ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» ΕΝΟΤΗΤΑ 11 η. «η αλληγορία του σπηλαίου» ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Transcript

1 ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» ΕΝΟΤΗΤΑ 11 η «η αλληγορία του σπηλαίου» ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ -Σύμφωνα με την εισαγωγή του σχολικού εγχειριδίου, οι συνομιλητές του φιλοσοφικού διαλόγου «Πολιτεία» αποφάσισαν να εξετάσουν τη φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας, μέσα στο πλαίσιο μιας θεωρητικής κατασκευής εξαρχής μιας πόλης, που συγκροτείται σιγά-σιγά για να φτάσει από το πρωτόγονο στάδιο στην πλήρη ανάπτυξή της. Συμφωνήθηκε να αναλάβουν τη διοίκηση αυτής της πολιτείας οι φιλόσοφοι και προσδιορίστηκε η φύση του γαθο και οι τέσσερις αναβαθμοί της γνώσης: εκασία, πίστις, διάνοια, νόησις. -Η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται συνεπώς για διευρυμένη μεταφορά. Η αλληγορική χρήση του μύθου με τις εικόνες και τους συμβολισμούς εμπλουτίζει και συμπληρώνει την εκφραστική δυνατότητα της λογικής «Μετ τατα δ, επον»: Η φράση αυτή υποδηλώνει ότι συνεχίζεται η συζήτηση που είχε ξεκινήσει σε προηγούμενες ενότητες σχετικά με τη λειτουργία της δικαιοσύνης μέσα στα πλαίσια της ιδεώδους πολιτείας. Τώρα ήρθε η ώρα να στραφεί η συζήτηση στους φιλοσόφους, που αποτελούν τα μοναδικά πρόσωπα που μπορούν να σώσουν την πολιτεία, και στην εκπαίδευσή τους, η οποία πρέπει να τείνει προς την ιδέα του αγαθού. 1 / 32

2 «πείκασον παιδευσίας»: Δηλώνεται το θέμα της ενότητας, δηλ. η επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση. Παρουσιάζεται από τη μια η κατάσταση του απαίδευτου ανθρώπου, αυτού που δε γνωρίζει την αλήθεια των Ιδεών και περιορίζεται στη δόξα, θεωρώντας ως μόνη πραγματικότητα τις σκιές των όντων και από την άλλη η κατάσταση του ανθρώπου που με την παιδεία φτάνει στην αλήθεια, στη γνώση των ιδεών και στην ενατένιση του Αγαθού. Η πορεία από την απαιδευσία (την άγνοια της Αλήθειας) στη γνώση παρομοιάζεται με το ανέβασμα των δεσμωτών από το βάθος του σπηλαίου στην έξοδο, στον έξω κόσμο. Το ανέβασμα αυτό συμβολίζει την ανοδική πορεία της ψυχής προς τη θέαση του Αγαθού. Η περιπέτεια της ανθρώπινης ύπαρξης («άπείκασον τοιουτω πά θει την ήμετέραν φυσιν παιδείας τε πέρι και άπαιδευσίας») συνυφαίνεται με τη δυναμική επενέργεια της παιδείας, που είναι θεμελιώδης προϋπόθεση για την αναγωγή του ανθρώπου ως την ιδέα του Αγαθού, άρα συμβάλλει απο φασιστικά στην ηθική ανάπλαση του ατόμου, διανοίγει σε αυτό τη δυνατό τητα για προσέγγιση της αλήθειας και διαμορφώνει τους φιλοσόφους-κυβερνήτες. Οι τελευταίοι θα θέσουν τέρμα στα κοινωνικά δεινά και θα οδηγήσουν την πόλη στην αναγέννησή της, συνταιριάζοντας την πολιτική δύναμη με τη φιλοσοφία (Κατσιμάνης) Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ Για να κατανοήσουμε την αλληγορία του σπηλαίου, πρέπει πρώτα να αναφερθούμε στην πλατωνική κοσμοθεωρία. Ο Πλάτωνας διέκρινε δύο κόσμους: το νοητό και τον αισθητό. Στο νοητό κόσμο υπάρχει μια ουσιαστική υπόσταση, που δε φαίνεται, αλλά γίνεται αντιληπτή μέσω της νόησης, της επιστήμης. Η υπόσταση αυτή είναι η ιδέα, η οποία υπερέχει της υλικής ύπαρξης, είναι αιώνια και αποτελεί την αντικειμενική πραγματικότητα. Στον αισθητό κόσμο, μέσα στον οποίο ζουν οι άνθρωποι, υπάρχουν όλα τα υλικά πράγματα, τα οποία είναι ρευστά, φθαρτά και συνεχώς μεταβαλλόμενα. Αυτά γίνονται αντιληπτά μέσω των αισθήσεων και επειδή συνεχώς μεταβάλλονται, δεν μπορούν να γίνουν 2 / 32

3 αντικείμενο γνώσης. Ενώ, όμως, ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των Ιδεών είναι η αντικειμενική πραγματικότητα, οι άνθρωποι θεωρούν ως πραγματικές υπάρξεις τα υλικά πράγματα, που αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους. Αυτό ακριβώς παρουσιάζεται και μέσα στην αλληγορία του σπηλαίου: οι δεσμώτες, που δεν έχουν αντικρύσει ποτέ τον πραγματικό κόσμο, θεωρούν πραγματικότητα τις σκιές των αντικειμένων και των ανθρώπων που προβάλλονται στον τοίχο μπροστά τους λόγω της φωτιάς που καίει πίσω από αυτούς. Μην έχοντας επίγνωση της άγνοιάς τους εγκλωβίζονται στις ψευδαισθήσεις, τις προκαταλήψεις, τα πάθη τους και απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την αλήθεια. Η διάκριση των δύο αυτών κόσμων από τον Πλάτωνα (ο δυϊσμός) έχει τις ρίζες του στους ορφικούς, στις μυστηριακές θρησκείες της Ανατολής και στη διδασκαλία του Πυθαγόρα. Οι συνθήκες ζωής των δεσμωτών 1.ζουν σ ένα υπόγειο σπήλαιο 2.είναι δεσμώτες από την παιδική τους ηλικία 3.βλέπουν μόνο μπροστά 4.το φως που αντικρίζουν είναι τεχνητό 3 / 32

4 5. τα αντικείμενα είναι ομοιώματα, των οποίων όμως βλέπουν μόνο τις σκιές 6.δεν έχουν σαφή αντίληψη ούτε της πραγματικότητας που ζουν (φωνές, σκιές) Οι συμβολισμοί της αλληγορίας του σπηλαίου - Η σπηλιά: είναι η αισθητή πραγματικότητα, η πολιτική κοινωνία στην οποία ζούμε - Οι δεσμώτες: είναι οι άνθρωποι που ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας και μη έχοντας επίγνωση της άγνοιας τους θεωρούν ότι οι σκιές είναι τα πραγματικά όντα. - Οι σκιές οι ήχοι: είναι τα είδωλα των πραγματικών όντων, τα αντίγραφα των πραγματικών ιδεών, τα απεικάσματα της πραγματικότητας, ο κόσμος που γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων. - Οι αλυσίδες: είναι οι αισθήσεις που μας κρατούν δέσμιους και δε μας αφήνουν να αντιληφθούμε την πραγματικότητα. Είναι τα εμπόδια που συναντάμε στη ζωή μας, η προσήλωσή μας στα υλικά αγαθά που μας κρατούν μακριά από τη θέαση του αγαθού. Είναι η αμάθεια και η απαιδευσία που μας εμποδίζουν να προσεγγίσουμε τον κόσμο των Ιδεών. - Η φωτιά που καίει πίσω και πάνω απ τους δεσμώτες: ο ήλιος του κόσμου μας - Είσοδος ανοιχτή στο φως: Δυνατότητα να περάσει κανείς από τον κόσμο του σπηλαίου στον κόσμο - Ο φωτεινός κόσμος: είναι ο κόσμος που βρίσκεται έξω από τη σπηλιά και συμβολίζει τον κόσμο των ιδεών, την αληθινή πραγματικότητα, που γίνεται αντιληπτή μόνο μέσω της νόησης. του φωτός, από τον ορατό κόσμο στο νοητό. - Οι άνθρωποι που βρίσκονται στο φωτεινό κόσμο - τα αντικείμενα που μεταφέρουν - οι ήχοι: είναι τα αληθινά όντα, οι ιδέες. - Το φως του ήλιου που δε φτάνει στο εσωτερικό: η υπέρτατη ιδέα του Αγαθού 4 / 32

5 που αντικρίζουν μόνο όσοι καταφέρνουν ν ανέβουν προς αυτό, ο Λόγος, η Αλήθεια - Η πορεία από το σπήλαιο προς την έξοδο: η πορεία από τον ορατό προς το νοητό κόσμο και το Αγαθό, η κίνηση της ψυχής προς τον κόσμο των ιδεών Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Αισθητός κόσμος: α. εικασία: οι δεσμώτες βλέπουν τις σκιές των πραγμάτων β. πίστη: ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει για πρώτη φορά τα αισθητά πράγματα (αυτά που μεταφέρουν οι άνθρωποι κατά μήκος του τοίχου) Νοητός κόσμος: α. διάνοια: ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει την εξωτερική πραγματικότητα, το νοητό κόσμο 5 / 32

6 β. νόηση: ο απελευθερωμένος δεσμώτης ατενίζει τον ήλιο και φτάνει στη θέαση του Αγαθού. ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΑΓΑΘΟ ΙΔΕΕΣ (ΝΟΗΤΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ) ΑΙΣΘΗΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΗΛΙΟΣ ΑΙΣΘΗΤΑ, ΕΙΚΟΝΕΣ ΣΠΗΛΑΙΟ ΦΩΤΙΑ ΟΜΟΙΩΜΑΤΑ, ΣΚΙΕΣ 6 / 32

7 Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΩΣ ΠΑΝΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Συμβολίζει την ποικιλόμορφη και ποικιλώνυμη έκπτωση και αλλοτρίωση του ανθρώπου κάθε εποχής και κάθε ιστορικής ή κοινωνικής συγκυ ρίας. Απεικονίζει ανάγλυφα τη σταδιακή συνειδητοποίηση - μετά την αρχική άγνοια - της δεινής κατάστασης στην οποία έχει αυτός περιέλθει καθώς και των παραγόντων που τον παγιδεύουν, τον ευτελίζουν και τον τυραννούν. Και, τέλος, αποδίδει με ενάργεια την αγωνιώδη προσπάθειά του να ξαναβρεί τη χαμένη αξιοπρέπειά του, να σπάσει τις αλυσίδες της άγνοιας, της καταπίεσης και των συμβιβασμών που τον κρατούν φυλακισμένο στο ανήλιαγο «σπήλαιό» του και να ανοιχτεί στο φως της γνώσης, της ελευθερίας, του αυτοσεβασμού, της αυτονομίας και της υπαρξιακής γνησιότητας. () Είναι, τέλος, μια εξέγερση εναντίον όλων όσα (και όλων όσοι...) τον εξαπατούν προσφέροντας του τεχνηέντως υποκατάστατα της πραγματικότητας, τον αδικούν, τον περιθωριοποιούν, τον υποβαθμίζουν, τον φιμώνουν και τον«αλυσοδένουν», ναρκώνοντας "τις αντιστάσεις του και σκοτώνοντας τα όνειρά του. (Κατσιμάνης) «σπερ τος θαυματοποιος»: Ο Πλάτωνας παρομοιάζει το σπήλαιο σαν ένα είδος θεάτρου με ομιλούσες σκιές. Για ορισμένους μελετητές αυτή η εικόνα παραπέμπει στον Καραγκιόζη, σε κάτι ανάλογο του θεάτρου σκιών. Προφανώς, λοιπόν το κοινό της εποχής ήταν συνηθισμένο σε τέτοιου είδους παραστάσεις. «μοίους μν, ν δ γώ.»: Το συμπέρασμα του Σωκράτη: παραλληλίζει τους δεσμώτες με τη σύγχρονη πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν οι φιλόσοφοι, κι επομένως οι άνθρωποι ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας (διαχρονική άποψη). Έτσι, έμμεσα εισάγεται το θέμα που θα αναπτυχθεί στην επόμενη ενότητα: το χρέος του απελευθερωμένου δεσμώτη, δηλαδή του φιλοσόφου, να ξανακατέβει στο σπήλαιο και να οδηγήσει προς την έξοδο και τους υπόλοιπους δεσμώτες. 7 / 32

8 ΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ Αλληγορία: είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται συνεπώς για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Διάλογος: χάρη σ αυτόν η περιγραφή του σπηλαίου δε γίνεται μονότονη, αλλά αποκτά ζωντάνια και παραστατικότητα. Χρήση β ενικού προσώπου: η χρήση β ενικού προσώπου («πείκασον», «δ», «ρα») συνδέεται με το διάλογο και προσδίδει στην περιγραφή αμεσότητα. Εικόνες: η περιγραφή του σπηλαίου δίνεται μέσω πληθώρας οπτικο-ακουστικών και κινητικών εικόνων. Ειδικότερα, μπορούμε να αναφέρουμε ως παραδείγματα τα εξής: α. οπτικές εκόνες: η περιγραφή της σπηλιάς, οι ακινητοποιημένοι δεσμώτες, η παρουσίαση της φωτιάς που καίει στο πίσω μέρος και του τοίχου. β. κινητική εικόνα: η παρουσίαση των ανθρώπων οι οποίοι κινούνται στο δρόμο. γ. ακουστική εικόνα: οι ομιλίες των ανθρώπων που ακούγονται κατά το πέρασμά τους. ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» ΕΝΟΤΗΤΑ 12 η «η αλληγορία του σπηλαίου- η απροθυμία των φιλοσόφων» 8 / 32

9 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Το θέμα της ενότητας αναφέρεται στην κοινωνική ευθύνη και την ηθική υποχρέωση των απελευθερωμένων ανθρώπων, δηλαδή των φιλοσόφων. Αυτοί οι άνθρωποι είναι κατάλληλοι για τη διακυβέρνηση της πολιτείας. Πρέπει λοιπόν αναλαμβάνοντας τη διοίκηση της πολιτείας να καθοδηγήσουν τους απλούς ανθρώπους, να τους βγάλουν από την άγνοια και να τους ελευθερώσουν από τα πάθη και τις αδυναμίες που τους κρατούν μακριά από το αγαθό. ΟΙ ΑΚΑΤΑΛΛΗΛΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ α. Οι απαίδευτοι («παιδεύτους και αληθείας απείρους»), οι στερημένοι παιδείας 9 / 32

10 -δεν έχουν γνώσεις ούτε έχουν κατακτήσει την αρετή, μέσα απαραίτητα για να φτάσουν στη θέαση του αγαθού. -δε γνωρίζουν την αλήθεια γιατί η εμπειρία τους περιορίζεται στον ορατό κόσμο - δεν έχουν ένα συγκεκριμένο στόχο στη ζωή τους, έναν υψηλό στόχο, που να ρυθμίζει την ιδιωτική και δημόσια ζωή τους. Οι στόχοι και τα κίνητρα των απαίδευτων είναι ταπεινά. Σκοπός τους η εξυπηρέτηση του ατομικού συμφέροντος και ο προσωπικός ευδαιμονισμός. Είναι ιδιοτελείς, αλαζόνες και ασυνεπείς απέναντι στις ευθύνες άσκησης της εξουσίας, ανάξιοι και ανίκανοι να διαχειριστούν τις υποθέσεις της πόλης έτσι ώστε να διασφαλίσουν την ευημερία όλων. 10 / 32

11 β. Οι πεπαιδευμένοι («τος ν παιδεί ωμένους διατρίβειν δι τέλους»). -διαθέτουν τα τυπικά προσόντα (γνώση, αλήθεια, θέαση του αγαθού) αλλά: -προτιμούν να ζουν αφοσιωμένοι στις πνευματικές τους ενασχολήσεις και να -απέχουν από τα προβλήματα της καθημερινής ζωής και την ενεργό πολιτική. -δείχνουν αδιαφορία για την εξουσία, τις τιμές. Οι πεπαιδευμένοι δεν είναι άνθρωποι της δράσης. Πρόκειται για μοναχικούς στοχαστές 11 / 32

12 που, ευτυχείς από την ενόραση του αγαθού, αδιαφορούν για τους άλλους. Αρκούνται στη μακαριότητά τους και δεν διαθέτουν την πολιτική βούληση να συνδέσουν τη θεωρία περί πολιτικής δικαιοσύνης με την πολιτική πράξη. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Χάρη στην παιδεία οι άνθρωποι αποκτούν τη γνώση που θα τους βοηθήσει να βγουν από το σκοτεινό σπήλαιο της αμάθειας και των ψευδαισθήσεων. Επομένως, η παιδεία δίνει τα ερεθίσματα στα προικισμένα πλάσματα να αναζητήσουν έναν άλλο κόσμο πέρα από την πραγματικότητα που βιώνουν οι πολλοί. Χάρη στην παιδεία θα βρουν το κουράγιο να σπάσουν τις αλυσίδες και να υπερβούν εαυτούς, ώστε να περάσουν από τον κόσμο των αισθήσεων στον κόσμο των Ιδεών, όπου θα ατενίσουν το Αγαθό και την πραγματική αλήθεια. Στη συνέχεια, η παιδεία, θα τους βοηθήσει να αναλάβουν το φωτισμό των Άλλων ως άρχοντες της πολιτείας. Ο φωτισμένος άνθρωπος θα γίνει συμπαραστάτης του Άλλου στον αγώνα της απελευθέρωσής του. Η παιδεία λοιπόν κατά τον Πλάτωνα συνιστά το θεμελιώδη θεσμό πάνω στον οποίο οικοδομείται η ιδεώδης πολιτεία. Ένας πεπαιδευμένος πολιτικός ηγέτης μπορεί να καθοδηγήσει σωστά τους πολίτες και να συμβάλει στην απονομή της δικαιοσύνης και την κατάκτηση της ευτυχίας. Ένας πεπαιδευμένος πολίτης, από την άλλη, μπορεί με τη σωστή καθοδήγηση να μάθει να τηρεί τους νόμους, να συμβιώνει αρμονικά με τους συμπολίτες του, να δείχνει σεβασμό στο πρόσωπό τους και να συνεργάζεται εποικοδομητικά. 12 / 32

13 ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΙΔΡΥΤΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ Έργο των ιδρυτών της πολιτείας («τν οκιστν») είναι να ενδιαφερθούν για την εδραίωση της ιδανικής πολιτείας, δηλαδή να οδηγήσουν τα ξεχωριστά πνεύματα («τ ς βελτίστας φύσεις»), τους φιλοσόφους, στην αρετή και στη θέαση του αγαθού («μέγιστον μάθημα») και να μην τους αφήνουν να αδρανούν μένοντας μακριά από την πολιτική ζωή («μ πιτρέπειν α το ς ν ν πιτρέπεται»). 13 / 32

14 «τν οκιστν»: Με τη λέξη αυτή ο Σωκράτης εννοεί τον εαυτό του και τους συνομιλητές του, μαζί με τους οποίους οραματίζεται την ιδανική πολιτεία «τς βελτίστας φύσεις»: Με τον όρο «φύσις» ο Πλάτων εννοεί τα ελαττώματα και τα προτερήματα που προϋπάρχουν μέσα στον άνθρωπο από τη φύση του. Αυτά μπορεί να τα καλλιεργήσει και να τα βελτιώσει αλλά όχι να τα αλλάξει ουσιωδώς. Αυτή η «φύσις» παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του άριστου βίου. Συγκεκριμένα, με τον όρο «βελτίστας φύσεις» ο Πλάτων εννοεί τις εξαιρετικές προσωπικότητες, τους χαρισματικούς ανθρώπους δηλαδή τους φιλοσόφους, και που μπορούν με την κατάλληλη παιδεία να φτάσουν στη θέαση του αγαθού. Αυτοί ανήκουν στην τάξη των φυλάκων. Ο Πλάτων πιστεύει ότι δε διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι αυτές τις πνευματικές ικανότητες (όπως για παράδειγμα αυτοί που ανήκουν στην τάξη των δημιουργών) και συνεπώς, δεν μπορούν να δουν το αγαθό. «μέγιστον μάθημα» : ο ορισμός του αγαθού Με τον όρο «μέγιστον μάθημα» ο Πλάτων εννοεί την ύψιστη γνώση, το αγαθό. Σύμφωνα με το σχόλιο του σχολικού εγχειριδίου ο Πλάτωνας δε δίνει μια σαφή ερμηνεία γι αυτόν τον όρο, που είναι από τους βασικότερους στο φιλοσοφικό του σύστημα, παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. 14 / 32

15 Υπενθυμίζουμε ότι για τον Πλάτωνα το αγαθό είναι: 1) Ο γενεσιουργός παράγοντας όλων των όντων, αισθητών αλλά και νοητών. 2) Η τελική αρχή - ο σκοπός των πάντων -, αφού τα πάντα κατατείνουν σε αυτό και οφείλουν να προσαρμόζονται σε αυτό. 3) Η πηγή εκπόρευσης και το αυθεντικό κριτήριο της δικαιοσύνης και, γενικότερα, της ηθικότητας. 15 / 32

16 4) Η έσχατη προϋπόθεση και ο χορηγός του νου και της αλήθειας. 5) 0 δυναμικός παράγοντας συνοχής, ευρυθμίας και ευαρμοστίας του σύμπαντος, που το διατρέχει ως Πέρας, Μέτρο και Αρμονία, παραμένοντας ταυτόχρονα υπερβατική αρχή, πέρα και πάνω από το σύμπαν αλλά και από την ίδια την ουσία, της οποίας ωστόσο αποτελεί το οντολογικό υπόβαθρο. 6) Ο ένας, τέλος, και μοναδικός Θεός, που όμως παραμένει ταυτόχρονα μεταφυσική αρχή, απαλλαγμένη από κάθε προσωπικό χαρακτήρα και από κάθε στοιχείο ανθρωπομορφισμού. (Κατσιμάνης) Οι χαρακτηρισμοί του αγαθού 16 / 32

17 ΑΝΩΤΑΤΗ ΓΝΩΣΗ α) το αγαθό είναι η μεγαλύτερη αξία («μέγιστον μάθημα»), αφού αυτό πρέπει να κατακτήσουν όλοι οι άνθρωποι και κυρίως όσοι πρόκειται να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας ΕΦΙΚΤΗ β) το αγαθό μπορεί να το προσεγγίσει και να το δει κάποιος («φικέσθαι», «δεν», «δωσι») ΕΠΙΠΟΝΗ γ) η κατάκτησή του είναι δύσκολη και απαιτεί κόπο, επίπονη προσπάθεια και αγώνα («ναβναι», «νάβασιν», «ναβάντες»). Πρόκειται για μια ανοδική πορεία, που οδηγεί στην ολοένα υψηλότερη γνώση και διάπλαση ήθους ΤΟ ΧΡΕΟΣ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ Αυτοί, αφού θα έχουν περάσει από τα στάδια εκπαίδευσης, τα οποία παρακολουθήσαμε στην εισαγωγή του σχολικού εγχειριδίου (δηλαδή: μουσική και γυμναστική παιδεία μαθηματικές επιστήμες σπουδή της διαλεκτικής), οφείλουν (μετά τα 50 τους χρόνια) να κατέβουν στο σπήλαιο, δηλαδή στην πρακτική πολιτική, και να μεταδώσουν τις γνώσεις τους και την αρετή τους σε ολόκληρη την πόλη. Αφού, λοιπόν, θα έχουν μοιράσει τη ζωή τους μεταξύ της φιλοσοφίας και της άσκησης της εξουσίας και αφού θα έχουν εκπαιδεύσει 17 / 32

18 τους διαδόχους τους, θα είναι πια έτοιμοι να φύγουν από τη ζωή και να κατοικήσουν στα νησιά των μακαρίων. Σημείωση: Αυτό το χωρίο θα μπορούσε να θεωρηθεί υπαινιγμός για τον Πλάτωνα, ο οποίος, ενώ μιλούσε για το χρέος των φιλοσόφων, δεν ασχολήθηκε με την ενεργό πολιτική. Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι θέλησε και προσπάθησε να ασχοληθεί με αυτή, αλλά δεν το κατάφερε. Ειδικότερα, τις πρώτες προσπάθειές του βλέπουμε όταν ήταν ακόμα νέος. Τότε, όμως, ήταν που βίωσε τις πρώτες απογοητεύσεις: είδε με τα μάτια του τη δημαγωγική συμπεριφορά κάποιων πολιτικών ανδρών και δύο από τους συγγενείς του (τον Κριτία και τον Χαρμίδη) να συμμετέχουν στο τόσο οδυνηρό για την Αθήνα καθεστώς των Τριάντα τυράννων, το οποίο μάλιστα οδήγησε και το δάσκαλό του, το Σωκράτη, στο θάνατο. Όμως, δεν κατέθεσε τα όπλα προσπάθησε να εφαρμόσει τις θεωρίες του στον τύραννο των Συρακουσών, το Διονύσιο τον Α και Β, αλλά χωρίς επιτυχία. Έτσι, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όλα τα πολιτεύματα της εποχής του ήταν διεφθαρμένα. «πόνων τε καί τιμν, ετε φαυλότεραι ετε σπουδαιότεραι»: Η λέξη «πόνων» αναφέρεται στα πρακτικά προβλήματα της ζωής και το μόχθο, τα βάσανα, τις συγκρούσεις, τους κινδύνους που συνοδεύουν αυτά τα προβλήματα. Με τη λέξη «τιμ ν» εννοείται την κοινωνική προβολή, την ηθική ικανοποίηση, τις επευφημίες και τις τιμητικές διακρίσεις που έρχονται ως αποτέλεσμα της συμμετοχής σε δημόσια αξιώματα. ΓΙΑ ΠΟΙΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΟΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΚΑΘΕ ΕΠΟΧΗΣ ΑΠΕΧΟΥΝ ΣΥΝΕΙΔΗΤΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ; 18 / 32

19 1.προτιμούν την αθόρυβη και διακριτική ζωή από τη δράση που περικλείει δυσαρέσκειες και συγκρούσεις 2.φοβούνται ότι δε θα μπορέσουν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις μιας υπεύθυνης πολιτικής δράσης, γιατί έχουν έντονα αναπτυγμένο το αίσθημα ευθύνης 3. η πολιτική συνδέεται με τη διαφθορά και τη διαπλοκή και δε θέλουν να εμπλακούν σε διαδικασίες προσωπικής φθοράς 4. διακατέχονται από τάσεις πνευματικού ελιτισμού, καθώς περιφρονούν τις «μάζες» 19 / 32

20 ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Παρομοίωση: «γούμενοι ν μακάρων νήσοις ζντες τι πκίσθαι» Πολυσύνδετα σχήματα: «μήτε τος παιδεύτους μήτε τος ν παιδεί», «τάς τε βελτίστας φύσεις δεν τε τ γαθ ν κα ναβ ναι», «μ θέλειν μη δ μετέχειν», «ε τε φαυλότεραι ε τε σπουδαιότεραι» 20 / 32

21 Παρατακτική σύνδεση: κα, μήτε μήτε, μν δ, τε κα, ετε ετε. Αντιθέσεις: «τος παιδεύτους» «τος ν παιδεί», «πράττωσιν» «ο πράξουσιν», «κόντες» «ναγκάσ αι», «τ ι π κίσθαι» «μ πιτρέπειν», ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» ΕΝΟΤΗΤΑ 13 η «η αλληγορία του σπηλαίου- ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων» 21 / 32

22 Α. Η θέση του Γλαύκωνα «πειτ, φη μεινον;» Ο Γλαύκωνας θεωρεί ότι είναι άδικο για τους φιλοσόφους να εξαναγκαστούν να ασκήσουν την εξουσία στην πόλη, ενώ δεν το επιθυμούν. Με ποιο ηθικό δικαίωμα μπορεί κανείς να απομακρύνει κάποιον από έναν καλύτε ρο τρόπο ζωής, για να του επιβάλει έναν χειρότερο; Ο Γλαύκων, λοιπόν, δηλώνει την αντίθεσή του στο να θέσουν φιλόσοφοι την κοινωνική συνείδηση πάνω από την ατομική, βλέπει το δίκαιο από τη σκοπιά του ατομικού συμφέροντος και αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως άτομα και όχι ως πολίτες. Άλλωστε, κατά τον Γλαύκωνα, όπως αναφέρεται και στην εισαγωγή του σχολικού εγχειριδίου η δικαιοσύνη είναι μια υποκριτική κοινωνική σύμβαση που επιβάλλεται από τους πολλούς για την αυτοπροστασία τους Β. Ο Σωκράτης ανασκευάζει τη θέση του Γλαύκωνα 22 / 32

23 «πελάθου πάλιν, φίλε» Ο Γλαύκων σε προηγούμενο σημείο του λόγου είχε δεχτεί ότι η ίδρυση της πόλης δεν α ποσκοπεί στην υπέρμετρη ευδαιμονία μιας κοινωνικής ομάδας αλλά στην προκοπή του συνόλου των πολιτών. «τι νόμ γγενέσθαι» Ο Σωκράτης αντικρούει την άποψη του Γλαύκωνα και υποστηρίζει ότι ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων δεν είναι άδικος, καθώς θα συμβάλλει με τη βοήθεια του νόμου στην ευδαιμονία όλων των πολιτών και όχι μόνο μιας κοινωνικής ομάδας. Βλέπει, λοιπόν, το δίκαιο από τη σκοπιά του συλλογικού συμφέροντος. Ο αληθινός ηγέτης τείνει από τη φύση του στην εξυπηρέτηση όχι του δικού του συμφέροντος αλλά του συμφέροντος των αρχομένων. 23 / 32

24 Και ο Θουκυδίδης δια στόματος Περικλή αναφέρει ότι μια πόλη μπορεί να ωφελήσει τους πολίτες της μό νο όταν ακμάζει ως σύνολο και όχι όταν ως σύνολο καταρρέει, ενώ οι πολίτες της ως άτομα ευημερούν. Και αυτό, γιατί ο πολίτης που ευδοκι μεί είναι βέβαιο πως θα χάσει τα πάντα όταν η πόλη του καταστραφεί. Αντίθετα, ο πολίτης ο οποίος αναξιοπαθεί σε μια πόλη κραταιά και ευ τυχισμένη είναι βέβαιο πως αργά ή γρήγορα θα βελτιώσει την κατάστα σή του, γιατί η προκοπή του συνόλου θα τον επηρεάσει ευεργετικά ως άτομο (Θουκ., II, 60,) Τα όπλα και οι μέθοδοι του νόμου για την επίτευξη της ευδαιμονίας του συνόλου Στην ιδεώδη πολιτεία λοιπόν, η ευδαιμονία όλων των πολιτών επιτυγχάνεται με το Νόμο και οι μέθοδοι που χρησιμοποιεί για να το πετύχει είναι: α. «συναρμόττων τος πολίτας πειθο τε κα νάγκ» Σκοπός του νόμου είναι να εξασφαλίσει την ευδαιμονία του συνόλου και δεν πρέπει να μεροληπτεί υπέρ μιας τάξης, γιατί ο νόμος λειτουργεί ως συνδετικός δεσμός μεταξύ των 24 / 32

25 πολιτών. Μόνο έτσι μπορεί να υπάρξει αρμονία («συναρμόττων»), που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την εύρυθμη λειτουργία της ιδανικής Πολιτείας. Η αρμονία στις σχέσεις πολίτη και νόμου και μεταξύ των πολιτών επιτυγχάνεται με: 1)Την υποταγή του κατώτερου (τάξη των δημιουργών) στον ανώτερο (φύλακες, άρχοντες-βασιλείς), 2) Την οριοθέτηση αυστηρού βίου για τους πολίτες των δύο ανώτερων κοινωνικά τάξεων. Αν επιτευχθεί αυτή η αρμονία, θα οδηγηθούν οι πολίτες στη δικαιοσύνη, στην ομαλή συμβίωση μέσα στην πόλη και κατ επέκταση στην ευδαιμονία. Αν όμως ο πολίτης είτε από φιλαυτία είτε από ματαιοδοξία είτε από αδυναμία κρίσης δεν είναι σε θέση να οριοθετήσει τον τομέα της δραστηριότητος του, τότε τουλάχιστον θα πρέπει να συμμορφώνεται προς τις υποδείξεις του εμπειρότερου, του σοφότερου του σωφρονέστερου (βλέπε εισαγωγή) Έτσι, ο νόμος, χρησιμοποιεί την πειθώ και τη βία 25 / 32

26 Με την πειθώ, με τη χρήση δηλαδή λογικών επιχειρημάτων και με την παιδεία πρέπει οι πολίτες να συνειδητοποιήσουν τον κοινωνικό τους ρόλο, να παραμερίσουν το προσωπικό τους συμφέρον και να προσφέρουν αλληλοβοηθούμενοι ό,τι είναι δυνατόν στην πολιτεία. Η μέθοδος αυτή απευθύνεται κυρίως στους πεπαιδευμένους πολίτες Όμως κάποιοι πολίτες, δεν πείθονται με το λόγο. Σ αυτούς επιβάλλεται η βία. Πρόκειται για τον καταναγκασμό που ορίζεται από το νόμο και δεν επιβάλλεται τυραννικά, αυταρχικά. Η βία εφαρμόζεται τόσο στον «πειρον παιδείας χλον» όσο και στους άρχοντες, όταν η πειθώ είναι αναποτελεσματική. β. «ποιν μεταδιδόναι φελεν» Ο νόμος επιτελεί οικονομική λειτουργία, αφού κατοχυρώνει την αρχή καταμερισμού της εργασίας. Τα οφέλη και τα αγαθά που αποκομίζει κάποιος από την εργασία του στοχεύουν όχι μόνο στην ικανοποίηση των δικών του αναγκών αλλά και στις ανάγκες των συμπολιτών 26 / 32

27 του Έτσι, μεταξύ των πολιτών καλλιεργούνται σχέσεις συνεργασίας και αναπτύσσεται η κοινωνική αλληλεγγύη και επομένως και η κοινωνική συνείδηση. γ. «κα ατς μποιν π τν σύνδεσμον τς πόλεως» Ο νόμος λειτουργεί παιδαγωγικά (διαπλάθει χαρακτήρα) και πολιτικά (στοχεύει στη συνοχή και την ομοιογένεια της πόλης). Θέτει όρια και περιορισμούς στη συμπεριφορά των πολιτών αλλά και των φιλοσόφων-βασιλέων, και τους διαπαιδαγωγεί έτσι, ώστε να μην παρεκτρέπονται και διαταράσσουν τη συνοχή της πόλης. Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ Κρίνοντας από τα μέσα (πειθώ-βία) που χρησιμοποιεί ο νόμος για να πείσει τους πολίτες πως είναι σωστό και αναγκαίο να υπακούουν σ αυτόν συμπεραίνουμε ότι από τη μια 27 / 32

28 αναγκάζει τους φιλοσόφους να στερηθούν τη γαλήνια και ευτυχισμένη ζωή που έχουν επιλέξει κι από την άλλη παρεμβαίνει σε τέτοιο βαθμό στη συμπεριφορά των πολιτών, ώστε να μην τους αφήνει να λειτουργήσουν ελεύθερα και σύμφωνα με τη βούλησή τους. Αυτή η τόσο αναγκαστική επιβολή κανόνων και απαγορεύσεων δεν ταιριάζει σε δημοκρατικά πολιτεύματα αλλά μάλλον σε αυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα. Σύμφωνα, μάλιστα, με ορισμένους μελετητές, η προτεραιότητα της πόλης έναντι του ατόμου, συνιστά μια ολοκληρωτική αρχή, επειδή ενδέχεται το κράτος να είναι ισχυρό, αλλά οι πολίτες του δυστυχείς. Πρέπει, βέβαια, να επισημάνουμε ότι οι προθέσεις του είναι αγαθές, αφού απώτερος στόχος του νόμου είναι η χρήση κάθε μέσου για την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος. Επίσης, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι για τον Πλάτωνα ευδαιμονία δεν είναι η προσωπική ευτυχία στη ζωή, αλλά η συναίσθηση ότι με τις ενέργειές σου καθιστάς τους άλλους ευδαίμονες. Ο νόμος, λοιπόν, λειτουργεί ως απρόσωπος και ψυχρός άρχοντας, δρα αντικειμενικά, χωρίς να παρεκκλίνει από τον ορθό τρόπο διακυβέρνησης. Ρόλος του είναι να ρυθμίσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις λειτουργίες του κράτους, ώστε να επιτευχθεί η αρμονική και ομαλή συμβίωση των πολιτών με υψηλό βαθμό αλτρουισμού. Παρουσιάζεται, δηλαδή, ως ιδανικός ηγέτης της ιδανικής πολιτείας.(ψεβ) 28 / 32

29 Γ. Το συμπέρασμα του Σωκράτη «Σκέψαι, τοίνυν φυλάττειν» Οι φιλόσοφοι δεν θα αφεθούν ανενόχλητοι στη μακαριότητα που τους προσφέρει η θέαση του Αγαθού. Ο εξαναγκασμός τους να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας δεν είναι άδικος, αφού εφαρμόζεται ο νόμος. Έχουν καθήκον, εφόσον έχουν εκπαιδευτεί κατάλληλα γι αυτό, να θυσιάσουν την προσωπική τους ευτυχία και να προσφέρουν ό,τι είναι δυνατόν για το καλό ολόκληρης της πολιτείας. Εξάλλου η αγωγή παρέχεται από το κοινωνικό σύνολο και για το κοινωνικό σύνολο. Εύλογα, λοιπόν, η πολιτεία ως φορέας της αγωγής θέτει το άτομο ενώπιον των ευθυνών του, απαιτεί από αυτό την εκπλήρωση του χρέους του προς το σώμα των πολιτών και του υπενθυμίζει πως οι ευεργεσίες που δέχτηκε αποσκοπούν τελικά στην προαγωγή ολόκληρης της πόλης, στην υπηρεσία της οποίας οφείλει να ταχθεί. 29 / 32

30 Σύνδεση της αλληγορίας του σπηλαίου με το θέμα της δικαιοσύνης και της ιδανικής πολιτείας Η αλληγορία του σπηλαίου συμβολίζει, όπως έχουμε ήδη αναφέρει στις προηγούμενες ενότητες, την προσπάθεια του ανθρώπου να βγει από την άγνοια και την πλάνη. Μέσα, λοιπόν, σ αυτή την ιδανική πολιτεία που οραματίζεται ο Πλάτωνας, ο άνθρωπος θα επιτύχει αυτό το στόχο με όπλα του τη γνώση, την παιδεία και τη δικαιοσύνη. Συνεπώς, είναι καθοριστική η σημασία της παιδείας στη θέαση του Αγαθού, στην τελείωση του ανθρώπου. Ο εκπαιδευμένος από την πόλη φιλόσοφος, που αντίκρισε την αλήθεια, οφείλει να τη μεταλαμπαδεύσει και στους υπόλοιπους και να τους οδηγήσει στην συνειδητή άσκηση της αρετής. Οφείλει να αναλάβει τη διοίκηση της πόλης, γιατί μόνο έτσι αυτή η πολιτεία θα χαρακτηρίζεται από τις αρχές της σοφίας, της ανδρείας, της σωφροσύνης και της δικαιοσύνης. (ΨΕΒ) ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 30 / 32

31 Αντιθέσεις -«χερον μεινον»: η χρήση αυτής της αντίθεσης (όπως και η εναντιωματική μετοχή «δυνατ ν ν») εκφράζει την έντονη αντίδραση του Γλαύκωνα. -«ν τι γένος ν λ τ πόλει»: υπογραμμίζεται η μέριμνα του νόμου για το όφελος και την ευδαιμονία όλων των πολιτών. Σχήμα κατ άρση και θέση -«τι νόμ ο τοτο μέλει λλ ν λ τ πόλει γγενέσθαι»: υπογραμμίζεται ο ρόλος του νόμου να επιφέρει ισορροπία στην πόλη. -«οχ να φι λλ να καταχρται»: τονίζεται ο ρόλος του νόμου να χρησιμοποιεί τους πολίτες ως ενωτικό δεσμό της πόλης. -«οδ δικήσομεν λλ δίκαια»: απαντά στην ευθεία δισκελή ερώτηση του Γλάύκωνα: «πειτ, φη, δικήσομεν ατούς, κα ποιήσομεν χε ρον ζ ν, δυνατ ν α το ς ν μεινον;». Έτσι, υπηρετείται η εγκυρότητα του συλλογισμού που ανέπτυξε. Παρατακτική σύνδεση των προτάσεων «δικήσομεν ατούς, κα ποιήσομεν χερον ζν», «πειθο τε κα νάγκ», «ποιν μεταδιδόναι κα α τ ς μποι ν», «31 / 32

32 πιμελε σθαί τε κα φυλάττειν» Προσωποποίηση «μέλει», «μηχανται», «συναρμόττων», «ποιν», «μποιν», «φι», «καταχρται» Προσωποποίηση νόμου αφήγηση αμεσότερη, παραστατικότερη, αισθητοποίηση της έννοιας του νόμου γίνονται ευκολότερα αντιληπτά τα νοήματα. (ΨΕΒ) ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ :ΤΑΝΙΔΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ 32 / 32