ιεθνής εµπειρία Παρεµβάσεις για τη διαχείριση κρίσεων σε διεθνές επίπεδο Ελληνική εµπειρία... 23

Transcript

1 ƒπ ÃOª Προλογικ σηµείωµα Πρ ληψη και παρέµβαση για τη διαχείριση κρίσεων στη σχολική κοιν τητα ιεθνής εµπειρία Παρεµβάσεις για τη διαχείριση κρίσεων σε διεθνές επίπεδο Ελληνική εµπειρία Θεωρητικ πλαίσιο για τις ψυχολογικές διαστάσεις της κρίσης Ορισµ ς κρίσης Ταξινοµία των κρίσεων Αναµεν µενες αντιδράσεις των παιδιών στην κρίση και προτειν µενοι τρ ποι στήριξης Ευαλωτ τητα και ψυχική ανθεκτικ τητα σε καταστάσεις κρίσεων 37 Ευάλωτα παιδιά Προστατευτικοί παράγοντες για την κρίση Συνήθεις στρατηγικές που χρησιµοποιο ν τα παιδιά σε καταστάσεις κρίσεων Βασικοί στ χοι για τη συµβουλευτική σε περιπτώσεις κρίσεων Γενικές αρχές της συµβουλευτικής σε περιπτώσεις κρίσεων Παρεµβάσεις για τη διαχείριση της κρίσης στην τάξη και στο σχολείο Ο ρ λος του εκπαιδευτικο Χρήσιµες επισηµάνσεις για τους εκπαιδευτικο ς και τους άλλους σηµαντικο ς ενηλίκους

2 8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατευθ νσεις για τη στήριξη των εκπαιδευτικών Ανάπτυξη εν ς πολυεπίπεδου µοντέλου πρ ληψης και παρέµβασης για τη διαχείριση κρίσεων στο ελληνικ εκπαιδευτικ σ στηµα Προαγωγή της ψυχικής υγείας και ψυχικής ανθεκτικ τητας στη σχολική κοιν τητα Η αναγκαι τητα της προετοιµασίας και ετοιµ τητας του σχολικο πλαισίου για τη διαχείριση κρίσεων Πρ ληψη - προετοιµασία και ετοιµ τητα του σχολείου πριν απ την κρίση Ορισµ ς µελών της Οµάδας ιαχείρισης Κρίσεων (Ο Κ) Ορισµ ς µέσων και διαδικασιών ετοιµ τητας/ προετοιµασία σχεδίου δράσης Παρέµβαση για την αντιµετώπιση της κρίσης Φάσεις και τοµείς παρέµβασης στη διαχείριση κρίσεων Βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Παράδειγµα ψυχοπαιδαγωγικής στήριξης σε επίπεδο σχολικής τάξης 95 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙI Κατευθ νσεις για την ψυχολογική στήριξη των παιδιών στην περίοδο της οικονοµικής κρίσης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙII Πολυεπίπεδο µοντέλο πρ ληψης και παρέµβασης για τη διαχείριση κρίσεων στο ελληνικ εκπαιδευτικ σ στηµα: Ανάπτυξη σχεδίου δράσης στο σχολικ πλαίσιο

3 øƒ π O π πo π π æàão O π π π ƒπ OÚÈÛÌfi ÎÚ ÛË ΕΝΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ για την κρίση ο οποίος έχει υιοθετηθεί απ πολλο ς θεωρητικο ς (Allen, Jerome, White, Marston, Pope, & Rawlins, Brock et al., Caplan, Slaikeu, 1964) ορίζει την κρίση ως µια προσωρινή κατάσταση αναστάτωσης και αποδιοργάνωσης, που χαρακτηρίζεται κυρίως απ την αδυναµία του ατ µου να χειριστεί τη συγκεκριµένη κατάσταση µε τις συνήθεις µεθ δους που χρησιµοποιεί και απ την πιθαν τητα να προκ ψει (λ γω αυτής της κατάστασης) ένα ριζικά διαφορετικ αποτέλεσµα, θετικ ή αρνητικ. ταν ένας άνθρωπος βρίσκεται σε κρίση κατακλ ζεται απ συναισθήµατα εξάντλησης, ανεπάρκειας, σ γχυσης, άγχους, καθώς και απ µια αίσθηση τι είναι αβοήθητος. Η κατάσταση που βιώνει είναι για εκείνον τ σο έντονη και κατακλυσµιαία, ώστε λες οι τεχνικές που χρησιµοποιο σε έως τώρα να φαίνονται ανεπαρκείς και αναποτελεσµατικές. Ως αποτέλεσµα, πολ συχνά οι άνθρωποι που βρίσκονται σε κρίση νιώθουν τι χάνουν τον έλεγχο και είναι αδ ναµοι να προσαρµοστο ν ή να αποδεχθο ν τη νέα κατάσταση. Είναι φανερ, λοιπ ν, πως οι κρίσεις είναι γεγον τα που επαναπροσδιορίζουν τον τρ πο που αντιλαµβαν µαστε τον κ σµο ή που τοποθετο µαστε απέναντι σε αυτ ν. Εποµένως, η πιθαν τητα για ριζικές αλλαγές µετά απ µια ενδεχ µενη κρίση είναι πολ µεγάλη, αφο οι άµυνες του ατ µου είναι πολ µειωµένες και η διαθεσιµ τητα για νέες θεωρήσεις αυξά-

4 28 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ νεται. Το κατά π σο αυτές οι αλλαγές θα είναι θετικές ή αρνητικές εξαρτάται απ µια σειρά παραγ ντων που θα εξεταστο ν στη συνέχεια. Πάντως, σε γενικές γραµµές, οι άνθρωποι που καταφέρνουν να αντεπεξέλθουν επιτυχηµένα σε µια κρίση χι µ νο ξεπερνο ν την αρχική αίσθηση αδυναµίας, αλλά βρίσκουν νέες στρατηγικές αντιµετώπισης και κατακτο ν µέσα απ αυτές νέα επίπεδα ωριµ τητας. Ο Caplan (1964) παραθέτει µια ευρεία περιγραφή του ρου «συναισθηµατική κρίση» ως µια «ψυχολογική αποσταθεροποίηση εν ς ατ µου που έρχεται αντιµέτωπο µε µια επικίνδυνη περίσταση, η οποία αποτελεί για το ίδιο το άτοµο ένα σηµαντικ πρ βληµα, το οποίο, προς το παρ ν, αδυνατεί τ σο να το αποφ γει σο και να το επιλ σει χρησιµοποιώντας τις συνήθεις στρατηγικές επίλυσης προβληµάτων». Ο Caplan περιγράφει την κρίση ως µια περίοδο κατά την οποία το άτοµο χάνει προσωρινά την ψυχική του ισορροπία. Αυτή η κατάσταση αποσταθεροποίησης δηµιουργεί προϋποθέσεις τ σο για ψυχολογική ανάπτυξη σο και για ψυχολογική αποδιοργάνωση. Αν και υπάρχουν σοβαροί κίνδυνοι που µπορεί στο µέλλον να επηρεάσουν την ψυχική υγεία εν ς ατ µου που βιώνει µια κρίση, δίνεται ταυτ χρονα στο άτοµο η ευκαιρία να αλλάξει. Ο πρωταρχικ ς στ χος στην προσπάθεια στήριξης εν ς ατ µου που βιώνει µια κρίση είναι το να παρέµβει κανείς µε τέτοιον τρ πο, ώστε να χρησιµοποιήσει την κατάσταση προκειµένου να προωθήσει την προσωπική ανέλιξη, ή τουλάχιστον να επαναφέρει το άτοµο σε φυσιολογικο ς ρυθµο ς ζωής. Ο στ χος δεν είναι η πλήρης αναδιοργάνωση των βασικών διαστάσεων της προσωπικ τητας του ατ µου, αλλά η επανάκτηση απ το άτοµο δη- µιουργικών τρ πων επίλυσης προβληµάτων. Φυσικά, µε την επιτυχή επίλυση µιας κρίσης το άτοµο θα αποκτήσει, κατά πάσα πιθαν τητα, νέες δεξι τητες αντιµετώπισης προβληµάτων, οι οποίες θα βελτιώσουν τον τρ πο µε τον οποίο λειτουργεί σε νέες καταστάσεις, ωστ σο αυτ είναι µ νο ένα επιθυµητ, πιθαν αποτέλεσµα και χι ο µοναδικ ς στ χος της διαδικασίας (Adams & Kritsonis Baum et al., 2009). Το πιο σηµαντικ στοιχείο που προηγείται µιας κρίσης είναι ένα «επικίνδυνο» ή «στρεσογ νο» γεγον ς (Roberts, 1990). Εξίσου σηµαντικ στοιχείο αποτελεί η υποκειµενική αντίληψη του ατ µου ή η υποκειµενική ερµηνεία για το γεγον ς. ηλαδή, το να βιώσει το άτοµο µια κρίση εξαρτάται τ σο απ την αντίληψη εν ς γεγον τος ως απειλητικο σο και απ το ίδιο το γεγον ς (Silverman, Slaikeu,

5 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ Taplin, 1971). Η κρίση (κατάσταση κρίσης, «crisis state») επιφέρει αναστάτωση, άγχος, αποδιοργάνωση και διαταράσσει την ισορροπία του ατ µου. Αυτή η εσωτερική ένταση συνδέεται µε την αδυναµία του ατ µου να αντιµετωπίσει το αγχογ νο γεγον ς και να προσαρµοστεί σε αυτ. Η κατάσταση κρίσης µπορεί να θεωρηθεί ως η συνέπεια εν ς φαινοµενικά άλυτου προβλήµατος (Cohen & Ahearn, Rapaport, Roberts, Slaikeu, 1990). Η ένταση της ψυχολογικής αναστάτωσης που επιφέρει η κρίση είναι τέτοια, που δεν είναι δυνατ να συνεχιστεί. Εποµένως το άτοµο συνεχίζει να δοκιµάζει διαφορετικές στρατηγικές αντιµετώπισης αγχογ νων καταστάσεων µέχρι που θα βρει κάποιες στρατηγικές που θα µετριάσουν την αναστάτωση. Η επίλυση της κρίσης επιτυγχάνεται συνήθως µέσα σε οκτώ εβδοµάδες ή λιγ τερο, χωρίς αυτ να σηµαίνει τι η επιλεγ µενη λ ση είναι αυτή που εξυπηρετεί καλ τερα την προσαρµογή του ατ µου. Οι σ γχρονοι ερευνητές θεωρο ν τι οι κρίσεις είναι µέρος της ζωής, το οποίο λοι, αργά ή γρήγορα, καλο νται να αντιµετωπίσουν, και οι οποίες αναστατώνουν τον έως τ τε φυσιολογικ ρυθµ της ζωής εν ς ανθρώπου. Ως εκ το του η αντίδραση στην κρίση είναι η φυσιολογική αντίδραση σε µια µη φυσιολογική κατάσταση (Brock, Sandoval, & Lewis, 2001). ÍÈÓÔÌ ÙˆÓ ÎÚ ÛÂˆÓ Οι περισσ τεροι θεωρητικοί (Aguilera, Slaikeu, 1990) που ασχολο νται µε το θέµα των κρίσεων, βασισµένοι κυρίως στη δουλειά των Eric Lindermann (1944) και Gerald Caplan (1961), διακρίνουν δ ο είδη κρίσεων, τις αναπτυξιακές κρίσεις και τις κρίσεις καταστάσεων. Οι αναπτυξιακές κρίσεις αφορο ν σε γεγον τα που σχετίζονται µε γεγον τα του κ κλου ζωής και µε τη µετάβαση του ατ µου απ ένα αναπτυξιακ στάδιο σε άλλο (π.χ. η είσοδος του παιδιο στο σχολείο για πρώτη φορά, η µετάβαση απ τη µία τάξη στην άλλη, το πέρασµα στην εφηβεία κ.λπ.) (Brock et al., 2001). Οι αναπτυξιακές κρίσεις είναι προβλέψιµες και αναµεν µενες, υπ την έννοια τι οι αλλαγές στη ζωή, πως αυτές αναµένεται να συµβο ν κατά τη διάρκεια της ζωής εν ς ατ µου, οπωσδήποτε προϋποθέτουν µια διαδικασία επαναπροσδιορισµο και προσαρµογής σε νέα δεδοµένα, η οποία εί-

6 30 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ναι συχνά δ σκολη και επώδυνη. Το εάν αυτή η διαδικασία προσαρ- µογής θα εξελιχθεί τελικά σε κρίση εξαρτάται απ µια σειρά παραγ ντων πως η χρονική στιγµή που συµβαίνει, καθώς και οι προσωπικές, κοινωνικές και οικονοµικές πηγές στήριξης. Οι κρίσεις καταστάσεων απ την άλλη πλευρά είναι γεγον τα που συµβαίνουν αναπάντεχα, έχουν ξαφνική έναρξη και έχουν το χαρακτήρα του επείγοντος σε,τι αφορά στην αντιµετώπισή τους. Οι κρίσεις καταστάσεων δε σχετίζονται µε την ηλικία ή το αναπτυξιακ στάδιο του ατ µου, µπορεί να συµβο ν οποτεδήποτε και είναι πιθαν ν να επηρεάσουν λη την κοιν τητα (Slaikeu, 1990). ιάφοροι ερευνητές (Carlson, Green, Heath et al., Lee et al., Matsakis, Smith, Kress, Fenstemaker, Ballard, & Hyder, Slaikeu, Young, 1998) καταλήγουν σε έξι κατηγορίες ενδεχ µενων τραυµατικών γεγον των. Οι κατηγορίες αυτές είναι: α) σοβαρή ασθένεια ή τραυµατισµ ς, β) βίαιος ή απροσδ κητος θάνατος, γ) επαπειλο µενος θάνατος ή τραυµατισµ ς, δ) πολεµικές ενέργειες, ε) φυσικές καταστροφές και στ) βιοµηχανικές καταστροφές. Σ µφωνα µε τον Baldwin (Baldwin, Burgess & Baldwin, 1981), η ταξινοµία των κρίσεων θα πρέπει να γίνεται µε βασικ κριτήριο χι το είδος του κινδ νου, αλλά την επίδραση που υφίσταται το άτοµο. Ο Baldwin, λοιπ ν, προτείνει τις εξής κατηγορίες των κρίσεων: α) Κρίσεις που οφείλονται στην ιδιοσυγκρασία του ατ µου. Πρ κειται για ένα είδος κρίσης που προκ πτει απ µια προβληµατική κατάσταση στην οποία εµπλέκεται το άτοµο (π.χ. ο έφηβος που έχει πρ βληµα παχυσαρκίας). Στην περίπτωση αυτή συνήθως το άτοµο δεν έχει ο τε τις κατάλληλες πληροφορίες αλλά ο τε και την κατάλληλη ενθάρρυνση προκειµένου να προβεί σε µια λ ση που δεν την έχει σκεφτεί ή ακολουθήσει έως τώρα. Ωστ σο χρειάζεται προσοχή ώστε να διαπιστωθεί µήπως η εκδήλωση τέτοιου είδους κρίσης κρ βει σοβαρ τερα προβλήµατα, που χρειάζονται περαιτέρω διερε νηση και αντιµετώπιση. β) Κρίσεις που οφείλονται σε αναµεν µενες µεταβάσεις του κ κλου ζωής. Πρ κειται για µεταβάσεις απ ένα αναπτυξιακ στάδιο σε άλλο, οι οποίες είναι αναµεν µενες και συνήθως στο πλαίσιο της προσαρµογής του ατ µου στο νέο αναπτυξιακ στάδιο. Τέτοιες κρίσεις για το παιδί είναι για παράδειγµα η είσοδος στο σχολείο, η µετά-

7 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ 31 βαση απ τη µία σχολική τάξη στην άλλη, η µετεγγραφή σε ένα καινο ριο σχολείο, η γέννηση εν ς αδελφο /µιας αδελφής στην οικογένεια κ.λπ. γ) Κρίσεις που προκ πτουν απ τραυµατικά γεγον τα. Πρ κειται για συναισθηµατικές κρίσεις που προκ πτουν απ εξαιρετικά στρεσογ νους εξωτερικο ς παράγοντες, οι οποίοι είναι απρ βλεπτοι, αστάθ- µητοι και συναισθηµατικά εξουθενωτικοί για τον άνθρωπο. Τέτοια γεγον τα για παιδιά της σχολικής ηλικίας είναι ο ξαφνικ ς θάνατος εν ς µέλους της οικογένειας, σοβαρές ασθένειες, νοσηλεία στο νοσοκοµείο, ο χωρισµ ς των γονέων, φυσική κακοποίηση και ακαδηµαϊκή αποτυχία. δ) Αναπτυξιακές κρίσεις - κρίσεις ωρίµανσης. Οι κρίσεις αυτής της κατηγορίας προκ πτουν απ προσπάθειες να χειριστο µε ενδοπροσωπικές καταστάσεις, οι οποίες αντανακλο ν τον αγώνα µας να λ σουµε κάποια βαθ τερα ζητήµατα που δεν είχαµε καταφέρει να επιλ σουµε στο παρελθ ν. Ο αγώνας για την επίλυση τέτοιων θεµάτων φανερώνει την προσπάθεια κατάκτησης συναισθηµατικής ωριµ τητας. Βασικά ζητήµατα σε αυτήν την κατηγορία των κρίσεων είναι η ανεξαρτησία, οι συγκρο σεις αξιών, η σεξουαλική ταυτ τητα, η ικαν τητα για συναισθηµατική εγγ τητα, οι στάσεις απέναντι στην εξουσία και η απ κτηση µιας λογικής αυτοπειθαρχίας. λα αυτά τα ζητή- µατα µπορεί να εµφανιστο ν στα παιδιά σχολικής ηλικίας, ωστ σο είναι περισσ τερο ορατά στους εφήβους. Στη µεγάλη τους πλειον τητα, η διαπραγµάτευση αυτών των θεµάτων αφορά στην κατάκτηση νέων τρ πων αλληλεπίδρασης µε τους άλλους ανθρώπους. ε) Κρίσεις που σχετίζονται µε ψυχοπαθολογία. Πρ κειται για κρίσεις στις οποίες είναι προεξάρχουσα η ψυχοπαθολογία, πως για παράδειγµα αυτές που αφορο ν έναν έφηβο µε κατάθλιψη ή µια µαθήτρια µε προβλήµατα πρ σληψης τροφής. Στην περίπτωση αυτή είναι αναγκαία η παραποµπή και η συνεργασία µε ειδικο ς της ψυχικής υγείας που θα αναλάβουν τη φροντίδα του παιδιο σε ένα βαθ τερο επίπεδο. Σηµαντικ, ωστ σο, είναι να ενθαρρ νεται κάθε λειτουργική και προσαρµοστική συµπεριφορά του παιδιο στο σχολείο και να µειώνονται οι στρεσογ νοι παράγοντες που µπορεί να το δυσκολε ουν. στ) Επείγουσες ψυχιατρικές καταστάσεις. Πρ κειται για καταστάσεις κρίσεων στις οποίες έχει σοβαρά διαταραχθεί η συνολική νοητική και ψυχική λειτουργικ τητα εν ς ανθρώπου, ο οποίος αδυνατεί ή αρ-

8 32 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ νείται να αναλάβει οποιαδήποτε προσωπική ευθ νη. Τέτοιες περιπτώσεις αφορο ν στις απ πειρες αυτοκτονίας, στην υπερβολική χρήση ναρκωτικών ουσιών ή την τοξίκωση απ αλκο λ, στην εκδήλωση ψυχωτικο επεισοδίου κ.λπ. Η πρώτη µέριµνα, στην περίπτωση αυτή, είναι να διασφαλιστεί η σωµατική ασφάλεια και να κινητοποιηθο ν οι αρµ διες υπηρεσίες (νοσηλευτικές και ψυχιατρικές), ώστε να παρασχεθεί η κατάλληλη ιατρική και ψυχιατρική υποστήριξη που είναι απαραίτητη. Ó ÌÂÓfiÌÂÓÂ ÓÙÈ Ú ÛÂÈ ÙˆÓ apple È ÈÒÓ ÛÙËÓ ÎÚ ÛË Î È appleúôùâèófiìâóôè ÙÚfiappleÔÈ ÛÙ ÚÈÍË Τα παιδιά που βιώνουν µια κρίση παρουσιάζουν διάφορα συµπτώ- µατα, τα οποία αποτελο ν τη φυσιολογική τους αντίδραση σε αυτήν τη δ σκολη κατάσταση που βιώνουν. Οι αντιδράσεις αυτές, που είναι αναµεν µενες, αποτελο ν και τις κατευθυντήριες γραµµές για τη στήριξη και την καθοδήγηση που χρειάζεται να παρέχουµε στα παιδιά, προκειµένου να καταφέρουν να αντεπεξέλθουν ικανοποιητικά στις αυξηµένες απαιτήσεις που µια κρίσιµη κατάσταση δηµιουργεί. Οι αντιδράσεις των παιδιών στην κρίση ποικίλλουν απ µαθητή σε µαθητή, τ σο ως προς τη φ ση σο κι ως προς την έκτασή τους. Οι αντιδράσεις των παιδιών στο καταστροφικ γεγον ς εξαρτώνται απ την προηγο µενη εµπειρία τους, απ την προσωπικ τητά τους και την αµεσ τητα µε την οποία επιδρά το γεγον ς στη ζωή τους. Σ µφωνα µε τους Pynoos και Eth (1986), οι πιο κοινές αντιδράσεις των παιδιών που έχουν βιώσει ένα τραυµατικ γεγον ς είναι: α) η επαναβίωση του γεγον τος µέσω σκέψεων, β) ο φ βος τι θα συµβεί ξανά, και γ) η απ συρση απ το εξωτερικ περιβάλλον και η έντονη ανάγκη να προσκολληθο ν στα µέλη της οικογένειάς τους. Εκτ ς απ αυτές, κάποιες άλλες κοινές αντιδράσεις που υιοθετο ν οι µαθητές (και το προσωπικ του σχολείου) ταν οι ζωές τους αναστατώνονται απ ένα τέτοιο γεγον ς είναι οι ακ λουθες: Απώλεια ελέγχου: η ίδια η φ ση των καταστροφών προκαλεί την αίσθηση τι δεν µπορο µε να έχουµε κανέναν έλεγχο στα γεγον τα, γεγον ς που µπορεί να είναι συνθλιπτικ για το άτοµο (παιδί ή ενήλικο) που βιώνει την αίσθηση αυτή.

9 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ 33 Απώλεια σταθερ τητας: Οι καταστροφές επίσης διακ πτουν τη φυσική τάξη των πραγµάτων. Η σταθερ τητα χάνεται κι αυτ είναι πολ απειλητικ. Μπορεί να κλονίσει την εµπιστοσ νη και να διαταράξει την ισορροπία για µεγάλες περι δους, ενώ δηµιουργεί την αίσθηση τι αφο συνέβη αυτ το καταστροφικ γεγον ς µπορεί να συµβεί και οτιδήποτε άλλο. Εγωκεντρικές αντιδράσεις Απώλεια ασφάλειας Απώλεια της «προστασίας» - «ασφάλειας των γονέων»: Η άµεση αντίδραση των παιδιών στην καταστροφή συχνά περιλαµβάνει ένα φ βο για τη δική τους ασφάλεια. Μπορεί να ανησυχο ν υπερβολικά για το τι θα τους συµβεί, τ σο που οι ενήλικοι να το θεωρο ν παράλογο. Ωστ σο θα πρέπει να έχουµε υπ ψη µας τι τα παιδιά έχουν ανάγκη να συζητήσουν πολλές φορές και διεξοδικά για τα αποτελέσµατα της καταστροφής σε σχέση µε τα ίδια, ενώ επίσης είναι µεγάλη η ανάγκη τους για καθησυχασµ, προκειµένου να µπορέσουν να ανακτήσουν σιγά σιγά την αίσθηση της ασφάλειας ξανά. Πιο συγκεκριµένα, οι αναµεν µενες αντιδράσεις των παιδιών ανά ηλικιακή οµάδα είναι οι ακ λουθες: α) Στην ηλικία 1-5 ετών τα παιδιά υιοθετο ν συχνά συµπεριφορές προηγο µενων εξελικτικών σταδίων, πως η νυχτερινή ενο ρηση, το πιπίλισµα δακτ λου και ο φ βος για το σκοτάδι. Τα συχν τερα σω- µατικά συµπτώµατα είναι οι εµετοί, η απώλεια ρεξης, η διάρροια και η απώλεια ελέγχου σφιγκτήρων, ενώ οι συνήθεις συναισθηµατικές αντιδράσεις είναι η νευρικ τητα, η ανησυχία, η ανυπακοή, τα τικ (µυϊκοί σπασµοί), οι δυσκολίες στο λ γο (τραυλισµ ς), καθώς και η άρνηση να αποµακρυνθο ν απ τους γονείς. Επίσης, τα παιδιά αυτής της ηλικίας συνηθίζουν σε καταστάσεις κρίσεων να υιοθετο ν τις αντιδράσεις των γονέων τους και το γεγον ς τι δεν έχουν ακ µα αναπτ ξει επαρκώς λεκτικές ικαν τητες δυσχεραίνει τις έρευνες (Berger & Lahad Schonfeld & Gurwitch, Weist, Sander, Lever, Rosner, Praitt, Lowie, Hill Lombardo, & Christodulu, 2002). Οι βασικές κατευθυντήριες γραµµές για τη στήριξη των παιδιών αυτής της ηλικίας περιλαµβάνουν τη λεκτική βοήθεια (π.χ. καθησυχασµ ς) και τη φυσική επαφή (π.χ. χάιδεµα, κράτηµα του χεριο του), ενώ βοηθητικές είναι και οι καθησυχαστικές ενέργειες και ρουτίνες γ ρω απ τον πνο. Αν είναι απαραίτητο επιτρέπουµε στο παιδί να κοι- µηθεί µε τους γονείς του περιστασιακά, ενώ δίνουµε την ευκαιρία στο

10 34 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ παιδί να εκφράσει τα συναισθήµατά του και ενισχ ουµε την έκφραση συναισθηµάτων µέσα απ το παιχνίδι. Σηµαντικ είναι να θυµ µαστε πως αν τα συµπτώµατα επιµένουν αναζητο µε τη βοήθεια ειδικο. β) Στην επ µενη ηλικιακή οµάδα των 5-11 ετών συνήθης αντίδραση είναι ο αυξηµένος ανταγωνισµ ς µε τα µικρ τερα αδέλφια για την προσοχή των γονέων. Επίσης τα παιδιά αυτής της ηλικίας που βιώνουν µια κρίση παραπονιο νται συχνά για πονοκεφάλους, για προβλήµατα στην ραση ή την ακοή, για επίµονη φαγο ρα και κνησµ, καθώς και για διαταραχές στον πνο. Στις συναισθηµατικές τους αντιδράσεις µπορεί να παρατηρηθεί σχολική φοβία, απ συρση απ τους φίλους τους και τις οµάδες παιχνιδιο, απ συρση απ τις οικογενειακές επαφές, µια ασυνήθιστη κοινωνική συµπεριφορά ( πως για παράδειγµα να τσακώνεται µε τους στενο ς φίλους και τα αδέλφια του), απώλεια ενδιαφέροντος για προηγο µενες αγαπηµένες δραστηρι τητες, καθώς και αδυναµία συγκέντρωσης, η οποία συχνά συνοδε εται απ µείωση της σχολικής επίδοσης (Baum et al., Kline, Schonferld, & Lichtenstein, Kreuger & Strech, Lee et al., Pullins, McCammon, Lamson, Wuensch, & Mega, Schonfeld & Gurwitch, Smith et al., Wolmer et al., 2005). Οι τρ ποι στήριξης των παιδιών αυτής της ηλικιακής οµάδας περιλαµβάνουν την παροχή αυξηµένης προσοχής και φροντίδας σε αυτήν τη δ σκολη περίοδο, την προσωρινή µείωση των απαιτήσεων σε σχέση µε την επίδοση στο σχολείο και τις δραστηρι τητες στο σπίτι, την ενθάρρυνση της λεκτικής έκφρασης σκέψεων και συναισθηµάτων σχετικά µε την καταστροφή, την παροχή ευκαιριών για δοµηµένες, αλλά λιγ τερο απαιτητικές δραστηρι τητες και ευθ νες στο σπίτι, καθώς και την πρακτική εφαρµογή µέτρων ασφάλειας για µελλοντικές καταστροφές που θα δώσουν στο παιδί την αίσθηση της ανάκτησης ελέγχου, τουλάχιστον σε κάποιο βαθµ. γ) Τα παιδιά στην πρώιµη εφηβεία, δηλαδή στην ηλικία ετών, ταν βιώνουν µια κρίση συχνά εµφανίζουν ανταγωνισµ µε τα µικρ τερα αδέλφια τους προκειµένου να κερδίσουν την προσοχή των γονέων, αδυνατο ν να ολοκληρώσουν δραστηρι τητες που στο παρελθ ν ολοκλήρωναν µε επιτυχία, παρουσιάζουν σχολική φοβία, ενώ µερικές φορές επανεµφανίζονται πρωιµ τερες µορφές λ γου και συµπεριφοράς. Σε,τι αφορά στα σωµατικά συµπτώµατα, συχνά παρατηρο νται πονοκέφαλοι, απώλεια ρεξης, προβλήµατα διάρροιας ή δυ-

11 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ 35 σκοιλι τητας, ξαφνική εµφάνιση δερµατοπαθειών, διαταραχές πνου, ενώ τα παιδιά εκφράζουν συχνά παράπονα για απροσδι ριστους π νους (Evans & Oehler-Stinett, Pullins et al., Wolmer et al., 2005). Τα παιδιά αυτής της ηλικίας, ως αναµεν µενη αντίδραση σε µια κρίση, µπορεί να χάσουν το ενδιαφέρον τους για κοινωνικές δραστηρι τητες µε συνοµηλίκους ή για έως τ τε αγαπηµένα τους χ µπι και αθλητικές δραστηρι τητες, να παρουσιάσουν αυξηµένες δυσκολίες στις σχέσεις µε γονείς και αδέλφια, ενώ συχνά παρατηρείται και µια αυξηµένη αντίσταση στην εξουσία σχολείου και γονέων. Σε ατοµικ επίπεδο για να ανακουφίσουµε ένα παιδί της συγκεκριµένης ηλικίας καλ είναι να του δείξουµε αυξηµένο ενδιαφέρον και φροντίδα, να µειώσουµε για λίγο καιρ τις προσδοκίες µας για τις επιδ σεις του τ σο στο σχολείο σο και στο σπίτι, και να το ενθαρρ νουµε να εκφράσει λεκτικά τα συναισθήµατά του. Χρήσιµο είναι να του δώσουµε την ευκαιρία να έχει δοµηµένες, αλλά χι πολ απαιτητικές υπευθυν τητες και δραστηρι τητες, να το ενθαρρ νουµε και να το βοηθήσουµε να ενταχθεί σε δραστηρι τητες οµάδων συνοµηλίκων, και πως και στα µικρ τερα παιδιά φροντίζουµε για την πρακτική εφαρµογή µέτρων ασφάλειας για µελλοντικές καταστροφές. δ) Τέλος, τα παιδιά της µέσης και τελευταίας περι δου της εφηβικής ηλικίας, δηλαδή µεταξ 14 και 18 ετών, ταν βιώνουν µια κρίση είναι αναµεν µενο να υιοθετήσουν στάσεις και συµπεριφορές προηγο µενων εξελικτικών σταδίων, να παρατηρηθεί µια µείωση της προηγο µενης υπε θυνης συµπεριφοράς τους, να µειωθο ν οι συγκρο σεις τους µε τους γονείς τους για θέµατα ανεξαρτησίας και ελέγχου, καθώς και να µειωθο ν τα σεξουαλικά τους ενδιαφέροντα. Σε,τι αφορά στα σωµατικά συµπτώµατα συχνοί είναι οι πονοκέφαλοι, οι διαταραχές πνου και διατροφής, η δυσκοιλι τητα, η διάρροια και οι δυσκολίες στην ο ρηση, καθώς και δερµατικά προβλήµατα, πως για παράδειγ- µα κοκκινίσµατα ή ερεθισµοί (Pullins et al., Wolmer et al., 2005). Οι έφηβοι ως αντίδραση στην κρίση συχνά εµφανίζουν αξιοσηµείωτη α ξηση ή µείωση στις δραστηρι τητές τους, συχνά εκφράζουν συναισθήµατα ανεπάρκειας και έχουν αυξηµένες δυσκολίες συγκέντρωσης σε προγραµµατισµένες δραστηρι τητές τους. Προκειµένου να στηρίξουµε αποτελεσµατικά τα παιδιά αυτής της ηλικίας καλ είναι να τα ενθαρρ νουµε να συζητήσουν για τις εµπει-

12 36 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ρίες της καταστροφής µε τους συνοµηλίκους και µε σηµαντικο ς άλλους εκτ ς οικογένειας, ενώ αν ο έφηβος επιλέξει να συζητήσει για την καταστροφή µέσα στην οικογένεια, αυτή η επιλογή του πρέπει να ενθαρρυνθεί, χωρίς ωστ σο να επιµείνει η οικογένεια για κάτι τέτοιο. Χρήσιµο επίσης είναι κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης να µειωθο ν προσωρινά οι προσδοκίες για τις επιδ σεις στο σχολείο, αλλά και γενικ τερα. Πολ σηµαντικ είναι να έχει ο έφηβος τη δυνατ τητα να αναµειχθεί στο µέγιστο δυνατ βαθµ στο σχεδιασµ της επαναπροσαρµογής του και να συµµετέχει ενεργά, ενώ εξίσου σηµαντική είναι και η πλήρης ανάµειξή του σε κοινωνικές δραστηρι τητες συνοµηλίκων. Τέλος δεν θα πρέπει να παραλείψουµε την πρακτική εφαρµογή µέτρων ασφάλειας για µελλοντικές καταστροφές, στων οποίων το σχεδιασµ και την εφαρµογή µπορεί επίσης να συµµετάσχει ο έφηβος. Σε ορισµένες περιπτώσεις, ταν η κατάσταση κρίσης διαταράσσει σοβαρά και για αρκετά µεγάλο χρονικ διάστηµα την ψυχική, συναισθηµατική και σωµατική λειτουργία, ένα µικρ ποσοστ των ατ µων (παιδιά, έφηβοι ή ενήλικοι) µπορεί να εµφανίσουν ιαταραχή Μετατραυµατικο Στρες. Η διαταραχή αυτή προκ πτει ως καθυστερηµένη ή παρατεταµένη αντίδραση προς ένα γεγον ς εξαιρετικά απειλητικής ή καταστροφικής φ σης. Ως τυπικά συµπτώµατα περιλαµβάνονται επεισ δια επανειληµµένης ακο σιας αναβίωσης δυσάρεστων εικ νων και εµπειριών, φ βος και αποφυγή περιβαλλοντικών ερεθισµάτων που υπενθυµίζουν την αρχική τραυµατική εµπειρία, αυξηµένη διεγερσι- µ τητα, ψυχικ «µο διασµα» και συναισθηµατική αποστασιοποίηση απ τους άλλους ανθρώπους, απουσία απαντητικ τητας προς το περιβάλλον, σηµαντικ άγχος και κατάθλιψη, αυτοκτονικ ς ιδεασµ ς, υπερβολική χρήση οινοπνευµατωδών και φαρµάκων (World Health Organization, ICD 10, 1992). Στις περιπτώσεις που παρατηρο νται τέτοια συµπτώµατα, το παιδί είναι αναγκαίο να παραπεµφθεί για αξιολ γηση σε ειδικ ψυχικής υγείας. Συµπερασµατικά, η γνώση των αναµεν µενων αντιδράσεων που εµφανίζουν τα παιδιά και οι έφηβοι ταν αντιµετωπίζουν µια κρίση βοηθά τους σηµαντικο ς ενηλίκους (γονείς και εκπαιδευτικο ς) να κατανοο ν καλ τερα τις ανάγκες τους και να βρουν πιο αποτελεσµατικο ς τρ πους για τη στήριξή τους. Με τον τρ πο αυτ αφεν ς οι ενήλικοι αισθάνονται πιο επαρκείς στο ρ λο τους, αφετέρου τα παιδιά παίρνουν τη βοήθεια που έχουν ανάγκη.