ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ. Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη Το παρόν ηλεκτρονικό εγχειρίδιο έχει ως στόχο του να παρακολουθήσει τις πολύπλοκες σχέσεις που συνδέουν τον πόλεµο µε το κοινωνικό και το πολιτικό πλαίσιο µέσα στο οποίο γεννιέται η σύγκρουση και µέσω του οποίου αποκτά τα ιδιαίτερα σε κάθε εποχή χαρακτηριστικά της. Το εγχειρίδιο δεν φιλοδοξεί να δώσει ολοκληρωµένες απαντήσεις στα πολλά και σπουδαία ζητήµατα που προκύπτουν από την εξέταση ζητηµάτων τόσο σηµαντικών για την ιστορία της ανθρωπότητας, αλλά και για τη γνώση του κόσµου µέσα στον οποίο ζούµε. Επιχειρεί όµως να δώσει στον αναγνώστη του επαρκή πραγµατολογικά στοιχεία µε τρόπο ώστε να γίνει δυνατή µια συγκριτική και αναλυτική εξέταση του θέµατος. Το υπόστρωµα πάνω στο οποίο θα γίνει δυνατή η συγκριτική και κατά συνέπεια κριτική προσέγγιση του θέµατος είναι, φυσικά, η ιστορία. Μέσα από την τελευταία, προχωρώντας από εποχή σε εποχή, εξετάζουµε πώς αρθρώθηκε η σχέση πολέµου και πολιτικής σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, δηλαδή σε διαφορετικές παραγωγικές σχέσεις, τρόπους παραγωγής, τεχνικές δυνατότητες, ιδεολογικές προσλήψεις, όπως και διαφορετική κοινωνική διάρθρωση και τελικά, αντίστοιχα, σε όλα τα προηγούµενα, πολιτικά συστήµατα. Ξεκινώντας από τα επιβλητικά κράτη της εποχής του χαλκού, στη Μεσοποταµία, την Αίγυπτο και στις περιοχές όπου ετούτα τα πρότυπα ακτινοβολούν, θα φτάσουµε στη σηµερινή θεωρητική και όχι µόνο διαµάχη, εάν στον δικό µας κόσµο έχουν ή όχι εφαρµογή οι κλασικές θεωρίες του πολέµου όπως τις διαµόρφωσε η σύγχρονη εποχή. Ενδιάµεσοι σταθµοί είναι ο αρχαίος κόσµος, ο Μεσαίωνας, η Αναγέννηση και η συγκρότηση των σύγχρονων κρατών, το Παλαιό Καθεστώς, η 7

2 Γαλλική Επανάσταση και οι πόλεµοι που την ακολούθησαν, η ανάδειξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και του συνακόλουθου κόσµου, έως τον τροµερό 20ό αιώνα µε τα πυρηνικά του όπλα, τους παγκόσµιους ολοκληρωτικούς πολέµους, την απόλυτη απειλή για την ανθρωπότητα. Μετά από όλα αυτά καταλήγουµε στους σηµερινούς προβληµατισµούς σχετικά µε τις πολεµικές συγκρούσεις σε έναν κόσµο που πολλοί θα τον ήθελαν «µετα-ιστορικό», υπαινισσόµενοι ίσως την αιώνια περί «τέλους της ιστορίας» ουτοπία. Ένα πόνηµα όπως αυτό που παραπάνω περιγράψαµε θα µπορούσε να είναι η ιστορία της ανθρωπότητας. Δεν είναι, δεν θα µπορούσε να είναι. Το γενικό υπόστρωµα πάνω στο οποίο αρθρώθηκαν τα περιεχόµενα του εγχειριδίου είναι η εκπαίδευση. Η χρήση του δηλαδή από φοιτητές, ή απλώς από ανθρώπους που ενδιαφέρονται να γνωρίσουν λίγο περισσότερο τον κόσµο µέσα στον οποίο ζούµε, για να αποκτήσουν βάσεις που αργότερα τους οδηγήσουν ίσως σε λεπτοµερέστερες αναζητήσεις και σε πληρέστερες αναγνώσεις. Ως εκ τούτου, στο εγχειρίδιο αναγκαστικά υπάρχουν χάσµατα και κενά τα οποία, υπονοµεύουν την απλή «εξεταστική» του χρήση. Είναι οδηγός για µελέτη και όχι αυτοτελές επιστηµονικό έργο σε ένα θέµα τόσο µεγάλο ώστε η επιστήµη να µην µπορεί να πει ότι «τελείωσε» µε αυτό. Για την αποφυγή παρεξηγήσεων, θα ήταν εύλογο να προσδιορίσουµε τα προαναφερθέντα κενά. Προφανώς, τα περισσότερα εντοπίζονται στη γεωγραφική διάσταση του έργου. Ακολουθώντας σχεδόν αναγκαστικά αναγκαστικά εξαιτίας της πλευράς του κόσµου πάνω στην οποία θεµελιώνουµε την παιδεία µας το Εγελιανό σχήµα εξέλιξης της ιστορίας, το παρόν εγχειρίδιο αναφέρεται ελάχιστα σε εξαιρετικά ενδιαφέρουσες «παράλληλες» καταστάσεις στην Κίνα, στην Ιαπωνία, στον αραβικό κόσµο, στην αµερικανική ήπειρο, προκολοµβιανή ή νεώτερη, στην Αφρική. Αναφερόµαστε πολύ λίγο σε τροµερές κατά τα άλλα πολεµικές µηχανές µε τις ανάλογες κοινωνικές δοµές στην «ενδοχώρα» τους, όπως αυτές που ξεπήδησαν από τους νοµαδικούς λαούς στις στέππες της κεντρικής Ασίας. Θα ήταν λάθος να θεωρήσει ο αναγνώστης ότι τα ιστορικά παραδείγµατα που χρησιµοποιούνται στο εγχειρίδιο εµπεριέχουν όλες τις ειδικές καταστάσεις που γνώρισε η ανθρωπότητα στην πολυσχιδή ιστορία της. 8

3 Το εγχειρίδιο δεν αποτολµά µια ιστορία του πολέµου ή των πολέµων θα ήταν λάθος να το εκλάβουµε ως τέτοιο και να το χρησιµοποιήσουµε ανάλογα. Δεν περιγράφει µάχες, δεν αναλύει στρατηγικές και τακτικές, δεν παρακολουθεί τους στρατηλάτες, όσο διάσηµοι και αν είναι αυτοί, παρά µόνο επιλεκτικά. Στα σηµεία δηλαδή όπου η ενασχόληση µε τις παραπάνω κατηγορίες οδηγεί τον αναγνώστη στο προσδιορισµό σχέσεων. Οι τελευταίες έχουν ως αφετηρία µια κεντρική σχέση που, στην τρέχουσα αντίληψη, παρουσιάζεται ως αυτονόητη σύµφωνα µε τη γνωστή (και παρερµηνευµένη) φράση που αποδίδεται στον Κλαούζεβιτς: «ο πόλεµος δεν είναι παρά η συνέχιση της πολιτικής µε άλλα µέσα». Στην πραγµατικότητα, τίποτα δεν είναι αυτονόητο και απλό. Ο πόλεµος, οι τεχνικές του, οι κοινωνικές διαστάσεις του, το οικονοµικό του υπόβαθρο και όλα τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του αποτελούν ένα σύνθετο σύνολο το οποίο ενίοτε υπαγορεύει τη µορφή των πολιτικών συστηµάτων και τον τρόπο άσκησης της πολιτικής, ενίοτε προσαρµόζεται στα τελευταία. Πόλεµος και κράτος Υπάρχουν δύο προϋποθέσεις που επιτρέπουν τη διεξαγωγή ενός πολέµου. Η κάθε ανθρώπινη κοινωνία που θα εµπλακεί σε αυτόν οφείλει να διαθέτει δύο κατηγορίες «πλεονασµάτων». Να µπορεί δηλαδή να σπαταλήσει ή έστω να θυσιάσει, ή οπωσδήποτε να καταστρέψει υλικά αποθέµατα και ανθρώπινο δυναµικό. Η καύσιµη ύλη του πολέµου είναι οι άνθρωποι και ο πλούτος των κοινωνιών µέσα στις οποίες ζουν. Όσον αφορά τους πρώτους, το προαπαιτούµενο είναι σχεδόν αυτονόητο. Για να γίνει πόλεµος πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα και η πρόθεση να σκοτωθούν άνθρωποι σε αυτόν. Η κοινωνία, δηλαδή, να θεωρεί ότι ένα της τµήµα θα θυσιαστεί έτσι ώστε να προκύψουν καλύτερες ηµέρες για το σύνολο ή µάλλον, για να είµαστε ακριβείς, για εκείνους που κυριαρχούν και κυβερνούν το κάθε κοινωνικό σύνολο. Από την άλλη πλευρά, ο πόλεµος αντλεί από το πλεόνασµα που προκύπτει από την υλική παραγωγή κάθε κοινωνίας. Από το µέρος εκείνο των παραγόµενων αγαθών, δηλαδή, που δεν είναι απολύτως απαραίτητο για την επιβίωση της εν πολέµω κοινωνίας. Ακόµα και σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου ο πόλεµος είναι «ληστρικός» και επιζητεί την αύξηση του διαθέσιµου πλεονάσµατος διαµέσου της 9

4 αρπαγής του αντίστοιχου που ο γείτονας διαθέτει, το συνολικό πλεόνασµα είναι εκείνο που καθορίζει τις πολεµικές δυνατότητες και υπαγορεύει τα χαρακτηριστικά της σύγκρουσης. Η ύπαρξη πλεονάσµατος δεν είναι από µόνη της ικανή συνθήκη για τη συγκρότηση µηχανισµών πολέµου (πολεµιστών, όπλων). Απαραίτητος ενδιάµεσος είναι η ύπαρξη ενός διοικητικού-πολιτικού µηχανισµού ο οποίος θα αναλάβει τη συγκέντρωση του υλικού πλεονάσµατος και την επένδυση όλου ή µέρους αυτού στην υλική στήριξη των µηχανισµών πολέµου. Ο διοικητικός-πολιτικός αυτός µηχανισµός είναι το ΚΡΑΤΟΣ. Η σχέση του κράτους µε τον µηχανισµό πολέµου, τον στρατό, είναι στενή και αλληλοεξαρτώµενη. Ο στρατός, ο πολεµικός µηχανισµός, έχει ανάγκη το κράτος για να οργανώνει την κοινωνία νε τρόπο που να του εξασφαλίζει τα απαραίτητα για την ύπαρξή του, και το κράτος έχει ανάγκη τους µηχανισµούς και τις δυνατότητες του στρατού για να αποκτήσει το κύρος και την ΕΞΟΥΣΙΑ που θα του επιτρέψει να αποσπάσει το υλικό πλεόνασµα από την κοινωνία και να το κατευθύνει όπου η εκάστοτε ΠΟΛΙΤΙΚΗ του ορίζει οπωσδήποτε και στον στρατό. Πόλεµος και κοινωνία Ο πόλεµος είναι καθρέφτης της κοινωνίας µέσα από την οποία εκδηλώνεται. Η δηµιουργία και η διατήρηση µηχανισµών πολέµου προϋποθέτει δύο στοιχεία. Το πρώτο είναι η ύπαρξη πολεµιστών. Ανάλογα µε την εποχή, τις οικονοµικές της λειτουργίες και τη συνακόλουθη κοινωνική διάρθρωση, οι πολεµιστές µπορεί να είναι µικρό ποσοστό ως προς το σύνολο της κοινωνίας, ή, ακόµα, σε ορισµένες περιπτώσεις µεγάλο ποσοστό, ενίοτε ίσως και το σύνολο όσων µπορούν να φέρουν όπλα σε ένα κοινωνικό σώµα. Οπωσδήποτε το µέγεθος του στρατού σε σχέση µε το αντίστοιχο της κοινωνίας αποτελεί από µόνο του έναν σηµαντικό οδηγό για τον τρόπο διάρθρωσης των κοινωνικών σχέσεων και, προφανώς, της πολιτικής εξουσίας. Το δεύτερο στοιχείο είναι η ύπαρξη όπλων και µηχανισµών υποστήριξης. Τόσο τα όπλα όσο και οι µηχανισµοί γίνονται ολοένα πιο τεχνικοί και σύνθετοι όσο 10

5 το πλεόνασµα που παράγει το κοινωνικό σύνολο αυξάνεται και όσο οι κρατικοί µηχανισµοί που το διαχειρίζονται και το κατανέµουν γίνονται συµπαγείς και περίπλοκοι. Με τη σειρά τους, πάνω σε αυτούς τους µηχανισµούς υποστήριξης, στο κράτος, αρθρώνονται πολιτικές, ιδεολογίες, ενίοτε θρησκείες, µε λίγα λόγια όλα όσα εξειδικεύουν και σχηµατοποιούν το εκάστοτε ταξικό συµφέρον των κυρίαρχων οµάδων. Στις σελίδες που ακολουθούν θα παρακολουθήσουµε τόσο τη µεταβαλλόµενη διαθεσιµότητα πολεµιστών όσο και την εξέλιξη, ποιοτική και ποσοτική των εργαλείων του πολέµου, των όπλων. Η εξάρτηση των µέσων και των παραµέτρων του πολέµου από τις σχέσεις παραγωγής και τις συνακόλουθες κοινωνικές αντίστοιχες θα είναι ο οδηγός για την κατανόηση των εκάστοτε καταστάσεων. 11