ΠΕΝΤΕ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ Ο ΥΣΣΕΙΑΣ Ε ΚΑΡΑΚΑΝΤΖΑ.. Παλίµψηστον 18 (2003): ΠΕΝΤΕ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ Ο ΥΣΣΕΙΑΣ 0

Transcript

1 Ε.. ΚΑΡΑΚΑΝΤΖΑ Παλίµψηστον 18 (2003): ΠΕΝΤΕ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ Ο ΥΣΣΕΙΑΣ 0

2 ΠΕΝΤΕ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ Ο ΥΣΣΕΙΑΣ Τα οµηρικά έπη έχουν διαβεί από αναρίθµητους ερµηνευτικούς δαιδάλους. Η γερµανική κριτική ανάλυση του 19ου αι. τοποθέτησε σε ανατοµική κλίνη την Ιλιάδα και µε χειρουργική ακρίβεια προσπάθησε να αφαιρέσει τα κακοφορµισµένα µέρη του έπους που ήταν, κατά την κρίση της, προσθήκες κατώτερης ποιότητας µεταγενέστερων ραψωδών, έτσι ώστε να αποκαλυφθεί ο αρχικός και αυθεντικός πυρήνας του έπους. 1 Αµφισβητήθηκε ακόµη και αυτός ο αρχικός πυρήνας και υποστηρίχθηκε η άποψη ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια υπήρξαν απλώς ένα συµπίληµα, 1 Η βιβλιογραφία για το οµηρικό ζήτηµα είναι τόσο εκτενής ώστε δεν µπορεί να δοθεί πλήρως στον περιορισµένο χώρο ενός άρθρου. Η οµηρική κριτική, που ήταν κυρίως προϊόν της γερµανικής διανόησης του 19ου αι. (µε προεκτάσεις και στον 20ό), χρησιµοποιεί και οικοδοµεί πάνω στον προβληµατισµό του F. Α. Wolf, ο οποίος αµφισβήτησε (στη σχετικά µικρής έκτασης µελέτης του Prolegomena ad Homerum που εκδόθηκε το 1795) τη σχέση των οµηρικών επών -στη σηµερινή τους µορφή- µε το αρχικό αυθεντικό κείµενο του Οµήρου, δεδοµένων των αλλαγών και προσθηκών που υπέστησαν στους µετέπειτα αιώνες. Αυτή η µελέτη πυροδότησε τη χωρίς προηγούµενο προσπάθεια της κριτικής ανάλυσης να αποκαταστήσει το αρχικό κείµενο των επών αµφισβητώντας την αυθεντικότητα, την ενότητα αλλα και την πατρότητα των επών. Εκφράστηκαν πολλές θεωρίες σχετικά µε τα προβλήµατα που ετέθησαν. Μία θεωρητική άποψη υποστήριξε ότι η Ιλιάδα δεν είναι παρά ένα συλλογικό δηµιούργηµα, καθώς αποτελείται από ξεχωριστά άσµατα που ενώθηκαν από τον Πεισίστρατο (Lachmann). Από την άλλη υποστηρίχτηκε ότι ο ίδιος ο Όµηρος συγκέντρωσε και βελτίωσε προγενέστερα άσµατα σε ένα σύνολο, του οποίου όµως τα µέρη είναι ευδιάκριτα (Nitzsch). Υποστηρίχτηκε ακόµη ότι ο Όµηρος συνέθεσε µεν τα δύο έπη, αλλά ήταν ποιήµατα µικρότερης έκτασης από τα σωζόµενα, τα οποία επαυξήθηκαν µε µεταγενέστερες προσθήκες (Hermann, Kirchhoff). Η αυγή του 20 ου αιώνα βρίσκει τους οµηριστές χωρισµένους σε δύο στρατόπεδα: τους αναλυτικούς, οι οποίοι αµφισβητούσαν την ενότητα και/ή την πατρότητα των επών και τους ενωτικούς, που δήλωναν ακόµη πίστη στην ενότητα τους. ύο νέα ρεύµατα ήρθαν να κλονίσουν το αδιέξοδο της διπολικότητας που είχε δηµιουργηθεί: η θεωρία των Parry & Lord για την προφορική φύση της σύνθεσης των επών και η νεοανάλυση (εκφραστές της ο Ι. Θ. Κακριδής, Schadewaldt, Kullmann κ.α), που έχοντας ως δεδοµένη την ενότητα των επών, επιχειρεί να διερευνήσει άλλες πηγές που υπήρξαν πρότυπο για τον Όµηρο για όλες τις προηγούµενες θεωρίες βλ. F. M. Turner, J. M. Foley, M. Willcock στο A New Companion to Homer, I. Morris & Powell (εκδ), Leiden 1997, σσ (στο εξής κάθε αναφορά σε αυτό το σύγγραµµα θα γίνεται µε τη συντοµογραφία NCH). Eπίσης για βιβλιογραφία του οµηρικού ζητήµατος βλ. G. Broccia, La Questione Omerica, Φλωρεντία 1979 M. M. Willcock, «Present State of Homeric Studies», Didaskalos 2 (1967), σ. 59 D. Packard and T. Meyers, A Bibliography of Homeric Scholarship, , Μαλιµπού 1974 A. Heubeck, Die Homerische Frage, Darmstandt 1974 F. M. Combellack, «Contemporary Homeric Scholarship: Sound or Fury?», Classical World 49 (1955), σσ. 17, 29 J. P. Holoka, «Homeric Studies », Classical World 83/5, 1990 επίσης H. Clarke, Homer s Readers: A Historical Introduction to the Iliad and the Odyssey, Newark, 1981 και W. Kullmann, Homerische Motive, Στουτγάρδη Μία πρόσφατη αποτίµηση του οµηρικού ζητήµατος µε εκτενή βιβλιογραφία: G. Nagy, Homeric Questions, Austin Επίσης βλ. την εκτενή βιβλιογραφία για το οµηρικό ζήτηµα που συνοδεύει το άρθρο του J. A. Davison «Το Οµηρικό Ζήτηµα» στο A. Wace & Fr. Stubbings (εκδ.), A Companion to Homer, Αθήνα 1984, σσ Συµπληρωµατική βιβλιογραφία του Schadewaldt µετά την ολοκλήρωση του βιβλίου του Von Homers Welt und Werk (υπ. 4 του παρόντος άρθρου). 1

3 που προήλθε από αλλεπάλληλες προσθήκες σύντοµων επών τα µικρότερα αυτά έπη αποτελούσαν µέρος της προφορικής παράδοσης πολλών αιώνων και άδονταν από διάφορους ραψωδούς σε θρησκευτικές γιορτές ή κοινωνικές συγκεντρώσεις. Σύµφωνα µε αυτήν τη θεωρία, βέβαια, δεν υπάρχει ένας ποιητής, αλλά µόνον ένας συµπιλητής που ένωσε, άτεχνα πολλές φορές, τα διάφορα µικρά ηρωικά άσµατα σε ένα απογοητευτικό σύνολο. 2 Σταδιακά το οµηρικό ζήτηµα απέκτησε µια δική του ανεξάρτητη ζωή και οι µελετητές επιδόθηκαν σε δυσφήµηση των ίδιων των ποιηµάτων. 3 Ο 20ος αι., ευτυχώς, είδε τη γέννηση ρευµάτων που προσπάθησαν να αποκαταστήσουν την κλονισµένη αξιοπιστία των επών. Ο Ι. Θ. Κακριδής εισήγαγε τον όρο νεοανάλυση 4 για να δηλώσει την αποµάκρυνσή του από την κλασική αναλυτική σχολή, και την προσπάθειά του να ανακαλύψει άλλα άσµατα που πιθανώς αποτέλεσαν πρότυπα για την Ιλιάδα. Σε αντίθεση όµως µε την αναλυτική σχολή αυτά τα πρότυπα (όπως λ.χ. η Αιθιοπίδα) δεν µειώνουν τη δηµιουργική αξία του ποιητή της αντίθετα τονίζουν την προσωπική του επέµβαση στην παράδοση και µας οδηγούν πλησιέστερα στην κατανόηση της προσωπικότητάς του. Από την άλλη, οι έρευνες, που διεξήγαγαν οι M. Parry και A. Lord στα σερβοκροατικά επικά άσµατα, 5 µας δίδαξαν ότι µπορεί να συντεθεί προφορικά ένα µακροσκελές έπος και ότι πολλά 2 Βλ. την άποψη του Wilamowitz για την Ιλιάδα, την οποία χαρακτηρίζει ως άθλια συνένωση κοµµατιών, και τις απόψεις των Muelder και Fick για την Οδύσσεια, η οποία κατά τα λεγόµενα του δεύτερου- αποτελεί έγκληµα εναντίον της ανθρώπινης νοηµοσύνης, όπως παρατίθενται από τον F. M. Turner, NCH, σ Ibid., σ Η πρώτη χρησιµοποίηση του όρου νεοανάλυση στο άρθρο του Ι. Θ. Κακριδή «Εκτόρεια» Hermes 72 (1937), σ Θαυµάσια έκθεση της µεθόδου του στο Οµηρικές Έρευνες, Αθήνα 1944 (1 εκδ.) (Homeric Researches, Lund 1949). Επίσης W. Schadewaldt, Von Homers Welt und Werk, Στουτγάρδη 1965 (4) W. Kullmann, Die Quellen der Ilias, [Hermes 14], Wiesbaden 1960 K. Reinhardt, Die Ilias und ihr Dichter, Γοτίγγη 1961 (εξεδόθη µατά το θάνατό του από τον U. Hölscher) Φ. Ι Κακριδής «Ιλιάδα και Οδύσσεια: Μια νεοαναλυτική Προσέγγιση» ωδώνη Ι (1981) Η µακροχρόνια ενασχόληση του Parry µε τον Όµηρο και τη θεωρία της προφορικής σύνθεσης χρονολογείται από την εποχή της µεταπτυχιακής του εκπαίδευσης (δύο διδακτορικές διατριβές το 1928: The Traditional Epithet in Homer και Homeric Formulae and Homeric Metre), στις οποίες εν τούτοις, δεν είχε διαµορφωθεί ακόµη η θεωρία για την προφορική σύνθεση των επών. Η σύνδεση καθώς και η ανάπτυξη της θεωρίας θα γίνει µετά την παρατήρηση και καταγραφή των σλαβοκροατικών επικών ασµάτων εν τη γενέσει τους, µεταξύ του , από τον ίδιο και τον βοηθό του A. Lord (ο δεύτερος έγραψε το 1960 το κλασικό πια βιβλίο Τhe Singer of Tales, όπου διευρύνει τη συγκριτική µέθοδο και σε άλλα εθνικά άσµατα). Η χρήση των λογοτυπικών στοιχείων από τους σλάβους guslari και από τον Όµηρο, οδήγησε στην κατανόηση του τρόπου σύνθεσης των οµηρικών επών, και απαντήθηκαν ερωτήµατα που είχαν οδηγήσει σε αδιέξοδο τους ερευνητές. Για τους περιορισµούς της θεωρίας αλλά και τις σύγχρονες δυνατότητές της βλ. J. M. Foley, NCH, σσ Επίσης C. H. Whitman, Homer and the Heroic Tradition, Cambridge 1958 G. S. Kirk «Homer and Modern Oral Poetry» Classical Quarterly 10 (1960) του ίδιου Homer and the Oral Tradition, Cambridge 1976 C. F. Bowra, Heroic Poetry, Οξφόρδη 1952 P. Zumthor, Oral Poetry: An Introduction, Minneapolis

4 από τα ενοχλητικά σηµεία στην οµηρική σύνθεση οφείλονται στη λογοτυπική φύση της προφορικής σύνθεσης. Μέσα σε αυτό το ευφρόσυνο κλίµα έγινε αντιληπτό, ότι η επί µακρόν εµµονή της φιλολογίας µε τη µορφή και τον τρόπο της σύνθεσης άφησε το περιεχόµενο των ποιηµάτων χωρίς αξιόλογους ερµηνευτικούς δρόµους. Νέα σφριγηλά πνευµατικά ρεύµατα ήρθαν, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20 ου αι., να καλύψουν αυτό το κενό: αφηγηµατολογία, φεµινισµός, µαρξισµός, µεταδοµισµός, σηµειολογία, διακειµενικές αναγνώσεις. 6 Ο µετα-µοντερνισµός (ο όρος που εγκολπώνει όλα τα προηγούµενα και δηλώνει την τάση στις κλασικές σπουδές να εγκαταλείψει την κεντροµόλο ανάγνωση των πηγών) 7 άγγιξε όλες της µορφές της τέχνης του λόγου και µας οδηγεί σε αναγνώσεις που αφορούν όχι τον τρόπο σύνθεσης του κειµένου, αλλά τα χαρακτηριστικά του ως έργου της τέχνης του λόγου, καθώς επίσης και την πρόσληψή του από τον αρχαίο ακροατή και το σύγχρονο αναγνώστη. Η αφηγηµατική σηµειολογία µπορεί να ιδωθεί, εκτός των άλλων, και ως µέσο επιβολής της 6 βλ. Για τη συνοπτική παρουσίαση αυτών και άλλων ρευµάτων δες J. Peradotto «Modern Theoretical Approaches to Homer», NCH, σσ Επίσης I. De Jong & J. P. Sullivan (εκδ.), Modern Critical Theory and Classical Literature [Mnemosyne Suppl. 130], Leiden Είναι αδύνατο να δοθούν πλήρως στον περιορισµένο χώρο του άρθρου όλες οι µελέτες για τις παραπάνω τάσεις. Ενδεικτικά µόνον θα αναφερθούν σηµαντικά έργα, στα οποία και παραπέµπουµε για περαιτέρω µελέτη και την οικεία βιβλιογραφία. Το συλλογικό έργο Semiotics and Classical Studies [Arethusa, 16 (1983)] παρουσιάζει ένα πλήθος απόψεων της εφαρµογής της θεωρίας στις κλασικές σπουδές. Το εισαγωγικό άρθρο της N. Felson-Rubin «Introduction: Why Classics and Semiotics» εκτός από απάντηση στο ερώτηµα δίνει και βασική εισαγωγική βιβλιογραφία. Για το φεµινισµό και τις κλασικές σπουδές υπάρχει πλουσιότατη βιβλιογραφία που δίνεται από τις σπουδαιότερες εκπροσώπους της θεωρίας (βλ. υπ. 8 και κυρίως υπ. 24 του παρόντος άρθρου). Αφηγηµατολογία: I. De Jong «Homer and Narratology», NCH, σσ της ίδιας «Narratology and Oral Poetry: The Case of Homer» Poetics Today 12 (1991) J. Peradotto, Man in the Middle Voice; Name and Narration in the Odyssey, Princeton 1990 L. E. Doherty, 1995, βλ. υπ. 24. Θαυµάσιο δείγµα διακειµενικής ανάγνωσης, η οποία αποδοµεί το κείµενο της Οδύσσειας βλ. P. Pucci, Odysseus Polytropos: Intertextual Readings in the Odyssey and the Iliad, Ithaca Μετά την κυριαρχία του δοµισµού στα µέσα του 20 ου αι. µε το µνηµειώδες έργο του C. Lévi-Strauss, Mythologiques ( ) και τη θεωρητική του κάλυψη (Anthropologie Strucutrale I & II, 1958 & 1973), έρχεται ο µεταδοµισµός µε την αέναη αναζήτηση του νοήµατος, καθώς το νόηµα δεν είναι παρόν σε ένα σηµείο-λέξη αλλά αντίθετα επαναπροσδιορίζεται συνεχώς µε βάση όσων προηγούνται και όσων έπονται (T. Eagleton (µτφρ.. Τζιόβας), Εισαγωγή στη Θεωρία της Λογοτεχνίας, Αθήνα 1996 (4 εκδ), σσ Αναγνώσεις µεταδοµιστικές (που στην ουσία αποδοµούν το κείµενο, δεν δέχονται δηλ. µία κυρίαρχη και σταθερή δοµή, αλλά πριµοδοτούν περιστασιακές δοµές που προσδιορίζονται κάθε φορά σύµφωνα µε την εξάρτησή τους από ποικίλους ερµηνευτικούς παράγοντες) στηρίζονται σε διδάγµατα σηµειωτικής, ψυχανάλυσης, πολιτικής θεωρίας, θεωρίας της πρόσληψης και φεµινιστικής προσέγγισης. 7 Κεντροµόλος είναι η ανάγνωση που περιορίζεται για την ερµηνεία των κειµένων στην κλασική φιλολογία χωρίς να καταφεύγει στη θεωρητική συνδροµή άλλων επιστηµών, όπως λ.χ. ψυχανάλυση, δοµισµό, σηµειολογία και λοιπές αισθητικές θεωρίες, βλ. Peradotto, NCH, σ Ο όρος µεταµοντερνισµός δηλώνει περισσότερο τις νέες τάσεις, στρατηγικές και µεθόδους ανάλυσης που εκφράζονται από τις προηγούµενες προσεγγίσεις και όχι µια επιπλέον θεωρητική κατεύθυνση στις κλασικές σπουδές. 3

5 ιδεολογίας µιας κοινωνικής οµάδας εις βάρος κάποιας άλλης. 8 Όλες αυτές οι προσεγγίσεις αποκάλυψαν πιθανές αναγνώσεις που ήταν άγνωστες πριν από µερικές δεκαετίες. Αξιοσηµείωτη µάλιστα είναι η στροφή του ενδιαφέροντος από την Ιλιάδα στην Οδύσεεια, από το ηρωικό στο πιο καθηµερινό έπος. ιερευνώντας τη φύση του νεότερου έπους ερχόµαστε αντιµέτωποι µε την πολυπλοκότητα των θεµάτων που το συνθέτουν στη θάλασσα της Οδύσσειας φαίνεται ότι χύνονται πολλοί ποταµοί. Στην ερώτηση τι είναι η Οδύσσεια πώς µπορούµε να απαντήσουµε; Η απλούστερη και απλουστευτική απάντηση θα ήταν: η Οδύσσεια είναι ένας νόστος, ένα τραγούδι επιστροφής. Νόστος ήταν και η επιστροφή όλων των άλλων ηρώων της Ιλιάδας όµως κανείς δε συνάντησε τις Σειρήνες, τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, δεν κατέβηκε στον Κάτω Κόσµο, δεν απειλήθηκε από ανθρωποφάγους γίγαντες, και δεν ερωτεύτηκε ωραίες νύµφες. Μήπως τότε είναι ένα θαλασσινό παραµύθι -παρόµοιο µε το αραβικό του Σεβάχ του Θαλασσινού- 9 που δανείστηκε εκφραστικούς τρόπους από το δηµοφιλές προϋπάρχον ηρωικό έπος και µας έδωσε ένα υβρίδιο που ούτε αµιγής ηρωική αφήγηση είναι ούτε λαϊκό παραµύθι, υβρίδιο που αποσκοπεί καθαρά στην τέρψη ενός λαϊκού ακροατηρίου; Είναι η ιστορία µιας οικογένειας που δοκιµάζεται από την έλλειψη του πατριαρχικού πατέρα; Η ιστορία της ενηλικίωσης του γιου; Η ιστορία της πεισµατικά ανένδοτης βασίλισσας που µε τα τεχνάσµατά της χειρίζεται τα παλικάρια του τόπου και τους οδηγεί στο θάνατο; Είναι η αφύπνιση της λαϊκής µάζας που διεκδικεί το δικαίωµα να ακούγεται, παρόλο που ο Όµηρος µε µελετηµένες κινήσεις την εξαφανίζει σταδιακά από το δραµατικό προσκήνιο; Είναι µια ιστορία µε µάγισσες, νύµφες, όµορφες γυναίκες που κρατούν δέσµιο τον ήρωα, 8 Αυτές είναι κυρίως η µαρξιστική και η φεµινιστική ανάγνωση όπου η οµηρική αφήγηση χρησιµοποιείται ως πεδίο διερεύνησης της κρατούσας ιδεολογίας, που οδηγούσε, µέσα στα ιστορικά συµφραζόµενα της εποχής, στη διαµόρφωση µιας συγκεκριµένης ταξικής ή ανδροκρατικής κοινωνίας αντίστοιχα. Στον τοµέα της φεµινιστικής ανάγνωσης έχουν γίνει πολλές προσπάθειες, ιδιαίτερα στην Οδύσσεια, από τις M. A. Katz (1991), N. Felson-Rubin (1994), L. E. Doherty (1995) [για τα βιβλιογραφικά στοιχεία των παραπάνω δες υπ. 24 του παρόντος άρθρου] επίσης N. S. Rabinowitz & A. Richlin, Feminist Theory and the Classics, Λονδίνο Για τις νεότερες τάσεις αυτής της ερµηνευτικής προσέγγισης βλ. B. K. Gold «Feminism and Classics: Framing the Research Agenda», AJP 118 (1997) , για το B Συνέδριο πάνω στο Φεµινισµό και τις Κλασικές Σπουδές στο Πανεπιστήµιο του Princeton, 7-10 Νοεµβρίου Ανάγνωση µε µαρξιστικές προεκτάσεις δίνει ο P. W. Rose στο βιβλίο του Sons of God, Children of Earth: Ideology and Literary Form in Ancient Greece, Ithaca 1992 επίσης του ίδιου «The Case for Not Ignoring Marx in the Study of Women in Antiquity» στο Rabinowitz &Richlin, op. cit., σσ (όπου και η ανάλογη βιβλιογραφία για τη σύζευξη φεµινισµού-µαρξισµού). 9 A. Lesky, «Θέµα και οµή της Οδύσσειας» στο Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, µτφρ. Α. Τσοπανάκη, Θεσσαλονίκη 1983, σσ Για τη σχέση της Οδύσσειας µε τη λαϊκή προφορική 4

6 θέτοντας ανυπέρβλητα εµπόδια στην επιστροφή του; Είναι µια υπέροχη ιστορία αγάπης, µιας πιστής επί είκοσι χρόνια συζύγου που επιµένει να περιµένει το ταίρι της παρά τις αντίθετες ενδείξεις ότι είναι νεκρός; Είναι κωµωδία, τραγωδία ή ελαφρού τύπου δράµα; Ένα γεροντικό έργο µιας µεγαλοφυίας που αρέσκεται, τώρα που γέρασε, όχι στα ηρωικά κατορθώµατα αλλά στα υπερφυσικά και φανταστικά στοιχεία και στις ατέρµονες διηγήσεις, όπως ισχυρίστηκε ο Λογγίνος; 10 Η Οδύσσεια είναι όλα αυτά και κάτι παραπάνω. Είναι ένας συνθετικός άθλος του ποιητή που τη συνέθεσε, ο οποίος, παρόλο που πραγµατεύεται ένα υλικό τόσο ποικίλο και ετερογενές, µας έδωσε ένα έργο στίχων που διαβάζεται από την αρχή ως το τέλος µε αµείωτη προσοχή. Στο παρόν άρθρο προτείνονται ενδεικτικά πέντε τρόποι ανάγνωσης της Οδύσσειας, έτσι ώστε πολλά στοιχεία της αφήγησης να ενταχθούν µέσα στη συνολική ερµηνευτική τάξη της µεγαλόπνοης σύνθεσης. Θα πρέπει να επισηµανθεί ιδιαιτέρως ότι καµιά ερµηνεία δεν αποκλείει την άλλη και ότι αυτές, που παρουσιάζονται εδώ, δεν είναι παρά ένα µέρος των ερµηνευτικών προσεγγίσεων. Τα θέµατα του νόστου, της πιστής συζύγου, της ενηλικίωσης του Τηλεµάχου, της θαλασσινής περιπέτειας του Οδυσσέα, της αφύπνισης του λαού, της εκδίκησης εναντίον των µνηστήρων συµπλέκονται σε ένα δυσδιάλυτο σύνολο. Κατά συνέπεια, όλες οι ερµηνείες που προτείνονται αλληλοσυµπληρώνονται µε τέτοιον τρόπο ώστε το σύνολό τους να δίνει µια ολοκληρωµένη εικόνα. Πάνω στον καµβά της οµηρικής ποίησης συνδυάζονται πολλά αφηγηµατικά νήµατα. Εάν µάλιστα ο αναγνώστης διακρίνει στις παρακάτω πέντε προτάσεις µια σαιξπηρική χροιά, 11 τότε παράδοση, τους θρύλους και τις δοξασίες βλ. το οκείο κεφάλαιο του παρόντος άρθρου Οδύσσεια: Λαϊκό Παραµύθι. 10 Περ Υψους :... Οµηρος...δείκνυσι δ µως δι τϒς Οδυσσείας..., τι µεγάλης φύσεως ποφεροµένης δη διiν στιν ν γήρ τr φιλόµυθον. (...ο Όµηρος...στην Οδύσσεια αντιθέτως αποδεικνύει... πως όταν µια µεγάλη διάνοια αρχίζει να παρακµάζει ναι, η αγάπη της µυθοπλασίας αποτελεί χαρακτηριστικό της γεροντικής ηλικίας), 9. 14:... λλ γϒρας διηγο µαι, γϒρας δ µως Οµήρου πλ ν ν πασι τούτοις ξϒς το πρακτικο κρατε τr µυθικόν...τί γ ρ ν λλο φήσαιµεν τα τα τ ντι παιδrς νύπνια; (Μιλώ γαι γηρατειά όµως εδώ πρόκειται για τα γηρατειά του Οµήρου! Πλην όµως σε όλα αυτά τα επεισόδια χωρίς εξαίρεση το αφηγηµατικό στοιχείο κυριαρχεί πάνω στο δραµατικό...πώς αλλιώς να τα χαρακτηρίσει κανείς όλα αυτά παρά παιδικά όνειρα ;), µτφρ. Μ. Ζ. Κοπιδάκη από την ερµηνευτική έκδοση του ιδίου: ιονυσίου Λογγίνου, Περ Υψους, Ηράκλειο Στη θεµατογραφία του Shakespeare διακρίνουµε τις κατηγορίες των πέντε αναγνώσεων που προτείνουµε (εκτός από αυτή της λήθης που µόνον ως διάχυτο δραµατουργικό στοιχείο µπορεί να εξεταστεί). Έτσι έχουµε Πολιτική Τραγωδία (King Richard II, King Henry IV, King Henry V, King Henry VI, King Richard III, Macbeth κ.α.), Κωµωδίες βασισµένες σε λάθη και µεταµφιέσεις (Τhe Comedy of Errors, The Two Gentlemen of Verona, Cymbeline, Love s Labour Lost), Ερωτικό ράµα (Romeo and Julia, Othello, Anthony and Cleopatra, Troilus and Cressida) στοιχεία υπερφυσικά και παραµυθικά υπάρχουν σε πολλά έργα του (The Tempest, A Midsummer-Night s Dream, Twelfth-Night, The Winter s Tale). [ εν ήταν δυνατό να βρεθεί το κείµενο της ανακοίνωσης του S. Schein «The Odyssey and the Shakespearian Romance» στο Β Συνέδριο του Κέντρου Οδυσσειακών Σπουδών στην 5

7 ίσως από διαφορετικούς δρόµους οδηγούµαστε ξανά στην άποψη που εξέφρασε ο Αριστοτέλης στο σύγγραµµά του Περ Ποιητικϒς 12 ότι τα οµηρικά έπη είναι δραµατικότατα, καθώς η πλοκή και εξέλιξη του µύθου τους προσιδιάζουν σε αυτήν της τραγωδίας. Οδύσσεια: Πολιτική Τραγωδία Μέσα στις προγραµµατικές δηλώσεις της Οδύσσειας βρίσκεται και η πολυσυζητηµένη ρήση του ία ότι οι άνθρωποι είναι στην ουσία υπεύθυνοι των πράξεων τους. Οι ίδιες τους οι πράξεις είναι υπεύθυνες για τα πάθη και τις συµφορές τους, λέει ο ίας, φέρνοντας ως παράδειγµα τον υβριστή Αίγισθο που παρά τις αντίθετες συµβουλές των θεών, έσµιξε σε µία από τις φονικότερες παρασυζυγίες 13 του µυθικού κόσµου (α 32-43). Αυτό βέβαια παραδοσιακά αποδίδεται σε µία µεταστροφή του θεοκρατικού µοντέλου που επικρατούσε στην Ιλιάδα, όπου οι θεοί έκδηλα συµµετέχουν στη τροπή των πραγµάτων και οι άνθρωποι γίνονται έρµαια των διαθέσεών τους. 14 Στην Οδύσσεια, αντίθετα, οι θεοί θέτουν ηθικούς νόµους η παράβαση των οποίων βαραίνει µόνον τους θνητούς, κάνοντάς τους έτσι να φέρουν την ευθύνη για τη µοίρα τους. Η διαφορά αυτή έχει ερµηνευτεί ως µία εξελικτική πορεία, µε αρχαιότερο στάδιο αυτό της Ιλιάδας, όπου εµφανίζεται µια πιο πρωτόγονη σύλληψη του θεϊκού κόσµου, και νεότερο αυτό της Οδύσσειας, όπου η Ιθάκη (9-16 Σεπτεµβρίου 1979) µε θέµα «Η Επιρροή της Οδύσσειας στην Παγκόσµια Λογοτεχνία», η οποία θα ήταν πολύ κατατοπιστική για το θέµα µας, και συνηγορεί υπέρ αυτού.] Είναι ενδιαφέρον να εξετάσει κανείς τις πηγές από τις οποίες άντλησε ο Shakespeare, για να κατανοήσει τις οµοιόητες που διαπιστώνονται εκτός από τις ιστορικές πηγές και τα χρονικά, τα οποία του προµήθευαν υλικό µε αξιώσεις ιστορικής αλήθειας, υπάρχει το µεσαιωνικό εκκλησιαστικό δράµα, το οποίο καλλιεργείται από µέλη συντεχνιών και θεµατικά έχει δηµιουργήσει Κύκλους δραµάτων, και το οποίο είναι ο δραµατουργικός πρόδροµος του Shakespeare και των συχγρόνων του (M. M. Reese «Shakespeare s Predecessors» στο Shakespeare: His World and his Work, Λονδίνο 1953, σσ ). 12 Η παρατήρηση του Αριστοτέλη για τη θεατρικότητα των επών είναι άµεση: τι δ τ ε δη τα τ δε χειν τ ν ποποιίαν τ τραγ δί...κα τ µέρη...τα τ (Περ Ποιητικϒς, ΧΧΙV1, 1459b) η εποποιία κατά τον Αριστοτέλη είναι διηγηµατική µίµησις (ΧΧIV 5, 1459b, επίσης V 4-5, 1449b) από την οποία λείπουν η µελοποιία και η ψις, που όµως, από την άλλη, παρουσιάζει µεγαλύτερες δυνατότητες, καθώς µπορεί να περιλάβει πολλές δράσεις ταυτόχρονα που υπάγονται στο ίδιο τέλος. Επίσης ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια µπορεί να γίνουν µόνον δύο τραγωδίες (µία από το κάθε έπος) ενώ από τα Κύπρια και τη Μικρή Ιλιάδα πολλές (XXIII 3-4, 1459a και b). Αυτή η παρατήρηση γίνεται στο πλαίσιο του επαίνου του φιλοσόφου για τον Όµηρο, ο οποίος, αντί να διηγηθεί όλα τα γεγονότα του τρωικού πολέµου, επικέντρωσε την αφήγησή του σε ένα µοναδικό γεγονός, την µϒνιν του Αχιλλέα, ενώ τα υπόλοιπα γεγονότα κτίζονται γύρω από το κεντρικό θέµα ως επεισόδια µιας τραγωδίας κατά αυτόν τον τρόπο ο ποιητής προσδίδει στα έπη του την ενότητα της δράσης που είναι απαραίτητη για µία επιτυχηµένη τραγωδία. 13 Σύµφωνα µε την ορολογία του. Ν. Μαρωνίτη, Οµηρικά Μεγαθέµατα, Αθήνα 1999, passim. 14 Η παραβολή των δύο πίθων που διηγείται ο Αχιλλέας στον Πρίαµο δείχνει ξεκάθαρα την αυθαιρεσία της θείας δίκης, η οποία τυχαία επιδικάζει άλλοτε µία µίξη κακών και αγαθών στον άνθρωπο και άλλοτε µόνον συµφορές (Ιλ. Ω ). 6

8 σχέση θεών και ανθρώπων έχει οδηγηθεί σε στάδια που θυµίζουν τη σύγχρονη µε τον ποιητή εποχή. 15 Μπορεί ωστόσο να θεωρηθεί ότι πρόκειται για δύο θεοκρατικά µοντέλα που υπήρχαν παράλληλα και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο το ιλιαδικό µοντέλο των θεών, που εµπλέκουν τους θνητούς σε διαµάχες και ενέργειες για να ικανοποιήσουν τα δικά τους πάθη και αντιδικίες, και το οδυσσειακό, το οποίο δείχνει τη δράση να ακολουθεί µία προγραµµατική δήλωση θείας δίκης δικαιολογώντας το χαµό των συντρόφων και των µνηστήρων µε βάση την παράβαση αυτής της αρχής. Τα παράλληλα αυτά µοντέλα χρησιµοποιήθηκαν οµοίως από την αρχαία τραγωδία (ενίοτε µάλιστα συνυπάρχουν και στην ίδια τραγωδία) και κληροδοτήθηκαν ως ξεχωριστές ιδεολογίες, (στις διαφορετικές θεωρίες που αφορούν τη θεία χάρη και την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου), και στο χριστιανισµό. 16 Όµως η καινοφανής αυτή αντίληψη δεν συνοδεύει µόνον την αλλαγή νοοτροπίας στη σχέση θεών και ανθρώπων, αλλά και την ανάδυση των κοινών ανθρώπων που τώρα συµµετέχουν ενεργά στα δρώµενα και έχουν µερίδιο ευθύνης στα τεκµαινόµενα. 17 Ο χαµός των συντρόφων αποδίδεται στο προοίµιο του έπους 15 Για την βιβλιογραφία στην οποία η θεοδικία της Οδύσσειας θεωρείται πιο εξελιγµένη από αυτήν της Ιλιάδας βλ. J. Strauss Clay «Double Theodicy of the Odyssey» στο The Wrath of Athena; Gods and Men in the Odyssey, Princeton 1993, σ. 215 κ.ε, υπ. 1 (επίσης σ. 216 και υπ. 2 για τις απόψεις που εκφράζουν άλλες προσεγγίσεις) βλ. επίσης την αναφορά του W. Kullmann [«Gods and Men in the Iliad and the Odyssey» Harvard Studies in Classical Philology 89 (1985) 1-23] στους W. Jeager, E. R. Dodds, A. W. H. Adkins, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι ο ηθικότερος χαρακτήρας των θεών στην Οδύσσεια αντιπροσωπεύει ένα προχωρηµένο στάδιο στην ιστορία του ανθρώπινου πνέυµατος (σ. 14 και υπ. 27 του παραπάνω άρθρου). Για περαιτέρω βιβλιογραφία δες A. Heubeck, S. West, J. B. Hainsworth στο A Commentary on Homer s Odyssey, τοµ. Ι, Οξφόρδη 1990, ad loc. επίσης Ν. Yamagata, Homeric Morality, Leiden W. Kullmann, ο. π., σσ Είναι πολύ νωρίς να µιλήσουµε για το σχηµατισµό της έννοιας πολίτης, ως του ενεργά συµµετέχοντος στις διεργασίες της πόλεως, έννοιες µε τις οποίες είµαστε εξοικειωµένοι από την αρχαϊκή και κλασική Ελλάδα, και ιδιαίτερα την Αθήνα. Η προσπάθεια διερεύνησης του πολιτεύµατος της οµηρικής εποχής δεν µπορεί να δώσει απολύτως ασφαλή αποτελέσµατα. Είναι φανερό, βέβαια, ότι δεν έχουµε τη συγκεντρωτική, απόλυτη µοναρχία µε το εκτενές και πολύπλοκο γραφειοκρατικό σύστηµα των µυκηναϊκών ανακτόρων, αλλά µία απλούστερης µορφής βασιλεία, στην οποία ο βασιλιάς (τύπου Αγαµέµνονα ή Οδυσσέα) συµπεριφέρεται ως πρώτος µεταξύ ίσων. O ρόλος του απλού πολίτη δεν έχει διασαφηνιστεί πλήρως αλλά σίγουρα δεν έχει εξασφαλίσει συµµετοχή στην εξουσία. Η κριτική βέβαια που ασκείται στην Οδύσσεια στις πράξεις του Οδυσσέα είναι ένα δείγµα (αµυδρό βέβαια) χειραφέτησης του ατόµου. (Για τα σύνθετα προβλήµατα της οµηρικής κοινωνίας, του πολιτεύµατος στον Όµηρο και της ανάδειξης του απλού ατόµου ως πολιτικής οντότητας βλ. Γ. Βλάχου Πολιτικές Κοινωνίες στον Όµηρο, Αθήνα 1985 C. Mossé H Αρχαϊκή Ελλάδα. Από τον Όµηρο ως τον Αισχύλο (8 ος -6 ος αι.), µτφρ. Σ. Πασχάλης, Αθήνα 1991 της ίδιας «Ithaque ou la naissance de la cité» AION 2 (1980) 7-19 Α. Andrewes, Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, µτφρ. Α. Παναγόπουλος, Αθήνα 1983 B. Quiller «The Dynamics of Homeric Society» SymbOslo 56 (1981) M. Austin & P. Vidal- Naquet Économies et Sociétés en Grèce Ancienne, Παρίσι 1996 (2 εκδ) S. Scully Homer and the Sacred City, Λονδίνο 1990 W. G. Thalmann The Swineherd and the Bow; Representations of Class in the Odyssey, Λονδίνο 1998 K. Raaflaub Homeric Society, NCH, σσ F. de Polignac Η Γέννηση της Αρχαίας Ελληνικής Πόλης. Λατρείες, Χώρος και Κοινωνία, µτφρ. Ν. Κυριαζόπουλος, Αθήνα Επίσης το έργο του A. M. Snodgrass είναι ουσιαστικό ως προς αυτήν την κατεύθυνση. 7

9 στην δική τους αφροσύνη να φάνε τα βόδια του Υπερίονος Ήλιου (α 8-9), παραβιάζοντας τον όρκο που είχανε δώσει. Έτσι η Οδύσσεια κυριαρχείται, παραπληρωµατικά σε σχέση µε την τύχη του Οδυσσέα, από την τύχη των συντρόφων, δηλ. των ελεύθερων Ιθακησίων. 18 Η σχέση του αρχηγού µε το εκστρατευτικό σώµα που είχε κάτω από τις διαταγές του εµφανίζεται πολλαπλώς και µε διάφορες αποχρώσεις, και η ικανότητα του Οδυσσέα να άρχει και να παίρνει κάθε φορά τις σωστές πολιτικές αποφάσεις 19 ελέγχεται διαρκώς. Από την άλλη, η επιθυµία των συντρόφων να συµµετέχουν στις αποφάσεις και να ενεργούν σύµφωνα µε τη δική τους κρίση γίνεται ολοφάνερη σε όλες τις κρίσιµες στιγµές του έπους. Στους Κίκονες, στις ακτές της θρακικής Ισµάρου, οι σύντροφοι αρνούνται να συµµορφωθούν µε την προτροπή του Οδυσσέα να εγκαταλείψουν την περιοχή αµέσως µετά την πρώτη νίκη (ι 43-44). Στο νησί του Κύκλωπα οι σύντροφοι επιµένουν να εγκαταλείψουν τη σπηλιά προβλέποντας, σωστά, ότι θα τους συµβεί ανεπανόρθωτο κακό (ι ). Στο νησί της Κίρκης ο Ευρύλοχος αρνείται να ακολουθήσει τον Οδυσσέα από φόβο µήπως έχει την τύχη των άλλων συντρόφων (κ ). Όµως, από την άλλη, είναι η εναντίωση των συντρόφων στην ηδονιστική ζωή που έχει αιχµαλωτίσει τον Οδυσσέα στο νησί της Κίρκης που προσγειώνει τον ήρωα στην πραγµατικότητα και αποφασίζει να συνεχίσει το ταξίδι της επιστροφής (κ ). Στη διάρκεια του ταξιδιού εκδηλώνονται δύο στάσεις εκ µέρους των συντρόφων που αµφισβητούν την ορθότητα των αποφάσεων του Οδυσσέα. Πρώτον, στην επιστροφή από το νησί του Αιόλου όταν οι σύντροφοι αποφασίζουν να ανοίξουν τον ασκό µε τους ανέµους πιστεύοντας ότι κρύβει ένα θησαυρό (κ 40-45). Οι σύντροφοι κάνουν µια βιαστική συνέλευση, όπου ανταλλάσσουν τις απόψεις τους σχετικά µε την κατάσταση (ο δ ταροι πέεσσι πρrς λλήλους γόρευον, κ 34). Στην πρώτη αυτή αγορά οι άνδρες του Οδυσσέα επαναστατούν µε την ιδέα ότι ο αρχηγός τους έχει πλουτίσει από την τρωική εκστρατεία και, τώρα, από τα δώρα του Ενδεικτικά: Archaeology and the Rise of the Greek State, Cambridge 1977 «The Rise of the Polis. The Archaeological Evidence» στο M. H. Hansen (εκδ.) The Ancient Greek City State, Κοπεγχάγη Άλλωστε αυτό υποδηλώνεται ήδη από το προοίµιο της Οδύσσειας όπου ο ποιητής επικεντρώνεται σε δύο θέµατα: α.τον πολυµήχανο Οδυσσέα και β. την ατυχή έκβαση του νόστου των συντρόφων, η οποία αποδίδεται στην αφροσύνη τους να καταναλώσουν τα βόδια του Ήλιου. 19 Πολιτικές θεωρούνται οι αποφάσεις που καλείται να πάρει κάθε φορά ο Οδυσσέας σε σχέση µε την κοινή µοίρα, τη δική του και των συντρόφων του. Ακόµη και αν η δράση της Οδύσσειας µεταφέρεται σε κόσµους φανταστικούς, οι επιπτώσεις των αποφάσεων του ήρωα βαραίνουν κάθε φορά τους συντρόφους του, τους ελεύθερους Ιθακησίους δηλ. που συστρατεύτηκαν στο πλευρό του. Ακόµη, 8

10 Αιόλου, ενώ οι ίδιοι έχουν αποκλειστεί και από τα λάφυρα αλλά και το χρυσάφι του θεού (κ 38-45). Η επανάστασή τους, όµως, καταδικάζεται όταν η απόφασή τους- που χαρακτηρίζεται από τον Όµηρο ως βουλ κακ (κ 46) οδηγεί στην απελευθέρωση όλων των ανέµων και στην αποποµπή τους από τον Αίολο. Οι σύντροφοι συντρίβονται και για τιµωρία τους κωπηλατούν έξι µερόνυχτα µε την ψυχή τους να βασανίζεται (τείρεται δ νδρ ν θυµrς π ε ρεσίης λεγεινϒς, κ 78) την ευθύνη εδώ τη συµµερίζεται και ο Οδυσσέας ( µετέρ µατί, κ 79) καθώς φέρει το βάρος της. Η τελευταία, σοβαρότερη όµως στάση των συντρόφων εκδηλώνεται στα ανοιχτά του νησιού του Ήλιου. Ο Οδυσσέας, αναθυµούµενος τα προειδοποιητικά λόγια του Τειρεσία, διατάζει τους συντρόφους να µην αγκυροβολήσουν στο νησί. Η αντίδραση είναι άµεση εκφραστής της ορίζεται ο Ευρύλοχος (ως εκ των ενόντων αρχηγός του σώµατος των συντρόφων), που απαντά µε σκληρά λόγια στον Οδυσσέα: σχέτλιiς ε ς, Οδυσσε, περί τοι µένος ο δ τι γυ α/ κάµνεις (µ ) (Αλύγιστος είσαι Οδυσσέα, στη δύναµη υπερέχεις, τα µέλη σου είναι ακούραστα). Το σχέτλιος δεν είναι εκδήλωση θαυµασµού αλλά αντίθετα µοµφής, παρότι συνοδεύεται από τη διαπίστωση της σωµατικής και ψυχικής ανωτερότητας του αρχηγού. Η µοµφή εκτοξεύεται γιατί ο ήρωας δείχνει ασυγκίνητος και αδιάφορος στη σωµατική κόπωση των συντρόφων, οι οποίοι κωπηλατούν διαρκώς, αλλά και γιατί τους εκθέτει παράλογα στους θανάσιµους κινδύνους των νυχτερινών ανέµων. Ο Οδυσσέας υποχωρεί στην απαίτησή τους να αποβιβαστούν στο νησί, αντιλαµβανόµενος ότι έχει αποµείνει µόνος καθώς οι σύντροφοι έχουν συσπειρωθεί και τον εκβιάζουν. 20 Συγκαλεί, όµως, συνέλευση την επόµενη µέρα (κα τότ γ ν γορ ν θέµενος µετ µ θον ειπον, µ 319), στην οποία τους παροτρύνει να απέχουν των ιερών βοδιών, εφόσον υπάρχουν ακόµη τρόφιµα στο καράβι. Τα τρόφιµα όµως τελειώνουν, ο άνεµος φυσά νοτιάς και δόλιος ύπνος αποκοιµίζει τον Οδυσσέα. Τότε αυθόρµητα συγκαλείται µια συνέλευση, στην οποία ο Ευρύλοχος υποστηρίζει ότι είναι προτιµότερο να κινδυνεύσουν να χαθούν στη θάλασσα παρά να λιµοκτονήσουν (µ ). Η αποδοχή της πρότασης του Ευρύλοχου γίνεται µε επιδοκιµασίες τα βόδια του Ήλιου τρώγονται παρά τους όρκους που οι σύντροφοι είχαν δώσει, και ο χαµός του άµυαλου πλήθος έχει αποφασιστεί. υπάρχουν µάχες και στρατηγικοί ελιγµοί που ακολουθούνται για να εξασφαλιστεί η επιβίωση, όπως ακριβώς συµβαίνει σε µία µακρινή εκστρατεία πολεµικού τύπου. 9

11 Η τραγωδία της αφύπνισης του λαού έγκειται στο ότι όλοι εξαφανίζονται σταδιακά από το προσκήνιο καθώς δραµατικά δεν εξυπηρετούν τον ποιητή που θέλει τον ήρωά του να γυρίζει µόνος στην Ιθάκη από την άλλη, ιδεολογικά βρίσκεται σε διάσταση µε τον κόσµο της αριστοκρατίας που κυριαρχεί στην Ιλιάδα, όπου η µόνη επαναστατηµένη φωνή από έναν απλό στρατιώτη προέρχεται από τον εξαιρετικά δύσµορφο Θερσίτη (Ιλ. Β ), που επιπλέον ξυλοκοπιέται από τον Οδυσσέα ( ) για τη θρασύτητά του να αντιµιλήσει στο βασιλιά και αρχηγό του στρατεύµατος. Η Οδύσσεια επιτρέπει να διανοιχθούν πολλές ρωγµές στο συµπαγή ιλιαδικό κόσµο της αριστοκρατίας. Εκπρόσωποι του απλού λαού σκιαγραφούνται και παίρνουν µέρος στη δράση, και ο ίδιος ο Οδυσσέας, έχοντας ενδυθεί τα ρούχα ενός άθλιου επαίτη, βρίσκεται σε αντιπαράθεση µε τον κόσµο της αριστοκρατίας, που ενσαρκώνεται από την αλαζονεία των µνηστήρων. Εν τούτοις, ούτε η Οδύσσεια παρόλη την εξέλιξη στην απεικόνιση του ήθους του απλού λαού και τη συµµετοχή του στη δράση- δεν ήταν ο κατάλληλος χώρος να ολοκληρωθεί σε µία λαµπρή νίκη η αφύπνιση του ατόµου, όπως έγινε σχεδόν την ίδια εποχή στη λυρική ποίηση. Όµως έγινε το πεδίο όπου δόθηκε η πρώτη µάχη χαρακτηριστικό θύµα της οποίας ήταν ο άµυαλος Ελπήνορας που µέσα στη νύστα και τη µέθη του τσάκισε το λαιµό του σε µία εντελώς αντι-ηρωική σκηνή (κ ). Οδύσσεια: Κωµωδία µε Πλάνες Η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη και η αποκατάστασή του στην εξουσία και στη συζυγική του κλίνη γίνεται µέσα από λεπτότατους χειρισµούς εξαπάτησης που εµπλέκουν όλα τα κύρια πρόσωπα της δράσης. 21 Καταρχάς η ίδια η θεά Αθηνά εσκεµµένα σκεπάζει µε παχιά οµίχλη το τοπίο της Ιθάκης όταν ο Οδυσσέας ξυπνά µετά το θαυµατουργό ταξίδι του µε το πλοίο των Φαιάκων (ν ). Πού αποσκοπεί η θεά; Θέλει να δασκαλέψει τον προστατευόµενό της, προτού αναγνωριστεί, για τους απατηλούς τρόπους που θα χρησιµοποιήσει για να πετύχει 20 Ε ρύλοχ, ƒ µάλα δή µε βιάζετε µο νον όντα, Οδ. µ Αρκετοί µελετητές ασχολήθηκαν µε τις πλαστές ιστορίες του Οδυσσέα στην Οδύσσεια, τη µεταµφίεσή του προκειµένου να εξαπατήσει τους χαρακτήρες του έργου και τους δόλους που ενορχηστρώθηκαν µε τη συνδροµή της θεάς Αθηνάς. Βλ. C. Emlyn-Jones «True and Lying Tales in the Odyssey» Greece & Rome 33 (1986), 1-10 S. Murnagham, Disguise and Recognition in the Odyssey, Princeton 1987 P. Pucci «Disguise», «Disguise and Recognition», «Disguising Truth: Fiction» στο Odysseus Polytropos, 1987, σσ C. Segal «The King and the Swineherd: Rags, Lies and Poetry» στο Singers, Heroes, and Gods in the Odyssey, Ithaca 1994, σσ L. H. Pratt, Lying and Poetry from Homer to Pindar, Michigan 1993 E. L. Bowie «Lies, Fiction and Slander in Early Greek 10

12 τους σκοπούς του (ν ). Όµως η θεά δεν είναι ειλικρινής, πλησιάζει µεταµφιεσµένη και, καθώς του αποκαλύπτει το όνοµα του νησιού, δέχεται ως απάντηση µία πλαστή ιστορία, που σκοπό έχει να την παραπλανήσει. Ναί, πράγµατι, έχει ακούσει για την Ιθάκη ο ήρωας αλλά δεν τη ξέρει γιατί ο ίδιος είναι από την Κρήτη είχε διαπράξει φόνο και φοινικικό καράβι τον έφερε σε αυτές τις ακτές (ν ). Η πλαστή του ιστορία προκαλεί ένα χαµόγελο τρυφερότητας από την αγαπηµένη του θεά η οποία τον επαινεί για την ικανότητά του να πλέκει δόλους και να εξαπατά (ν ). 22 Μαζί κρύβουνε σε µια σπηλιά τα δώρα των Φαιάκων και καταστρώνουν το σχέδιο της εξαπάτησης φίλων και εχθρών. Ο Οδυσσέας, εφοδιασµένος µε πλαστή ταυτότητα και αλλαγµένη όψη, ξεγελά κατά σειρά το χοιροβοσκό Εύµαιο (ξ ), το λαό της Ιθάκης, τους µνηστήρες, τους υπηρέτες του παλατιού, την πιστή Ευρύκλεια (µέχρι την αναγνώριση από την ουλή του κατά τα Νίπτρα τ ), και τον πατέρα του Λαέρτη (ειδικά η τελευταία αυτή απάτη φαίνεται να γίνεται χωρίς συγκεκριµένο δραµατικό σκοπό αλλά µόνον για την καθεαυτή ευχαρίστηση της δολοπλοκίας, ω ). Το παιχνίδι µε τις απάτες επικεντρώνεται γύρω από την ίδια την Πηνελόπη. Η βασίλισσα, σε αντίθεση µε την ακινησία και την παθητικότητα που της επιβάλλει ο ρόλος της στο έπος, αποδεικνύεται µία σηµαντική µηχανορράφος που προκαλεί σύγχυση στην οµάδα των νεαρών µνηστήρων της πρώτα στέλνει σε καθέναν χωριστά απατηλά µηνύµατα µε ερωτικό πιθανώς- περιεχόµενο (β 91-2) υποδαυλίζοντας απατηλά τις ελπίδες του κάθε νεαρού, ότι αυτός µπορεί να είναι ο εκλεκτός. Με αυτόν τον τρόπο η οµάδα των µνηστήρων υιοθετεί αναγκαστικά µια παθητική στάση σε σχέση µε την διεκδίκηση της βασίλισσας, καθώς ο κάθε µνηστήρας φαντάζεται τον εαυτό του ως τελικό νικητή της αναµέτρησης. Παράλληλα µε τα δόλια µηνύµατα, η Πηνελόπη κατέφυγε στο γνωστό τέχνασµα του σάβανου του Λαέρτη, για το οποίο έµεινε γνωστή στην ιστορία. 23 Η ύφανση του σάβανου υπήρξε Poetry» στο C. Gill & T. P. Wiseman (εκδ.) Lies and Fiction in the Ancient World, Exeter 1993, σσ «Liar s Poker» ( Μπλοφάροντας στο Πόκερ ) χαρακτήρισε τη Συνάντηση της Αθηνάς και του Οδυσσέα στην Οδύσσεια η οµηρίστρια Jenny Strauss Clay στην οµιλία της, στην τιµητική εκδήλωση για τα εβδοµήντα χρόνια του καθηγητή. Ν. Μαρωνίτη, στη Θεσσαλονίκη, στις , η οποία τόνισε τη δηµιουργία ψευδών εντυπώσεων, που αποκαλύπτονται προοδευτικά, στο παιχνίδι των δύο συνοµιλητών, του πολύτροπου Οδυσσέα και της πολυµήτιδος Αθηνάς. 23 Η ικανότητα της Πηνελόπης να εξυφαίνει δόλους ισάξιους µε τις δολοπλοκίες του άνδρα της οδήγησαν τους µελετητές, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, να στρέψουν την προσοχή τους στην µήτιν της βασίλισσας και στην οµοιότητά της σε αυτό το σηµείο µε τον πολυµήχανο Οδυσσέα. Έτσι έχουµε µια ιδιαίτερα µεγάλη παραγωγή έργων που επικεντρώνονται στην προσωπικότητα της Πηνελόπης και την πολυπλοκότητα του χαρακτήρα της, όπως αποκαλύπτονται από τους δικούς της χειρισµούς της 11

13 ένας ακόµη µηχανισµός καθυστέρησης για να δοθεί χρόνος στον Οδυσσέα να επιστρέψει. Όταν ανοίγει η δική µας Οδύσσεια, σαράντα µέρες περίπου πριν τη µνηστηροφονία, η βασίλισσα δείχνει να έχει εξαντλήσει τους δόλους της. Όµως πριν εγκαταλείψει τελείως τις ελπίδες της, ενδύεται µιαν απατηλά ερωτική όψη και, παρουσιαζόµενη στους µνηστήρες, απαιτεί να της προσφέρουν και άλλα γαµήλια δώρα για να µπορέσει να επιλέξει τον καλύτερο σύζυγο (σ ). Το οµηρικό κείµενο είναι αινιγµατικό ως προς τις πραγµατικές προθέσεις της βασίλισσας 24 µόνον ο Οδυσσέας χάρηκε γιατί η γυναίκα του έθελξε τους µνηστήρες ενώ είχε άλλα στο νου της (σ ). Όµως αυτή η ικανή δολοπλόκος, που απέδειξε από την αρχή του έπους ότι είναι ο αµετακίνητος σύµµαχος του Οδυσσέα, γίνεται ο στόχος της καλοστηµένης µηχανορραφίας της Αθηνάς και του Οδυσσέα, καθώς ο νεκρός Αγαµέµνων προειδοποιεί τον Οδυσσέα να µην εµπιστεύεται τις γυναίκες (λ 441-3, 455-6), κάτι που επιβεβαιώνεται εκ νέου από τη θεά Αθηνά. Ο µεταµφιεσµένος σε ζητιάνο Οδυσσέας συναντά τη γυναίκα του µετά από είκοσι χρόνια µε την πρόφαση να της δράσης της Οδύσσειας. Ενδεικτικά αναφέρονται: P. W. Harsh, «Penelope and Odysseus in Odyssey XIX», American Journal of Philology 71 (1950) 1-21 A. Amory, «The reunion of Odysseus and Penelope» στο C. H. Taylor (εκδ) Essays on the Odyssey, Bloomington 1963 A. Thornton, People and Themes in Homer s Odyssey, Λονδίνο 1970; N. Austin, Archery at the Dark of the Moon: Poetic problems in Homer s Odyssey, Berkeley 1975 T. Van Nortwick, «Penelope and Nausicaa», Transactions of the American Philological Association 109 (1979) H. Foley, «Reverse Similes and Sex Roles in the Odyssey», Arethusa 11 (1978) 7-26 C. Emlyn-Jones, «The Reunion of Odysseus and Penelope», Greece & Rome 31 (1984) 1-18, και «True and Lying Tales in the Odyssey», Greece & Rome 33 (1986) 1-10 S. Murnaghan, «Penelope s Agnoia: Knowledge, Power and Gender in the Odyssey» στο M. Skinner (εκδ) Rescuing Creusa: New Methodological Approaches to Women in Antiquity, Helios 13 (1986) της ίδιας Disguise and Recognition in the Odyssey, Princeton 1987 C. Byre, «Penelope and the Suitors before Odysseus», American Journal of Philology 109 (1988) J. J. Winkler, «Penelope s Cunning and Homer s» στο Constrains of Desire, NY 1990 N. Felson-Rubin, «Penelope s Perspective; Character from Plot» στο J. Bremmer (εκδ.), Homer Beyond Oral Poetry, Άµστερνταµ 1982 της ίδιας Regarding Penelope: From Character to Poetics, Princeton 1994 M. A. Katz, Penelope s Renown; Meaning and Indeterminacy in the Odyssey, Princeton 1991 M. Nagler, «Penelope s Male Hand: Gender and Violence in the Odyssey» Colby Quarterly 29 (1993) B. Cohen, The Distaff Side; Representing the Female in Homer s Odyssey, NY 1995 L. E. Doherty, Siren Songs; Gender, Audiences and Narrators in the Odyssey, Michigan 1995 S. L. Schein (εκδ.), Reading the Odyssey: Selected Interpretive Essays, Princeton 1995 F. I. Zeitlin, «Figuring Fidelity in Homer s Odyssey» στο B. Cohen (εκδ.), op. cit., σσ H. C. Fredricksmeyer, «Penelope Polutropos: The crux at Odyssey », American Journal of Philology (1997) Τα δώρα θα τα άφηνε στο παλάτι του Οδυσσέα όπως πιστεύει ο ίδιος- ή θα τα έπαιρνε µαζί της, ως προσωπική της περιουσία, ακολουθώντας το νέο της σύντροφο; Οι µνηστήρες θα δώσουν δώρα για να πλουτίσουν τον οίκο του νόµιµου συζύγου, από τον οποίο θέλουν να αποσπάσουν την Πηνελόπη; Η κίνηση αυτή φαίνεται παράλογη. Το θέµα, όπως εµφανίζεται εδώ, είναι περισσότερο πολύπλοκο από τα οµηρικά εδνα, τα δώρα δηλ. που πήγαιναν στον πατέρα της νύφης οι µνηστήρες. Σε αυτήν βέβαια τη συνήθεια αναφέρεται η Πηνελόπη, αλλά θα έπρεπε τότε να βρίσκεται στο σπίτι του πατέρα της και εκείνος να είναι ο αποδέκτης των δώρων, βλ. Ι. Ν. Περυσινάκης «Penelope s εδνα again» Classical Quarterly 41 (1991)

14 πει τα νέα του Οδυσσέα, µόνον για να της δώσει µια παραµορφωµένη εικόνα του συζύγου της µέσα από µια σωρεία πλαστών διηγήσεων (τ , , ). Η Πηνελόπη εξαπατήθηκε και στην αγωνία της για την τύχη του άντρα της πήρε ως απάντηση µια µελετηµένη απάτη µε τον Τηλέµαχο, την Ευρύκλεια και τον Οδυσσέα να εξυφαίνουν γύρω της ένα ιστό δόλων, όµοιο µε αυτό που ύφαινε η Πηνελόπη για τρία χρόνια ξεγελώντας τους µνηστήρες. Με µια δραµατική κίνηση, όµως, που όµοιά της δε βρίσκεται στην επική ποίηση, ο Όµηρος κάνει την ηρωίδα να εξυφαίνει τον τελευταίο και σοβαρότερο δόλο. Στη ραψωδία ψ ο Οδυσσέας, µε όλο του το ηρωικό µεγαλείο εµφανίζεται µπροστά στη γυναίκα του για να διεκδικήσει αυτό που θεωρεί δεδοµένο: τη θέση του στην καρδιά και το κρεβάτι της. Η βασίλισσα, απόµακρη και ψυχρή, ζητά από την Ευρύκλεια να στρώσει τη συζυγική τους κλίνη έξω από την κάµαρά τους ( ). Εάν η πίστη της Πηνελόπης ήταν ένα αδιαµφισβήτητο γεγονός στο έπος, αυτήν τη στιγµή καταρρέει και προκαλεί την µήνιν του ήρωα που αποκαλύπτει ότι το κρεβάτι ήταν ριζωµένο στη γη και όποιος το µετακίνησε είχε γίνει κάτοχος των συζυγικών τους µυστικών ( ). Σε αυτήν τη µοναδική στιγµή έξοχης στρατηγικής η Πηνελόπη αποδεικνύεται εξυπνότερη του Οδυσσέα, καθώς εξαπατά όχι µόνον τον άντρα της αλλά και εµάς, τους ακροατές, της ραψωδικής απαγγελίας που βρισκόµαστε στην ίδια κατάσταση άγνοιας µε τον Οδυσσέα. 25 Ο Όµηρος αποκαθιστά την ηρωίδα του που έπεσε θύµα της πλεκτάνης των ανδρών της οικογένειάς της. Η ισορροπία των παραδεδοµένων ρόλων διαταράχτηκε σοβαρά προς στιγµήν όµως όλα τελειώνουν καλά και η παραλίγο τραγωδία αποφεύχθηκε όταν η Πηνελόπη, πεισµένη για την ταυτότητα του άντρα της, εγκατέλειψε τους δόλους τους και δέχθηκε τον ταλαιπωρηµένο ναυαγό στην αγκαλιά της. Οδύσσεια: Λαϊκό Παραµύθι Η Οδύσσεια είναι ένα λογοτεχνικό δηµιούργηµα που φέρει έντονα στοιχεία λαϊκού παραµυθιού. 26 Το ίδιο το βασικό µοτίβο της ιστορίας είναι µοτίβο προσφιλές στη λαϊκή λογοτεχνία. Ο σύζυγος, που απουσιάζει πολλά χρόνια από το σπίτι του, 25 Βλ. την έξοχη ανάλυση της σκηνής από τον J. J. Winkler «Penelope s Cunning and Homer s», op. cit., σσ R. Carpenter Folktale, Fiction and Saga in the Homeric Epics, Berkeley 1946 D. L. Page, Τhe Homeric Odyssey, Οξφόρδη 1955 του ίδιου, Folktales in Homer s Odyssey, Harvard 1973 W. Hansen «Homer and the Folktale», NCH, σσ , όπου και η σύγχρονη βιβλιογραφία K. Reinhardt «The Adventures in the Odyssey» στο S. L. Seith (εκδ.) Reading the Odyssey; Selected Interpretive Essays, Princeton 1996, σσ

15 επιστρέφει για να γίνει µάρτυρας των προετοιµασιών του γάµου της γυναίκας του, η οποία είχε γίνει στόχος στενής πολιορκίας από επίδοξους µνηστήρες. Στην Οδύσσεια η Πηνελόπη λέει ότι έχει εξαντλήσει όλα τα τεχνάσµατά της και ότι ο γάµος της δεν µπορεί να αναβληθεί άλλο γι αυτό και ορίζει τον αγώνα επιδεξιότητας και δύναµης στη χρήση του τόξου, ώστε να επιλεγεί ο καλύτερος σύζυγος. Ο αληθινός σύζυγος φτάνει ακριβώς στην ώρα για να αποτρέψει αυτήν την ένωση. Η τελική αποδοχή του από τη γυναίκα του, όµως, γίνεται από µετά από δοκιµασίες που αποδεικνύουν µε ασφάλεια την ταυτότητά του. Ο Οδυσσέας, όπως και ο ξενιτεµένος σύζυγος του δηµοτικού τραγουδιού, 27 αποκαλύπτει µυστικά σηµάδια, γνωστά µόνον στους δύο συζύγους, που του ανοίγουν µε ασφάλεια το δρόµο προς τη συζυγική κλίνη. Παράλληλα µε την ύπαρξη των θεµάτων αυτών, που ασφαλώς µας τοποθετούν στη σφαίρα του αληθοφανούς, υπάρχουν τα στοιχεία που υποδεικνύουν τον κόσµο των λαϊκών δοξασιών και παραµυθιών. 28 Θρύλοι για µακρινούς τόπους µε ανθρωποφάγους κατοίκους, θηλυκά ανθρωπόµορφα τέρατα µε κανιβαλιστικές διαθέσεις, µονόφθαλµοι γίγαντες, εξωτικές σειρήνες, µαγικοί καρποί και βοτάνια που µεταµορφώνουν τους ανθρώπους σε χοίρους, πεντάµορφες αλλά και απειλητικές νεράιδες, κατάβαση στη χώρα των νεκρών, πλοία µαγικά, παλάτια κατασκευασµένα από χρυσό και ελεφαντοστό, ειδυλλιακοί τόποι όπου οι άνθρωποι δε γερνούν και η γη µόνη της παράγει καρπό, είναι το υλικό από το οποίο φτιάχνονται τα παραµύθια. Αναµφίβολα αυτές οι ιστορίες ήταν διαδεδοµένες στην περιοχή της Μεσογείου, στους λαούς που από νωρίς είχαν εξοικειωθεί µε τα µακρινά θαλασσινά ταξίδια. Όµως ο Όµηρος, µέσα στο πλαίσιο του εξορθολογισµού, πρωτοτυπεί στην πραγµάτευσή του: σε µία µοναδική σύλληψη όλο το υλικό, που κεντρίζει τη φαντασία πέρα από τα όρια του πιθανού και του αληθοφανούς, συµπυκνώνεται στις κεντρικές ραψωδίες του έπους που µας µεταφέρουν, µέσα από την αφήγηση του ίδιου του Οδυσσέα, στο χρόνο που µεσολάβησε από την πτώση της Τροίας ως την άφιξη στο νησί της 27 Οι δοκιµασίες στις οποίες υποβάλλεται ο σύζυγος έχουν επιβιώσει σε δηµοτικά τραγούδια από όλον τον κόσµο. Ο σύζυγος του ελληνικού δηµοτικού άσµατος (Λ. Πολίτη, ηµοτικά Τραγούδια, Εκλογαί, Παραλογα ς 84, Ο Γυρισµός του Ξενιτεµένου, Αθήνα χ.χ) αποκαλύπτει σηµάδια της αυλής και του σπιτιού, όµως πρέπει να αποκαλύψει και σηµάδια του κορµιού για να γίνει πιστευτός. Αντίστοιχα ο Οδυσσέας αποκαλύπτει το µυστικό της κατασκευής της συζυγικής κλίνης, για να πείσει την Πηνελόπη, ενώ νωρίτερα η Ευρύκλεια πείστηκε από την ουλή στο πόδι του, τρόπαιο από το κυνήγι κάπρου στον Κιθαιρώνα. Στον πατέρα του Λαέρτη τα σηµάδια της αυλής και η ουλή αρκούν έτσι συµπληρώνονται τα τρία σηµάδια που είναι χαρακτηριστικά της δηµοτικής ποίησης και που στον Όµηρο διαµοιράζονται σε τρία πρόσωπα για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες του έπους (λ.χ. η ευπρέπεια του έπους δεν θα επέτρεπε στον Οδυσσέα να αποκαλύψει σηµάδια του κορµιού της Πηνελόπης, έτσι το σηµάδι του κορµιού που αποκαλύπτεται είναι δικό του, Hansen, 1997, σ. 449). 14

16 Καλυψώς. Είναι οι περίφηµοι Απόλογοι (ραψωδίες ι-µ), στους οποίους ο Οδυσσέας αφηγείται στους Φαίακες τις περιπέτειές του. Είναι αδιαµφισβήτητα η επιλογή ενός µεγαλοφυούς ποιητού να µη µας κάνει να παρακολουθήσουµε τις περιπέτειες, αλλά να τις ακούσουµε σαν παραµύθι από το στόµα του ίδιου του Οδυσσέα, σαν να ήµασταν οι ίδιοι ακροατές µιας ραψωδικής απαγγελίας. Ο ήρωας παίρνει το ρόλο του ηµόδοκου, του ικανού αοιδού των Φαιάκων, και µας τραγουδά τις περιπλανήσεις του. Έτσι µέσα στο ποιητικό έργο αποδεχόµαστε µία επιπλέον σύµβαση, αυτή του εγκιβωτισµού της αφήγησης µέσα στο γενικότερο αφηγηµατικό πλαίσιο. Αυτή η αφηγηµατική τεχνική µας εφοδιάζει µε έναν διπλό ρόλο: ως ακροατών του αφηγητή Οµήρου αλλά και του αφηγητή Οδυσσέα και αυτός ο ρόλος µας προετοιµάζει να δεχτούµε πιο φυσικά τον απίστευτο κόσµο του παραµυθιού, που µας διαφύλαξε µε τόση προσοχή ο ποιητής. Ο µονόφθαλµος γίγαντας που εγκλωβίζει µέσα σε µια σπηλιά ανθρώπους τους οποίους γεύεται µε ιδιαίτερη ευχαρίστηση (Κυκλώπεια, ι ) είναι µια ιστορία διαδεδοµένη σε όλον τον ινδοευρωπαϊκό χώρο και της οποίας έχουν καταγραφεί 221 παραλλαγές. 29 Ο Όµηρος χρησιµοποίησε το γνωστό αυτό µοτίβο. Αλλά καινοτοµεί περιγράφοντας όχι τον ίδιο τον Πολύφηµο αλλά την εντύπωση που προκαλούν οι ενέργειές του, 30 δεν αναφέρει καν ότι ο γίγαντας είχε ένα µάτι (το οποίο υπονοείται στο επεισόδιο γιατί οι σύντροφοι τυφλώνουν ένα µάτι και γιατί όταν απευθύνεται στο αγαπηµένο του κριάρι του µιλά για το ένα του µάτι) και είναι, επίσης, ο µόνος που αφαιρεί κάθε µαγικό στοιχείο από τη διάσωση του Οδυσσέα, βασίζοντας την εξολόθρευση του γίγαντα στο πνευµατικό εύρηµα του Ούτι Για τον δυσδιάκριτο διαχωρισµό των λαϊκών ιστοριών (folktales) από τους µύθους βλ. G. S. Kirk «The Relation of Myths to Folktales» στο The Nature of Greek Myths, Λονδίνο 1974, σσ Βλ. J. Glenn «The Polyphemus Folktale and Homer s Kyklôpeia» Transactions of the American Philological Association 102 (1971) του ίδιου «The Polyphemus Myth: Its Origin and Interpretation» Greece & Rome 25 (1978) R. Mondi «The Homeric Cyclopes: Folktale, Tradition, and Theme» Transactions of the American Philological Association 113 (1983) D. L. Page, «Odysseus and Polyphemus», 1955, σσ ο G. Kirk βλέπει στις µυθικές διηγήσεις σχετικά µε τους Κύκλωπες την έκφραση της αντίθεσης µεταξύ φύσης και πολιτισµού («Nature and Culture: The Cyclopes» στο Myth; Its Meaning and Functions in Ancient and other Cultures, Cambridge 1970, σσ Έτσι ο Πολύφηµος κατασπαράσσει τους συντρόφους ως λέων ρεσίτροφος (ι 292), ο βράχος µε τον οποίο σφράγισε την είσοδο της σπηλιάς ήταν αδύνατον να µετακινηθεί ακόµη και από εικοσιδύο άµαξες (ι ) και, καθώς η φωνή του είναι βροντερή και ο ίδιος πελώριος (ι 257), προκαλεί φόβο στους συντρόφους και τον Οδυσσέα. 31 Και σε άλλες παραλλαγές ο έξυπνος ήρωας εξαπατά το γίγαντα µε πλαστό όνοµα, συνήθως Εγώ ή ο Εαυτός µου. Έτσι, όταν οι άλλοι γίγαντες προστρέχουν σε βοήθεια, στην ερώτησή τους ποιος σου κάνει κακό;, παίρνουν ως απάντηση ο Εαυτός µου (βλ. Glenn, op. cit., σ. 143). Στην εκδοχή του Οµήρου όµως η ευστροφία του Οδυσσέα δείχνεται επίσης και σε άλλες περιστάσεις: στην απόκρυψη του πλοίου και των άλλων συντρόφων, στην αναθεώρηση της παρόρµησής του να σκοτώσει το γίγαντα 15

17 Ο Όµηρος αρέσκεται προφανώς στην αναδιήγηση γνωστών λαϊκών µοτίβων τα οποία εµπλέκει στον καµβά της αφήγησής του. Οι Λωτοφάγοι είναι ένας λαός που κερνάει τους ξένους του µε έναν γλυκό καρπό που φέρνει τη λησµονιά, παρόµοιο µε αυτόν που γεύονται όσοι βρίσκονται στον κάτω κόσµο και γίνονται δέσµιοι του οικοδεσπότη τους. 32 Το θέµα αυτό της θανάσιµης τροφής είναι διάχυτο σε όλον τον κόσµο. Η επίθεση των Λαιστρυγόνων, ενός λαού που ήταν υπερµεγέθεις κανίβαλοι, ίσως να προέρχεται από την προφορική παράδοση των προ-ελλήνων και να αποσπάστηκε από τον Όµηρο από τον κύκλο των Αργοναυτών, και απηχεί φήµες για µακρινές βόρειες χώρες, όπου τα όρια της µέρας και της νύχτας συγχέονται. 33 Το κοινό σε πολλούς λαούς µοτίβο της επικίνδυνης νύµφης, που αναζητά εραστή, τον οποίο εξολοθρεύει αφού ικανοποιηθεί, είναι ευδιάκριτο στην ιστορία της Κίρκης, στη µεταµόρφωση των συντρόφων σε χοίρους, και στη ερωτική υποτέλεια, στην οποία υποκύπτει ο πολυµήχανος ήρωας. Όλες αυτές οι ιστορίες αντλούνται από την παρακαταθήκη ναυτικών ιστοριών, όπως είναι το περιστατικό µε το ασκί του Αίολου, οι µαγευτικές Σειρήνες που θέλγουν µέχρι θανάτου τους ταξιδιώτες, το ιερό κοπάδι των βοδιών του Ήλιου, η ιστορία του ναύτη, που µε το κουπί στον ώµο, ψάχνει να βρει τον τόπο που οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τη θάλασσα. 34 Είναι διάχυτες σε όλον τον κόσµο της Μεσογείου και σε πολλές από αυτές µπορεί να διερευνηθεί µια κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή. 35 Αυτό που είναι αξιοσηµείωτο, βεβαίως, είναι ότι σε όλες τις ιστορίες διαπιστώνεται η επιθυµία του Οµήρου να µετριαστεί και να ελεγχθεί το (πράξη που θα τους οδηγούσε σε βέβαιη λιµοκτονία), και, βεβαίως, στον τρόπο διαφυγής τους από τη σπηλιά. Κάθε µαγικό στοιχείο, που διευκολύνει τη διαφυγή των εγκλείστων, αφαιρείται (βλ. ibid. σ. 177). 32 Η ιστορία της Περσεφόνης αποδεικνύει περίτρανα ότι, όταν γεύεσαι τροφή στον Άδη, δεν µπορείς ποτέ να αποµακρυνθείς από αυτόν. Για τις συνδέσεις των Λωτοφάγων µε τον κάτω κόσµο, µε παραδείγµατα από τη λαϊκή παράδοση διαφόρων εθνών, δες D. Page, «The Lotus-Eaters», 1973, σσ Ibid., «Τhe Laistrygonians», σσ Ibid., «Circe», «Aeolus; the Cattle of the Sun; and the Sirens», σσ επίσης W. F. Hansen, «Odysseus and the Oar» στο L. Edmunds (εκδ.), Approaches to Greek Myth, Λονδίνο 1990, σσ του ίδιου «Greek Mythology and the Study of the Ancient Greek Oral Story», Journal of Folklore Research 20 (1983) του ίδιου «Odysseus Last Journey», Quaderni Urbinati di Cultura Classica 24 (1977) Ήταν διαδεδοµένη η αντίληψη ότι οι άνεµοι µπορεί να ελεγχθούν µε τον εγκλωβισµό τους µέσα σε δερµάτινα ασκιά (βλ. το περιστατικό µε τον Εµπεδοκλή που καταγράφει ο ιογένης Λαέρτιος, 8. 60) ή να παραδοθούν στους ναυτικούς δεµένοι µέσα σε κόµπους σκοινιών οι αντιλήψεις αυτές απηχούν µαγικές πρακτικές. Οι Σειρήνες µπορεί να είναι δαιµονικά πνεύµατα του συνοδεύουν τις ψυχές στον κάτω κόσµο, και το µοτίβο του ανθρώπου µε το κουπί στον ώµο έχει καταγραφεί σε όλον τον κόσµο, ενώ στην Ελλάδα πήρε τη µορφή αιτιολογικού µύθου για τα εξωκκλήσια του προφήτη Ηλία, που βρίσκονται πάντα σε κορυφές λόφων και βουνών. βλ. Page (1973), Hansen (1990, 1997), passim. 16

18 υπερφυσικό στοιχείο εις όφελος µιας νέας αντίληψης, που κυριαρχείται από ορθολογισµό και ανθρωποµορφισµό. 36 Όµως, παρά την κυριαρχία του ορθολογισµού, οι ακροατές του Οµήρου, αρχαίοι και σύγχρονοι, γοητεύονται από τον κόσµο αυτόν που κυριαρχούν µάγισσες, κακά τέρατα που ηττώνται µε τη δύναµη του νου, πλούσιες πολιτείες µε θαυµαστά παλάτια, και ωραίες κόρες που σώζουν έναν ναυαγό και ντύνουν τη γύµνια του µε λαµπρά ενδύµατα. Η δικαίωση όµως όλων αυτών των αποκυηµάτων της γεροντικής φαντασίας του ποιητή (εάν ενστερνιστούµε την άποψη του Λογγίνου ότι η Οδύσσεια είναι το γεροντικό έργο του ιδιοφυούς Οµήρου) είναι η διαπίστωση ότι, εάν δεν υπήρχαν οι Φαίακες, ένας θεϊκός λαός που ο Ποσειδώνας τους είχε χαρίσει µαγικά καράβια να ταξιδεύουν µε όλους τους καιρούς σε όλες τις θάλασσες σε µία µόνο µέρα, ο Οδυσσέας δεν θα είχε φτάσει ποτέ στην Ιθάκη του. Οδύσσεια: Ερωτικό ράµα Η αγκαλιά της Πηνελόπης δεν είναι η µόνη ερωτική προοπτική που διαφαίνεται για τον ήρωα του έπους. Ο Οδυσσέας, όταν ανοίγει η αυλαία της Οδύσσειας για αυτόν (ραψωδία ε), βρίσκεται δέσµιος στο νησί της Καλυψώς. Ο ήρωας, που θρηνεί την ανευθερία και την ανηµποριά του (ε 13-15, ), έχει ήδη δαπανήσει οκτώ σχεδόν χρόνια ως ερωτικός σύντροφος της νύµφης. Η ζωή του κατά τα φαινόµενα είναι ειδυλλιακή: ζεστά λουτρά, εκλεκτό φαγητό, έλλειψη κάθε γήινης φροντίδας και το βράδυ ερωτική συνεύρεση µε την Καλυψώ. Η νύµφη θέλει να τον κάνει άντρα της προσφέροντάς του την αθανασία και τη διαιώνιση της τρυφηλής ζωής που ο ήρωας γεύεται στο νησί (ε , ζ ). Τα δάκρυα όµως που ο ήρωας χύνει κοιτώντας προς το πέλαγος (ε ) είναι η απάντηση στην προσφορά της θεϊκιάς γυναίκας, που δεν κρύβει την απορία της αναλογιζόµενη ότι ο Οδυσσέας προτιµά µια θνητή γυναίκα που αναµφίβολα είναι κατώτερη στην οµορφιά από εκείνην (ε ). Στην Ωγυγία η ανελευθερία του ήρωα και η τρυφηλή ζωή στην οποία είναι παραδοµένος µαρτυρούν µία ερωτική εξάρτηση που ανακαλεί συνθήκες ερωτικής υπηρεσίας, όπως αυτές στις οποίες υπήρξε δέσµιος ο Ηρακλής όταν υπηρέτησε ερωτικά την ανατολίτισσα βασίλισσα Οµφάλη Page, Hansen (op. cit.) passim, M. Nilsson, «Ο Ανθρωποµορφισµός και ο Ορθολογισµός του Οµήρου» στο Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας, Αθήνα 1984, σσ Η άποψη ότι η παραµονή του Οδυσσέα στο νησί της Καλυψώς και της Κίρκης µπορεί να θεωρηθεί ως µία αναγκαστική προσφορά ερωτικής υπηρεσίας στις νύµφες, προκειµένου να εξασφαλιστεί η επιβίωση του ήρωα, έρχεται σε αντίθεση µε την παραδοσιακή άποψη ότι οι νύµφες υπέκυψαν στην 17

19 Ο ήρωας στην Οδύσσεια έχει να περάσει από τις συµπληγάδες άλλων παθών, λανθανόντων ή εκπεφρασµένων. Ενα ισχυρό πάθος τον ένωσε για ένα χρόνο µε τη µάγισσα Κίρκη. Στο νησί της παραµένει όχι δέσµιος αλλά οικειοθελώς 38 όπου επαναλαµβάνεται το τελετουργικό µιας απόλυτα ηδονιστικής διαβίωσης (κ , ). Σε αυτό το πάθος ο Οδυσσέας αποδείχτηκε ανίκανος να αντιδράσει από µόνος του ήρθαν οι σύντροφοι κλαίγοντας σα µωρά παιδιά και του θύµισαν τη λησµονηµένη πατρίδα (κ ). Η Κίρκη τότε από ερωµένη µεταβάλλεται σε προστάτιδα, ένα δίδυµο της θεάς Αθηνάς, που µε τις οδηγίες της τον βοηθά στην κατάβασή του στον Άδη και την πλεύση ανάµεσα στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη (κ , µ ). Εκεί όµως που ο ήρωας κινδύνευσε σοβαρά να δεσµευτεί δια βίου σε µιαν άλλη ερωτική αγκαλιά είναι στη Σχερία, το νησί των Φαιάκων. Η περιπέτειά του µε την κόρη Ναυσικά φαίνεται ως η πιο αθώα από όλες: ποτέ αυτός ο έρωτας δεν πήρε σαρκική µορφή, όµως προέβαλλε τις µεγαλύτερες αξιώσεις για τη µόνιµη κατοχή του ήρωα. Η πρώτη τους συνάντηση συµβαίνει σε ένα ερωτικό περιβάλλον: ο Οδυσσέας ολόγυµνος και ανίσχυρος, εκείνη πανέµορφη παρθένα που πλένει τα ρούχα για το γάµο της στην άκρη του ποταµού (ζ , ). Τόποι κοντά σε θάλασσα, ή σε ακτές ποταµών ή ολάνθιστοι λειµώνες έχουν αποδειχτεί ιδιαίτερα επικίνδυνοι για νεαρές κόρες στους ελληνικούς µύθους. Σε πολλές περιπτώσεις θεοί έχουν ξεπηδήσει από τη θάλασσα και έχουν απαγάγει την κόρη άλλοτε, θεοί έχουν εκµεταλλευτεί την αρσενική ανωτερότητα του Οδυσσέα. Για την πρώτη άποψη βλ. Ε.. Καρακάντζα «The Sexual Servitude of Odysseus; An Interpretative Approach to Kirke and Kalypso Episodes in the Odyssey» προσεχώς στα Πρακτικά του ΧΙου ιεθνούς Συνεδρίου Κλασικών Σπουδών (FIEC), Καβάλα, (επίσης υπαινικτικά προς αυτήν την κατεύθυνση S. Murnaghan «The Plan of Athena» στο B. Cohen (εκδ.), op. cit., σ. 65. Παραδοσιακές απόψεις για τις παραπάνω συµβιώσεις, οι οποίες αναπαράγουν τις καθιερωµένες κοινωνικές δοµές της αρχαίας κοινωνίας, εκφράζονται από τους: K. Reinhardt «The Telemachy, Circe and Calypso, the Phaeacians» στο Homer; German Scholarship in Translation, Οξφόρδη 1997, σσ H. Steinthall «Frauen um Odysseus; Studien in Poetik, Erotik und Ethik» Gymnasium 98 (1991), Για ποικίλες άλλες ερµηνείες S. L. Schein «Οι Γυναίκες στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια» στο Ο Οµηρικός Οίκος: Πρακτικά του 5 ου ιεθνούς Συµποσίου για την Οδύσσεια, Ιθάκη 1990, F. R. Adrados «Ο Οδυσσέας και οι Γυναίκες» στο Ευχήν Οδυσσεί: Πρακτικά του 7 ου ιεθνούς Συµποσίου για την Οδύσσεια, Ιθάκη 1995, K. Jentsch «Η Απόφαση της Καλυψώς» στο Σπονδές στον Όµηρο:Πρακτικά του 6 ου ιεθνούς Συµποσίου για την Οδύσσεια, Ιθάκη 1993, D. Lohmann «Το νησί της Καλυψώς: Οµφαλός Θαλάσσης...» στο Οµηρικά: Πρακτικά του 8 ου ιεθνούς Συµποσίου για την Οδύσσεια, Ιθάκη 1998, M. J. Alden «The Rôle of Calypso in the Odyssey» Antike und Abenland 31 (1985), G. Crane Calypso, Backgrounds and Conventions of the Odyssey, Φρανκφούρτη Ε.. Καρακάντζα (ο. π), J. Strauss Clay «Sex, Drugs and Poetry» στο S. Oberhelman & V. Kelly & R. Golsan (εκδ.) Epic and Epoch: Essays on the Interpretation and History of a Genre, Lubbock 1994 R. Brilliant «Kirke s Men: Swine and Sweethearts» στο B. Cohen, οp. cit., σ. 167 M. Warner «The Enchantments of Circe» Raritan 17.1 (1997), σ. 23 C. Segal «Circean Temptations: Homer, Virgil, Ovid» Transactions of the American Philological Association 99 (1968)

20 ανεµελιά κοριτσιών που παίζουν σε λειµώνες για να τις βιάσουν. Η συντροφιά της βασιλοπούλας παίζει τόπι ξέγνοιαστα στο λιβάδι δίπλα στην όχθη του ποταµού. Συµβολικά παραµονεύει διπλός κίνδυνος. Στην περίπτωση της Ναυσικάς, βέβαια, η κοπέλα δείχνει να µην κινδυνεύει τονίζεται µόνον υπαινικτικά ο έντονα ερωτικός χαρακτήρας της τυχαίας συνάντησης, 39 καθώς ο Οδυσσέας παροµοιάζεται µε εξαγριωµένο λιοντάρι που τριγυρνά πεινασµένο να βρει τη λεία του. Στη συνέχεια, η Ναυσικά οδηγεί το ναυαγό στο παλάτι όπου γίνεται δεκτός από τους γονείς της και όπου εκφράζεται η ευχή να µπορούσε να είχε παντρευτεί την κόρη τους (ζ ). Ο Οδυσσέας παίρνει µέρος σε αγώνες αθλητικούς, στους οποίους κάποιοι µελετητές είδαν τον απόηχο των αγώνων που συνήθως όριζαν οι βασιλιάδες όταν ήθελαν να βρουν τον καλύτερο σύζυγο για τις κόρες τους. 40 Εάν πράγµατι δεχτούµε αυτήν την εκδοχή, τότε ας έχουµε υπ όψιν µας ότι ο Οδυσσέας ήταν ο νικητής στη δισκοβολία (θ ). Όµως ο ήρωας δοκιµάζεται και αλλού: στην ικανότητα του να γοητεύει µε τη δύναµη των λόγων του, καθώς καλείται να αφηγηθεί στην οµήγυρη των ευγενών Φαιάκων τις περιπέτειές του. Έτσι αναδύεται και η ηρωική του ταυτότητα παρέχοντας µια ολοκληρωµένη εικόνα για τις αρετές του. Βέβαια η κατάληξη του µύθου είναι γνωστή. Ο ήρωας δεν παντρεύεται τη Ναυσικά, όµως λίγο πριν φύγει για την Ιθάκη τον περιµένει η κόρη κρυµµένη πίσω από τον παραστάτη της κύριας σάλας του παλατιού 41 και του ζητά να τη θυµάται για 39 Για την ερωτική απόχρωση της συνάντησης όπως αντανακλάται και στην απεικόνιση της σκηνής βλ. H. A. Shapiro «Coming of Age in Phaiakia: The Meeting of Odysseus and Nausikaa» στο B. Cohen, ο. π., σσ Η άποψη ότι οι αγώνες στους συµµετέχει ο Οδυσσέας έχουν τη µροφή προ-γαµήλιων αγώνων που θα αποφάσιζαν την πρόκριση του καταλληλότερου γαµπρού, κατάλοιπο από προγενέστερη εκδοχή στην οποία ο ήρωας νυµφευόταν την παρθένα, υποστηρίζεται από τους G. Vallillee, «The Nausikaa Episode», Phoenix 9 (1955) και R. Lattimore, «Nausikaa s Suitors» στο Classical Studies Presented to B. E. Perry, Urbana 1969, σσ Για το επεισόδιο του Οδυσσέα και της Ναυσικάς δες ακόµη T. Van Nortwick, «Penelope and Nausicaa», Transactions of the American Philological Association 109 (1979) D. E. Belmont, «Telemachus and Nausicaa: A Study of Youth», Classical Journal 63 (1967) 1-9 Μ. Finley «Ogygia and Scheria» στο βιβλίο του The World of Odysseus, NY 1965, σσ θ 458: στϒ α παρ σταθµrν τέγεος πύκα ποιητο ο, στάθηκε δίπλα στον παραστάτη της καλοφτιαγµένης στέγης. Η στάση της νεαρής κόρης δίπλα στον παραστάτη της στέγης, από τον οποίο θαυµάζει τον οµορφοντυµένο και καλοπλυµένο Οδυσσέα που ετοιµάζεται να συναντήσει τη συντροφιά των ανδρών στο συµπόσιο, δεν είναι µια τυχαία στάση αλλά σηµαντική της ιδεολογίας των φύλων στην αρχαϊκή Ελλάδα. Ο άξονας του στύλου της οροφής υποδηλώνει τον axis mundi που διατηρεί την κοσµική ισορροπία και τάξη. Και ενώ αυτή η διατήρηση ανήκει στις δραστηριότητες των ανδρών, η γυναικεία συνδροµή είναι ουσιαστική καθώς κάθε αποµάκρυνσή της από αυτόν τον άξονα θα σήµαινε την κατάρρευση αυτής της ισορροπίας. Η γυναίκα όµως παράλληλα, καθώς είναι περιορισµένη στον εσωτερικό χώρο του οίκου, δηλώνει, µε την κίνησή της γύρω από αυτόν τον άξονα, την εξάρτησή της και την αδυναµία αποµάκρυνσής της, βλ. V. J. Wohl, «Standing by the Stathmos: The Creation of Sexual Ideology in the Odyssey», Arethusa 26.1 (1993) Αυτήν την στάση συχνά βλέπουµε να υιοθετεί και η Πηνελόπη όταν εµφανίζεται στο δηµόσιο χώρο του οίκου, και σε µία τουλάχιστον περίπτωση καθώς κινείται από τον άξονα του κρεβατιού της (ο ένας του στύλος ήταν ριζωµένος στη 19