қайраткерлігі туралы сөз қозғап, ақынның түркі бірлігіне, түркі ынтымақтастығына қосқан мол үлесін атап өтті және Қазақстанның ширек ғасырда қол жеткізген жетістіктері мен «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында атқарылған ісшаралар туралы егжей-тегжейлі мәлімет берді. Кечиөрен ауданының басшысы Мұстафа Ақ: Жүздеген жылдар бойы бір мәдени аумақта өмір сүріп келеміз: біздің бұл қарым-қатынасымыз екі ел басшыларының арқасында экономикалық, саяси және қоғамдық салаларда да өсіп-өркендей береріне сеніміміз мол, дей келе, Мағжан ақын мұрасы түркі жұртына ортақ екенін де жеткізді. Гази университетінің ректоры, профессор Ибрагим Услан Мағжан есімі қазақ әдебиетінде ғана емес, түркі елдерінің тарихында да алтын әріптермен жазылғанын тілге тиек етті. Осы университеттің Түркітану институтының директоры Хулия Касапоғлуы ханым Ататүрік пен Мағжанның замандас қана емес, рухтас азаматтар болғанын атап өтіп, Мағжан өлеңін әуелі қазақша, кейін түрікше жатқа оқыды. Қырғыз қаламгері Абдиламит Матисаков: «Құдықты бір адам қазады, ал одан мың адам су ішеді» деген сөз бар. Мағжан атамыз рухани үлкен құдық қазды. Ол рухани құдықтан бүгін күллі түркі дүниесі су ішіп отыр, деді ағынан жарыла. Профессор Ахмет Бижан Эрджиласун және қаламгер Якуп Омароғлы жетекшілік еткен екі бірдей секцияда Айгүл Ісмақова, Серікқазы Қорабай, Зарқын Тайшыбай, Жарасбай Сүлейменов, доцент Ферхат Тамир, Сәуле Мәлікова, Ербол Тілешов, Қайырбек Кеменгер, Кемел Оспанов, т.б. ғалымдар мен мағжантанушылар Мағжан Жұмабаевтың ғылыми мұрасы, жаңашылдығы мен шығармашылық эволюциясы, поэзиясы мен бірқатар өлеңдерінің тарихы, қайраткерлігі мен қаламгерлігі туралы баяндамалар жасады. Аталған шара аясында Қазақстаннан келген қонақтар мен түрік зиялылары Анкараның Кечиөрен муниципалитетінде орналасқан Мағжан Жұмабайдың ескерткішіне гүл-шоқтарын қойып, ақынның биік рухына тағзым етті. Ең әуелі шейіт Мағжанның рухына бағыштап Құран оқылып, соңынан қос елдің әнұраны Анкара аспанында әуеледі. ТҮРКСОЙ басшысы Дүйсен Қасейінов, Қазақстанның Түркиядағы елшісі Абзал Сапарбекұлы, Кечиөрен ауданының басшысы Мұстафа Ақ сөз алып, Мағжан Жұмабаевтың өшпес бейнесі туралы тереңнен сөз толғады. Жиын соңында көпшілік қауым Мағжан ескерткішіне гүл шоқтарын қойып, ақын рухына тағзым етті. Қарагөз СЕРІКҚЫЗЫ 34

35 Аспан КИНО Режиссер Бекарыс Елубайдың алғашқы жеке жұмысы көрерменге жол тартты. Оның алдында Ерлан Нұрмұхамбетовпен бірігіп балаларға арналған «Аңшы бала» фильмін (2012 жылы жарыққа шыққан) түсірген болатын. Бүгінде режиссер «Бала ғашық» атты келесі фильмнің түсіру жұмыстарын қолға алған... АСТЫ АЛАҒАЙ ДА «Оазис» фильмінің көтерген жүгі ауыр, тақырыбы жалпыадамзаттық ауқымдағы мәселе. Кинодағы басты қос кейіпкер бір-біріне кереғар, бір-біріне қайшылықты қос тұлға, бәлкім, біздің мейірімді һәм қатыгез, имани һәм имансыз бір ғана қоғам. Руслан әкешеше мейірімінен жұрдай, тастанды бала. Өзін ғана емес, тұтас әлемді жойып жіберуден тайынбайды. Кие мен қасиет Руслан үшін түк емес. Сол кие мен қасиетті бала кезден бойына сіңіріп өскен Мәмбетті де тастанды деуге болар. Жоқ, ол ата-ана мейірінен құралақан өскен бала емес. Тек, заманында оның бабасынан зұлмат саясат теріс айналған еді. Аумалытөкпелі уақытта қуғынсүргіннің долы құйыны оның әке-шешесін туған жерден алысқа үйіріп әкеткен болатын. Міне, өзінен және күллі әлемнен жеріген Руслан мен ата аманаты және түп тамырын іздеп келген Мәмбет шөл даладағы жалғыз көкорай шалғын Әулиеағаш маңында тоқайласады. Ақ пен қара (мұны қос кейіпкердің тіпті киім киісінен де аңғарасыз), өлім мен өмір, иман мен құдайсыздық кезіккен сәтте, алағай да бұлағай өмірдің бары мен жоғын ағаш басына қонақтаған қарғаның көзімен бағамдап көргің келеді. БҰЛАҒАЙ... Қабыл Абылды өлтірген сәтте, жер бетінде ең алғаш адам қаны төгілген заманда да куәгер осы қарға емес пе еді? Заманалар ауысса да, бауыр бауырды оққа байлап бере салған, дәуірлер алмасса да адам адамға қол жұмсауын тоқтатпаған. Оның барлығына куә аспан асты мен жер үсті, ғасыр жасаған қара қарға. Ұшы-қиыры белгісіз шөлде, арыпашып жеткен адамның, адамның ғана емес, сол маңдағы аң-құстың жанына сая, өзіне пана болатын Әулиеағаш еді. Ол киені тастанды Руслан (бәлкім қоғам) мізбақпай отқа орай салады. Ал, тереңірек үңілсең, жан-жағын аңызақпен жалмап келе жатқан шөл Руслан еді де, айналасына жайлы самалымен, көкорай шалғынымен сая болған «Оазис» Мәмбет еді ғой... «Asau Art Films» қатысуымен Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» АҚ түсірген бұл фильм 1 ақпаннан кинотетарларда прокатқа шықты. Қ.СЕРІКҚЫЗЫ 35

36 ТУҒАН ЖЕР Бағзыдан бізге беті әжімденіп, шимайланып жеткен жолдардың жазуына үңілсек, байырғының не демегін ұғар ма едік? Бабалар жүрген, аталар басқан қара жолдың қадірқасиетін сезініп, бұрынғының жолын бүгінгіге жөнімен табыстай алғандардың да дерегін біле жүрген абзал. «Әрбір халықтың, әрбір өркениеттің баршаға ортақ қасиетті жерлері болады, оны сол халықтың әрбір азаматы біледі. Бұл рухани дәстүрдің басты негіздерінің бірі. Біз ұлан-ғайыр жері мен аса бай рухани тарихы бар елміз. Ұлы Даланың көз жеткізгісіз кең-байтақ аумағы тарихта түрлі роль атқарған», дейді Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласындағы «Туған жер» бағдарламасында. Туған жерге қатысты жағдаяттарды ауызға алғанда, әркімнің де туған жеріне бастап алып барар қара жолдар тарихы еске түседі. Біздің бүгінгі кейіпкер ұзыннан-ұзын көсілген жолдардың басы-қасында жүрген маман. Үкіметке біздегі жолдарды тиімді түрде қайта жөндеу мәселесін көтеріп, республика аумағындағы жолдарды қалпына келтіріскен тұлға. Ауыл-ауыл мен әркімнің де туған жеріне бастап апарар қара жолдың тағдырын шешіскен, байырғының қара жолын шып-шырғасын шығармай, үзбей, бұзбай бүгінгі күнге дейін созған. ЖОЛДЫҢ Сұхбаттасымыз « жылдар аралығында Қа зақстан аумағында шақырым жол ас фальтталды. Оның 17 мың шақырымы ғана респуб лика лық маңыздағы жол еді. Сол 17 мыңның ішінде 3-4 мың шақырымы ғана бүкілодақтық маңызға ие болды», дейді жылы, жеке компанияда жұ мыс істеп жүрген жерінен Көлік министрлігіне ша қырту алып, Қазақстандағы жолдың негізгі мәселелеріне тоқталып, сараптама жасайды. Қазақстанда жол қалай болуы керегін анықтайтын жалпы Концепция, 1998 жылдан 2005 жылға дейінгі ара лықты қамтитын бағдарлама және «Автокөлік жол дары» туралы заңның жобасы да осы уақыт аралығында қаралады. Елбасы 2001 жылды «Жол жылы» деп жариялағаны белгілі. Бұл еліміздегі жолдың одан әрі дамуына серпін берді. Концепция, жоба, заң дайын болғандықтан жолдың жұмысы да алға бас ты. Біздің кейіпкеріміздің тікелей араласуымен осы уақыт аралығында республикалық маңыздағы 17 мың шақырым жол 23 мың шақырымға дейін көбейеді. Одан өзге, біздің бүгінгі кейіпкеріміздің бас бо лып атсалысуымен, төрт жолды өз қаражаты есе бі нен салдыртып бергені бар. Олар Сүйінбай ба баның бейітіне апаратын, Үшқоңырға шығатын, Ас тана түбіндегі Қабанбай батыр кесенесі басына апа рар, Қарасай мен Ағынтай батырлардың кесене сіне апаратын жолдар. Одан өзге, Жандосов ауылына мешіт те салдырған атымтай жомарты. Ендеше, Елбасының «Туған жер» бағдарламасы ая сында өлкеге жасаған өнегесін көпшілікке на сихаттауға әбден лайық тұлға деп есептей келе, Серіктес Тоққұловпен өскен өлке, туған жер, әркімнің АУЫЛДАН ту ған жерінен басталар қара жол жайлы әңгіме қылын шерттік... Туған жеріңіздің өзгелерде жоқ деп айтар қандай артықшылығы бар? Туған ауылым Алатаудың етегіндегі Музей Жам был елді мекені. Алматы облысы, Жамбыл ау да нына қарасты өңір. Музей Жамбылдың ең не г ізгі ерекшелігі, кереметі сол, бұл мекен Жыр алы бы Жамбылдың туған жері. Кішкентайымыздан Жам былды туысымыз деп өстік. Мектепке бара жат қанда күнде музейдің жанынан өтеміз. Айына бір неше рет музейге барамыз. Сондықтан болар, Жам былды ауылымыздың көзі тірі ақсақалы деп қа былдадық. Жамбыл Жәкемді арамызда тірі жүргендей елестеттік. Ауылымның екінші ерекшелігі, Музей Жамбыл Алматыдай алып қаланың дәл түбінде орналасқан. Абыр-сабыры өмірі таусылмайтын нән шаһарға сон шалықты таяу тұрса да, заманауи өмірден сырт, жай барақат жатқан ел. Бұрыннан солай еді. Қазір де сондай. Біздің ауылдың тағы бір ерекшелігі дауыстары әуез ді, әңгімелері дәмді қариялар көп болды. Олар біз ге байырғыдан қалған әңгіме-дастандарды, туған жер дің тарихы жайлы тәмсілдерді көп айтатын. Ол ақсақалдардың әрқайсының бір-бір өнері бар еді. Мысалы, Сансызбай деген атамыз жүйрік ұстайтын. «Сансызбайдың сары аты» атанған атақты 36

37 ТУҒАН ЖЕР жыл қысын көрген де арманда, көрмеген де арманда еді, шіркін! Мұсабай бүркітші қарияның қыраны ая ғынан шынжырлап қойған дәу бүркіті әлі күнге көз алдымда. Осындай ақсақалдардың қолдарына су құйып, әңгімелерін тыңдап өстік. Ауыл тұрғындары негізгі кәсібінен бөлек, қо сымша қандай еңбекпен айналысатын еді? Сол кездің өзінде ауыл тұрғындары мал ұстай тын. Бес-алты қой, екі-үш сиыр әр үйден табыла тын. Одан өзге, біздің ауылдың бауы мен бағы әсем еді. Алма ағашы Музей Жамбылдың көркі ғой. Әр ауланың бақшасында көкөністің неше түрі жайқалып жататын. Туған жер келбеті өзгерді ме? Қатты өзгерді деп айта алмаймын. Ауылым бұ рыннан еңселі еді, сол сән-салтанатын әлі де жо ғалтқан жоқ. Иә, ауылға барар жол жақсарды: БӘРІ БАСТАЛАДЫ түп-түзу, тап-таза, сапалы. Кішкентай мектептің ор нына үлкен мектеп салынды. Тұрғын саны өсті ме? Өсті, әрине. Бұрын біздің ауыл тұрғындары бір атаның балалары едік. Бәрі бір-біріне туыс болатын. Қазір ауылдан басқа жаққа кеткендер көп, ауылға сырттан келгендер бар тұрғын саны едәуір артты. Кей бірінің жүзіне қарап, кімнің баласы екенін шырамытамын. Демек, ауылға жиі ат басын бұрасыз ғой. Балаларыңыз да байырғы баба мекенінен алшақтамаған болар? Ай аралатып барып тұруға тырысамыз. Ауылға үй салсам деймін. Аталарымнан қалған жер бар, бәлкім, өзім көшіп барармын, мүмкін бала ларымның біреуі тұрақтар Музей Жамбылда балалардың ғана емес, немерелерімнің де тәтті естеліктері сақталғанын қалаймын. Мамандығыңызға қатысты сауалмен әңгімемізді аяқ тасақ деймін. Кім-кімнің де туған жеріне бастап алып барар қара жолдың тағдыры сізді қаншалықты алаңдатады? Осы таңда Қазақстанда 95 мың шақырым жол бар. Оның 23 мың шақырымы республикалық маңыз дағы жол да, қалғаны жергілікті маңызға ие. Меніңше, 95 мың шақырымды түгел мемлекеттік маңыздағы жолдардың қатарына қосу керек. Ауылауылдан басталатын жолдар мен көпірлер ескіріп барады. Жергілікті әкімшіліктің мұндай жол мен көпірді жөндеуге шамасы жете бермейді. Жалпы, мысал келтірер болсам, АҚШ-тағы жол 5 млн. шақырымға, Қытайдағы жол 3 млн. ша қырымға, ал Ресейдің жолы 2 млн. шақырымға со зылып жатыр екен. АҚШ пен Қытайдың жолдары өте сапалы. Ресейдің жолы олармен салыстырғанда, сапасы төмендеу дегенімізбен, біздің жолдардан жақсырақ. Ұлан-ғайыр даламыздың күретамырындай созылып жатқан, 95 мың шақырымға созыл ған өз жолымызды да тастай қылып жөндеп алсақ деген арманым бар. Жол саласына қатысты адам оның өте қызық, тар тымды мамандық екенін түсінер еді. Бір ауыл мен екінші ауылдың арасында жол жоқ. Сен сол жол ды саласың. Ертең сол екі ауыл ағылып бірбі рімен байланыс түзей бастағанын көргенде, өз-өзіңнен қуанышты сезімді бастан өткересің. Қара жолдың Қазақстан үшін маңызы өте жоғары. Бізде су жолдары жоқ. Өзендер аз. Пойыз жолдары бірнеше бағытпен ғана өтеді. Ұшақпен жүру қымбат. Кеңес өкіметінің кезіндегі шағын авиация жоғалып кетті де, ол сала енді-енді жанданып келеді. Сон да қалатын нәрсе не? Тек қана қара жолмен ағыл ған көлік. Сондықтан жолдың Қазақстан үшін маңызы өте зор. Әңгімеңізге рахмет! Әзірлеген Қ.СЕРІКҚЫЗЫ 37

38 ҚАРА ӨЛЕҢ Біржан БӘЗІЛЖАНОВ, дәстүрлі әнші, Халықаралық байқаулардың лауреаты ӘН мен Кей-кейде қазақ деп аталатын ұлттың өткеніне көз жібересің. Сол сәтте салқар даланың төсінен, күмбір-күмбір күмбезді көне жұрттан, сона-а-ау бір алыстардан халық үні, баба жыры домбыра, қобыз үнімен құмығып жеткендей болатыны бар. Дала самалы байырғының үнін қағып әкеліп, құлағымызға күй мен жыр үнін жеткізіп, сыбырлайтын шығар, бәлкім? Ендеше, сол ән мен күйді бүгінгінің әншісінен естуге неге сүлесоқпыз? Әнші дегенде, осы күні телеэфирлерден түспейтін эстрада әншісін қаперге алып отырмағанымызды оқырман қауым түсінген болар. Домбыраны жанына серік еткен бүгінгінің әншісі бұрынғыдан қалған дәстүрді жоғалтқан емес. «Қара өлеңмен қазақ баласының бәрi сырлас» десек те, қазақы үнмен көмкерілген дәстүрлі ән кештерінің көрерменінің сиреп бара жатқанын түйсінгенде көңілді мұң торлайды. Біздің бүгінгі кейіпкер дәстүрлі ән кештеріне қазақы үнді шын сағынған көрермен ғана келетінін айтады... Жаһанданудың кең аранына жұтылып кеткісі келмейтін әр ұлт үшін, соның ішінде қазақ үшін дәстүрдің орны ерекше. Дәстүрді ән өнері арқылы рухани жаңғырудың маңызы қаншалықты зор? Қазір көбі ұраншылдыққа айналдырып алғысы келіп жүрген «Рухани жаңғыру» бағдарламасының мән-маңызы, әсіресе, дәстүрлі ән мен күй үшін маңызы айрықша болып тұр. «Рухани жаңғырудың» бізге әсер еткен бір ғана тұсын айтайын, осы күні кез келген ісшара домбырасыз, дәстүрлі ән-күйсіз өтпейді. Жалпы көпшілікке елеусіз болса да, нағыз өнер адамдары анық біледі, дәстүрлі ән мен жырға бұрыннан да аз-маз көңіл бөлінетін. Мәселен, дәстүрлі әншілерге арналған байқаулар біршама бар. Әміре Қашаубаев, Кенен Әзірбаев, Жамбыл Жабаев, Дәнеш Рақышев, Жүсіпбек Елебеков, Ғарифолла Құрманғалиев атындағы байқаулар дәстүрлі түрде ұйымдастырылып келеді. Бұл байқаулардың мақсаты да сол рухани жаңғыру болатын. Осы күні сол насихат күшейіп, телеарналарымызда да дәстүрлі әншілердің түрлі байқауларын өткізе бастауы да көңілге медеу. Яғни дәстүрлі әннің насихатталуы теларналарда да жаман емес. Өзім қызмет ететін Жамбыл атындағы Қазақ Мем лекеттік филармониясының басшысы Жеңіс Сейдоллаұлының мұрындық болуымен дәстүрлі әншілер, күйшілер шетелдерге, еліміздің аймақтарына түрлі гастролдік сапарларға шығып, өнерімізді паш етіп жүр. Қай жаққа жиналып, қай жерде бас қосарымызды біл мей жүретін біздер үшін былтырғы жыл сүйінші жаңалығымен қуантқан жыл болды. Алматы қаласының әкімі Бауыржан Бәйбектің қолдауымен «Алатау» дәстүрлі өнер театрымыз ашылды. Өнердің қаймағын бұзбай, халыққа жеткізу дәстүрлі ән өнерінің маңайында жүрген әрбір қыз-жігіттің парызы. Сондықтан, дәстүрлі ән өнері арқылы рухани жаңғырудың маңызы зор. Әншілік, күйшілік өнердің өзіндік мәнері, иірім, мақамдары бар ғой, ол кәсіби оқу арқылы сіңе ме, әлде топырақтан ба? Әншіге дауысты Құдай береді. Оған халықтың әнжыры топырақпен, қанмен сіңеді. Бойына ән қонған адам сол өнерін шыңдай түсу үшін міндетті түрде 38

39 ҚАРА ӨЛЕҢ оқуы керек. Әрине, байырғының әншілері оқымайақ «дауысы алты қырдан естіліп» ән айтты емес пе» деушілер де бар. Бірақ ол әншілердің өмірдерегіне тереңірек үңілсеңіз, әрқайсысының да ұстаз алдын көргенін бағамдар едіңіз. Бүгінгі таңның ұстазын байырғы әншілер сияқты ауыл-елді кезіп іздеп бару КҮЙ сый лайды екен» деп ақ батасын, игі тілегін айтқан жан көп болды. Әр нәрсенің шегі болады. Қазір халық эстрадалық әндерден шаршады. Әрі эстардалық концерттер негізінен фонограммамен айтылады. Тірі дауысты халық сағынған. Сондықтан, дәстүрлі әнді насихаттаудың үстіне насихаттай берсек, халық түптің түбінде дәстүрлі әнге бәрібір оралады. Сондықтан домбыра, қобыз секілді фольклорлық аспаптармен ойналатын күй, ән, жыр, термені көбірек насихаттауымыз қажет. Ұлттық музыкадан алшақтау арқылы жас буынның қазақы болмысы өзгереді-ау деген қауіп жоқ па? АМАНАТ арнайы оқу орнына түсу деп қабылдасаңыз, оқудың да міндетті екенін бағамдар едіңіз. «Жүсіпбек ән әлемінің академигі» дейді Мұхтар Әуезов. Сол ән әлемінің академигі нотаға салып кеткен ән мен жырды кәсіби түрде оқып, білу үшін де оқудың маңызы зор. «Ән топырақтан» десек, сен Жетісу ән мектебінің өкілі болып саналасың. Білуімше, Арқа ән мектебі бойынша білім алдың... Дұрыс айтасыз. Жетісу әншілік мектебін мықты зерт теп тастадым деп айта алмаймын. Бірақ, ол әуез қанымда бар ән. Арқа ән мектебін кәсіби түрде зерттеп, оқыдым. Әрине, Жетісу ән мектебі әркез бауырына тартып тұрады. Ол мектеп топырағыңда бар бо л ғандықтан, оны өзің-ақ игеріп аласың деп, Арқа ән мектебінің ұңғыл-шұңғылын зерттеп, кәсіби түрде оқуым әнші ретінде жаңа қырымнан танытады деп ойлаймын. Сұрақ ауанын әріге бұрсақ... Ырғақты музыкаға елік тегіш болып кеттік. Осы күні дәстүрлі әнге деген салқындық байқалмай ма? Даңғаза музыкадан халық бәрібір шаршайды. Ал ырғақты музыкаға еліктеу дәстүрлі әннің жақсы на си хатталмауынан. Әйтпесе, халық дәстүрлі өнерден тү бегейлі бас тартып отырған жоқ. Көктемде жеке есептік концертімді бердім. «Осындай дәстүрлі ән кешін са ғыныптық, тірі дауысты ән тыңдаған ерекше демалыс Әншіге дауысты Құдай береді. Оған халықтың әнжыры топырақпен, қанмен сіңеді. Бойына ән қонған адам сол өнерін шыңдай түсу үшін міндетті түрде оқуы керек. Әрине, байырғының әншілері оқымай-ақ «дауысы алты қырдан естіліп» ән айтты емес пе» деушілер де бар. Бірақ ол әншілердің өмірдерегіне тереңірек үңілсеңіз, әрқайсысының да ұстаз алдын көргенін бағамдар едіңіз. Бүгінгі таңның ұстазын байырғы әншілер сияқты ауыл-елді кезіп іздеп бару арнайы оқу орнына түсу деп қабылдасаңыз, оқудың да міндетті екенін бағамдар едіңіз. «Жүсіпбек ән әлемінің академигі» дейді Мұхтар Әуезов. Сол ән әлемінің академигі нотаға салып кеткен ән мен жырды кәсіби түрде оқып, білу үшін де оқудың маңызы зор. Олай деп үзілді-кесілді айта алмаймын. Қазақтың бойында бар нәрсе ешқайда кетпейді. Адам түптіңтүбінде өз негізіне оралады. Болмысын іздейді. Сол кезде біз бүгін алшақтадық-ау деп жүрген ұлттық музыка өнеріміз де лайықты орнына оралады. Дәстүрлі әнді күнде тыңдап дағдыланбаған жастар үшін сағаттап отырып, дәстүрлі әнді тапжылмай тыңдау ауыр тиетіндей көрінеді. Баяғыдағы таңды таңға ұрып ән-күй тыңдау, сол арқылы рухтану, шабыттану күйінен қалайша айрылып қалдық? Негізі, тыңдай білетін адам үшін екі-үш сағат түк те емес. Ақселеу Сейдімбеков пен Жәнібек Кәр менов ағаларымыздың сұрақ-жауаптарынан құралған кештерін халық кірпік қақпай тамашалайтын. Иә, бүгінгі таңда көрермен тез жалыққыш. Оны да концерттік бағдарламаларда ескеруіміз керек. Әңгімеңізге рахмет! Әңгімелескен Қарагөз СЕРІКҚЫЗЫ 39

40 ӘР ҚАЗАҚ МЕНІҢ ЖАЛҒЫЗЫМ! Қай заманда да қазақ тірі қалуы үшін бабалар жанталасып жаңа жол іздеп еді, ескі сүрлеуді сақтап қалуға тырысып еді. Қазақтың бастан өткерген үлкен қасіреті ұмытылмауы үшін де, сол зәбір-запа шеккен ұлттың бүгінде дүниенің төрт бұрышына тарыдай шашырап, қидай сыпырылып кете барған ұрпағының айтарына құлақ салып қойғаны дұрыс-ау. «Елу жылда ел жаңа» болғанда, арада өткен ғасырға жуық уақытта ол ұрпақтың бүгінде еңсесі тіктелген, көйлегі көгерген. Өзге елдің терезесі тең азаматы, білімді маманы, білікті қызметкері, ғылым қуған, арман қуған жалынды жасы. Олармен сөйлесе отырып ұққанымыз, шет елге жөңкілгендердің әрқайсысының өз ұрпағына қалдырған аманаты бір екен қай елдің суын ішсең де, нанын жесең де Ұлы Отаныңды, Атажұртыңды ұмытпа, саған пана болған өзге елді құрметте, салтын-әдебін біл, бірақ өз тамырыңнан ажырама, қазақтың қызына үйлен, қазақтың азаматымен бас құра. Ана тіліңді естен шығарма... Біз тілдескен германиялық қазақ Сүлеймен Шадкам, фин қазағы Айкен Солонен, Моңғолиядан кел ген Құндыз Бахатрысбай, қасиетті Меккеде туып-өс кен Харун Құдаяр бәрінің мұңы бір, атажұртқа келген де кездескен ең басты кедергісі тіл мәселесі еке нін айтып қалды... Моңғолиядағы мәртебелі университеттің докторанты Құндыз ең алғаш табаны тиген Өскемен топырағында ресми тілде сөйлесе алмағаны үшін ұшақтан қалып қоя жаздағанын, сөйтіп, туған Отанында өгейдің күйін кешіп, әуежайдың бір бұрышында өксіп-өксіп жылағанын айтқанда жүрек сыздады. Шет елде өсті демесең, ұлттық тәрбие қанына сіңген шетелдік қазақ жастарының үлкенге де ген ілтипаты жүректі жылытады. Шетелдік төрт бауырмен әңгімелесіп болып, шығарып салмаққа сырт қа шықсақ, Сауд Арабиясынан келген Харун Құ даяр жолай кездескен бір кейуананы жетелеп алған: «Үлкен кісі ғой. Жалғыз кетіп барады екен. Ба рар жеріне жеткізіп салайын», деп қояды риясыз көңілмен. Бүгінде ұрпағын ер жеткізіп, бірі немере сүйіп, келесісі немере сүйер жасқа жетіп қалған Айкен Солонен мен Сүлеймен Шадкам еуропалық қазақ жас тарының тілден ажырап бара жатқанын қауіп қы лады. Еуропа қазақтарының Атажұртқа аунап-қунап қайтатындарының сиреп келе жатқанын тілге тиек етеді... Алдымен өздеріңізбен қысқаша танысып алсақ... Сүлеймен ШАДКАМ, Германияның Мюнхен қаласының тұрғыны, кәсіпкер: 1928 жылы әкелеріміз Маңғыс таудан Түрікменстан арқылы Иран ға ат басын бұрған екен. Сол ел де ержеттім. Кейін әуелі Түркия, кейін Германияның Мюн хен қаласына тұрақтадым. Осы қалада болашақ жа рым ды кездестірдім. Дінай екеуміз құдайдың берген Олжас, Абай атты ұлдарымызды өсіріп отырмыз. ҚАЗАҚ БОЛЫП Айкен СОЛОНЕН, Финляндияның тұрғыны: Фин елінде 1994 жылдан бері тұ рып келемін. Мамандығым тарих шы, археолог, этнограф. Фин же рінде бір жыл Қазақстан тарихы жө нінде лекция оқығаным бар. Қа зір Финляндияның Лойма деген қа ласында музейде жұмыс істеймін. Құндыз БАХАТРЫСБАЙ, Моңғолиядағы қазақ диаспорасының өкілі, өнер зерттеушісі: Моңғолияның астанасы Ұланбатыр қаласында дүниеге келдім. Моң ғолия Ұлттық университетінде оқы дым. Негізгі мамандығым архео лог еді, бұл мамандық қыз бала ға ауыр тиеді деген қазақшылықпен этнография са ласына ойыстым. «Моңғолия қазақтарының көне салтдәстүрінің жаңа замандағы өзгерісі» атты тақырыппен магистр дәрежесін қорғап, қазір осы этнография са ласын тереңірек зерттеу мақсатында осы уни верситеттің докторантурасында білім алып жүрмін. Қазақ халқының қолөнері тұскиізді ЮНЕСКО ұйы мына сақтау мақсатында зерттеумен айналысып жүрмін. Харун Мухаммед Ибрагим ҚҰДАЯР, кәсіпкер, Сауд Арабиясында туып-өскен: Біздің ата-бабаларымыз екінші аштық жылдары Қызылордадан Пәкістанға, одан Ауғанстанға өткен екен. Одан әрі Сауд Арабия сында тұрақтап қалыпты. Өзім Мекке қаласында дүниеге келдім. Отбасында он баламыз әке-шешем алты ұл, төрт қыз өсіруде. Ағам Хабиболла екеуміз әл-фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің шетелдік жастарға арналған дайындық факультетінде оқыдық. Қазір қазақ тілін жақсы меңгеріп, екі ел арасында өз кәсібімізбен ай на лысып жүрміз. Барлығыңызға ортақ сұрақ, өзге елде өмір сүрудің сал ты қалай, Қазақстан жеріне келген сәтте ең алғаш кездескен мәселе не еді? Сүлеймен ШАДКАМ: Шүкір, жат елде жан сақтайтын жағдайымыз бар. О баста қиындықты көп көрсек те, Құдайға шүкір, қа зір қарамағымызда бірнеше неміс қызметкер бар, өз кәсібімізді дөңгелетіп отырмыз жылдан бері ел ге келіп-кетіп тұрам. Кеңес Одағы кезінде қазағың 40

41 ӘР ҚАЗАҚ МЕНІҢ ЖАЛҒЫЗЫМ! ҚАЗАҚ ҚАЛУ ҮШІН да орыс, орысың да орыс еді. Әйтеуір қазақ тілінде тіл қатысатындар көбейіп келеді. Сонда да байқайтынымыз, шындықты көп ешкім айтпайды. Бірнеше шетелді көріп жүрміз ғой. Басқасын қойып, ауғандарды-ақ алайықшы. Ауғанға барсаң, сенімен ағылшын тілінде сөйлеспейсің, паштун болса да, аудармашысын әкеліп сөйлеседі. Ал бізде, қолыңнан іс келіп тұрса да, орыс тілін білмейсің бе ештеме істей алмай қалады екенсің. Біз шетелде тудық, жат жұртта өстік. Әке-шешеміз қара танымаған адамдар. Жазбаша қазақ тілін білмедік. Бар білетініміз ауызекі әңгіме. Әкелерден, үлкен кісілерден естігенім бар, өзімнің білетінім және бар Абайдың ағылшын тіліне аударылған дүниелерін тірнектеп жинап жүрдім. Маған қазақтың ғажап, бай тілін үйреткен ұстазым Абай. Сіздер тәуелсіздік алған жылдары «Отан» газеті шықты. Төте жазу үлгісімен. Соны ежіктеп оқып жүріп, бірталай дүниені емін-еркін оқи алатын дәрежеге жетіп алдым. «Отаннан» Абайды оқимын, Абайдың «қара сөздерін» оқимын. Сөйтіпсөйтіп Абайдың тілінде, өзімнің ана тілімде оқуды, жазу ды меңгердім. Сондықтан бүгінгі күні өз елінде отырып, талай бауырларымыздың тілді білмеймін, үйрене алмадым дегенін түсінбеймін. Өзім 1990 жылдан еуропалық алты студентті әкеліп, Қазақстанда оқуына септігін тигізгенімді мақтан ете мін. Ол алтаудың ішінде тұңғышым Олжас та бар. 13 жасынан Қазақстанға алып келдім. Олжасым Ал матыдағы қазақ-түрік балалар лицейінде оқып, түрлі халықаралық олимпиадалардың жеңімпазы бол ды. Лицейден соң әл-фараби атындағы Қазақ Ұлт тық университетінің халықаралық қатынастар факультетіне түскен. Айкен СОЛОНЕН: Еуропаның Германия, Франция сияқты елдерінде қазақтар біршама көп шоғырланғанымен, финляндиялық қазақтар аздаумыз. Және біз бұл елге 1990 жылдардың басында қоныстандық. Бала-шаға ержетті. Немерелер бар. Кішігірім қоғамымыз бар. Ұлттық мерекелерімізді кең түрде атап өтеміз, ұлттық киімімізді киіп, ұлттық тағамдарымызды әзірлеп, шамамыздың келгенінше қазақшылығымызды сақтап отырмыз. Жақында ғана Фин қазақтары балашағаларын ертіп, Норвегия қазақтарымен кездесіп, арқа-жарқа болдық. Кедергі мәселесіне келер болсақ, өзімізше Елшілік келсе, төбеміз көкке жетеді-ау деп сеніп жүр едік. Алайда, үмітіміз онша ақталмады. Құжаттарды жөндеудің өзі созылып кетеді. Қазақшаны да жарытып сөйлей алмайды. Құндыз БАХАТРЫСБАЙ: Моңғолия жеріне қазақтар 1860 жылдан бері қоныстана бастаған. Олардың бұл жерге келуінің басты себебі, Шыңжаңда мал өрісі тарылып, қоныс жетіспеушілігінен туындаған болатын. Сол жылдары Моңғолияның Батыс өңірі шүршіттерден азат етіліп, қараусыз қалады. Осы уақытта қазақтар жайылымдарда малдарын отарлап, Моңғолия жерінде тұрақтай бастайды. Бастапқыда қазақтардың өз билігі өзінде болады жылы Чандмань таулы аймағы құрылған кезде көшіп келген қазақтар соның құрамына төрт хошуун, яғни төрт рулы ел болып кіреді жылдан бастап қазақтардың мал-жанының өсуіне байланысты жеке ұлттық аймақ құру мәселесі туындайды. Қазақтар Моңғолияның орталық билігіне жер бөлу жайында көптеген арыз-шағымдар түсіре бастады жылы 28 ақпанда Моңғолия үкіметі мен Кіші Хуралының, яғни заң шығарушы органның біріккен қаулысы жарық көріп, онда қазақтар қоныстанған Баян-Өлгий аймағын құру керектігі жазылды. «Баян-Өлгий» моңғол тілінен аударғанда «Бай өлке» дегенді білдіреді. Жалпы, Моңғолия жерінде 180 мыңға жуық қазақтар тұрды. Бү гінде бұл аймақта 100 мыңға жуық қандасымыз тұрады. Аймақтың 97 пайызы қазақтар. Қобда аймағында 10 мыңнан аса қазақтар тұрады. Ал Ұланбатыр маңайында Налайых, елдің шығысындағы Дархан, Эрденет, Ша рынғол деген елді мекендерде де 4-5 мыңнан аса қазақ, Ұланбатырда 7-8 мың қазақ бар. Олардың негізгі кәсібі мал шаруашылығы. Жаз мезгілінде жайлауға шығып, қолындағы малын отарлап бағатын көшпенді халықтың ұрпақтары тамылжыған табиғат аясында күні бүгінге дейін биесін байлап, қойын өріске жіберіп, мамыражай тірлік кешіп отыр. Моңғолияның өкіметтік ісін басқаратын жоғары органы парламентте 2-3 қазақ азаматы үзілмей сайланып келеді. Сонымен қатар, Моңғолияның Жол және көлік министрінің, сондай-ақ, Өнеркәсіп министрінің орынбасарлары біздің қазақ азаматтар. Министрліктерде департамент және бөлім бастығы деген сияқты әр түрлі қызмет атқарып жүрген қазақ азаматтары баршылық. Жоғарғы оқу орындарында, ғылым және өнер саласында да біздің ұлттың өкілі жеткілікті. Жеке өз басымның мысалынан алсам, Қазақстанға алғаш келгенім есімде. Өзімнің ортамда, қазақтардың ара сындамын деп жүрмін ғой. Өскемен қаласындамын. Қа зақша тіл қатам. Ешкім жауап бермейді. Жауап бермегені былай тұрсын, тіптен менменсінген көзқарастарды байқадым. Ұшақтан қалып барам. Жөн сілтейтін жан баласы жоқ. «Шет жұртта көрмеген теперішті ту ған елімде көргенім-ай!», деп, көз жасыма ерік бер генім бар еді... Моңғолияда қазақ болып жүріп, Қазақстанға келгенде өз бауырларымның аузынан естіген «мұңғылсың» деген сөз жүрекке ауыр тиді... Харун ҚҰДАЯР: Бүгінде Сауд Арабиясының Мекке, Медине, Жидда қалаларында алты мыңдай қазақ тұрып жатыр. Біздегі қазақтардың отбасыларында кемінде 6-7 бала бар. Ол баланың бәрі де жас. Бәрі де қазақ болып қалуға талпынады. Соңғы кездері Сауд Арабиясы қазақтары балаларын Қазақстанға оқуға көптеп жіберуде. Қазақстанға бір келген қазақ қайтадан келе бергісі келеді, келгендер қайтадан кеткісі келмейді. (Жалғасы беттерде) 41

42 ӘР ҚАЗАҚ МЕНІҢ ЖАЛҒЫЗЫМ! (Басы 41-бетте) Қазір Қазақстанда кәсіп қылып жүрмін. Мұнда біздің алдымыздан кездесетін бір мәселе бар. Ол тіл. Тіл болғанда, өз ана тілімді білем ғой. Орыс тілін ұқ паймын. Үкіметтің бір құжатын рәсімдеу үшін бір қа ғаз алып кел дейді, бірақ ол қағаздың атын қазақша айт пайды. Орысша айтады. Сосын бір қазақтың ар тынан бір ай жүресің. Ол не қағаз екенін аударып беруін өтінесің. Сіздердің елдің өмір салты басқа, өмір сүру деңгейі бас қа, менталитеті, іскерлік, адами қарым-қатынастары өз гешелеу шығар. Бөтен елде өмір сүру мен өзге елге бауыр басудың қиындығы неде? Сүлеймен ШАДКАМ: Менің балалығым өткен Иран мен Германияның айыр машылығы жер мен көктей. Германияда жергі лікті халықтың деңгейіне көтерілу үшін немістің мен талитетін өзіме сіңіруім керек болды. Олардың тәр тібіне бағынуым керек еді. Жиырмадан енді ас қан шағымда тілін білмейтін, ділін білмейтін елге бар дым. Қалтаңда аз-мұз ақша ғана. Оның өзі жылдам тау сылды. Жұмыс істеуге тіл кедергі. Бөтен ел, бөтен жұрт. Бірлі-жарым қазақтың үйін білесің. Олар да өз күнін көру керек. Ертелетіп жұмысқа кетіп қалады. Олар қа шан жұмыстан оралар екен деп есігінің алдында оты рам. Жұмыс істегің келсе, әлдебір құжаттарды тол тыруың керек. «Мынаны аударып берші» деп жа лынамын. Басымнан талай қиыншылықтар өтті. Қо ғамда титтей де орның жоқ екенін сезінуден ауыр не бар? Сенделіп жүргенде біреу қол ұшын созса, ша рапаты тисе, өмірбақи соның құлы болып өтуге бар сың. Ираннан кетерде әке-шешеме берген уәдем бар, қазақтың қызын ғана жар етемін дегенмін. Құдай қо сып, Германияда Дінай жеңгеңмен таныстым. Осы күні екі жаман балам бар жылдан Қазақстанға келіп-кетіп жүремін ғой. Еліміз тәуелсіздік алғанда Қазақстанға көшіп келейін десең, орысша білмесең, күнкөрісің қиын екенін ұқтым. Сөйтіп, Германияда қал ғаныммен, атажұрттан тамырым ажыраған емес. Осын да 13 жасында алып келген Олжасым осы күні ЖОО бітіріп, енді Маңғыстауға туымды тігемін деп отыр. Екі ұлымның да атын ырымдап өзім қойдым. Олжас дүниеге келгенде Германияның азаматтығын ала қойған жоқ едік. Сондықтан құжат рәсімдеуде қиын дық болмады. Абайымыз өмірге келгенде біз азаматтық алып қойғанбыз. Германияның заңы бойын ша бұл елдің азаматының аты немістердің тіліне, ділі не жақын тұруы керек. Мен ұлымның атын Абай қоям десем, рұқсат бермейді. Абай біздің ділімізге сәйкес келмейді, бізге жақын есімді қой дейді. Содан өзім жинап жүрген Абайдың кітаптарының ішінде ағыл шын тілінде шыққан біреуі бар еді, соны алып ба рып: «Бұл кісі дүниежүзіне белгілі шайыр. Мұның атын рәсімдеп бермесеңдер, Жоғарғы Сотқа дейін ша ғымданам» деп жүріп, әупіріммен Абай атын қорғап қалғаным бар. Орта тек немістер болған соң, олардың деңгейіне жету үшін немісшені үйрендік. Жұмысты немістен ар тық істедім. Бұрынырақта маған үйреткен адамдар енд і менің қарамағымда жұмыс істейтін болды. Осы кү ні Қазақстан және Қырғызстан Құрметті Елшісінің кеңес шісімін. Қазақ қай елде тұрса да, қабілетті халық қой, тез сіңісіп кетеді. Тек өзін-өзі жоғалтып алмау мә селесінен сақтанса болғаны. Айкен СОЛОНЕН: Финдер «Сен тимесең, мен тимен бадыраң көз» де гендей, жайбарақат жүретін халық. Финдер аз халық, саны бес-ақ миллион. Ғасырлар бойы Швецияның, бір кезеңдерде Ресейдің қол астында болған. Сөйте тұра өздерінің тілін, ақшасын сақтап қалған. Олардың мектептерінде швед тілі қосымша жүреді. Бірақ біз орыс тілін өте жақсы білеміз ғой. Олар швед тілін ондай керемет үйренбеген. Тіпті, үйренуді қажет деп те санамайды. Олар да біз сияқты үлкен империялардың ара сында қысылып өмір сүріп, теперішті көп көрген ха лық. Шведтер мен орыстар соғысқанда алдыңғы шеп ке осы финдерді салып қойған екен. Финдердің мен үйрене алмаған бір мінезі үлкен адам дарға сен деп сөйлейді. Көрші әжей бар. Жасы тоқ саннан асты. Сол кісіге сен деуге аузым бармай, сіз десем, жатып кеп өкпелейді. Сен дей алмай мен жүр мін. Кейде финдер менен: «Қазақстан қайда?» деп сұрайды. «Картаны қолыңа ал да, 8,5 Финляндия сиятын елді тап. Сол ел Қазақстан» деймін мен күліп. Сондай шап-шағын жерді керемет меңгерген. Орман шаруашылығымен айналысады, қағаз шығарады, өндіріске арнап неше түрлі машина шығарады. Бұрын сау да-саттықта Ресеймен жақсы қарым-қатынаста еді. Қазіргі геосаяси дағдарыстың жағдайына орай, 42

43 ӘР ҚАЗАҚ МЕНІҢ ЖАЛҒЫЗЫМ! бұл қатынастар тежеліп тұр. Олар енді Қазақстанға көз тігуде. Харун ҚҰДАЯР: Қазақстанның тәуелсіздігіне жиырма жылдан асты ғой. Сауд Арабиясының егемен ел болғанына 80 жылдан асты. Олар мектепте елдің тарихын оқытқанда, 85 жылдан бұрынғыны айтпайды. Кейінгіні көбірек ай тады. Тарих оқулығында ең әуелі ежелгі арабтар, Ха зіретті Пайғамбарымыз (с.ғ.с.), оның сахабалары туралы айтып келеді де, Осман империясына бағынышты болған ұзын тарихи аралық туралы мектеп оқулығында бір-екі парақтай ғана деректермен хабардар ете салады. Содан бірден жаңа тарихқа өтіп кетеді. Меккені османдардан қырық адаммен азат еттік дейді. Тарихқа солай жазып қойған. Осман империясы мұсылман ел. Арабтар да мұсылмандар. Мұсылман ел келесі бір мұсылман елді Меккеден шығару үшін Англиядан адам шақырды. Сонда османдар мұсылмандармен со ғыспаймыз деп Меккеден шығып кетті. Сонда 40 саудиялық азамат Меккеге келіп кіреді. Олар өз тарихын осылай оқытады. Арабтардың идеологиясы осы. Енді шетелдік қазақ жастарының бойындағы отаншылдық сезімін ұлғайту үшін не істеу керек? Сүлеймен ШАДКАМ: Қарым-қатынасты нығайту керек. Кез келген қазақтың Отанын сүюі ішкі дүниесіне байланысты. Таңертеңнен кешке дейін «бізде бәрі жақсы» деп мақтанып отыра беруге болады. Сондай-ақ, таңертеңнен кешке шейін бойымыздағы бар кемшіліктерді теріп, оны кетірудің де жолдарын қарастыру үшін еңбектенуге де болады. Әркім өз жолын өзі таңдайды ғой. Осы күні «Қазақстанды әлем таниды» деген амбициямыз бар. Сіздер бізге сырттан көз салып жүрсіз дер ғой. Бізді әлем тани ма, сырттан қараған кезде біз дің қандай кемшілігіміз анық көрінеді, қандай артықшылығымыз бар? Айкен СОЛОНЕН: Кейде Интернеттен бірдеме оқығың келеді. Елба сымыздың қандай да бір министрді немесе жеке бір адам ды қабылдағанын кәдімгідей жаңалық қылып жа зып жатады. Мемлекет болған соң, ол мемлекетте би лік құрылымдары күнделікті жұмыс істеген соң, олар дың бір-бірімен кездесуі, жағдайды талқылауы үй реншікті нәрсе емес пе? Ол жаңалық емес қой. Еуропа елдерінде Президенті өз министрін қабылдады дегенді жаңалық қылып жазбайды. Сосын Қазақстанда ешкім-ешкімді сынамайды. Ал Финляндияда шындық түрлі таластан туады деп сенеді. Сондықтан кемшілігін ашық айтады. Сүлеймен ШАДКАМ: Сыртқы саясатымыз жаман емес. Әркім Қа зақстан ға келіп-кетіп жүр ғой. Біз мынаны білуіміз керек, олар қазақты қолпаштау үшін емес, өз керегін алу үшін келеді. Немістің бір жақсы қасиеті өтірігі жоқ, уәдесінде тұра ды. Бірақ отыз жыл жақсы жұмыс істеп, бір күн қа телессеңіз кешірмейді. Сіз оны мейлі, жүз рет қо наққа шақырыңыз, «Ұят болды ғой, мен де бір күн қо нақ етейін» демейді. Ал өзің ұсыныс жасап: «Мені қо наққа шақыр» десең, «Жарайды, мына күні қонақ болып кете қойыңыз» деп келісе кетеді. Бұрынырақта те мекі шегетін едім. Үш жыл бір әріптес неміспен бірге те мекі шегіп жүрдік. Онда да: «Шылым шегіп келейік» деп ұсыныс айтып, бар темекіңді ұсынасың. Сөйтіп, күн дердің бір күнінде темекімді үйде қалдырып кетіппін де, әлгі әріптесімнен бір темекі сұрасам, «Ақшаң жоқ па, неге сатып алмайсың?» деп қарап тұр. «Ойбайау, үш жыл бойы саған темекі бердім, енді бір рет бере салсаң, нең кетеді», десем, «Сол үш жыл бойы сенен те мекі сұрамадым ғой, өзің бердің емес пе?», дейді. Біз дің ол елден артықшылығымыз кейде кемшілігіміз ашыққолдылығымызда деп ойлаймын. Харун, келесі сұрақты өзіңе қойғым келіп отыр. Қазақ тың ішінде біз түсінбейтін діни қауіп бар. Сол мәселе Сауд Арабиясындағы қазақтардың ішінде кездесе ме? Харун ҚҰДАЯР: Біздің ата-бабаларымыз Қазақстаннан кетіп, тек Ислам мемлекеттеріне көшіп отырды. Пәкістанды, Ауғанс танды мекендеді. Сауд Арабиясына өткелі 40 жыл болыпты. Мекке, Медине, Жиддадағы қазақтардың көбінің бабалары, әкелері хафиздер, имамдар, молдалар. Олардың бәрі дініне берік. Бірақ Қазақстанға ке ліп байқағаным, бір-екі жігіт Қазақстаннан барып, Ме динеде оқыпты. Содан сол оқуын осында келіп ай тады екен. Өзіңіз білесіз, Исламда төрт мәзхаб бар. Араб тар Шафиғи мәзхабында. Біз Имам Ағзам Әбу Ханифа мәзхабын ұстанамыз. Аталарымыз айтқан, әкелеріміз айтқан сол мәзхабтың жолымен, қазақтың әде бімен, Сауд Арабиясының дәстүріне құрметпен қа рап өмір сүреміз. Сізге бір мысал айтайын, Ирактан шық қан бір дін ісінің білгірі Мысырға барды делік. Мы сыр да араб елі. Бірақ әдебі басқа. Ирақтан шыққан дін білгірі Мысырға барғанда пәтуаны мысырлықтарға, жергілікті жердің халқына қарап береді. Ол ислам білгірінің пәтуасы Ирактан Мысырға дейін 90 пайызға ауыс ты. Неге? Өйткені, адамдар, әдеп, салт ауысты. Ме нің ұққаным, Мединеден оқып келгендер Сауд Арабиясының пәтуасын осында жүргізгісі келеді. Арабтардың киімін кигісі келеді. Мен Арабияға барғанда араб ша киінемін. Анам Арабияда бетін жауып жүреді. Қа зақстанға келгенде жаулығын тағады, бірақ беті ашық. Себебі, бетті жауып жүру қазақта жоқ. Тек қана орамал тағады, болды. Егер, арабтардың салтын ұстан ғыңыз келсе, айтайын, олардан анасының атын сұра саңыз айтпайды. Ұят санайды. Сондықтан арабтардың бар салтын ұстану, білу мүмкін де емес, керегі де жоқ қой. Сіздер қазақ тілін өте тамаша білесіздер. Шет ел де гі қазақтың қазақ тілінде сөйлеуі, үйренуі мәселесі бар ма? Харун ҚҰДАЯР: Сауд Арабиясында ортақ бір тіл бар. Қазақшаға жа қын, өзбекше де емес, түрікше де емес. Қазағыңыз да, өзбегіңіз де, тәжігіңіз де, түркіменіңіз де осы ор тақ тілде сөйлейді. Ол тілді кім шығарғанын, қашан шығарғанын білмеймін. Ес білгелі, Сауд Арабиясындағы түркі халықтары осы тілмен сөйлеседі әй теуір. Үйде әркім өз ана тілінде сөйлеседі. Сүлеймен ШАДКАМ: Ашығын айтайын, ассимиляция қаупі бар. Шетел біздің тілімізде сөйлей алмайды. Өз тілімде емін-еркін сөйлеймін ғой деп атажұртқа келсек, оның өзінде де орысша тілдесіп жүргенің. Еуропалық қазақ жас тарының ортақ тілі түрікше. Қазақ тілін біреуі бі ле ді, біреуі білмейді. Кейбірі қазақпен тіл табыса ала ды, бірақ қазақ тілінің мәйегін тамызып сөйлей алмайды ғой. Елбасымыздың Америкада, БҰҰ мінберінен қазақ ті лінде жасаған баяндамасы керемет әсер етті. Шетелдерде ыңғай осылай сөйлесе, тіл мәселесі оңай шешілер еді. Әңгімелеріңізге рахмет! Әңгімелескен Қ.СІМӘДІЛ 43

44 ӨНЕР, БІЛІМ БАР ЖҰРТТАР... «Баламды медресеге біл деп бердім» деген Абай за манынан бері қарай жылжысақ, бүгінгі ата-ана және тү лектің өзі жоғары білім беретін оқу орнын таңдағанда, ең алдымен қандай жайттарға көңіл бөлуі керек деп ойлайсыз? Бүгінгі ата-ана баласының болашағы жарқын болуы үшін мамандық таңдауда қателестірмеуі керек. Кө бінесе әкесі, не шешесі өмірде өзінің қолы жетпеген ар манына баласының жеткенін қалайды да, әлі оң-солын тани алмаған баланы шатастырады. Әкешешесінің қалауымен мамандық таңдаған бала өмір бойы қоғамнан өз орнын таба алмай жүрері анық. Сондықтан да балаға жоғары сыныпқа көшкеннен бастап, қо ғамға қажетті мамандықтардың қыр-сырымен таныстырған абзал. Яғни оқу орындарына бағыт бере білу керек. Қазіргі кезде жоғары оқу орындарында арнайы мектеп бітірушілер үшін «ашық есік» күндері өткізіліп жүр. Онда абитуриенттер әрбір мамандық бойынша ақпараттар ала алады. Кейбір оқу орындары аудандарға арнайы барып, оқушылармен кездесу ұйымдастыруда. Бұл, әрине, бала ойына түрткі болар құптарлық іс. Қызығушылығымен таңдаған мамандығына барған бала болашақта да өз ісіне жауапкершілікпен қа райтын тұлғаға айналары сөзсіз. Бір қуанарлығы, «балам оқысын, қайтсем де баламды оқытуым керек» де ген ұғым қалыптасқан. «Оқымаса да екі қолға бір кү рек табылады» деген түсінік жойылған деуге болады. Демек, қазіргі кезде қоғамда бәсекеге қабілетті болу үшін білімді бәрінен де биікке қоя білетін дәрежедеміз. Тәуелсіздік алғаннан бері білім және ғылым саласы көп рефор-маға ұшырады. Осы өзгерістер еліміздегі Лаура ДӘУРЕНБЕКОВА, Назарбаев университетінің доценті, филология ғылымының кандидаты БІЛІМДІ ҚОҒАМ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҚОҒАМ Сапалы білім алу заманның талабы мен сыны. Білім мен ғылымға қатысты көзқарас пен ұстаным әр ғасырда эволюциялық дамуды бастан өткеріп келеді. Ғасыр талабына сәйкес білім нарығында мықты бәсекелес көп. Заманалармен бекіген дәстүрлі кәсіп күрделі өзгерістерге ұшырап, жаңа мамандықтар легі жылдам көбеюде. Демек, білім алу, ЖОО-да оқуға қатысты көзқарастар да өзгеше. Қазір білімді адамның сипаты үлкен мазмұнға ие. Осы орайда сол мазмұнға лайық маман иесіне білім беруді көздеген Назарбаев университетінің істәжірибесі жайлы сұхбатымыз биылғы жылғы түлектерге де ой салар деп ойлаймыз... ЖОО сапасының жақсаруына әсер етті ме? Назарбаев университетінің мысалы аясында сондай өзгерістердің бірқатарын айтып берсеңіз. Жаңа реформаның аясында елімізде жоғары оқу орындарының көшбасшысы Назарбаев универси теті бой көтерді. Бұл оқу орнын білім мен ғылым әле мінің көкжиегі десек те болады. Заманауи құрал-жабдықтармен жабдықталған, халықаралық ака демиялық стандарттарға сай университет білім са пасының жақсаруына ерекше әсер етері сөзсіз. Мамандықтарды айта кетсек: жоғары бизнес мектебі, жо ғары білім беру мектебі, жоғары мемлекеттік саясат мектебі, гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар мек тебі, медицина мектебі, ғылым және технология мек тебі, инженерия мектебі. Ескере кететін бір жайт, мамандықтар факультет емес, «мектеп» деп ата ла ды. Оқу ағылшын тілінде жүргізіледі. Студентке академиялық еркіндік берілген. Демек, студент оқу жылының басында мамандығына сай міндетті пәндерді қай семестрде оқығысы келеді өзі таңдайды. Бірінші, екін ші курстарда пәндерді көбірек оқып, жоғары курс та диплом жұмысымен айналыссам дейтіндер бар. Не месе жаздық демалыс күндерін қысқартып кейбір пән дерді аяқтап тастасам деп жоспарлайтындар да бар. Таңдау өз еріктерінде болғандықтан, отандық басқа оқу орындардағыдай курс-курс болып оқымай, жоғары курс пен төменгі курс сабақтарда аралас отырады. Жақсы жа ғы студент кезінен-ақ, бала алға талпынуға, мақсат қойып, сол мақсатқа жетуге ұмтылуға қалыптасады. Жоспарлауды үйренеді. Назарбаев университетінде кімдер оқиды? Еліміздің жоғары оқу орындарымен салыстырғанда, оқуға тапсыру ерекшеліктері қандай? Бір қуанарлығы, университетте ауылдан шыққан қа рапайым қаракөз балаларымыз көп. Осы арада олар «ағылшын тілін қалай, қайдан үйренген» деген сияқты сұрақ тар туындайды.өңірлердегі Назарбаев зияткерлік мек тептері, білім және инновация мектептерінен келген 44

45 ӨНЕР, БІЛІМ БАР ЖҰРТТАР... Назарбаев университетінің студенттері білімге, ғылымға құштар. Университет аяқтамай жатып, ғылымдағы нәтижелерін көрсетіп жатыр. Студенттер шет елдерде өткізілетін түрлі конференцияларға, жобаларға қатысып, гранттар ұтып алып, білімдерін шыңдай түседі. Оқуды аяқтағаннан кейін де олар АҚШ, Ұлыбритания, Еуропа, Азия елдерінің белді жоғары оқу орындарында магистратура, докторантураға білімдерін жалғастыру барысында еш қаймықпай, психологиялық тұрғыда дайын болып барады. Басқа мемлекеттердің ғылымдағы тәжірибесімен танысып, пікір алмасудың студент үшін қаншалықты маңызды екенін осы университетте дәріс оқыған сәттен бастап сезіндім. ба лалар үшін ағылшын тілін жақсы меңгергендіктен, уни верситетке түсу жеңілірек болады. Арасында орта бі лім беретін мектептердің де бітірушілері бар. Олар кө бінесе өз еркімен, репетиторлардың көмегімен ағылшын тілін меңгергендер. Абитуриент алдымен даярлық мек тебіне (Foundation) емтихан тапсырады. Бұл орта мек тепті аяқтаған және жоғары академиялық әлеуетке ие студенттерге арналған бір жылдық базалық курс. Мұн да университеттің бакалавриат бағдарламаларына дайындық жүргізіледі. Курсты оқудың маңызы өте зор. Баланың ағылшын тілі жетіледі, ағылшын тілінде лекция тың дап көзі, құлағы үйренеді. Сондай-ақ, мамандық таң дауға да зор мүмкіндіктер ашылады. Жалпы, универ ситетке тапсыру үшін nu.edu.kz сайтынан толық ақ парат алуға болады. Тағы бір ескерте кететін жайт, та лапкерлер университетке қыс, көктем мезгілдерінде тап сыратындықтан, кез келген абитуриент алдымен осы университетке бағын сынап көруіне болады. Ал жаз айында еліміздің басқа оқу орындарына ҰБТ тапсыра алады. Өмірін ғылымға арнайтын студент жастарды тәрбиелеу, ғылымға бағыттау ісі бүгінгі таңда қалай жүргізіліп жатыр? Назарбаев университетінің студенттері білімге, ғы лымға құштар. Университет аяқтамай жатып, ғылым дағы нәтижелерін көрсетіп жатыр. Студенттер шет елдерде өткізілетін түрлі конференцияларға, жобаларға қа ты сып, гранттар ұтып алып, білімдерін шыңдай түседі. Оқуды аяқтағаннан кейін де олар АҚШ, Ұлыбритания, Еуропа, Азия елдерінің белді жоғары оқу орындарында ма гистратура, докторантураға білімдерін жалғастыру бары сында еш қаймықпай, психологиялық тұрғыда дайын болып барады. Басқа мемлекеттердің ғылымдағы тәжірибесімен танысып, пікір алмасудың студент үшін қаншалықты маңызды екенін осы университетте дәріс оқыған сәттен бастап сезіндім. Сондықтан да Қа зақстанның басқа оқу орындарының студенттеріне де осындай мүмкіндіктер жасалса деген тілек бар.президентіміз Н.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаң ғыру» атты мақаласында «Басқалардың ең озық же тістіктерін қабылдай білу, бұл табыстың кілті» де ген болатын. Демек, жастарды ғылымға бағыттауды ер те бастап, өзгенің озық жетістіктерін қолмен ұстап, көз бен көрсетудің тиімді жақтары көп. Гуманитарлық ғылымдарды игеру бізге онша қиын дық тудырмайды деген түсінік бар. Жалпы, сол тү сінік-таным дұрыс па? Бүгінгі таңда гуманитарлық са лада еңбектеніп жүрген ғалымдарымыздың еңбегі қазақстандық ғылымды қаншалықты биікке көтерді? Қайсы ғылымды алсақ та, қиындық тудырмайтыны жоқ. Мынау оңай, мынау жеңіл деп бөле алмаймыз. Рухы мызды жаңғыртатын, патриоттыққа көш бастайтын гуманитарлық ғылым. Қазақ Ұлттық университетінде білім алдым. Нағыз әдебиеттанушы, тілші ғылым ко рифейлерінің алдында дәріс тыңдадым деп мақтанышпен айта аламын. Осы ғалымдардың еңбегі маман дайындауда, ғалым дайындауда пайдаланылып жүр. Әлі де пайдаланылады. Ағылшын тілі заман талабы десек те, қазақ тілінде жазылған іргелі ғылыми еңбектерімізді, ға лымдарымызды сызып тастай алмаймыз. Қайта олардың еңбектерін ағылшын тіліне аудару арқылы әлемге таныламыз. Назарбаев университеті студенттерінің ортақ портре тін жаса десе, оларды қалай бейнелер едіңіз? Назарбаев университетінің бүгінгі студенттері бо лашақта еліміздің көркеюіне үлес қосатын, үш тіл ді меңгерген бәсекеге қабілетті, еңбекқор, алдына қой ған мақсатына жетуге ұмтылатын интеллектуалды көшбасшы тұлғалар болып шығады деп батыл айта аламын. Әңгімеңізге рахмет! Әңгімелескен Қ.СЕРІКҚЫЗЫ 45

46 БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҚАЗАҚСТАН ОРТА ТАП Біздің орта тап туралы түсінігіміз НЕМЕСЕ бастауыштық баспалдақта. Себебі, социологиялық қатаң талаптар түсінігіндегі орта тап бізде әлі қалыптасып біткен жоқ. Оны нақты бір құрылған ЕҢБЕК жік ретінде суреттеу де мүмкін емес. Әрине, біздің елде көпшіліктің өзін бай-бақуатты санайтын бір мінезі бар. Жоқ-жітіктің «барыма шүкір» дейтін болмысы туралы көп айтудың да қажеті жоқ-ау. «Екі қолға табылған бір күректі» «бар байлығым» деп есептеп, ілініп-салынып күн көрудің жақсы, әлде жаманы жайлы ұзаққа ҚҰНДЫЛЫҒЫ толғаудан да аулақпыз. Көрші мемлекеттегі статистикалық сарап «Ресейде 2,5 млн. күзетші жұмыс істейтінін» айтады. Былай қарағанда, тұтас бір қаланың тұрғынын құрайтын сан. Бұл мәселеге басқаша үңілсең, 2,5 млн. адамның мұғалім, дәрігер, не инженер бола алмауы қоғамға қандай ауыртпалық жүктейтінін ұғасың. Өзге елдің мысалы өзімен кетсін десең де, біздің халықтың да еңбек құндылығын сезіну жағдайын тергеп, тексеріп жатқан кім барын білгің келетіні бар. Себебі, еңбек сапасы сол елдегі ең тұрақты топ орта тап өкілдерін қалыптастырады ғой. Орта тап туралы әңгіме ХХ ғасырдың басты та қы рыбы болса, біздің заманымызда ол саяси және экон омикалық тұрақтылықтың ең басты көрсеткішіне айналды. Адамдар арасындағы тұрақтылықтың кепілі орта тап өкілі дегенді қолдайтындар көптеу. Әлеу меттанушылар орта тап туралы айтқан кезде, оның табысына баса көңіл аударады. Яғни орта тап өкі лі тапқан табысына жаңа көлік, жақсы пәтер сатып ала алуы, жылына бір рет жақсылап демала алуы жә не емделе алуы тиіс. Социология классигі Макс Ве бер әлеуметтік жіктелімнің үш негізгі критерийі табыс, мәртебе және билік екенін айтады. Дәл осы үш критерий адамның әлеуметтік сатыдағы орнын белгілейді. Мәселен, ЖОО-да сабақ беріп жүрген профессор, жұмысын тастап, базарда сатушы бола ала ды, бұдан оның табысы өсуі мүмкін, бірақ мәртебесі төмендемей ме? Вебер көрсеткен орта тап өкілін сипат тар болсаңыз, бүгінгі таңда біраз қайшылықтарға кенелеріңіз хақ. Заманауи сарапшылар да орта таптың негізгі крите рийі тұрақтылық екенін айтады яғни орта тап өкі лінде тұрақты өмір салты болуы керек. Оның тұрақты жұмысы, тұрақты отбасы болуы тиіс. Орта таптың өкі лі тұрақты болғандықтан психологиялық тұрғыдан да мықтырақ болып келеді. Кедей адам психологиялық тұрғыдан қанағаттанбайды, сондықтан әлеуметтік жа рылысқа, тұрақсыздыққа бейім дейді сарапшылар. Ал, өте ауқатты адам әркез күдікшіл келеді, қоғамның тұрақ ты дамуы үшін, жан-жағы түгел тұрақты «төрт құ быласы тең» орта тап өкілінің көбеюі не үшін маңызды екені осыдан білінетін шығар жылы Бүкіләлемдік банк «Әлемдік деңгейдегі ор та тап» анықтамасын жасап, орта тап өкілі күніне доллар (жылына 4-17 мың доллар) таба алуы керегін айт қан болатын. Одан бергі онжылдықта бұл межеден шық қан, яғни мемлекет тұрғындары ішінде орта тап өкіл дерінің санын арттыра алған елдер де бар. Goldman Sachs зерттеулеріне қарағанда жаңа орта тап өкілдерін көптеп қалыптастырып жатқан елдер Бразилия, Үн діс тан, Қытай және ОАР, сонымен қатар, Египет, Фи липпин, Индонезия, Мексика және Въетнам болып саналады екен. Әлемдік сарапшылар осы күні мұсылман елдеріндегі қарқынмен өсіп келе жатқан орта тап өкілдері туралы айтады. Иран, Пәкістандағы орта тап тың қатарын толтырушылар білімді, урбандалған және өзгерістерге бейім. Мұсылман әлемінің бұл өкілдері заманауи техникалардың көмегімен өздерінің тұрақты жағдайларын отандастарына көрсету арқылы, ор та тап өкілдерін қатарын күннен-күнге көбейтуге бел гілі бір дәрежеде ықпал етіп отырғаны да белгілі. Әлемдік, Батыс ғалымдарының берген анықтамасы үде сінен шығатын орта тап өкілдерін қалыптастырып отыр ған бұл елдердің көпшілігі дамушы елдер еке нін еске алсақ, болашақта экономикалық-саяси жағдайының тұрақтылығы есебінен әлеуметтік, рухани та ғы басқа да дағдарыстардың алдын ала алатын елдер осы мемлекеттер болатынын ұққандайсың. Бұл, енді, болжам, әрине. Ал, соңғы жылдары империялық амбициялары ке сі рінен көптеген елдер «теріс айналған» Ресей жыл дан-жылға орта тап өкілдерінен айрылып бара жат қан көрінеді. Ресей үкіметі жанындағы Қаржы университетінің Социология Департаментінің зерттеулері Ре сейдегі орта тап өкілдерінің жаңа автокөлік пен жылжымайтын мүлік сатып ала алатын, табысын де малыс пен балаларының білім алуына жұмсауға қабі летті топтың азайып келе жатқанын айтады жы лы ол топ 18 пайыз, 2014 жылы 15 пайыз, ал 2015 жы лы 13 пайызға кеміген. Биылғы жылы ресейлік ор та тап өкілдері жаңа пәтер мен көлік, демалыс пен ем делуді айтпағанның өзінде, тапқан-таянғанының тең жарымын тамағына ғана жұмсайтын болады де ген сарапшылар, мұндай жағдай, тіпті жылдардағы дағдарыстың кезінде де болмағанын айтып отыр. 46

47 БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҚАЗАҚСТАН Ресей Ғылым академиясының Социология институтының қызметкерлері Ресейдегі орта тап негізі мем лекет секторының жұмысшылары екенін айтады. Яғни бұл елдегі орта таптың негізгі өкілін былай сипаттауға болады жоғары білімді, жалақысы 40 мың рубльден кем емес, өзінің немесе ипотекамен жалға алған пәтерінде тұратын шенеунік. Онымен қоса, бұл тап өкілінің бірнеше банкте несие тарихы бар. Бай қасаңыз, біздің орта тап өкілі қандай дегенде, осы бей не көз алдыңызға келе ме? Бүгінгі Ресейдегі орта таптың өзегі еркін кәсіп өкілдері емес, мемлекеттік бюрократия және соларды емдейтін, киіндіретін, балаларын оқытатын мемлекет жанындағы топ деген ресейлік профессор сөзіне қарап, қазақстандық орта тап өкілінің келбетін жасар болсақ, осы анықтамалардан ұзай қоймайтынымыз еске түседі. Батыс классификациясында орта тап өкіліне дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлік-техникалық құрам өкілдерін, менеджерлерді, кәсіпкерлерді жатқызады. Әрине, мұндай кәсіп иелері бізде де орта тап өкіліне жататыны рас. Веберлік жіктелімдегі орта тапқа тиесілі қаржы, мәртебе, билік тұрғысынан қарайтын болсақ, бұл кәсіп иелерінің қазіргі күні орта тап өкіліне лайықты орнын таба алмай отырғанын байқайсыз. Оның үстіне, отбасын асырау үшін, кәсіп игермей, маусымдық, мәртебесі аз жұмыстарды қанағат етіп жүргендердің де күні ертең орта тап қатарын толтыра алмайтынын айтқымыз келеді. Бұл топтың тағдыры заманауи Қазақстан қоғамы ның ең маңызды мәселелерінің бірі. Себебі, бұл топ әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз етіп, кәсіби ең бек ресурстарын, жалпы ұлттық біртектілікті қалып тас тырады. Осы орайда айта кету керек, әл-фараби атын дағы ҚазҰУ-дің Әлеуметтік зерттеулер және социо ло гиялық инжиниринг орталығы «Қазақстандағы ор та таптың экономикалық стратегиялары мен құн ды лықтары не?» деген тақырыпта зерттеу жүргізген екен. Түсінгеніміз, біздегі орта таптың негізгі құндылығы табыс және білім деңгейі ғана емес, құндылықтар жүйесі мен өзін-өзі қалыптастыра алу мүмкіндігі де екен. Иә, аз болсын, көп болсын, мейлі, қалыптасып бітпе сін, бізде орта тап бар екен рас. Ал сол орта тап тық сана қалыптасқан ба? Орта тап өкілі жақсы та быс тауып қана қоймай, өзгелердің еңбегіне құр метпен қарай алуы да керек қой. Өзгелердің еңбегі дегенде еске түседі, бізде табиғат аясына шыққанда, табиғат аясына шық пай-ақ қала ішінде жүргенде тұрғындардың өзгелердің еңбегіне қандай «құрметпен» қарайтынын ұға тындайсың. Баяғыда, бір қала әкімінің орынбасары: «Бұл қалада көшеде қоқыс қаптаса да мен жауаптымын, ал сол көшеде қоқыс жәшігінің тұрғанымен ешкімнің шаруасы да жоқ», деп күйінгені бар еді. Қоқыс жә шігін біз қыдыра барған жерлердің бәрінен де көріп жүрміз ғой. Тек, сол жәшіктердің толғанын бір байқай алмай-ақ жүрміз. Есесіне жап-жасыл же лек пен мөп-мөлдір көлдің айналасы тамақтың қал дығы, түбі бос қалбыр мен целлофандарға толып тұрға нын көп көресің. «Біздің қорықшылар жұмысын осын дай қоқыстарды жинаумен бастайды», деген қ орықшының сөзіне не күлеріңді, не жыларыңды білм ейтінің бар. Сондай жерлерге қыдырыстауға бара тын орта тап өкілі дегің келсе де, еңбекті бағалай ал мау мен экологиялық сауаттылық жетіспейтіндердің бұл топ қатарына қалай ғана қосылып кеткенін ұға ал майсың. Табиғат аясындағы жұмысын қоқыс терумен бастайтын қорықшылардың өз кәсібінің мәртебесін қалай анық тауы керегін те айтып бере алмайтының бар. Орта тап өкілдерінің сапалы білім алуымен қатар, ең бек тің лайықты бағалануы да маңызды екенін осын дайда түсінесің. Орта тап өкіліне қатысты критерийлерді санамалағанда оның құқықтық жауапкершілігімен сауаттылығына да мән бергеніміз жөн-ау! Орта тапқа иек артуы тиіс біздегі ахуал, тіпті, демократиялық тұрғыдан алғанда күлкілі екенін баяндамасқа болмас. Қазақ өмірінің қазіргі шындығында орта тапқа әншілер жатады. Әншілік құндылықтың өсуі, әншілікке деген сұраныстың жоғарылауы біз дегі мәртебе мен биліктің кімдердің қолына өтіп кет кенін көрсетіп тұрғандай. Елдегі тұрақтылық пен бақуаттылыққа жетелейтін орта тап өкілінің қазақстандық келбеті жанымызды әзірге жылыта алмауының бір себебі мынада деп ойлаймыз: орта тап өкілдерінің кәсіби келбеті жайлы біз ештеңе айта ал маймыз. Еңбек ете алатын, сол еңбегі арқылы кәсібиліктің шыңына жетіп үлгерген, кәсібін дөңгелетіп отыр ған, кездейсоқ «атақтан» емес, тамшылап төгілген тер ден шаруасын дөңгелетіп әкеткен, сондықтан, өзгенің тамшылап төгілген теріне құрметпен қарай алатын орта тап өкілдерінің бейнесін әлі іздеп жүргеніміз де сондықтан. 47

48 БАСПАСӨЗ 2018 ЖАЗЫЛУ ИНДЕКС ЖАЗЫЛУ БАҒАСЫ АЙМАҚ/ҚАЛА МЕРЗІМІ 6 айға 2587 теңге 80 тиын. 12 айға 5175 теңге 60 тиын. АУДАН/АУЫЛ МЕРЗІМІ 6 айға 2613 теңге 60 тиын. 12 айға 5227 теңге 20 тиын Рухани жаңғыруды іспен қолдайық