Περίπλους. Μέρος B. Αρχαία Ελληνικά Κείμενα για τη Β τάξη του Γυμνασίου

Transcript

1 Περίπλους Αρχαία Ελληνικά Κείμενα για τη Β τάξη του Γυμνασίου Μέρος B YΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΥΠΡΟΥ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

2 YΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αντώνης Τσακμάκης Περίπλους Αρχαία Ελληνικά Κείμενα για τη Β τάξη του Γυμνασίου Μέρος B ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΥΠΡΟΥ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

3 ΣΥΓΓΡΑΦΗ Αντώνης Τσακμάκης ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗ ΟΜΑΔΑ Πόπη Χριστοφόρου Πούγιουρου Φιλόλογος, Λειτουργός Γραφείου Αναλυτικών Προγραμμάτων Ευτυχία Πολυκάρπου Φιλόλογος, Λειτουργός Γραφείου Αναλυτικών Προγραμμάτων ΣΥΝΕΡΓΑΣΤΗΚΑΝ Λουκία Χατζημιχαήλ Επιθεωρήτρια Φιλολογικών Μαθημάτων Σύνδεσμος Επιθεωρήτρια για τα Αρχαία Ελληνικά και Έλενα Πηδιά Φιλόλογος, Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων Σχέδια Χρήστος Γουσίδης Σχεδιασμός και Ηλεκτρονική Σελίδωση Χρύσης Σιαμμάς Λειτουργός Υπηρεσίας Ανάπτυξης Προγραμμάτων Άντρη Χατζηθεοδοσίου Λειτουργός Υπηρεσίας Ανάπτυξης Προγραμμάτων Γενικός Συντονισμός Χρίστος Παρπούνας Συντονιστής Υπηρεσίας Ανάπτυξης Προγραμμάτων Έκδοση 2013 (Προκαταρκτική) Εκτύπωση: Cassoulides Masterprinters Ltd ISBN: ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Στο εξώφυλλο χρησιµοποιήθηκε ανακυκλωµένο χαρτί σε ποσοστό τουλάχιστον 50%, προερχόµενο από διαχείριση απορριµµάτων χαρτιού. Το υπόλοιπο ποσοστό προέρχεται από υπεύθυνη διαχείριση δασών.

4 Πρόλογος Με ιδιαίτερη χαρά προλογίζω την έκδοση του βιβλίου-ανθολογίου για το μάθημα της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας της Β τάξης Γυμνασίου. Το βιβλίο περιλαμβάνει κείμενα διαφόρων γραμματειακών ειδών από την αρχαιότητα μέχρι την υστεροβυζαντινή περίοδο τα οποία καταδεικνύουν τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας και του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Το βιβλίο γράφτηκε στα πλαίσια της εφαρμογής των Νέων Αναλυτικών Προγραμμάτων και της προσπάθειας που γίνεται για ανανέωση του περιεχομένου αλλά και της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών. Επιθυμώ να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον συγγραφέα του βιβλίου κ. Αντώνη Τσακμάκη, Αναπληρωτή Καθηγητή του Πανεπιστημίου Κύπρου, στην κ. Λουκία Χατζημιχαήλ, Επιθεωρήτρια Φιλολογικών Μαθημάτων και Σύνδεσμο για τα Αρχαία Ελληνικά για τη συνεργασία που είχε, καθώς επίσης και στους φιλολόγους Πόπη Πούγιουρου, Σταύρο Σταύρου, Ευτυχία Πολυκάρπου και Έλενα Πηδιά για την πολύτιμη συμβολή τους στη δημιουργία του βιβλίου αυτού. Ευχαριστώ επίσης την Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων που είχε την ευθύνη για την έκδοση. Δρ Ζήνα Πουλλή Διευθύντρια Μέσης Εκπαίδευσης

5 Εισαγωγικό σημείωμα Το βιβλίο αυτό αποτελεί συνέχεια των εγχειριδίων Οὐ φέρω τύχην ἐμὴν και Μύθων καὶ λόγων στέφανος που κυκλοφόρησαν πριν ένα χρόνο για την Α τάξη του Γυμνασίου των δημόσιων σχολείων της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ο Περίπλους ταξιδεύει τους μαθητές και τις μαθήτριες σε εποχές που καλύπτουν είκοσι αιώνες, σε τόπους όπου αναπτύχθηκε ο ελληνικός πολιτισμός και μιλήθηκε η ελληνική γλώσσα από το 500 π.χ. ως τον 16 ο αι. μ.χ. Κάθε κεφάλαιο του βιβλίου ασχολείται με ένα είδος της γραμματείας μέσα από ενδεικτικά αποσπάσματα που παρακολουθούν την εξέλιξή του σε διάφορες εποχές. Καλύπτονται λιγότερο γνωστές πτυχές της λογοτεχνίας, της επιστημονικής και ιστορικής γραμματείας και των άλλων ειδών του γραπτού λόγου (κυρίως έντεχνου) με κριτήριο την καταλληλότητα της γλωσσικής μορφής, το ενδιαφέρον των κειμένων, αλλά και τη δυνατότητα να προσφέρουν πληροφόρηση για τον αρχαίο και βυζαντινό κόσμο, για τη σκέψη και τις ιδέες των ανθρώπων, την εξέλιξη του πολιτισμού, τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο και άλλα ζητήματα που προάγουν τη γενική αρχαιογνωσία. Όπως και τα βιβλία της Α Γυμνασίου, ο Περίπλους είναι πρωτίστως μέθοδος εκμάθησης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας (έστω και αν στους στόχους του περιλαμβάνεται και η προσφορά γνώσεων γραμματολογικών και ιστορικών). Για τον λόγο αυτό μεγάλη βαρύτητα αποδίδεται στην επίλυση όλων των ασκήσεων. Αντίστοιχα, απαραίτητο εργαλείο για την ορθή αξιοποίηση του βιβλίου από τους εκπαιδευτικούς αποτελεί το Βιβλίο του εκπαιδευτικού. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά για μια ακόμη φορά τους άξιους συνεργάτες μου, που με την επιστημονική τους κατάρτιση έχουν συμβάλει στην ολοκλήρωση ενός έργου ιδιαίτερα απαιτητικού. Αντώνης Τσακμάκης

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Γεωγραφία Το ενδιαφέρον των Ελλήνων για τη γεωγραφία ξυπνά πολύ νωρίς, ως αποτέλεσμα των εμπορικών ταξιδιών και της γνωριμίας τους με ξένους τόπους και λαούς. Έτσι, ο πεζός λόγος από τις απαρχές του στην Ιωνία (τέλη του 6 ου αι. π.χ.) στρέφεται σε θέματα γεωγραφικά, όπως επίσης ιστορικά (κτίσεις πόλεων, γενεαλογίες) και εθνογραφικά. Ο μόνος αρχαίος Έλληνας γεωγράφος που το έργο του σώζεται ακέραιο είναι ο Στράβων (1 ος αι. π.χ. - 1 ος αι. μ.χ.). Σώζεται επίσης το έργο του περιηγητή Παυσανία (2 ος αι. μ.χ) που στα ταξίδια του αποτύπωσε κυρίως τα μνημεία του παρελθόντος και διασώζει πολύτιμες πληροφορίες για την αρχαία λατρεία. Κατά τους βυζαντινούς αιώνες το ενδιαφέρον για τη γεωγραφία συνδυάζεται συνήθως με τη μελέτη της ιστορίας (και εκκλησιαστικής ιστορίας), της φιλολογίας και της θεολογίας.

7 Περίπλους 1. Αρχαίοι γεωγράφοι για την Κύπρο Ψευδο-Σκύλαξ Καρυανδεύς Το κείμενο που ακολουθεί ανήκει σε άγνωστο συγγραφέα, πιθανότατα του 4 ου αιώνα π.χ., παραδίδεται όμως με το όνομα του Σκύλακα από την πόλη Καρύανδα στην Καρία της Μικράς Ασίας, ο οποίος έζησε τον 6 ο αιώνα π.χ. Ο Σκύλαξ είχε σταλεί από τον βασιλιά της Περσίας Δαρείο Α στα τέλη του 6 ου αιώνα π.χ. να εξερευνήσει τις ακτές της Ασίας πέρα από τον Ινδό ποταμό. Θεωρείται ο πρώτος που έγραψε έναν περίπλουν, δηλαδή περιγραφή θαλάσσιων διαδρομών κατά μήκος διαφόρων χωρών. Σόλοι Αναφέρονται δύο πόλεις με αυτό το όνομα: οι Σόλοι της Κύπρου στην περιοχή της Μόρφου και η ελληνική πόλη Σόλοι της Κιλικίας. Παράπλους Κιλικίας ἀπὸ τῶν Παμφυλίας ὁρίων μέχρι Θαψάκου ποταμοῦ τριῶν ἡμερῶν καὶ νυκτῶν δύο. Ἐκ δὲ Σινώπης τῆς ἐν Πόντῳ διὰ τῆς ἠπείρου καὶ τῆς Κιλικίας εἰς Σόλους ὁδός ἐστιν ἀπὸ θαλάσσης εἰς θάλασσαν ἡμερῶν ε. Ο συγγραφέας του κειμένου μας (Ψευδο-Σκύλαξ) δεν έχει ταξιδέψει ο ίδιος, αλλά αντλεί από μαρτυρίες άλλων. Έτσι, υποπίπτει και σε σφάλματα, όπως ότι μπορεί κανείς να διασχίσει τη Μικρά Ασία από τον Βορρά στον Νότο μέσα σε πέντε μέρες. Κατά την αναφορά του στη Μ. Ασία ο συγγραφέας κάνει μια σύντομη παρέκκλιση για να μιλήσει για την Κύπρο. Οι περιγραφές του περιορίζονται στο βόρειο και δυτικό τμήμα του νησιού. Από το νότιο τμήμα ο συγγραφέας αναφέρει μόνο την Αμαθούντα, ενώ από την απαρίθμηση των αρχαίων πόλεων απουσιάζουν το Κούριο, η Πάφος, το Ιδάλιο και το Κίτιο. [8]

8 Γεωγραφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Κατὰ δὲ Κιλικίαν ἐστὶ νῆσος Κύπρος, καὶ πόλεις ἐν αὐτῇ αἵδε: Σαλαμὶς Ἑλληνίς, λιμένα ἔχουσα κλειστὸν χειμερινόν Καρπάσεια Κερύνεια Λήπηθις Φοινίκων Σόλοι, καὶ αὕτη λιμένα ἔχει χειμερινόν Μάριον Ἑλληνίς Ἀμαθοῦς, αὐτόχθονές εἰσιν. Αὗται πᾶσαι λιμένας ἔχουσιν ἐρήμους. Εἰσὶ δὲ καὶ ἄλλαι πόλεις ἐν μεσογείᾳ. Ἐπάνειμι δὲ πάλιν ἐπὶ τὴν ἤπειρον, ὅθεν ἐξετραπόμην. Ἔστι μετὰ Κιλικίαν ἔθνος Σύροι. Ἐν δὲ τῇ Συρίᾳ οἰκοῦσι τὰ παρὰ θάλατταν Φοίνικες ἔθνος, ἐπὶ στενὸν ἔλαττον ἢ ἐπὶ τετταράκοντα σταδίους ἀπὸ θαλάττης, ἐνιαχῆ δὲ οὐδὲ ἐπὶ σταδίους ι τὸ πλάτος. Ψευδο-Σκύλαξ Καρυανδεύς, Περίπλους (πιθ. 4 ος αι. π.χ.) Καρπάσεια Το σημερινό Ριζοκάρπασο, που ιδρύθηκε από Φοίνικες προερχόμενους από τη Σιδώνα. Λήπηθις Η σημερινή Λάπηθος, πόλη που κατά την παράδοση ιδρύθηκε από τον Πράξανδρο μετά τον Τρωικό Πόλεμο. Στάδιον Το στάδιον ήταν μονάδα μέτρησης του μήκους, ίσο με 600 πόδια ή περίπου 185 μέτρα. Στάδιον ονομάστηκε επίσης και ο αγώνας δρόμου. Το αθλητικό στάδιον ήταν ένα μακρύ παραλληλόγραμμο μήκους ενός σταδίου. Λεξιλογικά στοιχεία ὁρίων ἠπείρου λιμένα ἐρήμους ἐπάνειμι ἐξετραπόμην ἔλαττον σταδίους βλ. λεξιλόγιο βλ. λεξιλόγιο αιτιατική εν. του ουσιαστικού λιμήν (ὁ) βλ. λεξιλόγιο. Εδώ το επίθετο έχει τη σημασία ανoχύρωτος, τρωτός σε περίπτωση επίθεσης α εν. οριστικής. Χρησιμοποιείται ως μέλλοντας του ρ. ἐπανέρχομαι α εν. οριστικής αορίστου β του ρ. ἐκτρέπομαι συγκριτικός βαθμός του επιρρήματος μικρόν, βλ. μικρός αιτιατική πληθ. του ουσιαστικού στάδιοι, βλ. στάδιον [9]

9 Περίπλους Στράβων Ο πιο γνωστός γεωγράφος της αρχαιότητας είναι ο Στράβων από την Αμάσεια του Πόντου. Γράφει στα χρόνια που ο Αύγουστος έχει εγκαθιδρύσει ένα ενιαίο κράτος το οποίο περιλαμβάνει το σύνολο του ελληνορωμαϊκού κόσμου, όπου επικρατεί πλέον η ρωμαϊκή ειρήνη (pax romana). Οι μετακινήσεις στην αυτοκρατορία είναι τώρα πιο ασφαλείς. Άγαλμα του Στράβωνα στην πατρίδα του Αμάσεια Ἰσσικὸς κόλπος Ο βορειοανατολικός μυχός της Μεσογείου (ονομάστηκε από την πόλη Ισσό). Τραχεία Κιλικία Το δυτικό τμήμα της Κιλικίας. Είναι άγριο και ορεινό. Κλεῖδες Μικρές βραχονησίδες κοντά στο ανατολικό άκρο της χερσονήσου της Καρπασίας. Ἀκάμας Ακρωτήριο στα βορειοδυτικά της Κύπρου, από τις πλουσιότερες σε βλάστηση περιοχές του νησιού. Πήρε το όνομά του από τον γιο του Θησέα Ακάμα, που επιστρέφοντας από τον Τρωικό Πόλεμο ίδρυσε δύο πόλεις με το όνομά του, μία στην Κύπρο και μία στη Φρυγία. Σίδη Πόλη της Παμφυλίας με σπουδαίο εμπορικό λιμάνι. Ἀρσινόη Πόλη στα νοτιοδυτικά της Κύπρου, κοντά στην Πάφο. Ιδρύθηκε από τον Πτολεμαίο Φιλάδελφο, ο οποίος της έδωσε το όνομα της γυναίκας και αδελφής του Αρσινόης Β της Αιγύπτου. Το έργο του αποτελείται από 17 βιβλία, στα οποία περιγράφει τις περιοχές που επισκέφθηκε. Στην Κύπρο αφιερώνει έξι κεφάλαια του 14 ου βιβλίου, από όπου αντλούμε το διασκευασμένο απόσπασμα. Ἡ περιεχομένη θάλαττα ὑπὸ τῆς Αἰγύπτου καὶ Φοινίκης καὶ Συρίας καὶ τῆς λοιπῆς παραλίας μέχρι τῆς Ῥοδίας σύνθετός ἐστιν ἔκ τε τοῦ Αἰγυπτίου πελάγους καὶ τοῦ Παμφυλίου καὶ τοῦ κατὰ τὸν Ἰσσικὸν κόλπον. Ἐν δὲ ταύτῃ ἐστὶν ἡ Κύπρος, τὰ μὲν προσάρκτια μέρη συνάπτοντα ἔχουσα τῇ Τραχείᾳ Κιλικίᾳ, καθ ἃ δὴ καὶ προσεχεστάτη τῇ ἠπείρῳ ἐστί, τὰ δὲ ἑῷα τῷ Ἰσσικῷ κόλπῳ, τὰ δ ἑσπέρια τῷ Παμφυλίῳ κλυζόμενα πελάγει, τὰ δὲ νότια τῷ Αἰγυπτίῳ. Ἔστι δ ὁ μὲν κύκλος τῆς Κύπρου σταδίων τρισχιλίων καὶ τετρακοσίων εἴκοσι ναυτιλλομένῳ, μῆκος δὲ ἀπὸ Κλειδῶν ἐπὶ τὸν Ἀκάμαντα πεζῇ σταδίων χιλίων τετρακοσίων πορευομένῳ ἀπ ἀνατολῆς ἐπὶ δύσιν. Εἰσὶ δὲ αἱ μὲν Κλεῖδες νῆσοι δύο προσκείμεναι τῇ Κύπρῳ κατὰ τὰ ἑωθινὰ μέρη τῆς νήσου. Ὁ δ Ἀκάμας ἐστὶν ἄκρα ἔχουσα ὕλην πολλήν, κείμενος μὲν ἐπὶ τῶν ἑσπερίων τῆς νήσου μερῶν, ἀνατείνων δὲ πρὸς ἄρκτους, ἐγγυτάτω μὲν πρὸς Σελινοῦντα τῆς Τραχείας Κιλικίας ἐν διάρματι χιλίων σταδίων, πρὸς Σίδην δὲ τῆς Παμφυλίας χιλίων καὶ ἑξακοσίων. Πρὸς ἕω μετὰ τὸν Ἀκάμαντα πλοῦς εἰς Ἀρσινόην πόλιν καὶ τὸ τοῦ Διὸς ἄλσος, εἶτα Σόλοι πόλις λιμένα ἔχουσα καὶ ποταμὸν καὶ ἱερὸν Ἀφροδίτης καὶ Ἴσιδος. Κτίσμα δ ἐστὶ Φαλήρου καὶ Ἀκάμαντος Ἀθηναίων. Οἱ δ ἐνοικοῦντες Σόλιοι καλοῦνται. Ἐντεῦθεν ἦν Στασάνωρ τῶν Ἀλεξάνδρου ἑταίρων, ἀνὴρ ἡγεμονίας ἠξιωμένος. [10]

10 Γεωγραφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ὑπέρκειται δ ἐν μεσογαίᾳ Λιμενία πόλις. Εἶθ ἡ Κρομμύου ἄκρα. Διάκειται μὲν οὕτως ἡ Κύπρος τῇ θέσει. Κατ ἀρετὴν δ οὐδεμιᾶς τῶν νήσων λείπεται. Καὶ γὰρ εὔοινός ἐστι καὶ εὐέλαιος σίτῳ τε αὐτάρκει χρῆται. Μέταλλά τε χαλκοῦ ἐστιν ἄφθονα τὰ ἐν Ταμασσῷ, ἐν οἷς τὸ χαλκανθὲς γίνεται καὶ ὁ ἰὸς τοῦ χαλκοῦ, πρὸς τὰς ἰατρικὰς δυνάμεις χρήσιμα. Λεξιλογικά στοιχεία Στράβων, Γεωγραφικά (1 ος αι. π.χ. - 1 ος αι. μ.χ.) παραλίας γενική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου παράλιος, παραλία, παράλιον σύνθετος ονομαστική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου σύνθετος, -ος, -ον συνάπτοντα αιτιατική πληθ. ουδετέρου γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. συνάπτω προσεχεστάτη ονομαστική εν. θηλυκού γένους του υπερθετικού βαθμού του επιθέτου προσεχής, -ής, -ές προσκείμεναι ονομαστική πληθ. θηλυκού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. πρόσκειμαι (χρησιμοποιείται ως παθητικός παρακείμενος του ρ. προστίθημι) ὕλην βλ. λεξιλόγιο κείμενος ονομαστική εν. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. κεῖμαι (χρησιμοποιείται ως παθητικός παρακείμενος του ρ. τίθημι) ἐγγυτάτω υπερθετικός βαθμός του επιρρ. ἐγγύς διάρματι δοτική εν. του ουσιαστικού δίαρμα (τό) ἕω αιτιατική εν. του ουσιαστικού ἕως (ἡ) ἐνοικοῦντες ονομαστική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. ἐνοικῶ (<ἐνοικέω) ἠξιωμένος ονομαστική εν. αρσενικού γένους της μετοχής παρακειμένου του ρ. ἀξιοῦμαι (<ἀξιόομαι) χρῆται γ εν. οριστικής ενεστώτα του ρ. χρῶμαι (<χράομαι) Λιμενία Ο σημερινός Λιμνίτης. Ένα από τα αρχαία λιμάνια της Κύπρου στον κόλπο της Μόρφου. Κρόμμυον Ακρωτήριο στη βόρεια ακτή της Κύπρου. Ταμασσός ή Ταμασός Αρχαία πόλη και βασίλειο της Κύπρου, γνωστή για τα μεταλλεία χαλκού. Στον Όμηρο (Οδύσσεια α 184) αναφέρεται ως Τεμέσα. Χαλκανθές (τὸ) ή χάλκανθος (ὁ) Ανήκει στα ορυκτά φάρμακα της αρχαιότητας (ένυδρος θειικός χαλκός ή μπλε βιτριόλι). Χρησίμευε για την παραγωγή μελανιού αλλά και στην ιατρική. Το κυπριακό χαλκανθές αναφέρεται εκτός από τον Στράβωνα, από τον Γαληνό, τον Διοσκουρίδη και τον Πλίνιο. Ο τελευταίος μεταξύ των ιδιοτήτων του αναφέρει ότι καθαρίζει το κεφάλι και το στομάχι, θεραπεύει τον πονόματο, την αμβλυωπία, τα έλκη του στόματος, ενεργεί δραστικά στον καθαρισμό πληγών, αφαιρεί το φούσκωμα των αμυγδαλών και ως έμπλαστρο ανακουφίζει από τους πόνους. [11]

11 Περίπλους 2. Για τον ποταμό Νείλο Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επέδειξαν οι Έλληνες συγγραφείς, γεωγράφοι αλλά και ιστορικοί, για την Αίγυπτο, τόσο εξαιτίας του αρχαίου και σημαντικού πολιτισμού της, όσο και λόγω της φύσης της. Έτσι, ο Ηρόδοτος (5 ος αι. π.χ.) αφιερώνει μεγάλο μέρος του έργου του στη χώρα αυτή. Αλλά και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (ιστορικός του 1 ου αι. π.χ.) της δίνει ξεχωριστή θέση στην παγκόσμια ιστορία του (Βιβλιοθήκη). Ο Διόδωρος δεν ταξίδεψε, αλλά αντλεί τις πληροφορίες του από άλλους ιστορικούς και γεωγράφους. Το απόσπασμα που ακολουθεί στηρίζεται στο ιστορικό και γεωγραφικό έργο του Αγαθαρχίδη από την Κνίδο (2 ος αι. π.χ.). [12]

12 Γεωγραφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ὁ Νεῖλος φέρεται μὲν ἀπὸ μεσημβρίας ἐπὶ τὴν ἄρκτον, τὰς πηγὰς ἔχων ἐκ τόπων ἀοράτων, οἳ κεῖνται τῆς ἐσχάτης Αἰθιοπίας κατὰ τὴν ἔρημον, ἀπροσίτου τῆς χώρας οὔσης διὰ τὴν τοῦ καύματος ὑπερβολήν. Ὁ δ οὖν Νεῖλος κατὰ τὴν Αἴγυπτον εἰς πλείω μέρη σχιζόμενος ποιεῖ τὸ καλούμενον ἀπὸ τοῦ σχήματος Δέλτα. Ἐξίησι δ εἰς τὴν θάλασσαν ἑπτὰ στόμασιν, ὧν τὸ μὲν πρὸς ἕω καλεῖται Πηλουσιακόν. Ἀπὸ δὲ τοῦ Πηλουσιακοῦ στόματος διῶρύξ ἐστι χειροποίητος εἰς τὸν Ἀράβιον κόλπον καὶ τὴν Ἐρυθρὰν θάλατταν. Τὸ δ οὖν Δέλτα τῇ Σικελίᾳ τῷ σχήματι παραπλήσιον ὑπάρχον τῶν μὲν πλευρῶν ἑκατέραν ἔχει σταδίων ἑπτακοσίων καὶ πεντήκοντα, τὴν δὲ βάσιν θαλάττῃ προσκλυζομένην σταδίων χιλίων καὶ τριακοσίων. Ἡ δὲ νῆσος αὕτη χώραν περιέχει καλλίστην τῆς Αἰγύπτου. Ποταμόχωστος γὰρ οὖσα καὶ κατάρρυτος πολλοὺς καὶ παντοδαποὺς ἐκφέρει καρπούς, τῶν ἀνθρώπων ῥᾳδίως ἅπασαν ἀρδευόντων διά τινος μηχανῆς, ἣν ἐπενόησε μὲν Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος, ὀνομάζεται δὲ ἀπὸ τοῦ σχήματος κοχλίας. Λωτός τε γὰρ φύεται πολύς, ἐξ οὗ κατασκευάζουσιν ἄρτους οἱ κατ Αἴγυπτον δυναμένους ἐκπληροῦν τὴν φυσικὴν τοῦ σώματος ἔνδειαν. Κατασκευάζουσι δὲ καὶ ἐκ τῶν κριθῶν Αἰγύπτιοι πόμα λειπόμενον οὐ πολὺ τῆς περὶ τὸν οἶνον εὐωδίας, ὃ καλοῦσι ζῦθον. Χρῶνται δὲ καὶ πρὸς τὴν τῶν λύχνων καῦσιν ἐπιχέοντες ἀντ ἐλαίου τὸ ἀποθλιβόμενον ἔκ τινος φυτοῦ, προσαγορευόμενον δὲ κίκι. Θηρία δ ὁ Νεῖλος τρέφει πολλὰ μὲν καὶ ἄλλα ταῖς ἰδέαις ἐξηλλαγμένα, δύο δὲ διάφορα, τόν τε κροκόδειλον καὶ τὸν καλούμενον ἵππον. Τούτων δ ὁ μὲν κροκόδειλος ἐξ ἐλαχίστου γίνεται μέγιστος, ὡς ἂν ᾠὰ μὲν τοῦ ζῴου τούτου τίκτοντος τοῖς χηνείοις παραπλήσια, τοῦ δὲ γεννηθέντος αὐξομένου μέχρι πηχῶν ἑκκαίδεκα. Σαρκοφαγεῖ δ οὐ μόνον ἀνθρώπους, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων τῶν ἐπὶ τῆς γῆς ζῴων τὰ προσπελάζοντα τῷ ποταμῷ. Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος Ο Αρχιμήδης (3 ος αι. π.χ.) υπήρξε ένας από τους επιφανέστερους μαθηματικούς, μηχανικούς, φυσικούς και αστρονόμους της αρχαιότητας. Θεωρείται θεμελιωτής της Θεωρητικής Μηχανικής και ο μεγαλύτερος εφευρέτης της εποχής του. Ταξίδεψε στην Αίγυπτο και σπούδασε στην Αλεξάνδρεια, πνευματικό κέντρο της εποχής. Του αποδίδεται η εφεύρεση του κοχλία, υδραυλικού οργάνoυ για την άντληση ύδατoς από ένα χαμηλό επίπεδo σε ένα άλλo ψηλότερo. Κίκι Τροπικό φυτό, ρίκινος ο κοινός (Ricinus communis). Η αρχαία Αιγυπτιακή του ονομασία (κίκι), χρησιμοποιείται σήμερα στην Κρήτη για τη ρετσινολαδιά. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν το φυτό κρότωνα. Στην αρχαιότητα το έλαιο της ρετσινολαδιάς, το γνωστό ρετσινόλαδο, χρησιμοποιούνταν κυρίως για φωτισμό αλλά και για την παρασκευή αλοιφών. [13]

13 Περίπλους Λεξιλογικά στοιχεία κεῖνται οὔσης καύματος πλείω ἐξίησι στόμασιν κεκλιμένον σχήματι ὑπάρχον προσκλυζομένην καλλίστην ἀρδευόντων ἐκπληροῦν κριθῶν ἐπιχέοντες ἐξηλλαγμένα τίκτοντος πηχῶν προσπελάζοντα γ πληθ. οριστικής ενεστώτα του ρ. κεῖμαι (χρησιμοποιείται ως παθητικός παρακείμενος του ρ. τίθημι) γενική εν. θηλυκού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. εἰμί γενική εν. του ουσιαστικού καῦμα (τό) (και πλείονα) αιτιατική πληθ. ουδετέρου γένους του συγκριτικού βαθμού του επιθέτου πολύς, πολλή, πολύ γ εν. οριστικής ενεστώτα του ρ. ἐξίημι δοτική πληθ. του ουσιαστικού στόμα (τό) αιτιατική εν. ουδετέρου γένους της μετοχής παθητικού παρακειμένου του ρ. κλίνω δοτική εν. του ουσιαστικού σχῆμα (τό) ονομαστική εν. ουδετέρου γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. ὑπάρχω αιτιατική εν. θηλυκού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. προσκλύζομαι αιτιατική εν. θηλυκού γένους του υπερθετικού βαθμού του επιθέτου καλός, -ή, -όν γενική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. ἀρδεύω απαρέμφατο ενεστώτα του ρ. ἐκπληρῶ (<ἐκπληρόω) γενική πληθ. του ουσιαστικού κριθή (ἡ) ονομαστική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. ἐπιχέω αιτιατική πληθ. ουδετέρου γένους της μετοχής παθητικού παρακειμένου του ρ. ἐξαλλάσσω γενική εν. ουδετέρου γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. τίκτω γενική πληθ. του ουσιαστικού πῆχυς (ὁ) αιτιατική πληθ. ουδετέρου γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. προσπελάζω [14]

14 Γεωγραφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 3. Ο Παυσανίας στην Αθήνα Το ενδιαφέρον του Παυσανία δεν στρέφεται στο φυσικό τοπίο, αλλά στον ανθρώπινο πολιτισμό. Περιοδεύει στην Ελλάδα την εποχή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων Αδριανού και Μάρκου Αυρηλίου (2 ος αι. μ.χ.) και καταγράφει στο έργο του Ἑλλάδος περιήγησις πληροφορίες για τα αξιοθέατα της Πελοποννήσου, της Αττικής και της Στερεάς Ελλάδας. Πολλά από τα μνημεία που περιγράφει σήμερα δεν σώζονται, γι αυτό το έργο του θεωρείται πολύτιμη πηγή πληροφοριών, καθώς μάλιστα στηρίζεται σε αυτοψία. Στο πρώτο βιβλίο (Ἀττικά) περιλαμβάνεται η περιγραφή της πιο ιστορικής πόλης, της Αθήνας, που από τα χρόνια του Αδριανού γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη. Ο αυτοκράτορας επισκέφθηκε την πόλη το 131/2 μ.χ. και η επίσκεψή του στάθηκε αφορμή για την κατασκευή σημαντικών μνημείων. Βασιλεὺς Ἀδριανός Ο Πόπλιος Αίλιος Αδριανός ήταν ένας από τους σημαντικότερους Ρωμαίους αυτοκράτορες ( μ.χ.), γνωστός για τα ταξίδια του και τα φιλελληνικά του αισθήματα. Ιδιαίτερη εύνοια έδειξε προς την Αθήνα, την οποία επισκέφθηκε τρεις φορές και την ευεργέτησε ποικιλοτρόπως. Τὸ δὲ χωρίον ὁ Κεραμεικὸς τὸ μὲν ὄνομα ἔχει ἀπὸ ἥρωος Κεράμου, Διονύσου τε εἶναι καὶ Ἀριάδνης λεγομένου πρώτη δέ ἐστιν ἐν δεξιᾷ καλουμένη στοὰ βασίλειος, ἔνθα καθίζει βασιλεὺς ἐνιαυσίαν ἄρχων ἀρχήν, καλουμένην βασιλείαν. Πλησίον δὲ τῆς στοᾶς Κόνων ἕστηκε καὶ Τιμόθεος υἱὸς Κόνωνος, καὶ βασιλεὺς Κυπρίων Εὐαγόρας, ὃς καὶ τὰς τριήρεις τὰς Φοινίσσας ἔπραξε παρὰ βασιλέως Ἀρταξέρξου δοθῆναι Κόνωνι Κεραμεικός Με το όνομα Κεραμεικός ήταν γνωστή η περιοχή στις βορειοδυτικές παρυφές της αρχαίας Αθήνας και επεκτεινόταν τόσο μέσα όσο κι έξω από τα τείχη. Εκτός από την εκδοχή του Παυσανία για την προέλευση της ονομασίας, υποστηρίχθηκε ότι οφείλεται στον συνοικισμό των κεραμέων που βρισκόταν κοντά στις όχθες του ποταμού Ηριδανού. [15]

15 Περίπλους Κέραμος Σύμφωνα με τον Παυσανία ήταν γιος του Διόνυσου και της Αριάδνης, επώνυμος ήρωας του αθηναϊκού δήμου των Κεραμέων. Κόνων Ήταν επιφανής Αθηναίος στρατηγός στα τέλη του 5 ου και τις αρχές του 4 ου αι. π.χ. Ήταν επικεφαλής του αθηναϊκού στόλου στη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς το 405 π.χ. Ύστερα από την ήττα του κατέφυγε στην Κύπρο, και με τη βοήθεια του Ευαγόρα ανασυγκρότησε τις δυνάμεις του. Τιμόθεος Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός, γιος του Κόνωνα. Εὐαγόρας Ο Ευαγόρας Α ήταν βασιλιάς της Σαλαμίνας της Κύπρου ( π.χ.). ἔπραξε δὲ ὡς Ἀθηναῖος καὶ τὸ ἀνέκαθεν ἐκ Σαλαμῖνος, ἐπεὶ καὶ γενεαλογῶν ἀνέβαινε ἐς Τεῦκρον καὶ Κινύρου θυγατέρα. Ἐνταῦθα ἕστηκε Ζεὺς ὀνομαζόμενος Ἐλευθέριος καὶ βασιλεὺς Ἀδριανός, εὐεργεσίας ἐς τὴν πόλιν ἀποδειξάμενος τὴν Ἀθηναίων. Στοὰ δὲ ὄπισθεν ᾠκοδόμηται γραφὰς ἔχουσα θεοὺς τοὺς δώδεκα καλουμένους. Ἐπὶ δὲ τῷ τοίχῳ τῷ πέραν Θησεύς ἐστι γεγραμμένος καὶ Δημοκρατία καὶ Δῆμος. Παυσανίας, Ἑλλάδος περιήγησις ἥρωος Λεξιλογικά στοιχεία γενική εν. του ουσιαστικού ἥρως (ὁ) ἄρχων ονομαστική εν. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. ἄρχω ἕστηκε γ εν. οριστικής παρακειμένου του ρ. ἵσταμαι ἔπραξε γ εν. οριστικής αορίστου του ρ. πράττω, βλ. λεξιλόγιο δοθῆναι απαρέμφατο παθητικού αορίστου του ρ. δίδωμι ἀποδειξάμενος ονομαστική εν. αρσενικού γένους της μετοχής αορίστου του ρ. ἀποδείκνυμαι ᾠκοδόμηται γ εν. οριστικής παθητικού παρακειμένου του ρ. οἰκοδομῶ (<οἰκοδομέω) γραφάς αιτιατική πληθ. του ουσιαστικού γραφή (ἡ), βλ. λεξιλόγιο πέραν επίρρημα, βλ. λεξιλόγιο [16]

16 Γεωγραφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 4. Βυζαντινοί θαλασσοπόροι σε ανατολή και δύση Κοσμάς Ινδικοπλεύστης Πριν γίνει μοναχός στο Σινά με το όνομα Κοσμάς, ένας έμπορος μπαχαρικών από την Αντιόχεια με το όνομα Κωνσταντίνος ταξίδεψε με πλοίο στις χώρες της Ανατολής (πιθανώς να έφθασε και στην Ινδία). Στο έργο του Χριστιανική τοπογραφία περιγράφει μεταξύ άλλων το ταξίδι που έκανε γύρω στο 520 μ.χ. στην Ερυθρά θάλασσα, την Αραβία, τον Περσικό κόλπο και τον Ινδικό Ωκεανό. Το νησί που περιγράφει (Ταπροβάνη) είναι η σημερινή Κεϋλάνη (Σρι Λάνκα). Ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης πίστευε ότι η γη είναι επίπεδη. Το καφέ μέρος του χάρτη είναι η στεριά και βρίσκεται στη μέση του Ωκεανού. Η Μεσόγειος θάλασσα φαίνεται στα δυτικά και υπάρχει ένδειξη στον χάρτη για την Αδριατική, το Αιγαίο και τον Εύξεινο Πόντο στον Βορρά, τη διώρυγα του Γιβραλτάρ στα δυτικά και τον Νείλο νότια. Τρεις θάλασσες φαίνονται να ενώνονται με το Γιβραλτάρ, η Κασπία, η Ερυθρά θάλασσα και ο Περσικός Κόλπος στα νότια. Ο Παράδεισος βρίσκεται στην Εγγύς Ανατολή, πέρα από τον Ωκεανό. Παγκόσμιος χάρτης του Κοσμά Ινδικοπλεύστη, 6 ος αι. μ.χ. Les Sciences au Moyen-Age, "Pour la Science" Ἐν τῇ Ταπροβάνῃ νήσῳ ἐν τῇ ἐσωτέρᾳ Ἰνδίᾳ, ἔνθα τὸ Ἰνδικὸν πέλαγός ἐστι, καὶ ἐκκλησία Χριστιανῶν ἐστιν ἐκεῖ καὶ κληρικοὶ καὶ πιστοί, οὐκ οἶδα δὲ εἰ καὶ περαιτέρω. Ὁμοίως καὶ ἐν τῇ νήσῳ τῇ καλουμένῃ Διοσκουρίδους κατὰ τὸ αὐτὸ Ἰνδικὸν πέλαγος, ἔνθα καὶ οἱ παροικοῦντες Ἑλληνιστὶ λαλοῦσι, πάροικοι τῶν Πτολεμαίων τῶν μετὰ Ἀλέξανδρον τὸν Μακεδόνα ὑπαρχόντων, καὶ κληρικοί εἰσιν ἐκ Περσίδος χειροτονούμενοι καὶ πεμπόμενοι ἐν τοῖς αὐτόθι, καὶ Χριστιανῶν πλῆθος ἣν νῆσον παρέπλευσα μέν, οὐ κατῆλθον δὲ ἐν αὐτῇ συνέτυχον δὲ ἀνδράσι τῶν ἐκεῖ Ἑλληνιστὶ λαλοῦσιν, ἐλθοῦσιν ἐν τῇ Αἰθιοπίᾳ. Κοσμάς Ινδικοπλεύστης, Χριστιανικὴ τοπογραφία ἐν τῇ νήσῳ τῇ καλουμένῃ Διοσκουρίδους Πρόκειται για τη Σοκότρα, το μεγαλύτερο νησί του συμπλέγματος των νήσων Σοκότρα στον Ινδικό ωκεανό. Έχει χαρακτηριστεί ως το πιο εξωτικό μέρος στη γη. Διοικητικά ανήκει στη Δημοκρατία της Υεμένης. Κατακτήθηκε από τον Μ. Αλέξανδρο, ενώ σύμφωνα με την παράδοση, οι κάτοικοι του νησιού εκχριστιανίστηκαν από τον Απόστολο Θωμά. [17]

17 Περίπλους Ο Λάσκαρης Κανανός διασχίζει τη Βόρειο Θάλασσα Λίγα χρόνια πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και την ανακάλυψη της τυπογραφίας, ένας βυζαντινός, πιθανότατα έμπορος, περιγράφει σε ένα σύντομο κείμενο τις χώρες της βόρειας Ευρώπης κατά μήκος των ακτών της Βαλτικής Θάλασσας. Πρόκειται για τον Λάσκαρη Κανανό, που γράφει για τα ταξίδια του γύρω στο Πτολεμαῖος Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (2 ος αι. μ.χ.) ήταν σημαντικός αστρονόμος, μαθηματικός και γεωγράφος. Έζησε και εργάστηκε κυρίως στην Αλεξάνδρεια. Υπήρξε κορυφαία μορφή της χαρτογραφίας. Θούλη Νησί που ανακάλυψε κατά τον 4 ο αι. π.χ. στη Βόρεια θάλασσα ο περίφημος Έλληνας θαλασσοπόρος Πυθέας ο Μασσαλιώτης. Σύμφωνα με τα γραπτά του, η Θούλη βρισκόταν στον ακραίο Βορρά, έξι μέρες βόρεια της Βρετανίας. Θεωρούνταν ως το τελευταίο βόρειο άκρο του τότε γνωστού κόσμου (Ultima Thule), όπου ο ήλιος δεν ανέτελλε ποτέ τον χειμώνα, αλλά και δεν έδυε ποτέ το καλοκαίρι. Σχετικά με το ποια ήταν η Θούλη που επισκέφτηκε ο Πυθέας έχουν γίνει διάφορες υποθέσεις. Εικάζεται ότι πρόκειται για την Ισλανδία, τις ακτές της Νορβηγίας, τις Νήσους Φερόες ή τις Νήσους Σέτλαντ. Τροπαὶ φθινοπωριναί Πρόκειται για τη φθινοπωρινή Ισημερία κατά την οποία εξισώνεται η διάρκεια της μέρας με τη διάρκεια της νύκτας, βαδίζοντας σταδιακά προς την αύξηση των ωρών της νύχτας, ως το χειμερινό ηλιοστάσιο της 22ας Δεκεμβρίου. Ἔφθασα δὲ καὶ εἰς τὴν νῆσον Ἰχθυοφάγων τὴν καλουμένην κοινῶς μὲν Ἰσλάντην, παρὰ δὲ τῷ σοφῷ Πτολεμαίῳ, ὥς μοι δοκεῖ, αὕτη ἐστὶν ἡ Θούλη ἔνθα καὶ εὗρον τὴν ἡμέραν μηνῶν ἓξ ἀπ ἀρχῆς ἔαρος ἄχρι τροπῶν φθινοπωρινῶν. Καὶ εἶδον ἄνδρας ῥωμαλέους καὶ ἰσχυρούς, καὶ ἦν ἡ τροφὴ αὐτῶν ἰχθύες καὶ ὁ ἄρτος αὐτῶν ἰχθύες καὶ τὸ πόμα αὐτῶν ὕδωρ. Εἶτα πάλιν ἐστράφην ὄπισθεν εἰς τὴν Ἐγγλητέραν. [18]

18 Γεωγραφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 παροικοῦντες ονομαστική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. παροικῶ (<παροικέω) ὑπαρχόντων Περσίδος αὐτόθι παρέπλευσα κατῆλθον συνέτυχον λαλοῦσιν ἐλθοῦσιν ἔφθασα εὗρον ἔαρος τροπῶν ἐστράφην Λεξιλογικά στοιχεία γενική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. ὑπάρχω γενική εν. του επιθέτου Περσίς (ἡ) (ανώμαλο θηλυκό του επιθέτου περσικός), εδώ χρησιμοποιείται ως ουσιαστικό επίρρημα, βλ. λεξιλόγιο α εν. οριστικής αορίστου του ρ. παραπλέω α εν. οριστικής αορίστου β του ρ. κατέρχομαι α εν. οριστικής αορίστου β του ρ. συντυγχάνω δοτική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. λαλῶ (<λαλέω) δοτική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής αορίστου β του ρ. ἔρχομαι α εν. οριστικής αορίστου του ρ. φθάνω α εν. οριστικής αορίστου β του ρ. εὑρίσκω γενική εν. του ουσιαστικού ἔαρ (τό) γενική πληθ. του ουσιαστικού τροπή (ἡ) α εν. οριστικής παθητικού αορίστου β του ρ. στρέφομαι [19]

19 ασκήσεις

20 Περίπλους 1. Τόνισε τις παρακάτω λέξεις των κειμένων. Μπορείς να πεις αν το φωνήεν της λήγουσας σε κάθε λέξη είναι βραχύ ή μακρό; Βάλε σε κύκλο το σωστό. θαλασσα τετταρακοντα χωραν προσαρκτια χωρας διαρματι μεσογειᾳ Ἀκαμαντα διωρυξ δυσιν καυσιν πηχυς μελλοντι γραφουσιν κλημα μεταλλειᾳ ποιουσιν ἀγαλμασιν ἐπιδειξις δημοσιευσις το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό το φωνήεν της λήγουσας είναι: βραχύ/μακρό Πού στήριξες κάθε απάντησή σου; 1) Σε όλες τις λέξεις παρατηρώ αρχικά ότι η λήγουσα έχει φωνήεν.. 2) Στις λέξεις που τονίζονται στην προπαραλήγουσα το φωνήεν της λήγουσας είναι σίγουρα. 3) Στις λέξεις που τονίζονται στην παραλήγουσα: - αν παίρνουν, τότε το φωνήεν της λήγουσας είναι - αν παίρνουν, τότε το φωνήεν της λήγουσας είναι 4) Φωνήεν που έχει υπογεγραμμένη είναι. Σε κάποιες περιπτώσεις ο τονισμός βοηθά να αναγνωρίσουμε την ποσότητα του δίχρονου φωνήεντος. Σε άλλες, όμως, χρειάζεται να ανατρέξουμε σε λεξικό. [22]

21 Γεωγραφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 2. Συμπλήρωσε τα κενά με τη σωστή πρόθεση. Παράπλους Κιλικίας.. τῶν Παμφυλίας ὁρίων Θαψάκου ποταμοῦ τριῶν ἡμερῶν καὶ νυκτῶν δύο... δὲ Σινώπης τῆς.. Πόντῳ.. τῆς ἠπείρου καὶ τῆς Κιλικίας.. Σόλους ὁδός ἐστιν.. θαλάσσης.. θάλασσαν ἡμερῶν ε... δὲ Κιλικίαν ἐστὶ νῆσος Κύπρος, καὶ πόλεις.. αὐτῇ αἵδε: Σαλαμὶς Ἑλληνίς, λιμένα ἔχουσα κλειστὸν χειμερινόν Ἔστι.. Κιλικίαν ἔθνος Σύροι. Ἐν δὲ τῇ Συρίᾳ οἰκοῦσι τὰ.. θάλατταν Φοίνικες ἔθνος,.. στενὸν ἔλαττον ἢ.. τετταράκοντα σταδίους.. θαλάττης, ἐνιαχῆ δὲ οὐδὲ.. σταδίους ι τὸ πλάτος. 3. Κατάταξε σε ομάδες τις παρακάτω λέξεις ανάλογα με το σημείο του ορίζοντα στο οποίο αναφέρονται. προσάρκτιος ἑῷος ἑσπέριος νότιος ἀνατολή δύσις ἑωθινός ἄρκτος ἕως μεσημβρία [23]

22 Περίπλους 4. Κατάταξε σε ομάδες τις παρακάτω λέξεις σύμφωνα με τη σημασία τους, ανάλογα με το αν αναφέρονται σε κίνηση ή παραμονή σε κάποιο χώρο, και αν σχετίζονται με το νερό ή όχι. κλύζομαι ναυτίλλομαι πορεύομαι περιέχομαι δίαρμα διενήχοντο ἐνοικῶ ἔπλει μεσογαία ὑπέρκειμαι κύκλος (με τη σημασία που έχει στο κείμενο του Στράβωνα) κατάρρυτος ἀρδεύω φύομαι παρανηχόμενος προσπελάζω ἕστηκα παροικοῦντες παρέπλευσα Κίνηση (+) Νερό (+) Νερό ( ) Κίνηση ( ) 5. Τόνισε τις παρακάτω λέξεις. Τι συμπεραίνεις για την ποσότητα των διφθόγγων; Νειλος δοκει καλουσι ταυρος ἐνταυθα νους Τευκρον Πτολεμαιου δυναμεις Ἀθηναιος τοις Ῥωμαιοις εὑρον Οι δίφθογγοι (αι, ει, οι, αυ, ευ, ου, υι) είναι..... ΕΞΑΙΡΕΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΝΟΝΑ ΤΟΝΙΣΜΟΥ Οι λέξεις οὔτε, αἵδε και μερικές άλλες παίρνουν οξεία, διότι προέκυψαν από τη συνένωση δύο διαφορετικών λέξεων (οὐ + τε, αἱ + δέ). Για τον λόγο αυτό δεν ισχύει ο κανόνας της βραχείας λήγουσας και μακράς παραλήγουσας, αλλά τονίζονται σαν να πρόκειται για δύο διαφορετικές λέξεις. [24]

23 Γεωγραφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 6. Τόνισε τις παρακάτω λέξεις. Ποια διαφορά σε σχέση με ό,τι προηγήθηκε παρατηρείς; κεινται ᾠκοδομηται καλειται νησοι καλουνται δοθηναι παροικοι αὑται χειροτονουμενοι προσκειμεναι Μπορείς να διατυπώσεις την εξαίρεση του κανόνα; Το και το όταν βρίσκονται είναι Γράψε σύνθετες λέξεις στα Αρχαία Ελληνικά που περιέχουν ως α ή β συνθετικό τις παρακάτω. γένος οἶνος πλησίον μέσος ποταμός ἄνθρωπος 8. Συμπλήρωσε τα κενά με τον κατάλληλο τύπο, αλλάζοντας το πρόσωπο του ρήματος. Παρέπλευσα τὴν Κύπρον, οὐ κατῆλθον δ ἐν αὐτῇ. Σὺ δὲ παρέπλευσας τὴν Κρήτην καὶ οὐ.κατῆλθες ἐν αὐτῇ; Μετὰ ταῦτα ἐστράφην ὄπισθεν. Ἀλλ ὁ Στράβων οὐκ ἐστράφη. ὄπισθεν. [25]

24 Περίπλους Κάτων οὐκ εἶπεν τὸν λόγον ἑλληνιστί; Ἀλλ ἐγὼ τοῦτον ἑλληνιστὶ... Ἡ νῆσος ἡμῶν ἐκ τῶν ἐχθρῶν ἠλευθερώθη. Ἡμεῖς ἐκ τῆς δουλείας τοῦ πηλοῦ. Ποσειδώνιος σχολὴν ἐν Ῥόδῳ ἔσχεν. Ὑμεῖς ποῦ πάλαι τὴν σχολὴν ; Ἡμεῖς λάχανα ἠγοράσαμεν, σὺ δὲ ἄρτον μόνον. Ποσειδώνιος ἐπεκλήθη ἀθλητής. Ἀλλ οὐ πάντες οἱ Στωικοὶ οὕτω. Πεισιδίκη ἠράσθη Ἀχιλλέως. Ὑμεῖς αὐτοῦ οὐκ ; Εἶδον ἐγὼ ἐν Νείλῳ τὸν κροκόδειλον, οἱ δ ἐμοὶ ἑταῖροι οὔπω αὐτόν. Οἱ ποιμένες ἐμεθύσθησαν, ἐγὼ δ οὐκ. Ὑμεῖς συνετύχετε πολλοῖς ἀνθρώποις ἐν Κύπρῳ, ἡμεῖς δ οὐδενὶ. Εὐαγόρας ὡς Ἀθηναῖος ἔπραξε, ὑμεῖς δ οἱ Ἀθηναῖοι οὐχ ὁμοίως αὐτῷ. Οὐκ ἤκουσας, οἶμαι, αὐλητοῦ Ἀραβίου, ἀλλ ὁ σὸς διδάσκαλος πολλάκις. Ἀντώνιος εἶδε τὰς παγίδας τοῦ διαβόλου, ἡμεῖς δὲ μόνον δαίμονα κνιπὸν. Συμπλήρωσε τώρα τον πίνακα. Ενεργητικός αόριστος α Ενεργητικός αόριστος β Παθητικός αόριστος ἐγὼ ἔπραξα σὺ εἶδες οὗτος, αὕτη, τοῦτο ἐμεθύσθη ἡμεῖς ὑμεῖς ἐπράξατε οὗτοι, αὗται, ταῦτα εἶδον 9. Το παρακάτω κείμενο ανήκει στον Επιφάνιο Αγιοπολίτη (μεταξύ 6 ου - 9 ου αι. μ.χ.). Με ποια από τα κείμενα του κεφαλαίου έχει κοινά χαρακτηριστικά; Μπορείς να πεις ποια είναι αυτά τα χαρακτηριστικά; Πρῶτον μὲν περάσας εἰς Κύπρον ζήτει τὴν Τύρον. Ἀπὸ δὲ τῆς Τύρου περιπατεῖς ἡμέρας ὀκτὼ πρὸς νότον, καί ἐστιν ἡ ἁγία πόλις. Μέσον δὲ τῆς ἁγίας πόλεώς ἐστιν ὁ ἅγιος τάφος τοῦ Κυρίου, καὶ πλησίον τοῦ τάφου ἐστὶν ὁ τόπος τοῦ Κρανίου, ἔνθα ἐσταυρώθη ὁ Χριστός, ἔχων τὸ ὕψος βαθμούς, ἤτοι σκαλία λς, ὑποκάτω δὲ τῆς σταυρώσεώς ἐστιν ἐκκλησία τοῦ Ἀδὰμ καὶ Ἀδὰμ ὁ τάφος. [26]

25 Γεωγραφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γράψε το θηλυκό γένος των επιθέτων σύμφωνα με τα παραδείγματα. Οὗτος ὁ τόπος ἐστὶ εὔοινος. Ἡ δὲ παρακειμένη χώρα οὐδαμῶς ἐστι εὔοινος.. Ὁ κροκόδειλος σαρκοφαγεῖν δεινός ἐστι, ἡ δὲ ἀλώπηξ..δεινὴ κρύπτεσθαι. Ὁ χαλκοῦς Ἁδριανὸς ὡραῖός ἐστι, ἡ δὲ χρυσῆ Ἀθηνᾶ πάνυ ὡραία. ἐστί. Ὁ ἐμὸς πῆχυς οὐ δημόσιός ἐστι, οὐδ ἡ φωνὴ. Ὄλυμπος οὐκ εὐέλαιός ἐστι, Κρήτη δ. Ὁ πλοῦτος τοῦ φιλοσόφου ἐλάχιστός ἐστιν, ἡ σοφία δ οὐκ. Ὁ ἀνὴρ οὗτος πλούσιός ἐστι, ἡ δὲ γυνὴ αὕτη ὁμοίως. Ἐν τῇ χώρᾳ ἐστὶ λιμὴν χειροποίητος καὶ διῶρυξ. Ὁ ταῦρος ἔχει νῶτον ὑγρὸν καὶ χαράσσει πορείαν. Πάρις ἄγαμός ἐστι, Ἑλένη δ οὐκ. Ὁ Κορίνθιος οὐκ ἄμουσός ἐστι, Μεγάρα δ. Ἔλεγον ὡς ὁ Σωκράτης αἰσχρὸς ἦν, ἡ δ Ἑλένη οὐκ. Ἡρακλῆς ἄξιος λόγου ἐστίν, Μεγάρα δ ἐπαίνων. Δαιμόνιός ἐστιν ὁ ἀνήρ, δ ἡ γυνή. Οἱ ἐξ Ἰωνίας φιλόσοφοι ἐδίδασκον ὡς ὁ ἥλιος μετέωρός ἐστι καὶ ἡ γῆ. Ὁ δοῦλος οὐδαμῶς μετριόσιτός ἐστι, ἡ δὲ θεραπαινὶς. Ὁ οἶκος μεστός ἐστι οἴνου, ἡ δὲ ἀγορὰ τῶν ἐπιτηδείων. Ἀντισθένης ἔφη δεῖ αὐτῷ γραφείου καινοῦ καὶ σφαίρας. Το θηλυκό γένος των σύνθετων επιθέτων σε -ος σχηματίζεται όπως το αρσενικό: ποταμόχωστος, χειροποίητος, εὔθυμος, εὔοινος, ἀόρατος, σύνθετος κλπ. [27]

26 Περίπλους Κλίνε τώρα το επίθετο στα τρία γένη. Ενικός Αριθμός Αρσενικό Θηλυκό Ουδέτερο Ονομαστική σύνθετος Γενική Δοτική Αιτιατική σύνθετον Κλητική Πληθυντικός Αριθμός Ονομαστική Γενική συνθέτων Δοτική Αιτιατική συνθέτους Κλητική [28]

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Η μελέτη της φύσης Οι αρχαίοι Έλληνες ασχολήθηκαν με τα μαθηματικά, την αστρονομία, τη φυσική, τη βιολογία, την ιατρική, τη μηχανική και άλλες επιστήμες. Αφομοιώνοντας κατακτήσεις και άλλων πολιτισμών, με τους οποίους έρχονταν σε επαφή, συνέβαλαν και οι ίδιοι καθοριστικά στην κατανόηση του κόσμου και κατέχουν αξιοσημείωτη θέση στην ιστορία όλων σχεδόν των επιστημών. Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε ορισμένα αντιπροσωπευτικά κείμενα που αντανακλούν το επίπεδο γνώσεων, τις επιστημονικές μεθόδους, τις θεωρητικές συλλήψεις κάθε επιστημονικού κλάδου αλλά και τις πρακτικές εφαρμογές της διαθέσιμης κάθε φορά γνώσης σε διάφορους τομείς. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα εξετάσουμε πώς ξεκίνησε η μελέτη του σύμπαντος, των φυτών και των ζώων, ενώ στο επόμενο θα ασχοληθούμε με την ιατρική και τη φαρμακολογία. Στο μεθεπόμενο κεφάλαιο θα περάσουμε σε μια διαφορετική εκδοχή της προσπάθειας του ανθρώπου να δαμάσει τον κόσμο και τη φύση, τη μαγεία και την αλχημεία, οι οποίες συνδυάζουν κάποτε τη γνώση και την επιστήμη με την πίστη σε απόκρυφες δυνάμεις.

28 Περίπλους 1. Δοξογραφία: Αστρονομικές και ιατρικές θεωρίες Οι τρεις Μιλήσιοι φιλόσοφοι Θαλής (6 ος αι. π.χ.) Ο πρώτος που ερεύνησε τη δημιουργία του κόσμου. Θεωρούσε αρχή του σύμπαντος το νερό (ὕδωρ). Αναξίμανδρος (περ π.χ.) Πίστευε ότι αρχή των όντων είναι το ἄπειρον (ένα απέραντο και άμορφο στοιχείο που περιέχει όλα τα όντα). Ήταν επίσης ο πρώτος που σχεδίασε χάρτη της γης. Αναξιμένης (περ π.χ.) Δίδασκε ότι η πρώτη αρχή των όντων είναι ο αέρας (ἀήρ). Όπως η ψυχή, που είναι αέρας, συγκρατεί το σώμα, έτσι και ο αέρας συνέχει το σύμπαν. Λύκειο Γυμνάσιο που πήρε το όνομά του από το ιερό του Λύκειου Απόλλωνα που βρισκόταν σε εκείνο τον χώρο. Εκεί ίδρυσε ο Αριστοτέλης το 335 π.χ. τη φιλοσοφική του σχολή, όπου σύντομα δημιούργησε μια σημαντική βιβλιοθήκη, πιθανότατα με οικονομική στήριξη του παλιού του μαθητή, του βασιλιά της Μακεδονίας Αλεξάνδρου. Τα μέλη της σχολής ονομάσθηκαν και Περιπατητικοί, από τη συνήθεια του Αριστοτέλη να διδάσκει περπατώντας. Τα ερείπια του Λυκείου ήρθαν στο φως το 1996 κατά τη διάρκεια εκσκαφών για την ανέγερση Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην οδό Ρηγίλλης. Κλεάνθης ( π.χ.) Μαθητής και διάδοχος του Ζήνωνα στη Στοά. Ξενοκράτης Φιλόσοφος, μαθητής και διάδοχος του Πλάτωνα στην Ακαδημία από το π.χ. Δημόκριτος (περ π.χ.) Φιλόσοφος που καταγόταν από τα Άβδηρα, από τους εισηγητές της θεωρίας ότι η ύλη αποτελείται από άτομα. Μητρόδωρος ὁ Χῖος (τέλη 5 ου - αρχές 4 ου αι. π.χ.) Φιλόσοφος και μαθηματικός, μαθητής του Δημόκριτου. Κράτης Φιλόσοφος των αρχών του 3 ου αι. π.χ. Υπήρξε σχολάρχης της Ακαδημίας (της σχολής του Πλάτωνα). Ήδη οι πρώτοι Μιλήσιοι φιλόσοφοι (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) επιδόθηκαν στη μελέτη της φύσης και προσπάθησαν να εξηγήσουν από ποια πρωταρχική ύλη και με ποιον τρόπο δημιουργήθηκε ο κόσμος. Τα έργα τους, όπως και τα έργα των υπόλοιπων προσωκρατικών φιλοσόφων, δεν σώζονται. Γνωρίζουμε τις απόψεις και θεωρίες τους από αναφορές άλλων, μεταγενέστερων συγγραφέων. Καθοριστική για τη διάσωση των διδασκαλιών αυτών ήταν η συγκέντρωσή τους από τους λεγόμενους δοξογράφους, τους συγγραφείς δηλαδή που ασχολήθηκαν με την καταγραφή διαφόρων απόψεων που διατυπώθηκαν για φιλοσοφικά και επιστημονικά ζητήματα από παλαιότερους στοχαστές (δόξα = άποψη). Η πρακτική της καταγραφής παλαιότερων θεωριών, όπως και η μέθοδος της συγκέντρωσης εμπειρικού υλικού για κατάταξη και μελέτη, έχουν τις ρίζες τους στην οργανωμένη επιστημονική έρευνα του Αριστοτέλη και των μαθητών του στο Λύκειο, τη σχολή που ίδρυσε στην Αθήνα. Το υλικό που συγκέντρωσαν και σχολιάζουν σε διάφορα συγγράμματα στάθηκε πολύτιμο για τους δοξογράφους. Τα αποσπάσματα που ακολουθούν προέρχονται από ένα έργο που παραδίδεται ανάμεσα στα έργα του Πλουτάρχου (δεν είναι όμως γνήσιο), το Περὶ τῶν ἀρεσκόντων φιλοσόφοις φυσικῶν δογμάτων. Ο συγγραφέας του συχνά ταυτίζεται με τον δοξογράφο Αέτιο (1 ος ή 2 ος αι. μ.χ.), για τον οποίο όμως δεν έχουμε ακριβείς πληροφορίες. Περὶ σχημάτων ἀστέρων Οἱ Στωικοὶ σφαιρικοὺς τοὺς ἀστέρας οἴονται εἶναι, καθάπερ τὸν κόσμον καὶ ἥλιον καὶ σελήνην. Κλεάνθης κωνοειδεῖς. Ἔνιοι δὲ πέταλα εἶναι πύρινα, ὥσπερ ζωγραφήματα. Περὶ τάξεως ἀστέρων Ξενοκράτης κατὰ μιᾶς ἐπιφανείας οἴεται κινεῖσθαι τοὺς ἀστέρας. Οἱ δ ἄλλοι Στωικοὶ πρὸ τῶν ἑτέρων τοὺς ἑτέρους ἐν ὕψει καὶ βάθει. Δημόκριτος τὰ μὲν ἀπλανῆ πρῶτον, μετὰ δὲ ταῦτα τοὺς πλανήτας, ἐφ οἷς ἥλιον, φωσφόρον, σελήνην. Ἀναξίμανδρος καὶ Μητρόδωρος ὁ Χῖος καὶ Κράτης ἀνωτάτω μὲν πάντων τὸν ἥλιον ὑπάρχειν, μετ αὐτὸν δὲ τὴν σελήνην, ὑπὸ δ αὐτοὺς τὰ ἀπλανῆ τῶν ἄστρων καὶ τοὺς πλανήτας. [32]

29 Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ζήνων ο Κιτιεύς Κυπριακό νόμισμα Περὶ σχήματος σελήνης Οἱ Στωικοὶ σφαιροειδῆ εἶναι ὡς τὸν ἥλιον. Ἐμπεδοκλῆς δισκοειδῆ. Ἡράκλειτος σκαφοειδῆ. Ἄλλοι κυλινδροειδῆ. Περὶ φωτισμῶν σελήνης Ἀναξίμανδρος ἴδιον αὐτὴν ἔχειν φῶς, ἀραιότερον δέ πως. Ἀντιφῶν ἰδίῳ φέγγει λάμπειν τὴν σελήνην, τὸ δ ἀποκρυπτόμενον αὐτῆς ὑπὸ τῆς προσβολῆς τοῦ ἡλίου ἀμαυροῦσθαι, τοῦ ἰσχυροτέρου πυρὸς τὸ ἀσθενέστερον ἀμαυροῦντος. Θαλῆς καὶ οἱ ἀπ αὐτοῦ ὑπὸ τοῦ ἡλίου φωτίζεσθαι τὴν σελήνην. Στωικοί Οι στωικοί ήταν τα μέλη της φιλοσοφικής σχολής της Στοάς, που ιδρύθηκε στην Αθήνα γύρω στο 300 π.χ. από τον Ζήνωνα Κιτιέα ( π.χ). Η σχολή πήρε το όνομά της από την Ποικίλη Στοά της Αθήνας, όπου δίδασκε ο Ζήνωνας. Συνέχισε να λειτουργεί μέχρι περίπου το 260 μ.χ. Οι στωικοί πίστευαν ότι ο άνθρωπος πρέπει να ζει σύμφωνα με τη φύση, και με τη λογική του (λόγον) να ωθείται προς την αρετή, που είναι το ύψιστο αγαθό. Οι στωικοί δεν αρνούνταν τον υλικό κόσμο, αλλά τον αντιμετώπιζαν με αδιαφορία και απάθεια, επιδιώκοντας την ἀταραξίαν. Ἐμπεδοκλῆς (περ π.χ.) Φιλόσοφος από τον Ακράγαντα της Σικελίας. Συμμετείχε στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην πατρίδα του. Απέκτησε φήμη ως ποιητής, ρήτορας, γιατρός, ενώ διάφοροι θρύλοι τον χαρακτηρίζουν ακόμα και μάγο. Καθώς μάλιστα ο τόπος και ο τρόπος του θανάτου του δεν ήταν γνωστά, αναφέρεται, όπως παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος (Βίοι Φιλοσόφων) ότι αποθεώθηκε και αναλήφθηκε στον ουρανό ή ότι πήδηξε στον κρατήρα του ηφαιστείου της Αίτνας. Ο Εμπεδοκλής διακρίνει στο ον τέσσερα αρχικά στοιχεία, τις ρίζες, δηλαδή τη φωτιά, το νερό, τον αέρα και τη γη. Αυτά αναμειγνύονται ή διαχωρίζονται χάρη στην επίδραση δύο δυνάμεων, της αγάπης και του μίσους (φιλότης και νεῖκος). Ἀντιφῶν Αθηναίος σοφιστής του 5 ου αι. π.χ. Σύμφωνα με αρκετούς μελετητές είναι το ίδιο πρόσωπο με τον ομώνυμο ρήτορα, τον αρχαιότερο γνωστό εκπρόσωπο της ρητορικής στην Αθήνα. [33]

30 Περίπλους Τί πρῶτον τελεσιουργεῖται ἐν τῇ γαστρί Ἀλκμαίων (6 ος /5 ος αι. π.χ.) Γιατρός και φιλόσοφος από τον Κρότωνα. Θεωρείται μαθητής του Πυθαγόρα, και επηρέασε σημαντικά τον Πλάτωνα. Οι θεωρίες του άσκησαν μεγάλη επίδραση στην ιατρική της αρχαιότητας. Οἱ Στωικοὶ ἅμα ὅλον γίνεσθαι. Ἀριστοτέλης πρῶτον τὴν ὀσφὺν ὡς τρόπιν νεώς. Ἀλκμαίων τὴν κεφαλήν, ἐν ᾗ ἔστι τὸ ἡγεμονικόν. Οἱ ἰατροὶ τὴν καρδίαν, ἐν ᾗ αἱ φλέβες καὶ αἱ ἀρτηρίαι. Οἱ δὲ τὸν μέγαν δάκτυλον τοῦ ποδός. Ἄλλοι δὲ τὸν ὀμφαλόν. Ψευδοπλούταρχος, Ἀρέσκοντα Λεξιλογικά στοιχεία ἀστέρας κωνοειδεῖς ὕψει βάθει ἀπλανῆ ἀνωτάτω σφαιροειδῆ δισκοειδῆ σκαφοειδῆ κυλινδροειδῆ φέγγει ἀμαυροῦσθαι ἀμαυροῦντος ὀσφύν τρόπιν αιτιατική πληθ. του ουσιαστικού ἀστήρ (ὁ) αιτιατική πληθ. αρσενικού γένους του επιθέτου κωνοειδής, -ής, -ές δοτική εν. του ουσιαστικού ὕψος (τό) δοτική εν. του ουσιαστικού βάθος (τό) αιτιατική πληθ. ουδετέρου γένους του επιθέτου ἀπλανής, -ής, -ές υπερθετικός βαθμός του επιρρ. ἄνω αιτιατική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου σφαιροειδής, -ής, -ές αιτιατική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου δισκοειδής, -ής, -ές αιτιατική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου σκαφοειδής, -ής, -ές αιτιατική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου κυλινδροειδής, -ής, -ές δοτική εν. του ουσιαστικού φέγγος (τό) απαρέμφατο ενεστώτα του ρ. ἀμαυροῦμαι (<ἀμαυρόομαι) γενική εν. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. ἀμαυρῶ (<ἀμαυρόω) αιτιατική εν. του ουσιαστικού ὀσφύς (ἡ) αιτιατική εν. του ουσιαστικού τρόπις (ἡ) [34]

31 Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 2. Φυτολογία Η συγκέντρωση δεδομένων προερχόμενων από την εμπειρία και την παρατήρηση, η κατάταξη και σύγκρισή τους αποτελούν τη βάση της επιστημονικής μελέτης του κόσμου. Για πρώτη φορά η πρακτική αυτή εφαρμόστηκε από τον Αριστοτέλη στη σχολή του και οδήγησε σε θεαματικά αποτελέσματα. Στο πεδίο της φυτολογίας διακρίθηκε ιδιαίτερα ο μαθητής και διάδοχός του Θεόφραστος από την Ερεσό της Λέσβου ( π.χ.). Θεόφραστος Παλέρμο, Βοτανικός Κήπος Γένη δὲ τῶν φοινίκων ἐστὶ πλεῖστα τὸ μὲν κάρπιμον, τὸ δὲ ἄκαρπον, ἐξ ὧν οἱ περὶ Βαβυλῶνα τάς τε κλίνας καὶ τἆλλα σκεύη ποιοῦνται. Αὐτῶν δὲ τῶν καρπῶν διαφοραί οἱ μὲν τὰς χροιὰς λευκοί, οἱ δὲ μέλανες, οἱ δὲ ξανθοί. Ἔνιοι δ οὐ μόνον διαφέρουσι τοῖς καρποῖς, ἀλλὰ καὶ αὐτῷ τῷ δένδρῳ κατὰ τὸ μῆκος καὶ τὴν ἄλλην μορφήν οὐ γὰρ μεγάλοι καὶ μακροί, ἀλλὰ βραχεῖς πολλοὶ δὲ καὶ οὗτοι περὶ Κύπρον. Ἕτερον δέ τι γένος ἐν Κύπρῳ, ὃ καὶ τὸ φύλλον πλατύτερον ἔχει καὶ τὸν καρπὸν ἰδιόμορφον μεγέθει μὲν ἡλίκος ῥόα, τῷ σχήματι δὲ προμήκης, οὐκ εὔχυλος δὲ ὥσπερ οἱ ἄλλοι. Οινοχόη, γραπτός διάκοσμος με φοίνικα, Κυπρο-αρχαϊκή ΙΙ. Ιδιωτική συλλογή Λοϊζίδη (Karageorghis-Gagniers 1974, 496) Αυτό το είδος φοινικιάς που περιγράφει εδώ ο Θεόφραστος φαίνεται να μην υπάρχει στις μέρες μας. Θησαυρίζεσθαι δὲ μόνους φασὶ τοὺς ἐν τῇ Συρίᾳ, τοὺς δ ἐν Αἰγύπτῳ καὶ Κύπρῳ καὶ παρὰ τοῖς ἄλλοις χλωροὺς ἀναλίσκεσθαι. Θεόφραστος, Περὶ φυτῶν [35]

32 Περίπλους Η Βαϊοφόρος. Τοιχογραφία του 11 ου αι. από τον Άγιο Νικόλαο της Στέγης στην Κακοπετριά. Διακρίνεται η φοινικιά. Λεξιλογικά στοιχεία πλεῖστα μέλανες βραχεῖς μεγέθει ἀναλίσκεσθαι ονομαστική πληθ. ουδετέρου γένους του υπερθετικού βαθμού του επιθέτου πολύς, πολλή, πολύ ονομαστική πληθ. αρσενικού γένους του επιθέτου μέλας, μέλαινα, μέλαν ονομαστική πληθ. αρσενικού γένους του επιθέτου βραχύς, βραχεῖα, βραχύ δοτική εν. του ουσιαστικού μέγεθος (τό) απαρέμφατο ενεστώτα του ρ.ἀναλίσκομαι [36]

33 Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 3. Ζωολογία: Τα ζώα και η παρατήρηση της συμπεριφοράς τους Πέρα από την καθαρά επιστημονική έρευνα της ζωολογίας, τα ζώα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο και στους αισώπειους αίνους αλλά και στη μυθολογία. Η επιστημονική γνώση και η ηθική/αλληγορική διδαχή συνδυάζονται στο έργο Περὶ ζῴων ἰδιότητος ενός Ρωμαίου συγγραφέα που έγραψε σε ελληνική γλώσσα, του Κλαύδιου Αιλιανού (περ μ.χ.). Αξιοσημείωτη είναι και η χρήση μυθολογικών παραδειγμάτων. Ἑστιᾶται μὲν ἄλλαις καὶ ἄλλαις τροφαῖς ὁ πολύπους ἔστι γὰρ καὶ φαγεῖν δεινὸς καὶ ἐπιβουλεῦσαι σφόδρα πανοῦργος τὸ δὲ αἴτιον, παμβορώτατος θηρίων θαλαττίων ἐστί. Καὶ ἡ ἀπόδειξις, εἴ τις αὐτῷ γένοιτο ἀθηρία, τῶν ἑαυτοῦ πλοκάμων παρέτραγε, καὶ τὴν γαστέρα κορέσας τὴν σπάνιν τῆς ἄγρας ἠκέσατο εἶτα ἀναφύει τὸ ἐλλεῖπον, ὥσπερ οὖν τῆς φύσεως τοῦτο αὐτῷ ἐν τῷ λιμῷ παρασκευαζούσης ἕτοιμον τὸ δεῖπνον. Αργυρό δίδραχμο Ερέτριας, περ π.χ. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο [37]

34 [38] Περίπλους

35 Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Mάχονται μὲν ὑπὲρ τῶν θηλειῶν ὡς ὑπὲρ ὡραίων γυναικῶν καὶ οἱ τράγοι πρὸς τράγους καὶ οἱ ταῦροι πρὸς ταύρους καὶ ὑπὲρ οἰῶν οἱ κριοὶ πρὸς τοὺς ἀντερῶντας. Ὀργῶσι δὲ ἐπὶ τὰς θηλείας καὶ οἱ θαλάττιοι κάνθαροι. Γίνονται δὲ ἐν τοῖς καλουμένοις λεπροῖς χωρίοις, καί εἰσι ζηλότυποι, καὶ ἴδοις ἂν μάχην ὑπὲρ τῶν θηλειῶν καρτεράν καὶ ἔστιν ὁ ἀγὼν οὐχ ὑπὲρ πολλῶν, ὡς τοῖς σαργοῖς, ἀλλ ὑπὲρ τῆς ἰδίας συννόμου, ὡς ὑπὲρ γαμετῆς τῷ Μενέλεῳ πρὸς τὸν Πάριν. Κλαύδιος Αιλιανός, Περὶ ζῴων ἰδιότητος ἑστιᾶται φαγεῖν γ εν. οριστικής ενεστώτα του ρ. ἑστιῶμαι (<ἑστιάομαι) απαρέμφατο αορίστου β (ἔφαγον) του ρ. ἐσθίω παμβορώτατος ονομαστική εν. αρσενικού γένους του υπερθετικού βαθμού του επιθέτου πάμβορος, -ος, -ον γένοιτο παρέτραγε γαστέρα κορέσας σπάνιν ἠκέσατο θηλειῶν γ εν. ευκτικής αορίστου β του ρ. γίγνομαι γ εν. οριστικής αορίστου β (παρέτραγον) του ρ. παρατρώγω αιτιατική εν. του ουσιαστικού γαστήρ (ἡ) ονομαστική εν. αρσενικού γένους της μετοχής αορίστου του ρ. κορέννυμι αιτιατική εν. του ουσιαστικού σπάνις (ἡ) γ εν. οριστικής αορίστου του ρ. ἀκέομαι γενική πληθ. του ουσιαστικού θήλεια (ἡ). Βλ. επίθετο θῆλυς, θήλεια, θῆλυ οἰῶν γενική πληθ. του ουσιαστικού οἶς (ὁ & ἡ) ἀντερῶντας ὀργῶσι ἴδοις Λεξιλογικά στοιχεία αιτιατική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. ἀντερῶ (<ἀντεράω) γ πληθ. οριστικής ενεστώτα του ρ. ὀργῶ (<ὀργάω) β εν. ευκτικής αορίστου β (εἶδον) του ρ. ὁρῶ (<ὁράω) [39]

36 Περίπλους 4. Η επιστήμη στο Βυζάντιο Κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο (13 ος -15 ος αι.) παρατηρείται στο Βυζάντιο σημαντική ανάπτυξη των θετικών επιστημών. Ιδιαίτερα αναπτύχθηκαν τα γράμματα στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, ένα από τα ελληνικά κράτη που δημιουργήθηκαν μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το Εξέχουσα πνευματική μορφή του 13 ου αι. υπήρξε ο Νικηφόρος Βλεμμύδης ( ), αρχικά γιατρός και στη συνέχεια μοναχός και ιερέας. Το 1238 ίδρυσε στην Έφεσο σχολή στην οποία διδάσκονταν η θεολογία, η φιλοσοφία και οι φυσικές επιστήμες. Το ογκώδες έργο του καλύπτει ποικίλες περιοχές της γνώσης (λογική, γεωγραφία, μαθηματικά, φυσική, αστρονομία, ιατρική αλλά και ποίηση, καθώς και δύο αυτοβιογραφικά κείμενα). Οι επιστημονικές του απόψεις ήταν επηρεασμένες κυρίως από τις αριστοτελικές θεωρίες (αλλά και τον Πλάτωνα, τον Αρχιμήδη, τον Γαληνό και άλλους φιλοσόφους), τις οποίες επιχείρησε να συναρμόσει με τη χριστιανική θεολογία. Ανάμεσα στα σημαντικότερα επιστημονικά του έργα συγκαταλέγεται η Ἐπιτομὴ φυσική, όπου προσπαθεί να ερμηνεύσει τα φυσικά φαινόμενα με βάση τις φυσικές αρχές και τα φυσικά αίτια. Ὁ ἥλιος μείζων ἐστὶν ἁπάσης τῆς γῆς οὐ φαίνεται δὲ τοιοῦτος διὰ τὴν ἀφ ἡμῶν ἀπόστασιν, πάνυ γε πολλὴν οὖσαν ἐπεὶ μηδ ἄλλο τι τῶν μήκοθεν ὁρωμένων φαίνεται τοιοῦτον οἷόν ἐστι διὰ τὸ τῆς ὄψεως ἀσθενές, ὃ καὶ τὰς μεγάλας νήσους ἐκ μακροῦ διαστήματος εὐπεριγράπτους φαντάζεται. Σαφῶς δὲ δείκνυσι τὸ κατὰ τὸν ἥλιον μέγεθος ἡ σκιὰ τῆς γῆς. Κεφαλή Ήλιου, τετράδραχμο Ρόδου, μετά το 350 π.χ. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο [40]

37 Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ὅτε γὰρ σῶμα σφαιροειδὲς ὑπὸ σφαιροειδοῦς φωτίζεται σώματος, εἰ μὲν μεῖζόν ἐστι τοῦ φωτίζοντος, ἐκπέμπει σκιὰν ἀεὶ παχυνομένην κόλουρος γὰρ κῶνος οἷόν ἐστιν, ἔχων πρὸς τῇ ἀρχῇ τὸ στενώτερον. Εἰ δ ἴσον ἐστὶ τὸ φωτιζόμενον τῷ φωτίζοντι, κυλινδροειδῆ τὴν σκιὰν ἀποτελεῖ. Εἰ δ ἔλαττον τοῦ φωτίζοντος ὑπάρχει τὸ φωτιζόμενον, ἡ σκιὰ τούτου τυγχάνει κωνοειδής, κατὰ τὸ πέρας λεπτυνομένη μέχρις ἀφανισμοῦ παντελοῦς. Κωνοειδῆς οὖν οὖσα τῆς γῆς ἡ σκιά, δείκνυσιν ἀριδήλως τὸν ἥλιον ὄντα μείζω τῆς γῆς. Νικηφόρος Βλεμμύδης, Ἐπιτομὴ φυσική Λεξιλογικά στοιχεία μείζων ἁπάσης ὁρωμένων σφαιροειδοῦς φωτίζοντι κυλινδροειδῆ ἔλαττον δείκνυσιν ονομαστική εν. αρσενικού γένους του συγκριτικού βαθμού του επιθέτου μέγας, μεγάλη, μέγα γενική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου ἅπας, ἅπασα, ἅπαν γενική πληθ. ουδετέρου γένους της μετοχής ενεστώτα μέσης φωνής του ρ. ὁρῶ (<ὁράω) γενική εν. ουδετέρου γένους του επιθέτου σφαιροειδής, -ής, -ές δοτική εν. ουδετέρου γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. φωτίζω αιτιατική εν. θηλυκού γένους του επιθέτους κυλινδροειδής, -ής, -ές ονομαστική εν. ουδετέρου γένους του συγκριτικού βαθμού του επιθέτου μικρός, -ά, -όν γ εν. οριστικής ενεστώτα του ρ. δείκνυμι [41]

38 ασκήσεις

39 Περίπλους 1. Συμπλήρωσε τις καταλήξεις των επιθέτων. Δημόκριτος οἴεται τὰ μὲν ἀπλαν πρῶτον εἶναι. Οἱ Στωικοὶ οἴονται σφαιροειδ εἶναι τὴν σελήνην, Ἐμπεδοκλῆς δισκοειδ, Ἡράκλειτος σκαφοειδ, ἄλλοι δὲ κυλινδροειδ. Κλεάνθης οἴεται τοὺς ἀστέρας κωνοειδ εἶναι. Ἀληθ λέγεις. Ἐπεὶ Ἀχιλλεὺς ἐγκρατ τῆς πόλεως ἐγένετο, ἐκέλευσε καταλεῦσαι τὴν κόρην. 2. Συμπλήρωσε τις καταλήξεις. Ἀντιφῶν λέγει ἰδίῳ φέγγ λάμπειν τὴν σελήνην. Οἱ δ ἄλλοι Στωικοὶ πρὸ τῶν ἑτέρων τοὺς ἑτέρους ἀστέρας ἐν ὕψ καὶ βάθ οἴονται κινεῖσθαι. Ἀριστοτέλης φησὶν πρῶτον τὴν ὀσφ ὡς τρόπ νεὼς τελεσιουργεῖται ἐν τῇ γαστρί. Κάματος ἀνάπαυσ ἐποίησε ἡδ καὶ ἀγαθόν. Ἔρ μίσει. Οὐ δεῖ τὸν πῆχ δημόσιον εἶναι. Κύπρος τὰ ἑσπέρια μέρ τῷ Παμφυλίῳ κλυζόμενα πελάγ ἔχει. Ἀπ ἀνατολῆς ἐπὶ δύσ μῆκος χιλίων σταδίων ἐστί. Σόλοι ἐστὶ πόλ λιμένα ἔχουσα. Διάκειται μὲν οὕτως ἡ Κύπρος τῇ θέσ. Παρεγένοντο εἰς τὴν πόλ Κερύνειαν. Ἡ κλῆσ οὐκ ἔχει νοῦν οὐδένα. Πῶς ἀνὴρ ἄπολ τοὺς πόλ ἔχοντας διδάσκει; [44]

40 Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 3. Βρες τα ουράνια σώματα. Το τέλος της μιας λέξης είναι η αρχή της επόμενης. Ὁρῶ τὰ ἀπλανῆ καὶ τοὺς Ἐν τῷ οὐρανῷ εἰσιν οἱ Ἔχει ἴδιον φῶς ἡ ; Ἀνωτάτω πάντων ὁ ὑπάρχει. 4. Υπογράμμισε στις προτάσεις που ακολουθούν το κατηγορούμενο. Τὸ μὲν γένος κάρπιμόν ἐστι, τὸ δὲ ἄκαρπον. Οἱ μὲν καρποὶ τὰς χροιὰς λευκοί εἰσι, οἱ δὲ μέλανες, οἱ δὲ ξανθοί. Ὁ ἐν Ὀλυμπίᾳ κότινος μέγας ἐστί. Καλὴ μέν, σώφρων δ οὐχ ἡ γυνή. Οὐ μόνον δύσκολος ἀλλὰ καὶ φιλάργυρός ἐστι σφόδρα ὁ δεσπότης. Μίδας ὁ Γορδίου σοφὸς ἐλέγετο. Ὁ οἶνος ἦν ἄριστος. Ἄρτος καὶ ὀπῶραι, πάντα χρυσὸς ἐγίγνοντο. Μέτρον ἄριστον. Ὁ κύων κρείσσων μού ἐστι. Πρεσβύτατον τῶν ὄντων θεός ἐστι. Κόσμος ποίημα θεοῦ ἐστι. Ἕρμιππος ἀκριβὴς ἐν τοῖς ἄλλοις ἦν. Σε ορισμένες προτάσεις το κατηγορούμενο δηλώνει ιδιότητα όχι του υποκειμένου, αλλά του αντικειμένου: Τοῦτο τὸ δένδρον τὸ φύλλον πλατύτερον ἔχει. Υποκείμενο του ρήματος ἔχει είναι το Αντικείμενο του ρήματος ἔχει είναι το Το... είναι κατηγορούμενο στο [45]

41 Περίπλους 5. Μετάτρεψε το κατηγορούμενο του υποκειμένου σε κατηγορούμενο του αντικειμένου σύμφωνα με τα παραδείγματα. Οἱ καρποὶ τοῦ φοίνικός εἰσι λευκοί. Ὁ φοῖνιξ ἔχει τοὺς καρποὺς λευκούς. Ὁ καρπὸς τοῦ ἐν Κύπρῳ φοίνικος ἰδιόμορφός ἐστι. Ὁ ἐν Κύπρῳ φοῖνιξ ἔχει τὸν καρπὸν ἰδιόμορφον. Ὁ οἶνος, ὃν Μίδας ποιεῖ, ἦν ἄριστος. Μίδας ἐποίει τὸν οἶνον.... Οἱ μὲν καρποὶ τὰς χροιὰς λευκοί εἰσι. Οἱ μὲν καρποὶ ἔχουσι τὰς χροιὰς.... Ἰσαῖος μαθητὴς Ἰσοκράτους ἦν. Ἰσαῖος εἶχε Ἰσοκράτην.... Ἐν Βαβυλῶνι τὸ μὲν γένος τῶν φοινίκων κάρπιμόν ἐστι, τὸ δὲ ἄκαρπον. Ἐν Βαβυλῶνι ἔχουσι τοὺς φοίνικας τοὺς μὲν..., τοὺς δὲ Μετάτρεψε τον πλάγιο λόγο σε ευθύ σύμφωνα με το παράδειγμα. Ξενοκράτης κατὰ μιᾶς ἐπιφανείας οἴεται κινεῖσθαι τοὺς ἀστέρας. Ξενοκράτης οὕτω φησί: Κατὰ μιᾶς ἐπιφανείας κινοῦνται οἱ ἀστέρες. Στράβων φησὶ τοὺς ἐνοικοῦντας Σολίους καλεῖσθαι. Στράβων φησί:.... Ἀντιφῶν οἴεται ἰδίῳ φέγγει λάμπειν τὴν σελήνην. Ἀντιφῶν εἶπεν:.... Θαλῆς καὶ οἱ ἀπ αὐτοῦ οἴονται ὑπὸ τοῦ ἡλίου φωτίζεσθαι τὴν σελήνην. Θαλῆς ὧδε λέγει:.... Ὁ γεωγράφος οἴεται Κύπρον σίτῳ αὐτάρκει χρῆσθαι. Ὁ γεωγράφος φησί:.... [46]