Τα εισαγωγικά κείμενα των θεματικών ενοτήτων της μόνιμης έκθεσης

Transcript

1 Τα εισαγωγικά κείμενα των θεματικών ενοτήτων της μόνιμης έκθεσης ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 1

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η Βυζαντινή αυτοκρατορία Α. Βυζαντινή αυτοκρατορία ονομάστηκε κατά τη νεότερη εποχή (16 ο αιώνα) το ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που εκτεινόταν σε περιόδους ακμής στις τρεις ηπείρους γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου: Ευρώπη, Ασία, Αφρική. Θεωρητικά, η αρχή της ιστορίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας συμπίπτει με την ίδρυση της νέας πρωτεύουσας του ρωμαϊκού κράτους στην Ανατολή. Η Νέα Ρώμη, η Κωνσταντινούπολη, ιδρύθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στη θέση της αρχαίας ελληνικής αποικίας των Μεγαρέων, το Βυζάντιο, στις ακτές του Βοσπόρου, το 324. Η ζωή της νέας πρωτεύουσας υπήρξε στενά συνυφασμένη με την τύχη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, καθώς η πτώση της Κωνσταντινουπόλεως στα χέρια των Οθωμανών Τούρκων το 1453 σήμανε και το τέλος της βυζαντινής επικράτειας. Η Κωνσταντινούπολη ως έδρα του οικουμενικού μονάρχη υπήρξε και το πολιτικό, θρησκευτικό και πολιτιστικό κέντρο της βυζαντινής αυτοκρατορίας, και συγχρόνως πόλος ακτινοβολίας στον τότε γνωστό κόσμο. Β. Η βυζαντινή κοινωνία ήταν διαρθρωμένη με τρόπο αυστηρά ιεραρχικό. Την κορυφή της κατείχε ο αυτοκράτορας, ενώ οι κοινωνικές τάξεις κλιμακώνονταν με συγκεκριμένη σειρά. Θεωρητικά, η οργάνωση αυτή αντανακλά την αρμονία του σύμπαντος σύμφωνα με την ουράνια ιεραρχία (την τάξιν), που έχει ως αρχή της τον Θεό. Περίοπτη θέση στη βυζαντινή κοινωνική οργάνωση κατείχε και ο πατριάρχης, ως πνευματικός ηγέτης των χριστιανών. Γ. Ο βυζαντινός πολιτισμός στηρίχτηκε κυρίως στην ελληνορωμαϊκή παράδοση αλλά και σε στοιχεία που αντλήθηκαν από τους ανατολικούς πολιτισμούς, ενώ κύρια χαρακτηριστικά του ήταν η χριστιανική θρησκεία και η ελληνική γλώσσα. Οι κρατικοί και κοινωνικοί θεσμοί και οι κανόνες του ικαίου αποτέλεσαν συνέχεια του ρωμαϊκού δικαίου. Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες, ως άμεσοι διάδοχοι του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα, του Αυγούστου, βάσιζαν την πολιτική δράση τους στη ρωμαϊκή πολιτική θεωρία, σύμφωνα με την οποία ο αυτοκράτορας είναι ο μονάρχης ολόκληρης της οικουμένης και η αυτοκρατορία αιώνια. Η βυζαντινή τέχνη κληρονόμησε τους κανόνες της αρχαίας ελληνικής, υιοθετώντας συγχρόνως και ανατολικά στοιχεία. Με κέντρο την Κωνσταντινούπολη, εκτεινόταν στον χώρο των Βαλκανίων, της Κύπρου και της Ρωσίας, ενώ η ακτινοβολία της έφθανε σε όλη τη υτική Ευρώπη και τις χριστιανικές χώρες της Ανατολής και της Αφρικής. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 2

3 Ι. AΠO TON APXAIO KOΣMO ΣTOΝ BYZANTINO Η μετάβαση από τον αρχαίο κόσμο στον βυζαντινό έγινε σταδιακά. Oι δομές του αρχαίου κόσμου πολιτικές, οικονομικές, θρησκευτικές άρχισαν να κλονίζονται από το τέλος του 2ου αιώνα, εποχή κατά την οποία ο χριστιανισμός είχε αρχίσει να κερδίζει έδαφος και είχαν ήδη εμφανιστεί τα πρώτα δείγματα χριστιανικής τέχνης. Σταθμό για τη μετάβαση από τον κόσμο της αρχαιότητας στον κόσμο του Bυζαντίου αποτέλεσε η νομιμοποίηση της χριστιανικής θρησκείας το 313 από τον Mεγάλο Kωνσταντίνο. H χριστιανική τέχνη απέκτησε στο εξής δημόσιο χαρακτήρα και τέθηκε στην υπηρεσία διάδοσης της νέας θρησκείας. Παράλληλα, η μεταφορά της έδρας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τη Pώμη στην Kωνσταντινούπολη το 330 ήταν καθοριστική για τη μετατόπιση του κέντρου βάρους από τη λατινική ύση στην εξελληνισμένη Aνατολή. O χωρισμός του ρωμαϊκού κράτους σε ανατολικό και δυτικό το 395 και η κατάλυση του δυτικού τμήματος του το 476 αποτέλεσαν εξίσου σημαντικά ορόσημα για το τέλος του αρχαίου κόσμου, το οποίο συντελέστηκε οριστικά με το κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών κλασικής παιδείας το 529, την έναρξη των βαρβαρικών επιδρομών και την παρακμή των μεγάλων αστικών κέντρων μετά τον 6ο αιώνα. Ι.Ι Παλαιές μορφές - νέα σύμβολα H χριστιανική τέχνη γεννήθηκε την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας (2ος-4ος αιώνας μ.x.) στους κόλπους της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και για να εκφραστεί χρησιμοποίησε την εικαστική γλώσσα της εποχής. Oι χριστιανοί δανείστηκαν μορφές οικείες στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, στις οποίες προσέδωσαν νέο περιεχόμενο. H μορφή του ποιμένα με τον αμνό στους ώμους, η οποία έλκει την καταγωγή της από τα ελληνικά αγάλματα του μοσχοφόρου ή κριοφόρου, χρησιμοποιήθηκε για να αποδώσει την ιδέα του Xριστού ως Kαλού Ποιμένος που, σύμφωνα με τα ευαγγελικά χωρία, «τίθησιν την ψυχήν αυτού υπέρ των προβάτων» (Iωάν., 10, 11). O Oρφέας, ο μυθικός κιθαρωδός από τη Θράκη, που μάγευε με τη λύρα τα ζώα γύρω του στα έργα της ύστερης αρχαιότητας, θεωρήθηκε από τους χριστιανούς ότι μπορούσε να αποδώσει αλληγορικά τον Xριστό που με το λόγο του μαλακώνει τις καρδιές ακόμη και των σκληρότερων ανθρώπων. Eπίσης, ο φιλόσοφος, από τις δημοφιλέστερες μορφές στην τέχνη της ύστερης αρχαιότητας, αποτέλεσε ένα από τα πρότυπα απεικόνισης του νεαρού Xριστού. Σαρκοφάγοι τύπου Σινταμάρα Ο τύπος των σαρκοφάγων που είναι γνωστές με την ονομασία Σινταμάρα (από το όνομα της μικρασιατικής πόλης που θεωρείται τόπος παραγωγής τους) χαρακτηρίζεται από τη διαίρεση της επιφάνειας των μακρών πλευρών με κίονες που επιστέφονται με τόξα ή αετώματα. Οι μορφές εικονίζονται σχεδόν ολόγλυφες ανάμεσα στους κίονες και, εκτός από εκείνη του νεκρού, είναι συνήθως εμπνευσμένες από τη μυθολογία ( ιόσκουροι, Μούσες). Η μορφή νέου άνδρα με το ειλητό στο χέρι πιθανώς φιλοσόφου θυμίζει τον νεαρό Χριστό όπως εικονίζεται στις πρώιμες χριστιανικές σαρκοφάγους, ένα ακόμη δείγμα των δεσμών της χριστιανικής τέχνης με τα καλλιτεχνικά πρότυπα της ύστερης αρχαιότητας. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 3

4 Ι.2 Τα εγκόσμια Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο διατηρεί σχεδόν αναλλοίωτα τα χαρακτηριστικά της ελληνορωμαϊκής παράδοσης. Πολλές αρχαίες πόλεις συνέχισαν να υπάρχουν, ενώ ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν και νέα αστικά κέντρα. Ωστόσο, το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού ζούσε και εργαζόταν στην ύπαιθρο, καθώς η κρατική οικονομία εξακολουθούσε να στηρίζεται στην αγροτική παραγωγή. Η βιοτεχνία και το εμπόριο συνέχισαν να αποτελούν βασικές δραστηριότητες, ενώ η μορφή και η οργάνωση των οικιών ακολουθούσαν παλαιότερα πρότυπα. Η εξάπλωση ωστόσο του χριστιανισμού προκάλεσε σταδιακά σημαντικές αλλαγές στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η επίδραση της νέας θρησκείας αποτυπώθηκε τόσο στα πολύτιμα προϊόντα καλλιτεχνικής δημιουργίας (κοσμήματα) όσο και στα ευτελέστερα αντικείμενα ευρείας χρήσης (κεραμικά σκεύη, μεταλλικά αντικείμενα). Ο δημόσιος βίος Η Αγορά παρέμεινε έως τον 6ο αιώνα το κέντρο όπου ήταν εγκατεστημένα τα εργαστήρια και οι βιοτεχνίες και λάμβαναν χώρα όλες οι οικονομικές και εμπορικές δραστηριότητες. Πήλινα αποθηκευτικά αγγεία και λυχνάρια για τον φωτισμό των οικιών και των ναών συνιστούσαν αντικείμενα ευρείας κατανάλωσης. Ο έλεγχος του βάρους των νομισμάτων και των προϊόντων γινόταν με τη χρήση σταθμίων, ενώ το νόμισμα, χρυσό, αργυρό ή χάλκινο, εξακολουθούσε να είναι το κύριο μέσο συναλλαγής. [Τα σταθμία ήταν μικρά βάρη από πέτρα, μόλυβδο, γυαλί και κυρίως χαλκό που χρησίμευαν για το ζύγισμα εμπορικών προϊόντων και νομισμάτων. Τα βυζαντινά σταθμία συνέχισαν το ρωμαϊκό δωδεκαδικό σύστημα βάρους όπου κύρια μονάδα ήταν η λίτρα (327,6 γρ.).] Οικία: εξοπλισμός και διακόσμηση Η εμφάνιση και ο εξοπλισμός των οικιών σχετίζονταν πάντα με την οικονομική και κοινωνική κατάσταση του ιδιοκτήτη. Οι εύποροι διακοσμούσαν τα σπίτια τους με εντυπωσιακές τοιχογραφίες και περίτεχνα ψηφιδωτά δάπεδα, ενώ επέλεγαν ακριβά έπιπλα και σκεύη από πολύτιμα υλικά. Τα πήλινα λυχνάρια εξακολούθησαν και αυτή την εποχή να αποτελούν το κύριο μέσο φωτισμού των φτωχότερων κυρίως κατοικιών, καθώς τα ακριβότερα μεταλλικά λυχνάρια ήταν προσιτά μόνο στους πιο ευκατάστατους. Αντίθετα, τα γυάλινα και κυρίως τα κεραμικά επιτραπέζια αγγεία, καθώς και τα μαγειρικά και αποθηκευτικά σκεύη, χρησιμοποιούνταν σε όλα τα νοικοκυριά ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης. Η ένδυση και ο καλλωπισμός Ακόμη και μετά την επικράτηση του χριστιανισμού, που επέβαλλε την εγκράτεια και απαγόρευε τη ματαιοδοξία, το κόσμημα εξακολούθησε να κατέχει σημαντική θέση στη ζωή των ανθρώπων. Κοσμήματα και εξαρτήματα ένδυσης από πολύτιμα ή ευτελέστερα υλικά χρησιμοποιούνταν με σκοπό να ικανοποιήσουν την έμφυτη τάση των ανθρώπων για κοινωνική επίδειξη και προβολή. Τα διακοσμητικά θέματα της κλασικής αρχαιότητας παρέμειναν στις προτιμήσεις των αριστοκρατών, όχι μόνο των εθνικών αλλά και των χριστιανών, έως και τον 7ο αιώνα. Ταυτόχρονα όμως, από τα τέλη του 4ου αι. εισήχθησαν τα νέα χριστιανικά σύμβολα ως διακοσμητικά μοτίβα. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 4

5 [Τα μυροδοχεία, γυάλινα ή πήλινα, χρησιμοποιούνταν για τη φύλαξη αρωμάτων και καλλυντικών ουσιών. Στα σύνεργα καλλωπισμού περιλαμβάνονταν και τα ασημένια «κοχλιάρια» με το λεπτό και μακρύ στέλεχος, που βοηθούσαν πιθανότατα στη λήψη μικρής ποσότητας καλλυντικής ουσίας ή αρώματος μέσα από τα βαθιά μυροδοχεία.] Χριστιανικά σύμβολα και καθημερινή ζωή Από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες στον εξοπλισμό των οικιών περιλαμβάνονταν αντικείμενα που συνδέονταν με την προσωπική ευλάβεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι «ευλογίες», μικρά αναμνηστικά που έφερναν μαζί τους οι προσκυνητές από τα μεγάλα ιερά της χριστιανοσύνης, για να τους προφυλάσσουν από το κακό και να τους φέρνουν καλή τύχη. Οι «ευλογίες» ήταν απλά δισκάρια με συμβολικό διάκοσμο ή, συνήθως, φιαλίδια που περιείχαν αγιασμένο λάδι, αγίασμα ή χώμα από τον ιερό τόπο. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και οι μικρές σφραγίδες με χριστιανικά σύμβολα, που χρησιμοποιούνταν κυρίως για να ασφαλίζουν προσωπικά αντικείμενα, αλλά ταυτόχρονα, όπως και οι μικροί επιστήθιοι σταυροί, φοριούνταν σαν φυλακτά. Αντίστοιχα, οι πήλινες σφραγίδες με θρησκευτικά διακοσμητικά θέματα και επιγραφές χρησιμοποιούνταν κυρίως για το σφράγισμα των άρτων που προσέφεραν οι πιστοί στο ναό για τις ανάγκες της λειτουργίας. Ι.3 Οι ναοί της νέας θρησκείας Μετά την επίσημη αναγνώριση του χριστιανισμού προέκυψε η ανάγκη μιας αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής έκφρασης που θα προέβαλλε τον θρίαμβο της νέας θρησκείας, προς δόξαν του Θεού και προς τιμήν των μαρτύρων και ομολογητών της πίστης. Από το α μισό του 4 ου αιώνα άρχισε η ανέγερση μεγαλοπρεπών εκκλησιών, που πολλές φορές αποτελούσαν αυτοκρατορικά ιδρύματα. Ο τύπος κτιρίου που επικράτησε είναι γνωστός με το όνομα «βασιλική», με πρότυπο το αντίστοιχο ρωμαϊκό κτίριο συγκεντρώσεων. Ήταν κατά κανόνα μια ορθογώνια αίθουσα, συνήθως ξυλόστεγη, που χωριζόταν κατά μήκος με κιονοστοιχίες σε τρία ή περισσότερα μέρη, τα κλίτη, και έφερε πλούσιο γλυπτό και ζωγραφικό διάκοσμο. Η είσοδος βρισκόταν δυτικά, όπου υπήρχε επιμήκης χώρος, ο νάρθηκας. Ανατολικά ανοιγόταν η κόγχη του ιερού βήματος. Αυλή με στεγασμένες στοές, το αίθριο, καθώς και προσκτίσματα που εξυπηρετούσαν ειδικές λειτουργικές ανάγκες, συμπλήρωναν τον κεντρικό αυτό πυρήνα. Η βασιλική ανταποκρινόταν στις λατρευτικές ανάγκες της νέας θρησκείας και παράλληλα ήταν κατάλληλη για τη συγκέντρωση μεγάλου αριθμού πιστών. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 5

6 Το ιερό βήμα Το ιερό βήμα (ή πρεσβυτέριο), που καταλαμβάνει την αψίδα στο ανατολικό μέρος του ναού, αποτελεί το ιερότερο σημείο του, που προορίζεται για τον κλήρο και την τέλεση του μυστηρίου της θείας ευχαριστίας. Στο κέντρο του βρίσκεται η αγία τράπεζα, επάνω στην οποία τοποθετούνται τα τίμια δώρα (άρτος και οίνος), τα οποία καθαγιάζει ο ιερέας κατά την τέλεση της θείας ευχαριστίας και μεταλαμβάνουν οι πιστοί ως σώμα και αίμα του Κυρίου (θεία κοινωνία). Το φράγμα του πρεσβυτερίου ή τέμπλο χωρίζει το ιερό βήμα από τον υπόλοιπο ναό. Σχηματίζεται από μικρά στηρίγματα, τους πεσσίσκους. Τα μεταξύ τους κενά φράσσονται από θωράκια, μαρμάρινες ορθογώνιες ή τετράγωνες πλάκες, με διάτρητη ή ανάγλυφη διακόσμηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις επάνω στους πεσσίσκους τοποθετούνται κιονίσκοι που υποβαστάζουν επιστύλιο. Ο εσωτερικός διάκοσμος Το εικονογραφικό πρόγραμμα των εκκλησιών δεν είχε ακόμα αποκρυσταλλωθεί κατά την παλαιοχριστιανική εποχή. Τοιχογραφίες και ψηφιδωτά, στους τοίχους ή τα δάπεδα, κοσμούσαν το εσωτερικό τους, σε συνδυασμό με γλυπτά αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά μέλη. Στους πολυτελείς ναούς συνήθεις ήταν οι ορθομαρμαρώσεις στους τοίχους, και τα μαρμάρινα δάπεδα. Η βασιλική του Ιλισού Η βασιλική η λεγόμενη του Ιλισού, ανατολικά του Ολυμπιείου, είναι η σημαντικότερη από τις γνωστές παλαιοχριστιανικές βασιλικές των Αθηνών. Χρονολογείται πιθανότατα στον 5ο αιώνα και θεωρείται ότι ήταν αφιερωμένη στον μάρτυρα Λεωνίδη, που μαρτύρησε στην Κόρινθο με επτά διακόνισσες κατά τους διωγμούς του εκίου, το 250 μ.χ. Είναι τρίκλιτη, με εγκάρσιο κλίτος που εξέχει στα πλάγια, νάρθηκα και πιθανώς αίθριο. Στην εξωτερική βόρεια πλευρά βρίσκεται υπόγεια νεκρική αίθουσα, το λεγόμενο Μαρτύριο του Λεωνίδη και των ακολούθων του. Ι.4 Ο εκχριστιανισμός των αρχαίων ιερών Η νομιμοποίηση της χριστιανικής θρησκείας (313 μ.χ.) και η συνακόλουθη επικράτησή της σε όλες τις επαρχίες του κράτους πραγματοποιήθηκαν σε μια περίοδο κατά την οποία ο αρχαίος κόσμος και το παγανιστικό θρησκευτικό οικοδόμημα είχαν ήδη αρχίσει να κλονίζονται. Το φαινόμενο αυτό ενισχύθηκε και από τα κρατικά μέτρα κατά της ειδωλολατρίας, που άρχισαν να εφαρμόζονται από τα μέσα του 4ου αιώνα και δεν επέτρεπαν εκδηλώσεις ξένες προς τις αντιλήψεις του χριστιανισμού. Κατά τη διαδικασία καθαγιασμού των τόπων λατρείας των ειδώλων πολλοί αρχαίοι ναοί και μνημεία μετατράπηκαν σε χριστιανικές εκκλησίες. Η αλλαγή χρήσης των αρχαίων κτιρίων αποτέλεσε φαινόμενο που εμφανίστηκε σε όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας γύρω στον 6ο αιώνα, εποχή που τα περισσότερα είχαν ήδη εγκαταλειφθεί από τους εθνικούς. Ωστόσο δεν έλειψαν και περιπτώσεις καταστροφής ειδωλολατρικών μνημείων και έργων τέχνης από τους χριστιανούς. Ο χριστιανισμός εγκαθίσταται στους αρχαίους ναούς των Αθηνών H Aθήνα, με τις ρητορικές και φιλοσοφικές σχολές της, παρέμεινε κέντρο της κλασικής παιδείας και προπύργιο του εθνικού κόσμου τουλάχιστον για δύο αιώνες μετά την επίσημη αναγνώριση του χριστιανισμού. H νέα θρησκεία εγκαταστάθηκε στα αρχαία ιερά των Aθηνών με βραδύ ρυθμό. Από ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 6

7 τα μέσα του 5ου έως και τα μέσα του 7ου αι. πολλοί ναοί, τόσο στον ιερό βράχο της Ακρόπολης όσο και στην ευρύτερη περιοχή του άστεως, μετατράπηκαν σε εκκλησίες. Μετατροπή του Παρθενώνα σε χριστιανικό ναό O Παρθενώνας, το κατεξοχήν σύμβολο του αρχαίου κόσμου, μετατράπηκε τον όψιμο 6ο αιώνα σε τρίκλιτη βασιλική, με υπερώα, δύο νάρθηκες και βαπτιστήριο. Κατά τη μετατροπή αυτή προκλήθηκαν καταστροφές σε μεγάλο μέρος του γλυπτού διακόσμου του. Ο ναός εξελίχθηκε σε σημαντικό προσκύνημα της Θεοτόκου με ευρύτερη ακτινοβολία. Τον 12ο αιώνα, οπότε ο νέος ναός λειτουργούσε ως Μητρόπολη των Αθηνών, υπέστη επισκευές, προσθήκες και εργασίες εξωραϊσμού. Ι.5 Χριστιανική Αίγυπτος: Κοπτική τέχνη Οι χριστιανοί της Αιγύπτου ονομάζονται Κόπτες, όρος που προέρχεται από παραφθορά της ελληνικής λέξης «Αιγύπτιος» στην αραβική γλώσσα. Η κοπτική τέχνη, που εμφανίζεται τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, συνεχίζεται και μετά την ισλαμική κατάκτηση της Αιγύπτου (642). Στην κοπτική τέχνη συνδυάζονται δύο καλλιτεχνικές παραδόσεις: α) η αρχαία ελληνική, που αποδίδει πιστά την ανθρώπινη μορφή και το περιβάλλον, και β) η ανατολική που μαζί με τις φαραωνικές καλλιτεχνικές καταβολές, εμμένει στην άκαμπτη και ιερατική μορφή, στη γραμμική και διακοσμητική τάση. Από τη ζωή και τον θάνατο των Κοπτών Πλήθος αντικείμενα καθημερινής ζωής των Κοπτών έχουν βρεθεί στις νεκροπόλεις τους. Ενδύματα, αντικείμενα μικροτεχνίας και επιτύμβιες στήλες ήρθαν στο φως κατά κύριο λόγο από τη δράση των τυμβωρύχων, στερώντας μας τα πολύτιμα στοιχεία που θα προσέφερε η συστηματική ανασκαφή. Τμήματα από χιτώνες, ιμάτια και δερμάτινα υποδήματα, με τα οποία είχαν ταφεί οι νεκροί, έφθασαν ως τις μέρες μας χάρη στο ξηρό κλίμα της Αιγύπτου, που επέτρεψε τη διατήρησή τους. Κοπτικός ναός Στην Αίγυπτο σώζονται σπουδαίοι ενοριακοί και μητροπολιτικοί ναοί, των οποίων η μορφολογία βασίζεται στη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική παράδοση. Κατά κανόνα ανήκουν στον τύπο της βασιλικής, έχουν δηλαδή επιμήκη κάτοψη και συνήθως χωρίζονται σε τρία ή πέντε κλίτη. Κοιτίδα του μοναχισμού, η Αίγυπτος, όπως φαίνεται και από τον μεγάλο αριθμό μονών και απομονωμένων σκητών, υπήρξε και ένας από τους σπουδαιότερους τόπους προσκυνήματος του χριστιανικού κόσμου. Ο σημαντικότερος πόλος έλξης για τους προσκυνητές ήταν ο ναός του αγίου Μηνά που ανεγέρθηκε τον 5o αιώνα, 70 χιλιόμετρα δυτικά της Αλεξάνδρειας, στο σημείο όπου ετάφη ο μεγάλος θαυματουργός μάρτυρας της Αιγύπτου. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 7

8 Ι.6 «Τόπος αναψύξεως»: Οι χριστιανοί μπροστά στο θάνατο Ο θάνατος, σύμφωνα με τη διδασκαλία του χριστιανισμού, αποτελεί μετάβαση από τον φθαρτό υλικό κόσμο στην αιώνια ζωή, «εν τόπω φωτεινώ, εν τόπω χλοερώ, εν τόπω αναψύξεως», όπως αναφέρεται στη νεκρώσιμη ακολουθία. Είναι ένας μακρύς ύπνος, εν αναμονή της ανάστασης κατά τη ευτέρα Παρουσία («Προ μεν γαρ της παρουσίας του Χριστού ο θάνατος θάνατος εκαλείτο... επειδή δε ήλθεν ο Xριστός ουκέτι θάνατος καλείται αλλά ύπνος και κοίμησις», Ιωάννης Xρυσόστομος, Patrologia Graeca, 49, ). Τους πρώτους αιώνες (1ο-3ο) οι χριστιανοί έθαβαν συνήθως τους νεκρούς τους στα υπάρχοντα υπαίθρια νεκροταφεία, όπου θάβονταν και εθνικοί, ενώ τα πρώτα νεκροταφεία αποκλειστικά για χριστιανούς εμφανίστηκαν προς τα τέλη του 2ου αιώνα. Οι τύποι των χριστιανικών τάφων, καμαροσκεπείς, κιβωτιόσχημοι ή απλοί λακκοειδείς, δεν διαφέρουν από τους προγενέστερους ελληνιστικούς ή ρωμαϊκούς. Αλλά και πολλά νεκρικά έθιμα, όπως τα κτερίσματα που συνόδευαν τους νεκρούς, οι τελετές στη μνήμη τους, η κατάθεση προσφορών πάνω στους τάφους, αποτελούν συνέχεια ανάλογων ειδωλολατρικών εθίμων. Επιτύμβιες επιγραφές Οι χριστιανικές πεποιθήσεις περί θανάτου είχαν άμεση επίδραση στη μορφή και στο περιεχόμενο των επιτύμβιων ενεπίγραφων πλακών, που σηματοδοτούν τη θέση του τάφου. Τα κείμενα είναι αρκετές φορές λακωνικά και αναφέρουν μόνο το όνομα και την ηλικία του νεκρού, ενώ άλλοτε είναι εκτενέστερα και περιέχουν ευχές και εκκλήσεις για τη σωτηρία της ψυχής, τρυφερές εκφράσεις για τα αγαπημένα πρόσωπα που έχουν αποδημήσει, αλλά και κατάρες και απειλές για όποιον παραβιάσει τον τάφο. Πολλές φορές περιέχονται επίσης στις επιγραφές στοιχεία με ευρύτερο ενδιαφέρον, κοινωνικό και οικονομικό, όπως η καταγωγή και το επάγγελμα του νεκρού, η τιμή του τάφου ή και το ποσό του προστίμου που θα πληρώσει όποιος τολμήσει να τον ανοίξει. Ο ίδιος ο τάφος ορίζεται ως κοιμητήριον, κατοικητήριον, οικητήριον, τόπος, μνήμα και άλλες ονομασίες που ποικίλλουν ανάλογα με την περιοχή. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 8

9 ΙΙ. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Το τέλος της δυναστείας του αυτοκράτορα Ιουστινιανού (6ος αι.) σηματοδοτεί το ουσιαστικό τέλος της αρχαιότητας και σημαίνει την ανάπτυξη όλων των μεσαιωνικών χαρακτηριστικών της βυζαντινής κοινωνίας. Οι επιδρομές των Σλάβων και των Αράβων καθώς και η Εικονομαχία προκάλεσαν τη συρρίκνωση της αυτοκρατορίας, η οποία πλέον περιλάμβανε κατεξοχήν ελληνόφωνους πληθυσμούς, γεγονός που συνέτεινε στην ομογενοποίησή της. Η δομή της βυζαντινής κοινωνίας στηρίχτηκε σε τρεις βασικούς άξονες: στην ευέλικτη αλλά ισχυρή διοίκηση, με επικεφαλής τον αυτοκράτορα, στη χριστιανική θρησκεία, με επικεφαλής της Εκκλησίας τον πατριάρχη, και στην ελληνορωμαϊκή παράδοση και την ελληνική γλώσσα. Όλα αυτά σφράγισαν όχι μόνο την καθημερινή ζωή αλλά και τις γενικότερες εκφάνσεις του πολιτισμού και της τέχνης. Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Φράγκους και τους Λατίνους σταυροφόρους κατάφερε καίριο πλήγμα στην αυτοκρατορία, υπήρξε όμως και αιτία νέων σχέσεων και επαφών. Η παλινόρθωση των Παλαιολόγων αυτοκρατόρων στον βυζαντινό θρόνο δεν ήταν σε θέση πια να ανακόψει παρά τις επίμονες προσπάθειες την πολιτική παρακμή. Εντούτοις η «Παλαιολόγεια Αναγέννηση» στην τέχνη και τον πολιτισμό αποτέλεσε κορυφαίο πολιτιστικό γεγονός που επηρέασε γόνιμα ύση και Ανατολή. ΙΙ.1 Εξουσία και διοίκηση Στο Βυζάντιο, σε αντιστοιχία με το μονοθεϊσμό, υπήρχε η υπέρτατη εξουσία στη γη του ενός και μόνου αυτοκράτορα. Ο εστεμμένος αυτοκράτορας ήταν ο εκλεκτός του Θεού, ο αντιπρόσωπός του στη γη. Ενσάρκωνε όλες τις αρετές και το νόμο. Όλες οι εξουσίες εκπορεύονταν από αυτόν και αυτός διόριζε τους αξιωματούχους στην πολιτική, διοικητική και στρατιωτική ιεραρχία. Η ιδιότητα του αυτοκράτορα προϋπέθετε και εξαιρετική γενναιότητα. Ανώτατος αρχηγός του στρατού, συχνά ηγούνταν των στρατιωτικών δυνάμεων κατά τους πολέμους και μεριμνούσε για την ασφάλεια των συνόρων. Στο χώρο της Εκκλησίας, κεφαλή της οποίας ήταν ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ο αυτοκράτορας ασκούσε εποπτεία και απολάμβανε ειδικά προνόμια. Εκκλησία και κράτος επιδίωκαν από κοινού να συντάξουν όλους τους λαούς υπό την αιγίδα του Χριστού, και συνεπώς και του Βυζαντινού αυτοκράτορα που ήταν ο εκπρόσωπός του επί της γης. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 9

10 ΙΙ.2 Η κρίσιμη καμπή Τη μεγάλη ακμή που γνώρισε το Βυζάντιο τον 6ο αιώνα με την επεκτατική και μεγαλόπνοη πολιτική του Ιουστινιανού διαδέχθηκε μια δύσκολη εποχή. Τον 7ο και 8ο αιώνα η αυτοκρατορία καταπονήθηκε από αλλεπάλληλες επιθέσεις εχθρικών δυνάμεων, ενώ εξαιτίας της επέκτασης των Αράβων έχασε οριστικά μεγάλο μέρος των ανατολικών εδαφών της. Ο πληθυσμός αποδεκατίστηκε, οι οικονομικές δραστηριότητες παρουσίασαν ύφεση, τα μεγάλα αστικά κέντρα συρρικνώθηκαν. Ισχυρό πλήγμα δέχτηκε και η καλλιτεχνική παραγωγή, κυρίως στην επαρχία. Η διοικητική και στρατιωτική μεταρρύθμιση, που είχε αρχίσει να εφαρμόζεται τον 7ο αιώνα, συνέβαλε αποφασιστικά στην επιβίωση και στη σταδιακή ανάκαμψη του κράτους. Οι γραπτές πηγές και τα υλικά κατάλοιπα που έχουν φτάσει ως εμάς από όλη αυτή την ταραγμένη περίοδο είναι προς το παρόν αποσπασματικά. Για το λόγο αυτόν ο 7ος και ο 8ος αιώνας ονομάζονται και «σκοτεινοί χρόνοι». Στη διάρκειά τους έληξε οριστικά η λεγόμενη εποχή της ύστερης αρχαιότητας και η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της ανατολής μετασχηματίστηκε σταδιακά στο μεσαιωνικό κράτος που σήμερα ονομάζεται Βυζάντιο. Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Τα αργυρά σκεύη: Ο Θησαυρός της Μυτιλήνης, ένα σύνολο από αργυρά σκεύη, χρυσά κοσμήματα και νομίσματα, ανακαλύφθηκε το 1951 στη θέση Κράτηγος, έξω από την πόλη της Μυτιλήνης. Τα πολύτιμα αυτά αντικείμενα είχαν ταφεί από τους κατόχους τους το α τέταρτο του 7ου αιώνα, για να διασωθούν από ενδεχόμενη λεηλασία των επιδρομέων που την εποχή αυτή λυμαίνονταν το Βυζάντιο. Ο διάκοσμος των αργυρών σκευών με σταυρούς μαρτυρεί ότι οι κάτοχοί τους ήταν χριστιανοί, οι οποίοι όμως δεν απέρριπταν και τα μυθολογικά θέματα, όπως ήταν η τάση στις ανώτερες οικονομικά και διοικητικά τάξεις της εποχής. Τα χρυσά κοσμήματα και νομίσματα: Τα 32 χρυσά νομίσματα και τα 21 πολύτιμα κοσμήματα, τα οποία θάφτηκαν μαζί με τα αργυρά σκεύη προκειμένου να προστατευθούν από ενδεχόμενη λεηλασία, βρέθηκαν στη θέση Κράτηγος, έξω από την πόλη της Μυτιλήνης. Η χρονολογία κοπής των νομισμάτων ( ) αποτελεί ένδειξη για την εποχή απόκρυψης του θησαυρού, περίοδο που σφραγίστηκε από συνεχείς εχθρικές επιδρομές εναντίον του Βυζαντίου. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 10

11 Η ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ Κατά τις περιόδους και οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες απαγόρευσαν τη λατρεία των εικόνων των αγίων προσώπων ως αιρετική και ειδωλολατρική. Πολλές θρησκευτικές παραστάσεις σε δημόσια κτίρια καταστράφηκαν και αντικαταστάθηκαν με το σύμβολο του σταυρού, ή με θέματα κοσμικά ή απλώς διακοσμητικά. Μεγάλος αριθμός κληρικών, μοναχών και λαϊκών αντέδρασαν στην πολιτική αυτή και αρκετοί διώχθηκαν για τις πεποιθήσεις τους. Η οριστική επικράτηση των εικονόφιλων το 843 θεωρήθηκε θρίαμβος της Ορθοδοξίας. Η πλούσια επιχειρηματολογία που είχε αναπτυχθεί στο μεταξύ οδήγησε στην παγίωση του ρόλου των εικόνων ως μέσου επικοινωνίας των πιστών με το θείο. Η εξέλιξη αυτή άσκησε σημαντική επιρροή στην κοσμοθεωρία, την τέχνη, την καθημερινή εμπειρία και γενικά στην ταυτότητα του βυζαντινού πολιτισμού. Ο ΑΠΟΗΧΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Οι δύσκολες ιστορικές και οικονομικές συνθήκες που επικράτησαν τον 7ο και 8ο αιώνα στη βυζαντινή αυτοκρατορία οδήγησαν σε μείωση της οικοδομικής δραστηριότητας, ιδίως στις επαρχιακές περιοχές. Οι ναοί συχνά είναι μικρότεροι και φτωχότερα διακοσμημένοι σε σχέση με τις βασιλικές της παλαιοχριστιανικής περιόδου. Τα περισσότερα από τα μνημεία της κρίσιμης μεταβατικής περιόδου (7ος -8ος αι.) έχουν καταστραφεί, και από τον γλυπτό διάκοσμό τους σώζονται ελάχιστα δείγματα, που μαρτυρούν την καλλιτεχνική παρακμή των επαρχιακών εργαστηρίων και τη βαθμιαία μεταλλαγή της τέχνης τόσο στη θεματολογία όσο και στην τεχνοτροπία. Σχηματοποίηση και έντονος εκφυλισμός χαρακτηρίζουν τα διακοσμητικά θέματα, που είναι κυρίως γεωμετρικά και φυτικά κοσμήματα, πτηνά και ζώα, ενώ το μοναδικό χριστιανικό θέμα που χρησιμοποιείται είναι ο σταυρός. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 11

12 ΙΙ.3 Λατρεία και τέχνη Κέντρο της δημόσιας λατρείας στο Βυζάντιο ήταν ο ναός. Εκεί συγκεντρώνονταν οι πιστοί για να εορτάσουν τα σημαντικότερα γεγονότα από τη ζωή του Χριστού και της Θεοτόκου, να τιμήσουν τη μνήμη των αγίων, να ακούσουν το ιερό κήρυγμα, να προσευχηθούν. Εκεί τελούνταν οι εκκλησιαστικές ακολουθίες, με κυριότερη τη θεία λειτουργία. Για τους Βυζαντινούς ο ναός ήταν μικρογραφία της κατοικίας του Θεού αλλά και «του σύμπαντος κόσμου». Η αντίληψη αυτή επηρέασε την αρχιτεκτονική διαμόρφωση και το διάκοσμο του ναού: η τέχνη υπηρετούσε τη λατρεία. Ο βυζαντινός ναός Η αρχιτεκτονική και ο διάκοσμος του ναού απηχούσαν τις κοσμολογικές αντιλήψεις των Βυζαντινών. Στην αρχιτεκτονική κυριαρχούσε το στοιχείο του τρούλου, που συμβόλιζε τον ουρανό. Οι τοίχοι κοσμούνταν με τοιχογραφίες ή ψηφιδωτά, όπου εικονίζονταν οι ιερές μορφές του χριστιανισμού, σύμφωνα με το εικονογραφικό πρόγραμμα που αποκρυσταλλώθηκε μετά την εικονομαχία και το οποίο αντικατόπτριζε την ιεραρχία που διέπει το σύμπαν. Ο πλούσιος γλυπτός διάκοσμος περιλάμβανε χριστιανικά σύμβολα, γεωμετρικά και φυτικά θέματα, παραστάσεις ζώων και σπανιότερα ανθρώπινες μορφές. Σε διάφορα σημεία του ναού υπήρχαν φορητές εικόνες. Σε αυτές εικονίζονταν ιερές μορφές, σκηνές από την Αγία Γραφή, καθώς και σημαντικά γεγονότα της Ορθοδοξίας. Οι εικόνες ήταν το κυριότερο μέσο επικοινωνίας των πιστών με τον Θεό. Κλήρος και λαός τις προσκυνούσαν με σεβασμό. Τα έργα ζωγραφικής του βυζαντινού ναού αντανακλούσαν τα βασικά δόγματα της Ορθοδοξίας. Για το λόγο αυτό χρησίμευαν ως «βιβλίο των αγραμμάτων», καθώς ακόμη και οι μη μορφωμένοι μπορούσαν να κατανοήσουν τη χριστιανική διδασκαλία μέσα από τα εικονογραφικά θέματα. Το ιερό βήμα Στην ανατολική πλευρά του ναού υπήρχε το ιερό βήμα, που συμβόλιζε τον ουράνιο κόσμο. Σε αυτό βρισκόταν η αγία τράπεζα, πάνω στην οποία τελούνταν από τους κληρικούς το μυστήριο της θείας ευχαριστίας και ήταν τοποθετημένο το ιερότερο βιβλίο του χριστιανισμού, το Ευαγγέλιο. Η μορφή της Παναγίας κοσμούσε κατά κανόνα την κόγχη του ανατολικού τοίχου. Το ιερό βήμα χωριζόταν από τον κυρίως ναό με το τέμπλο, το οποίο ήταν συνήθως μαρμάρινο. Το κάτω μέρος του σχηματιζόταν από ανάγλυφες πλάκες, τα «θωράκια», και από χαμηλούς πεσσούς. Στο επάνω μέρος μικροί κίονες στήριζαν ευθύγραμμο επιστύλιο. Τα κενά μεταξύ των κιόνων κλείνονταν αρχικά με παραπετάσματα και αργότερα με εικόνες, τις λεγόμενες «δεσποτικές». Σειρά εικόνων μικρότερων διαστάσεων τοποθετούνταν και πάνω από το επιστύλιο. Κάποιες δεσποτικές εικόνες ήταν αμφιπρόσωπες, έφεραν δηλαδή παραστάσεις και στις δύο όψεις. Οι εικόνες αυτές περιφέρονταν κατά κανόνα σε λιτανείες. Αμφιπρόσωπες εικόνες υπήρχαν και σε άλλα σημεία του ναού, σε θέση που θα επέτρεπε στους πιστούς να προσκυνούν και τις δύο όψεις τους. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 12

13 ΙΙ.4 Οι τοιχογραφίες ενός βυζαντινού ναού: Επισκοπή Ευρυτανίας Η εκκλησία της Κοίμησης της Παναγίας, γνωστή και ως Επισκοπή, βρισκόταν στη δυτική όχθη του ποταμού Μέγδοβα. Τη δεκαετία του 1960 η κατασκευή του υδροηλεκτρικού φράγματος του Αχελώου και η δημιουργία της τεχνητής λίμνης των Κρεμαστών επέβαλαν την καταβύθιση του ναού και της ευρύτερης περιοχής. Πριν να κατακλυσθεί το κτίριο, και κατά τη διάρκεια των εργασιών αποτύπωσής του, εντοπίσθηκαν και αφαιρέθηκαν κάτω από το νεότερο ζωγραφικό στρώμα του 13ου αιώνα δύο ακόμα παλαιότερα που χρονολογούνται το αρχαιότερο στον 9ο αι. και το μεσαίο στον 11ο αι. Πολύ αργότερα, και ίσως μετά από εκτεταμένη περίοδο ερήμωσης του ναού, κατασκευάστηκε το χτιστό τέμπλο, που μπορεί να χρονολογηθεί στο 17ο αιώνα. Ο ναός της Επισκοπής Ευρυτανίας Ο ναός της Επισκοπής, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, χτίστηκε στα τέλη του 10ου αι. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο και νάρθηκα, με παχείς τοίχους, παράγωνους χώρους και έλλειψη γεωμετρικής χάραξης, που του προσδίδουν αρχαϊκό χαρακτήρα. Το παλαιότερο ζωγραφικό στρώμα του ναού, περίπου σύγχρονο με το κτίσμα, κάλυπτε πιθανόν όλο το εσωτερικό και παρέμεινε ορατό κατά το μεγαλύτερο μέρος έως το 13ο αι. Eίχε κυρίως ανεικονικό χαρακτήρα, δηλαδή συνθέσεις με γεωμετρικά ή φυτικά μοτίβα. Η μοναδική αφηγηματική παράσταση που σώθηκε είναι αυτή της Σταύρωσης. Το δεύτερο στρώμα, κυρίως με μορφές αγίων, δεν συγκροτεί ενιαίο εικονογραφικό πρόγραμμα. Η γραμμική απόδοση των προσώπων με τα έντονα μάτια και το εκφραστικό βλέμμα μάς επιτρέπουν να τo χρονολογήσουμε στον 11ο αιώνα. Το τρίτο στρώμα ζωγραφικής είναι το πιο εκτεταμένο και πλήρες. Κάλυπτε πιθανώς όλο το εσωτερικό του ναού. Περιλαμβάνει σκηνές από τους βίους της Παναγίας και του αγίου Νικολάου και από τον χριστολογικό κύκλο. Η υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας ζωγραφική συνδέθηκε με τις αισθητικές αναζητήσεις που αναπτύχθηκαν το 13ο αι. στη Θεσσαλονίκη. Το χτιστό μεταβυζαντινό τέμπλο παρακολουθεί σε διαμόρφωση και εικονογραφία τα αντίστοιχα ξύλινα. Στην ανώτερη ζώνη εικονίζεται η μεγάλη έηση με τον Χριστό στο κέντρο, ενώ στη θέση των δεσποτικών εικόνων ανοίγονται δύο τυφλές τοξωτές κόγχες με τον Χριστό στον τύπο του Παντοκράτορα δεξιά και την Παναγία Οδηγήτρια αριστερά. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 13

14 ΙΙ.5 Αττική: Μια βυζαντινή επαρχία H Aττική υπήρξε σημαντική επαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή, ενώ η πόλη των Αθηνών, συνυφασμένη άρρηκτα με το κλασικό της παρελθόν, παρέμεινε κέντρο εκπαίδευσης. Μετά το κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών το 529 από τον Ιουστινιανό η πόλη έπεσε σε παρακμή, ενώ στα μεσοβυζαντινά χρόνια γνώρισε νέα άνθηση. Είναι ενδεικτικό ότι ο Βασίλειος Β την επισκέφθηκε το 1018 για να προσκυνήσει την Παναγία Αθηνιώτισσα στον Παρθενώνα και να προσφέρει πολύτιμα αναθήματα μετά τη νίκη του κατά των Βουλγάρων. Στους δεκάδες νέους ναούς που χτίστηκαν την εποχή αυτή στον εκτεταμένο πολεοδομικό ιστό της Αθήνας αποτυπώνονται η συσσωρευμένη αρχιτεκτονική παράδοση και οι διαρκείς αναζητήσεις, που καταλήγουν στη δημιουργία ενός νέου τύπου ναού, γνωστού και ως αθηναϊκού. Κύρια χαρακτηριστικά του οι μικρές διαστάσεις, οι αρμονικές αναλογίες, οι κομψοί οκτάπλευροι τρούλοι και η επιμελημένη τοιχοδομία με περίτεχνο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Πιο ταπεινές στη σχεδίαση και στα υλικά τους, οι εκκλησίες στην ύπαιθρο κάλυπταν τις ανάγκες λατρείας των αγροτικών οικισμών. Οι βυζαντινές τοιχογραφίες της Αττικής O σημαντικός αριθμός τοιχογραφιών του 13ου αι. σε εκκλησίες σπαρμένες σε όλη την Αττική δηλώνει την ύπαρξη ενός τοπικού εργαστηρίου που έδρασε και σε γειτονικές περιοχές έως την Εύβοια και το Κρανίδι Αργολίδας. Λίγες εκκλησίες του κέντρου διασώζουν μέρος μόνο του τοιχογραφικού τους διακόσμου, σε αντίθεση με τους ναούς της υπαίθρου, όπου συχνά διαπιστώνεται η ύπαρξη δύο ή τριών στρωμάτων ζωγραφικής. Τα βυζαντινά μοναστήρια της Αττικής Ο μοναχισμός γνώρισε σημαντική διάδοση στην Αθήνα, ιδιαίτερα μετά το 10ο αι., οπότε επισκέφθηκαν την πόλη μεγάλες μορφές του ασκητισμού, όπως ο Νίκων ο Μετανοείτε και ο Λουκάς ο Στειριώτης. Πολλά νέα μοναστήρια ιδρύθηκαν κυρίως στις πλαγιές του Υμηττού (μονές Καισαριανής, Αστερίου, Φιλοσόφου κ.λπ.), αλλά και στο κέντρο (μονή Πετράκη). Κορυφαία ωστόσο, χάρη στην πολυτέλεια των ορθομαρμαρώσεων και τη λαμπρότητα των ψηφιδωτών, που αντανακλούν την τέχνη της πρωτεύουσας, είναι η μονή αφνίου, χτισμένη στα τέλη του 11ου αι. πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού αφιερωμένου στον αφνείο Απόλλωνα. ΙΙ.6 Φράγκοι και Λατίνοι στο Βυζάντιο Από τα τέλη του 11ου έως και τις αρχές του 13ου αιώνα κηρύχθηκαν από τους χριστιανούς της ύσης τέσσερις σταυροφορίες, που αποσκοπούσαν στην απελευθέρωση των Αγίων Τόπων, και κυρίως της Ιερουσαλήμ, από τους μουσουλμάνους. Η Σταυροφορία όμως παρέκκλινε από τον αρχικό σκοπό της, με αποτέλεσμα την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης (1204) και τη δημιουργία κρατιδίων από Φράγκους και Λατίνους σε περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Από την εποχή αυτή έχουν διασωθεί ζωγραφικά και γλυπτά έργα δυτικών καλλιτεχνών, καθώς και μνημεία που ακολουθούν τη δυτική αρχιτεκτονική, όπως οχυρωματικά έργα, δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, ναοί και μοναστήρια που ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 14

15 ιδρύθηκαν από δυτικά μοναχικά τάγματα. Παράλληλα, καθώς η βυζαντινή τέχνη ήρθε σε επαφή με την τέχνη της ύσης, επηρεάστηκε από αυτήν και ενσωμάτωσε στοιχεία της σε δικά της έργα, που χαρακτηρίζονται «φραγκοβυζαντινά». Το Βυζάντιο μετά την Σταυροφορία Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους, το 1204, δημιουργήθηκαν στον ελλαδικό χώρο διάφορα λατινικά κρατίδια όπως το Βασίλειο της Θεσσαλονίκης, το ουκάτο των Αθηνών και η Ηγεμονία της Αχαΐας, ενώ βρέθηκαν επίσης κάτω από την κατοχή δυτικών κρατών περιοχές όπως τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, η Κρήτη και η Κύπρος. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία περιορίστηκε σε εδάφη που δεν είχαν καταληφθεί από τους υτικούς. ημιουργήθηκαν έτσι η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, η Αυτοκρατορία της Νίκαιας και το αυτόνομο κράτος της Ηπείρου, γνωστό και ως «εσποτάτο». Τα κράτη αυτά αποτέλεσαν εστίες αντίστασης κατά των κατακτητών και προετοίμασαν την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς το ΙΙ.7 Όψεις δημόσιου και ιδιωτικού βίου Η καθημερινή ζωή αποτελεί έναν ιδιαίτερα σημαντικό τομέα για τη μελέτη του βυζαντινού πολιτισμού, που όμως δεν έχει ερευνηθεί αρκετά επειδή το ενδιαφέρον των μελετητών στρέφεται συχνότερα προς τα λαμπρά έργα θρησκευτικής τέχνης. Τα αντικείμενα που εξυπηρετούσαν τον άνθρωπο στις καθημερινές του ανάγκες είναι κατά κύριο λόγο κατασκευασμένα από «ταπεινά» υλικά, όπως ο πηλός, το γυαλί ή ο χαλκός, συνιστούν όμως αξιόλογες μαρτυρίες για τον καθημερινό βίο των Βυζαντινών, πολλές εκφάνσεις του οποίου επιβιώνουν και στη νεοελληνική κοινωνία. Η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού στο Βυζάντιο ζούσε στην ύπαιθρο, όπου βρισκόταν η βάση της οικονομίας και της κοινωνικής οργάνωσης, ενώ η αστική οικονομία αναπτύχθηκε σε πόλεις, ορισμένες από τις οποίες ξεχώρισαν ως διοικητικά, στρατιωτικά, συγκοινωνιακά ή εμπορικά κέντρα. Παράλληλα αναπτύχθηκε το εμπόριο, θαλάσσιο ή χερσαίο, καθώς και η βιοτεχνία και οι τέχνες, όπως για παράδειγμα η υφαντουργία, η αγγειοπλαστική, η γλυπτική, η μεταλλοτεχνία. Ο διάκοσμος των κοσμικών κτιρίων Η άνθηση της οικιστικής αρχιτεκτονικής στο Βυζάντιο μετά το 800 είναι γνωστή κυρίως από τις γραπτές μαρτυρίες της εποχής, που παρέχουν στοιχεία τόσο για την απλή και ταπεινή κατασκευή της μέσης κατοικίας όσο και για τη μεγαλοπρέπεια και την πολυτέλεια των πλούσιων οικιών. Τα ανάκτορα και τα αρχοντικά της εύπορης τάξης έφεραν ψηφιδωτές και ζωγραφικές διακοσμήσεις, μαρμάρινες πολύχρωμες επενδύσεις στους τοίχους, καθώς και γλυπτά διακοσμητικά και αρχιτεκτονικά μέλη. Με ανάλογο τρόπο οι Βυζαντινοί κοσμούσαν δημόσια κτίρια και χώρους. Η ιδιαίτερη αυτή επιμέλεια οφειλόταν στο ότι τα οικοδομήματα θεωρούνταν κοσμήματα της πόλης και τέρψη των πολιτών ώστε διδόναι κάλλος μεν τη πόλει, ψυχαγωγίαν δε τοις βαδίζουσι. Μορφές ιδιωτικής ευλάβειας Η θρησκευτική λατρεία κατά τους βυζαντινούς χρόνους δεν ασκούνταν μόνο δημόσια, στους ναούς, αλλά και στις ιδιωτικές κατοικίες, όπου υπήρχαν φορητές εικόνες ή εικονίδια για προσκύνηση και ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 15

16 προσευχή. Σπανιότερα ήταν τα βιβλία με θρησκευτικό περιεχόμενο, που αποτελούσαν προνόμιο των εύπορων και εγγράμματων οικογενειών. Μια διαδεδομένη συνήθεια στο Βυζάντιο, ιδιαίτερα σημαντική για τη ζωή των πιστών, ήταν τα μακρινά και πολυδάπανα ταξίδια στους Αγίους Τόπους. Επιστρέφοντας, οι προσκυνητές έφερναν μαζί τους διαφόρων ειδών φυλαχτά («ευλογίες»), αντικείμενα με κατεξοχήν αποτροπαϊκές και προστατευτικές ιδιότητες, όπως φιαλίδια με αγιασμένο λάδι, επιστήθιους σταυρούς-λειψανοθήκες κ.ά. [Σταυροί-λειψανοθήκες Οι μετάλλινοι σταυροί-λειψανοθήκες αποτελούσαν τα κατεξοχήν επιστήθια φυλαχτά των Βυζαντινών. Στο κενό ανάμεσα στα δύο σκέλη τους τοποθετούνταν τμήματα Τιμίου Ξύλου ή και διάφορα άλλα λείψανα, όπως οστά, στάχτη, υφάσματα, λίθοι ή θυμίαμα. Οι εξωτερικές επιφάνειες των σταυρών ήταν συχνά διακοσμημένες με μορφές αγίων ή με σκηνές από τη ζωή του Χριστού. Κατασκευάζονταν σε μεγάλες ποσότητες, κυρίως κατά το 10ο-12ο αιώνα, σε εργαστήρια που φαίνεται ότι ήταν διάσπαρτα σε ολόκληρη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.] Παραγωγή πήλινων αγγείων Τα βυζαντινά εργαστήρια κεραμικής παρήγαν οικιακά σκεύη σε μεγάλες ποσότητες προκειμένου να καλύψουν τις καθημερινές ανάγκες των νοικοκυριών. Στους κεραμικούς κλιβάνους ψήνονταν μαζικά απλά κανάτια, χύτρες, εφυαλωμένα κεραμικά. Η πρακτική της εφυάλωσης (κάλυψη της επιφάνειας με λεπτό στρώμα γυαλιού) υιοθετήθηκε σε επιτραπέζια κυρίως σκεύη, ήδη από τον 7ο αιώνα. Οι τεχνικές που χρησιμοποιούνταν για την απόδοση των διακοσμητικών θεμάτων τους, από φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα, ζώα και ανθρώπινες μορφές, ήταν κυρίως τρεις: η ανάγλυφη, η γραπτή και η εγχάρακτη. Θαλάσσιο εμπόριο κεραμικών Τα βυζαντινά ναυαγισμένα πλοία με φορτίο κεραμικών σκευών αποτελούν ιδιαίτερα σημαντική μαρτυρία για την έντονη εμπορική δραστηριότητα που είχε αναπτυχθεί στη Μεσόγειο, στη Μαύρη Θάλασσα και στην Προποντίδα. Πήλινοι εμπορικοί αμφορείς που χρησιμοποιούνταν ως δοχεία μεταφοράς, κυρίως λαδιού ή κρασιού, και κεραμικά οικιακά σκεύη καθημερινής χρήσης φορτώνονταν στα πλοία και προωθούνταν σε μεγάλες ποσότητες στις αγορές της Ανατολής και της ύσης. Σπουδαιότερα γνωστά ναυάγια, με φορτίο από εφυαλωμένα πινάκια και κούπες του 12ου-13ου αιώνα, είναι αυτά που εντοπίστηκαν στην Πελαγόννησο, κοντά στην Αλόννησο των Βορείων Σποράδων, και στο Καστελόριζο. Οικιακά κεραμικά σκεύη Τα κεραμικά αγγεία αποτελούσαν κατά τη βυζαντινή περίοδο σκεύη καθημερινής χρήσης τόσο στα σπίτια των φτωχών όσο και των πλουσίων. Στο τραπέζι τοποθετούνταν εφυαλωμένα κεραμικά (κούπες, πινάκια, οινοχόες, κύπελλα), ενώ ένα ειδικό αυτοθερμαινόμενο σκεύος, το σαλτσάριο, διατηρούσε ζεστές τις σάλτσες. Κύριο μαγειρικό σκεύος παρέμεινε η τσούκα, ενώ τα τρόφιμα αποθηκεύονταν σε μεγάλα αγγεία, τους πίθους. Πήλινα δοχεία, όπως λαγήνια ή μαγαρικά (αμφορείς), προορίζονταν για τη μεταφορά και την αποθήκευση υγρών και στερεών προϊόντων στο σπίτι. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 16

17 ΙΙ.8 Η τελευταία αναλαμπή Η απελευθέρωση της λατινοκρατούμενης Κωνσταντινούπολης το 1261 από τον Μιχαήλ Η οδήγησε στο θρόνο της ήδη κατακερματισμένης αυτοκρατορίας τη δυναστεία των Παλαιολόγων. Μακροβιότερη όλων, παρέμεινε στην εξουσία μέχρι την οριστική διάλυση του βυζαντινού κράτους το 1453, με την άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς. Παρά τους πολιτικοθρησκευτικούς κλυδωνισμούς και τις συνεχείς εξωτερικές απειλές, η αγάπη των Παλαιολόγων για την κλασική παιδεία έδωσε νέα ώθηση στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας, των επιστημών, των γραμμάτων και των τεχνών. Η Κωνσταντινούπολη ανέκτησε τον ηγετικό της ρόλο ως καλλιτεχνικό και πνευματικό κέντρο, ενώ εξίσου δυναμικό ρόλο διαδραμάτισε και η Θεσσαλονίκη με ακτινοβολία και στη βαλκανική χερσόνησο. Από τα μέσα του 14ου αιώνα, ο Μυστράς, όπου συγκεντρώθηκαν αρκετοί λόγιοι, αποτέλεσε την τελευταία κοιτίδα πνευματικής και καλλιτεχνικής παραγωγής. Στην ύστερη περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τη στερημένη από πλούτο, δόξα και δύναμη, η τέχνη, και ιδιαίτερα η ζωγραφική, διαποτισμένη από την κλασική παράδοση, έφτασε στο απόγειό της και αποτέλεσε τη βάση για την επόμενη επίσης λαμπρή φάση της μεταβυζαντινής ζωγραφικής. ΙΙ.9 Η Άλωση Στις 29 Μαΐου 1453, και μετά από δίμηνη ασφυκτική πολιορκία, ο σουλτάνος Μεχμέτ Β κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη. Η άλωση της Πόλης υπήρξε γεγονός με πολλαπλές συνέπειες. Ο οθωμανικός επεκτατισμός έγινε για πρώτη φορά αισθητός στους Ευρωπαίους. Το αίσθημα φόβου προκάλεσε μετακινήσεις πληθυσμών, ενώ οι κατακτημένοι από τους Οθωμανούς λαοί της Βαλκανικής υπέστησαν τεράστιες απώλειες. Σε αντιστάθμισμα, ο κατακερματισμένος μετά τις Σταυροφορίες ελληνισμός ενοποιήθηκε στο πλαίσιο μιας ενιαίας αυτοκρατορίας, και το εμπόριο πέρασε ξανά σε ελληνικά χέρια. Αν και φυσική συνέπεια της Άλωσης ήταν η κατάλυση του βυζαντινού κράτους και η ανάδυση μιας νέας αυτοκρατορίας, της Οθωμανικής, ο βυζαντινός πολιτισμός, προσαρμοσμένος στις νέες συνθήκες και συσπειρωμένος γύρω από την Εκκλησία, παρέμεινε ακμαίος, με ακτινοβολία σε όλο τον Ορθόδοξο κόσμο, διατηρώντας αλώβητο τον ελληνισμό έως τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους. Η άσβεστη θλίψη για την απώλεια της Κωνσταντινούπολης αποτυπώθηκε ήδη από τον 15ο αι. σε δημώδεις θρήνους, ενώ ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος απέκτησε διαστάσεις μυθικές και αποτέλεσε τον κεντρικό ήρωα πολλών θρύλων, με προσφιλέστερο αυτόν του μαρμαρωμένου βασιλιά. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 17