ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΚΟΥΡΟΥΖΙΔΗΣ. ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΩΝ ΣΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ (10 ος ΑΙ )

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Π.Μ.Σ. ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΚΟΥΡΟΥΖΙΔΗΣ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΩΝ ΣΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ (10 ος ΑΙ ) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΛΕΚΤΟΡΑΣ: ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΩΝ ΣΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ (10 ος ΑΙ ) 1

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Π.Μ.Σ. ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΚΟΥΡΟΥΖΙΔΗΣ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΩΝ ΣΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ (10 ος ΑΙ ) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΛΕΚΤΟΡΑΣ: ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

4 Στους γονείς μου 3

5 Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 7 ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 9 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α. ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΩΝ Το όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ Το όραμα του απόστολου και ευαγγελιστή Ιωάννη Β. ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΩΝ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ Γ. ΤΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΣΥΜΒΟΛΑ α. Ματθαίος - Άνθρωπος, Μάρκος - Αετός, Λουκάς - Μόσχος, Ιωάννης - Λέων. 31 β. Ματθαίος - Άνθρωπος, Μάρκος - Λέων, Λουκάς - Μόσχος, Ιωάννης - Αετός. 34 γ. Ματθαίος - Άνθρωπος, Μάρκος - Μόσχος, Λουκάς - Λέων, Ιωάννης - Αετός. 36 δ. Ματθαίος - Λέων, Μάρκος - Άνθρωπος, Λουκάς - Μόσχος, Ιωάννης - Αετός. 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΩΝ ΣΤΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ - ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ I. ΚΩΔΙΚΕΣ II. ΕΙΛΗΤΑΡΙΑ ΙΕΡΑ ΜΕΓΙΣΤΗ ΜΟΝΗ ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ Α. ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ Β. ΣΚΕΥΟΦΥΛΑΚΙΟ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΙΒΗΡΩΝ Α. ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ Β. ΣΚΕΥΟΦΥΛΑΚΙΟ

6 4.ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΚΑΡΑΚΑΛΟΥ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΣΤΑΥΡΟΝΙΚΗΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ.132 ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας I Πίνακας II Πίνακας ΙΙΙ

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Από το ξεκίνημα της ενασχόλησης μου με τον κλάδο της συντήρησης έργων τέχνης, ο οποίος ανήκει στον ευρύτερο τομέα της αρχαιολογίας, τα εικονογραφημένα χειρόγραφα ήταν πάντα ένα είδος τέχνης με το οποίο ήθελα να ασχοληθώ. Οι μετέπειτα σπουδές μου στη θεολογική σχολή αποτέλεσαν το υπόβαθρο ώστε να κατανοήσω καλύτερα τα κείμενα των χειρογράφων όπου περιέχουν τις μικρογραφίες. Τα τελευταία χρόνια και μετά την δημοσίευση των μικρογραφιών των χειρογράφων του Αγίου Όρους σε μια τετράτομη έκδοση από την εκδοτική Αθηνών, τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έγιναν προσιτά όχι μόνο στους μελετητές και τους επιστήμονες αλλά και σε όλους τους θαυμαστές του βυζαντινού πολιτισμού. Έτσι αποφάσισα να ασχοληθώ με τις μικρογραφίες αυτές ώστε να εμβαθύνω σε μία από τις αισθητικότερες εκφράσεις της βυζαντινής ζωγραφικής. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στη σύμβουλο μου και λέκτορα του τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ. κ.α.τριβυζαδάκη, που με τη γνώση και την εμπειρία της με βοήθησε να αντεπεξέλθω στις απαιτήσεις και τις δυσκολίες της συγκεκριμένης εργασίας. Η καθοδήγησή της και οι παρατηρήσεις της ήταν καίριας σημασίας για την υλοποίηση και σωστή διαπραγμάτευση του θέματος των συμβόλων των ευαγγελιστών στα χειρόγραφα του Αγίου Όρους. Ευχαριστώ θερμά τον ομότιμο καθηγητή του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. κ.σ.καδά. που είχε καθοριστικό ρόλο στην ενασχόληση μου με το παρόν θέμα. Τέλος ευχαριστώ και το τμήμα μικρογραφιών του Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, χάρη στο οποίο ήρθα σε επαφή με τα μικροφίλμ των μικρογραφιών των χειρογράφων του Αγίου Όρους, που δεν έχουν δημοσιευθεί ακόμα σε κάποια έκδοση. 6

8 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Βιβλιοαμφιάστης = Βιβλιοαμφιάστης, Περιοδική έκδοση για την ελληνική βιβλιοδεσία της «Ελληνικής Εταιρείας Βιβλιοδεσίας». Βυζαντινά = Βυζαντινά, έκδ. Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Δίπτυχα = Δίπτυχα Εταιρείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών. ΔΧΑΕ = Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. Ε.Β.Ε. ΕΕΒΣ ΕΙΕ/ΙΒΕ = Ελληνική Βιβλική Εταιρία. = Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών. = Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών/ Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών. Θησαυροί = Θησαυροί του Αγίου Όρους, Κατάλογος Έκθεσης στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη ΙΜΜΒ = Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπεδίου. Παράδοση Ιστορία Τέχνη, τ. Α - Β, Άγιον Όρος Κληρονομία = Κληρονομία, έκδ. Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη. Μακεδονικά = Μακεδονικά, έκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. ΝΕστ ΝΣ Παρουσία = Νέα Εστία. = Νέα (ενν. χειρόγραφα) Σκευοφυλακίου. = Παρουσία, έκδ. Ιεράς Μονής Δοχειαρίου, Άγιον Όρος

9 IllMss = Illuminated Greek manuscripts from American Collections. An exhibition in honor of Kurt Weitzmann, έκδ. G. Vikan, The Art Museum, Princeton University PG = Patrologia cursus completus, Series Graeca, έκδ. J. P. Migne, Paris, PL = Patrtologia cursus completus, Series Latina, έκδ. J. P. Migne, Paris, RbK = Reallexikon zur byzantinischen Kunst, έκδ. Kl. Wessel M. Restle. 8

10 ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Βοκοτόπουλος, Χειρόγραφο = Βοκοτόπουλος Π., Ένα άγνωστο χειρόγραφο του κωδικογράφου Ιωάσαφ και οι μικρογραφίες του. Το Ψαλτήριο Christ Church arch. W. Gr. 61, ΔΧΑΕ, περ. Δ, τ. Η ( ), σελ ) Γαλάβαρης, Εικονογραφημένο χειρόγραφο = Γαλάβαρης Γ., Το βυζαντινό εικονογραφημένο χειρόγραφο. Προσφορά του καλλιτέχνη στο Θεό, Αθήνα ) ο ίδιος, Ζωγραφική = Γαλάβαρης Γ., Ελληνική Τέχνη. Ζωγραφική βυζαντινών χειρογράφων, Αθήνα ) ο ίδιος, Χειρόγραφα = Γαλάβαρης Γ., Ιερά Μονή Ιβήρων. Εικονογραφημένα χειρόγραφα, Άγιον Όρος ) ο ίδιος, Χειρόγραφο = Γαλάβαρης Γ., Το βυζαντινό εικονογραφημένο χειρόγραφο, Βιβλιοαμφιάστης 2 (2004), σελ ) Γκιολές, Ζωγραφική = Γκιολές Ν., Παλαιοχριστιανική τέχνη Μνημειακή ζωγραφική (π ), Αθήνα ) Γούναρης, Ζωγραφική = Γούναρης Γ., Εισαγωγή στη Παλαιοχριστιανική Αρχαιολογία Ζωγραφική Β, Θεσσαλονίκη ) ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Συνέκδημος = ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Μέγας Ιερός Συνέκδημος, Αθήνα ) Ευδόκιμος, Κατάλογος = Προηγ. Ευδόκιμος Ξηροποταμηνός (Π. Δουρουντάκης) ο Κρης, Κατάλογος αναλυτικός των χειρογράφων κωδίκων της βιβλιοθήκης της εν Αγίω Όρει του Άθω Ιεράς & Σεβάσμιας Βασιλικής Πατριαρχικής & Σταυροπηγιακής Μονής του Ξηροποτάμου, (Λ. Χατζηδημητρίου), Άγιον Όρος ) Θεόκτιστος, Βιβλιοθήκη = Μον. Θεόκτιστος Δοχειαρίτης, Η Βιβλιοθήκη των χειρογράφων, Παρουσία, Άγιον Όρος 2001, σελ

11 11) Θεόφιλος, Χρονικόν = Προηγ. Θεόφιλος Βατοπαιδινός, Χρονικόν περί της Ιεράς και Σεβασμίας Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου Αγίου Όρους, Μακεδονικά 12 (1972), σελ ) Θησαυροί Α,Β = Πελεκανίδου Στ. Χρήστου Π. Μαυροπούλου- Τσιούμη Χρυσάνθη Καδά Σ. (επιμ.), Οι θησαυροί του Αγίου Όρους. Σειρά Α Εικονογραφημένα χειρόγραφα, τ. Α - Β, Αθήνα 1973, ) Θησαυροί Γ = Πελεκανίδου Στ. Χρήστου Π. Μαυροπούλου- Τσιούμη Χρυσάνθη Καδά Σ. Κατσαρού Αικατερίνη.(επιμ.), Οι θησαυροί του Αγίου Όρους. Σειρά Α Εικονογραφημένα χειρόγραφα, τ. Γ, Αθήνα ) Θησαυροί Δ = Χρήστου Π. Μαυροπούλου-Τσιούμη Χρυσάνθη Καδά Σ. Καλαμαρτζή-Κατσαρού Αικατερίνη (επιμ.), Οι θησαυροί του Αγίου Όρους. Σειρά Α Εικονογραφημένα χειρόγραφα, τ. Δ, Αθήνα ) Καδάς Μαυροπούλου-Τσιούμη, Θησαυροί = Καδάς Σ. - Μαυροπούλου-Τσιούμη Χρυσάνθη, Εικονογραφημένα χειρόγραφα, Θησαυροί, Θεσσαλονίκη 1997, σελ ) Καδάς, Σημειώματα Βατοπεδίου = Καδάς Σ., Τα σημειώματα των χειρογράφων της Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπεδίου, Άγιον Όρος ) ο ίδιος, Σημειώματα Διονυσίου = Καδάς Σ., Τα σημειώματα των χειρογράφων της Μονής Διονυσίου Αγίου Όρους, Άγιον Όρος ) ο ίδιος, Σημειώματα Ξηροποτάμου = Καδάς Σ., Σημειώματα χειρογράφων των μονών του Αγίου Όρους, Βυζαντινά 14 (1988), σελ ) ο ίδιος, Χειρόγραφα Αγίου Όρους = Καδάς Σ., Τα εικονογραφημένα χειρόγραφα του Αγίου Όρους, Θεσσαλονίκη ) ο ίδιος, Χειρόγραφα Βατοπεδίου = Καδάς Σ., Τα εικονογραφημένα χειρόγραφα, ΙΜΜΒ, τ. Β, σελ ) ο ίδιος, Χειρόγραφα Δοχειαρίου = Καδάς Σ., Εικονογραφημένα χειρόγραφα, Παρουσία, σελ

12 22) ο ίδιος, Χειρόγραφα σκευοφυλακίου = Καδάς Σ., Τα χειρόγραφα του σκευοφυλακίου. Πρώτη προσέγγιση της τέχνης τους, Ιερά Μονή Βατοπεδίου. Ιστορία και τέχνη, Αθήνα 1999, σελ [ΕΙΕ / ΙΒΕ, Αθωνικά Σύμμεικτα, 7]. 23) Καζαμία-Τσέρνου, Τοπογραφία Θεσσαλονίκης = Καζαμία-Τσέρνου Μαρία, Μνημειακή Τοπογραφία της Χριστιανικής Θεσσαλονίκης, Οι ναοί 4 ος -8 ος αι., τ. Α, Θεσσαλονίκη ) Καλαφάτη, Ιδιομορφίες = Καλαφάτη Καλλιόπη-Φαίδρα, Εικονογραφικές ιδιομορφίες σε εικόνα με παράσταση του Επιτάφιου Θρήνου, ΔΧΑΕ, περ. Δ, τ. ΙΗ (1995), σελ ) Καραβιδόπουλος, Καινή Διαθήκη = Καραβιδόπουλος Ι., Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, Θεσσαλονίκη ) Καραϊσαρίδης, Στανιλοάε = πρωτοπρ.κωνσταντίνος Καραϊσαρίδης, Η συμβολή του π.δημητρίου Στανιλοάε στη μελέτη των λειτουργικών θεμάτων, Αθήνα ) Κομίνης, Συναγωγή = Κομίνης Α., Συναγωγή επιγραμμάτων εις τους τέσσαρας ευαγγελιστάς, ΕΕΒΣ 21 (1951), σελ ) Λάμπερτς, Βιβλιοθήκη = Λάμπερτς Έ., Η βιβλιοθήκη και τα χειρόγραφα της, ΙΜΜΒ, τ. Β, σελ , ) Λάμπρος, Κατάλογος, Α, Β = Λάμπρος Σπ., Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, τ. Α, Β, Cambridge 1895, 1900 (φωτ. ανατ. Αmsterdam 1966). 30) Λίτσας, Βιβλιοθήκη = Λίτσας Ε., Η βιβλιοθήκη και τα χειρόγραφα της Μονής Ξηροποτάμου, Κληρονομία 31 (1999), σελ ) Λοβέρδου-Τσιγαρίδα Μπαλλιάν, Θησαυροί = Λοβέρδου-Τσιγαρίδα Κ. Μπαλλιάν Α., Μικροτεχνία, Θησαυροί, Θεσσαλονίκη 1997, σελ ) Μαραβά-Χατζηνικολάου Τουφεξή-Πάσχου, Κατάλογος Α, Β = Μαραβά-Χατζηνικολάου Άννα Τουφεξή-Πάσχου Χριστίνα, Κατάλογος 11

13 μικρογραφιών βυζαντινών χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, τ. Α - Β, Αθήναι 1978, ) Μαυροπούλου-Τσιούμη Γαλάβαρης, Χειρόγραφα Σταυρονικήτα A, B = Μαυροπούλου-Τσιούμη Χρυσάνθη Γαλάβαρης Γ., Ιερά Μονή Σταυρονικήτα: Εικονογραφημένα χειρόγραφα από τον 10 ο έως τον 17 ο αιώνα, τ. Α - Β, Άγιον Όρος ) Μαυροπούλου-Τσιούμη, Διονυσίου 20 = Μαυροπούλου-Τσιούμη Χρυσάνθη, Η εικονογράφηση του χειρογράφου αριθ.20 της Μ. Διονυσίου στο Άγιον Όρος, Κέρνος: Τιμητική προσφορά στον καθηγητή Γεώργιο Μπακαλάκη, Θεσσαλονίκη 1972, σελ ) Μητσάνη, Λαύρας Δ46 = Μητσάνη Αγγελική, Άθως, Λαύρας Δ46. Ένα «στουδίτικο» Μηνολόγιο από το τρίτο τέταρτο του 11 ου αι., ΔΧΑΕ, περ. Δ, τ. ΙΕ ( ), σελ ) Οικονομίδης, Βατοπέδι= Οικονομίδης Ν., Βυζαντινό Βατοπέδι. Μια μονή της υψηλής αριστοκρατίας, ΙΜΜΒ, τ. Α, σελ ) Πανσελήνου, Σύμβολα = Πανσελήνου Ναυσικά, Τα σύμβολα των ευαγγελιστών στη βυζαντινή μνημειακή τέχνη. Μορφή και περιεχόμενο, ΔΧΑΕ, περ. Δ, τ. ΙΖ ( ), σελ ) Πολίτης, Χειρόγραφα = Πολίτης Λ., Τα χειρόγραφα του Αγίου Όρους, ΝΕστ 74 (1963) σελ [έτ. ΛΖ, τεύχ.875: Αφιέρωμα στο Άγιον Όρος, Χριστούγεννα 1963]. 39) Σκούτερη, Δόγματα, Β = Σκούτερη Κ. Β., Ιστορία Δογμάτων, τ. Β, Αθήνα ) Σπυρίδων Ευστρατιάδης, Κατάλογος= Σπυρίδων Λαυριώτης Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, Κατάλογος των κωδίκων της Μεγίστης Λαύρας (της εν Αγίω Όρει), Cambridge Paris London 1925 (φωτ. ανατ. New York 1969). 41) Σωτηρούδης, Κατάλογος, Α = Σωτηρούδης Π., Ιερά Μονή Ιβήρων. Κατάλογος ελληνικών χειρογράφων, τ. Α (1-100), Άγιον Όρος 1998,

14 42) Σωφρόνιος, Θησαυροί = Σωφρόνιος Αγιοπαυλίτης, Θησαυροί Αγίου Όρους, Αθήνα ) Τρεμπέλας, Ερμηνεία = Τρεμπέλα Π.Ν., Η Καινή Διαθήκη, μετά συντόμου ερμηνείας, Αθήνα ) Χρήστου, Άγιον Όρος = Χρήστου Π., Το Άγιον Όρος, Αθωνική πολιτεία: Ιστορία Τέχνη Ζωή, Αθήναι ) ο ίδιος, Εκκλ. Γραμματολογία A, B = Χρήστου Π., Εκκλησιαστική Γραμματολογία, Πατέρες και θεολόγοι του Χριστιανισμού, τ. Α - Β, Αθήνα ) ο ίδιος, Ελλ. Πατρολογία, Β = Χρήστου Π., Ελληνική Πατρολογία, Περίοδος Διωγμών, τ. Β, Θεσσαλονίκη ) Χρυσόστομος, Κατάλογος = Χρυσόστομος Λαυριώτης, Κατάλογος Λειτουργικών Ειληταρίων της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, Μακεδονικά 4 ( ), σελ

15 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Aland, Liste = Aland K., Kurzgefasste Liste der griechischen Handschriften des Neuen Testaments (Arbeiten zur Neutestamentlichen Textforschung 1), Berlin ) Bonwetsch-Achelis, Hippolytus = Bonwetsch G.-Achelis H., Hippolytus Werke I, Exegetische und Homilitische Schriften, Hippolytus Kleinere Exegetische und Homiletische Schriften, Leipzig ) Βrenk, Maggiore = Brenk B., Die Frühchristlichen Mosaiken in S.Maria Maggiore zu Rom, Wiesbaden ) Brockhaus, Kunst = Brockhaus H., Die Kunst in den Athos-Klöstern, Leipzig ) Buchthal, Paris Psalter = Buchthal H., The miniatures of the Paris Psalter: a study in middle Byzantine painting, London 1938 (φωτ. ανατ. Liechtenstein 1968). 6) Dean, Weigths and Measures = Dean J., Epiphanius Treatise on Weights and Measures, The Syriac Version, Chicago ) Deichmann, Ravenna = Deichmann F., Frühchristliche bauten und mosaiken von Ravenna, Baden-Baden ) Dölger, Athos = Dölger F., Mönchsland Athos, München ) Galavaris, Aspects = Galavaris G., Aspects of Book illumination on Mount Athos, Βυζαντινή Μακεδονία , Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου (Θεσσαλονίκη Οκτ. 1992), Θεσσαλονίκη 1995, σελ ) ο ίδιος, Homilies = Galavaris G., The Illustrations of the Liturgical Homilies of Gregory Nazianzenus. Princeton ) ο ίδιος, Prefaces = Galavaris G., The Illustrations of the Prefaces in Byzantine Gospels, Wien ) Huber, Athos = Huber P., Athos: Leben, Glaube, Kunst, Zürich

16 13) ο ίδιος, Bild = Huber P., Bild und Botschaft: byzantinische Miniaturen zum Alten und Neuen Testament, Zürich Freiburg ) Ηunger Wessel, Evangelisten = Ηunger H. Wessel K., Evangelisten, RbK II (1971), σελ ) Kakavas, Portraits = Kakavas G., The Evangelist Portraits in B.L. Add , Δίπτυχα Δ ( ), σελ ) Krause, Homilien = Krause K., Die illustrierten Homilien des Johannes Chrysostomos in Byzanz, Wiesbaden ) Lazarev, Storia = Lazarev V., Storia della pittura bizantina, Torino ) Litsas, Manuscripts = Litsas E., The Mount Athos Manuscripts in the Kurzgefasste Liste der griechischen Handschriften des Neuen Testaments, Κληρονομία 32 (2000), σελ ) Lowden, Prophet books = Lowden J., Illuminated Prophet Books. A Study of Byzantine Manuscripts of the major and minor Prophets. University Park (Pennsylvania State) London ) Nelson, Gospel Book = Nelson R., Text and Image in a Byzantine Gospel Book in Instanbul (Ecumenical Patriarchate, cod. 3), New York University ) Nelson, Hagiopetrites = Nelson R., Theodore Hagiopetrites. A Late Byzantine Scribe and Illuminator, I (κείμενο), Wien ) ο ίδιος, Iconography = Nelson R., The Iconography of Preface and Miniature in the Byzantine Gospel Book, New York 1980 [The Archaeological Institute of America and The College Art Association of America, Monographs, 36]. 23) Nestle-Aland, Testamentum Graece = Nestle E. Aland K., Novum Testamentum Graece, Stuttgart , ) Saunders, Checklist = Saunders Ε., A Descriptive Checklist of Selected Manuscripts in the Monasteries of Mount Athos, Washington ) Schulz, Η Βυζαντινή λειτουργία = Schulz H-J., Η Βυζαντινή λειτουργία. Μαρτυρία πίστεως και συμβολική έκφραση, Αθήνα

17 26) Soden, Schriften = Soden H., Die Schriften des Neuen Testaments: in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt, τ. 1, Berlin 1902 (Göttingen 1911). 27) Weitzmann Galavaris, Manuscripts = Weitzmann K. Galavaris G., The Monastery of Saint Catherine at Mount Sinai. The illuminated Greek manuscripts I: From the ninth to the twelfth Century, Princeton ) ο ίδιος, Armenische Buchmalerei = Weitzmann K., Die armenische Buchmalerei des 10. und beginnenden 11. Jahrhunderts, Bamberg 1933, (ανατ. Amsterdam 1970). 29) ο ίδιος, Athos = Weitzmann Κ., Aus den Bibliotheken des Athos: illustrierte Handschriften aus mittel - und spätbyzantinischer Zeit, Hamburg ) ο ίδιος, Renaissance = Weitzmann Κ., Geistige Grundlagen und Wesen der Makedonischen Renaissance. Köln - Οpladen ) ο ίδιος, Sacra Parallela = Weitzmann Κ., The Miniatures of the Sacra Parallela, Parisinus Graecus 923, Princeton ) ο ίδιος, Study = Weitzmann K., The Study of Byzantine Book Illumination, Past, Present and Future, The Place of book illumination in Byzantine Art, The Art Museum, Princeton University 1975, σελ ) Wessel, Buchillustration = Wessel K., Buchillustration, RbK I (1966), σελ

18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α. ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΩΝ 1. Το όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ. Η πρώτη από τις δυο πηγές του εικονογραφικού θέματος των συμβόλων των ευαγγελιστών είναι μια προφητεία του Ιεζεκιήλ 1. Το χωρίο της προφητείας έχει ως εξής (κεφ.1, στ.1-14): 1. Καὶ ἐγένετο ἐν τῷ τριακοστῷ ἔτει, ἐν τῷ τετάρτῳ μηνὶ πέμπτῃ τοῦ μηνὸς καὶ ἐγὼ ἤμην ἐν μέσῳ τῆς αἰχμαλωσίας ἐπὶ τοῦ ποταμοῦ τοῦ Χοβάρ, καὶ ἠνοίχθησαν οἱ οὐρανοί, καὶ εἶδον ὁράσεις Θεοῦ. 2 πέμπτῃ τοῦ μηνός (τοῦτο τό ἔτος τὸ πέμπτον τῆς αἰχμαλωσίας τοῦ βασιλέως Ιωακείμ) καὶ ἐγένετο λόγος Κυρίου πρὸς Ιεζεκιὴλ υἱὸν Βουζεί, τὸν ἱερέα, ἐν γῇ Χαλδαίων ἐπὶ τοῦ ποταμοῦ τοῦ Χοβάρ 3. καὶ ἐγένετο ἐπ ἐμὲ χεὶρ Κυρίου, 4. καὶ εἶδον καὶ ἰδοὺ πνεῦμα ἐξαῖρον ἤρχετο ἀπὸ βορρᾶ, καὶ νεφέλη μεγάλη ἐν αὐτῷ, καὶ φέγγος 1 Ιεζ. 1,2. Ο προφήτης Ιεζεκιήλ γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ στα χρόνια του Ναβουχοδονόσορα, κατά τον 6 ο π.χ. αιώνα μεταξύ 593 και 570 π.χ. (κατ' άλλους το 477 π.χ.). Ο πατέρας του ήταν ιερέας στη γη των Χαλκέων και ονομαζόταν Βουζεί. Ήταν αμείλικτος εχθρός κάθε κακίας και αμαρτίας και ήλεγχε με θάρρος τους υπερόπτες και αλαζονικούς άρχοντες. Οι προφητείες του αναφέρονται κυρίως στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ και μετά. Η παράδοση αναφέρει ότι ο Ιεζεκιήλ φονεύθηκε από τη φυλή του Γάδ, επειδή ήλεγχε τις ειδωλολατρικές τους ροπές. Τάφηκε στη σημερινή Βαγδάτη του Ιράκ. Βλ. Μέγας Συναξαριστής, Ιούλιος,

19 κύκλῳ αὐτοῦ καὶ πῦρ ἐξαστράπτον, καὶ ἐν τῷ μέσῳ αὐτοῦ ὡς ὅρασις ἠλέκτρου ἐν μέσῳ τοῦ πυρὸς καὶ φέγγος ἐν αὐτῷ. 5. καὶ ἐν τῷ μέσῳ ὡς ὁμοίωμα τεσσάρων ζῴων, καὶ αὕτη ἡ ὅρασις αὐτῶν ὁμοίωμα ἀνθρώπου ἐπ αὐτοῖς, 6. καὶ τέσσαρα πρόσωπα τῷ ἑνί, καὶ τέσσαρες πτέρυγες τῷ ἑνί. 7. καὶ τὰ σκέλη αὐτῶν ὀρθά, καὶ πτερωτοὶ οἱ πόδες αὐτῶν, καὶ σπινθῆρες ὡς ἐξαστράπτων χαλκός, καὶ ἐλαφραὶ αἱ πτέρυγες αὐτῶν. 8. καὶ χεὶρ ἀνθρώπου ὑποκάτωθεν τῶν πτερύγων αὐτῶν ἐπὶ τὰ τέσσαρα μέρη αὐτῶν καὶ τὰ πρόσωπα αὐτῶν τῶν τεσσάρων 9. οὐκ ἐπεστρέφοντο ἐν τῷ βαδίζειν αὐτά, ἕκαστον ἀπέναντι τοῦ προσώπου αὐτῶν ἐπορεύοντο.10. καὶ ὁμοίωσις τῶν προσώπων αὐτῶν πρόσωπον ἀνθρώπου καὶ πρόσωπον λέοντος ἐκ δεξιῶν τοῖς τέσσαρσι καὶ πρόσωπον μόσχου ἐξ ἀριστερῶν τοῖς τέσσαρσι καὶ πρόσωπον ἀετοῦ τοῖς τέσσαρσι. 11. καὶ αἱ πτέρυγες αὐτῶν ἐκτεταμέναι ἄνωθεν τοῖς τέσσαρσιν, ἑκατέρῳ δύο συνεζευγμέναι πρὸς ἀλλήλας, καὶ δύο ἐπεκάλυπτον ἐπάνω τοῦ σώματος αὐτῶν. 12. καὶ ἑκάτερον κατὰ πρόσωπον αὐτοῦ ἐπορεύετο οὗ ἂν ἦν τὸ πνεῦμα πορευόμενον, ἐπορεύοντο καὶ οὐκ ἐπέστρεφον. 13. καὶ ἐν μέσῳ τῶν ζῴων ὅρασις ὡς ἀνθράκων πυρὸς καιομένων, ὡς ὄψις λαμπάδων συστρεφομένων ἀναμέσον τῶν ζῴων καὶ φέγγος τοῦ πυρός, καὶ ἐκ τοῦ πυρὸς ἐξεπορεύετο ἀστραπή. Ακολουθεί η μετάφραση 2 του οράματος (κεφ.1, στ.1-14): 1. Την πέμπτη ημέρα του τέταρτου μήνα του τριακοστού έτους της ηλικίας μου, εγώ ο Ιεζεκιήλ,γιος του ιερέα Βουζί, βρισκόμουν ανάμεσα στους αιχμαλώτους, κοντά στον ποταμό Χεβάρ. Εκείνη την ημέρα ανμοίχτηκαν οι ουρανοί και είδα οράματα που μου τα φανέρωσε ο Θεός. 2. Αυτό συνέβη τον πέμπτο χρόνο μετά που είχε αιχμαλωτιστεί ο βασιλίάς Ιωαχίν. Εκεί στη Βαβυλώνα, στον ποταμό Χεβάρ 3. ο Κύριος μου μίλησε για πρώτη φορά και ένιωσα τη δύναμή του πάνω μου. 4. Καθώς παρατηρούσα, είδα να έρχεται από το βορρά μια ανεμοθύελλα, που έφερνε ένα μεγάλο σύννεφο. Το 2 Ε.Β.Ε., Η Παλαιά Διαθήκη, σελ

20 σύννεφο έβγαζε από μέσα του φωτιά και έλαμπε ολόγυρα, ενώ στο κέντρο του κάτι ακτινοβολούσε σαν το μέταλλο που βγαίνει από τη φωτιά. 5. Μέσα από τη φωτιά διέκρινα τέσσερα όντα που έμοιαζαν με άνθρωπο. 6. Το καθένα τους είχε τέσσερα πρόσωπα και τέσσερα φτερά. 7. Τα πόδια τους ήταν ίσια, ενώ τα πέλματά τους έμοιαζαν με του μοσχαριού και σπινθηροβολούσαν σαν γυαλιστερός χαλκός. 8. Εκτός από τα τέσσερα πρόσωπα και τα τέσσερα φτερά, καθένα από τα όντα αυτά είχε τέσσερα ανθρώπινα χέρια, ένα χέρια κάτω από κάθε φτερό. 9. Τα ανοιγμένα φτερά τους συναντούσαν το ένα το άλλο στις άκρες καθώς κινούνταν δεν άλλαζαν κατεύθυνση βάδιζαν κατευθείαν μπροστά, εκεί που κοίταζε το κάθε πρόσωπο. 10. Όσο για την όψη του προσώπου τους, το κάθε ον είχε από μπροστά τη μορφή ανθρώπου, δεξιά τη μορφή του λιονταριού, αριστερά τη μορφή βοδιού και πίσω τη μορφή αετού. 11. Αυτά ήταν τα πρόσωπά τους. Τα δύο από τα φτερά του καθενός ήταν ανοιγμένα προς τα πάνω και άγγιζαν τα φτερά του άλλου, ενώ τα άλλα δυο φτερά σκέπαζαν το σώμα τους. 12. Το κάθε ον βάδιζε κατευθείαν μπροστά, εκεί που κοίταζε το κάθε πρόσωπό του, όπου τα πήγαινε το Πνεύμα. Βάδιζαν χωρίς να γυρίζουν τα σώματά τους. 13. Ανάμεσά τους διακρινόταν μια λάμψη σαν από αναμμένα κάρβουνα, σαν λάμψη από δαδιά που πηγαινοέρχονταν. Η φωτιά ήταν εκτυφλωτική κι από μέσα της πετιούνταν αστραπές. 14. Τα όντα πηγαινοέρχονταν κι έτρεχαν σαν αστραπή. 2. Το όραμα του απόστολου και ευαγγελιστή Ιωάννη. Η δεύτερη πηγή από την οποία αντλήθηκε ο συμβολισμός των ευαγγελιστών με τα τέσσερα ζωντανά πλάσματα του Θεού 3, είναι ένα χωρίο από την Αποκάλυψη του Ιωάννη 4. 3 Galavaris, Prefaces, σελ

21 Το χωρίο είναι το εξής (κεφ.4, στ.1-9):1. Μετὰ ταῦτα εἶδον, καὶ ἰδοὺ θύρα ἀνεῳγμένη ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ ἡ φωνὴ ἡ πρώτη ἣν ἤκουσα ὡς σάλπιγγος λαλούσης μετ' ἐμοῦ λέγων Ἀνάβα ὧδε καὶ δείξω σοι ἃ δεῖ γενέσθαι μετὰ ταῦτα. 2. καὶ εὐθέως ἐγενόμην ἐν πνεύματι καὶ ἰδοὺ θρόνος ἔκειτο ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ ἐπὶ τὸν θρόνον καθήμενος, 3. ὅμοιος ὁράσει λίθῳ ἰάσπιδι καὶ σαρδίῳ καὶ ἶρις κυκλόθεν τοῦ θρόνου, ὁμοίως ὅρασις σμαραγδίνων. 4. καὶ κυκλόθεν τοῦ θρόνου θρόνοι εἴκοσι τέσσαρες, καὶ ἐπὶ τοὺς θρόνους τοὺς εἴκοσι τέσσαρας πρεσβυτέρους καθημένους, περιβεβλημένους ἐν ἱματίοις λευκοῖς, καὶ ἐπὶ τὰς κεφαλὰς αὐτῶν στεφάνους χρυσοῦς. 5. καὶ ἐκ τοῦ θρόνου ἐκπορεύονται ἀστραπαὶ καὶ φωναὶ καὶ βρονταί καὶ ἑπτὰ λαμπάδες πυρὸς καιόμεναι ἐνώπιον τοῦ θρόνου, ἅ εἰσι τὰ ἑπτὰ πνεύματα τοῦ Θεοῦ 6. καὶ ἐνώπιον τοῦ θρόνου ὡς θάλασσα ὑαλίνη, ὁμοία κρυστάλλῳ καὶ ἐν μέσῳ τοῦ θρόνου καὶ κύκλῳ τοῦ θρόνου τέσσαρα ζῷα γέμοντα ὀφθαλμῶν ἔμπροσθεν καὶ ὄπισθεν 7. καὶ τὸ ζῷον τὸ πρῶτον ὅμοιον λέοντι, καὶ τὸ δεύτερον ζῷον ὅμοιον μόσχῳ, καὶ τὸ τρίτον ζῷον ἔχον τὸ πρόσωπον ὡς ἀνθρώπου, καὶ τὸ τέταρτον ζῷον ὅμοιον ἀετῷ πετομένῳ. 8. καὶ τὰ τέσσαρα ζῷα, ἓν καθ' ἓν αὐτῶν ἔχον ἀνὰ πτέρυγας ἕξ, κυκλόθεν καὶ ἔσωθεν γέμουσιν ὀφθαλμῶν, καὶ ἀνάπαυσιν οὐκ ἔχουσιν ἡμέρας καὶ νυκτὸς λέγοντες Ἅγιος ἅγιος ἅγιος Κύριος ὁ Θεὸς ὁ παντοκράτωρ, ὁ ἦν καὶ ὁ ὢν καὶ 4 Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος είναι ο συγγραφέας του τέταρτου κατά σειρά Ευαγγελίου, τριών Καθολικών Επιστολών και της Αποκάλυψης την οποία συνέγραψε πιθανότατα κατά το έτος 95 μ.χ. στο νησί της Πάτμου. Ο Ιωάννης, ο αγαπημένος μαθητής του Ιησού, ήταν γιος του Ζεβεδαίου και της Σαλώμης και νεώτερος αδελφός του αποστόλου Ιακώβου. Γεννήθηκε στη Γαλιλαία και δεν μορφώθηκε καθώς από μικρός βοηθούσε τον πατέρα του, ο οποίος ήταν ψαράς. Στην αρχή έγινε μαθητής του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και αμέσως μόλις γνώρισε τον Ιησού έγινε μαθητής του μαζί με τον αδερφό του τον Ιάκωβο. Η παράδοση επίσης, μας πληροφορεί ότι ο Ιωάννης κήρυξε το Ευαγγέλιο στη Μικρά Ασία, και ιδιαίτερα στην Έφεσο. Στα χρόνια του αυτοκράτορα Δομετιανού βασανίστηκε και εξορίστηκε στη Πάτμο, όπου έγραψε την Αποκάλυψη. Σε μεγάλη ηλικία ξαναγύρισε στην Έφεσο, όπου συνέγραψε το ευαγγέλιο του. Ο Ιωάννης έζησε γύρω στα 100 χρόνια (κοιμήθηκε ειρηνικά γύρω στο 105 με 106 μ.χ.). Πολλοί από τους Πατέρες της Εκκλησίας έχουν προσπαθήσει ανά τους αιώνες να μεταφράσουν τα αλληγορικά σημεία της Αποκάλυψης, τα οποία ο Ιωάννης έζησε «έν πνεύματι». Βλ. Τρεμπέλας, Ερμηνεία, σελ.365,

22 ὁ ἐρχόμενος. 9. Καὶ ὅταν δῶσι τὰ ζῷα δόξαν καὶ τιμὴν καὶ εὐχαριστίαν τῷ καθημένῳ ἐπὶ τοῦ θρόνου, τῷ ζῶντι εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ακολουθεί η μετάφραση του οράματος: 1. Αφού έγιναν όλα αυτά, κοίταξα, και να! Είδα μια πόρτα ανοιγμένη στον ουρανό. Kαι άκουσα εκείνον που μίλησε την πρώτη φορά μαζί μου, και που η φωνή του ήταν σαν τον ήχο της σάλπιγγας, να μου λέει: Ανέβα εδώ και θα σου δείξω εκείνα που πρόκειται να συμβούν ύστερα από αυτά. 2. Αμέσως, τότε, με συνεπήρε το Πνεύμα, και να! Ένας θρόνος στημένος στον ουρανό, και πάνω στο θρόνο καθόταν κάποιος. 3. Kι αυτός που καθόταν ήταν όμοιος στην όψη με το πολύτιμο πετράδι ίασπη και το σάρδιο. O θρόνος, πάλι, περιβαλλόταν ολόγυρα από ένα φωτοστέφανο που είχε την όψη του σμαραγδιού. 4. Kι ολόγυρα από το θρόνο υπήρχαν άλλοι εικοσιτέσσερις θρόνοι. Και πάνω στους θρόνους είδα καθισμένους τους είκοσι τέσσερις πρεσβύτερους, ντυμένους με ρούχα λευκά, και στα κεφάλια τους φορούσαν χρυσά στεφάνια. 5. Kι από το θρόνο έβγαιναν αστραπές και φωνές και βροντές! Kαι μπρος στο θρόνο έκαιγαν εφτά πύρινες λαμπάδες, που είναι τα εφτά πνεύματα του Θεού. 6. Kαι μια έκταση απλωνόταν μπροστά από το θρόνο, σαν γυάλινη θάλασσα, όμοια με κρύσταλλο. Kαι στο κέντρο του θρόνου και κυκλικά από αυτόν, υπήρχαν τέσσερα όντα γεμάτα μάτια μπροστά και πίσω. 7. Tο πρώτο ον ήταν όμοιο με λιοντάρι, το δεύτερο ον όμοιο με μοσχάρι, το τρίτο ον είχε πρόσωπο σαν του ανθρώπου, και το τέταρτο ον ήταν όμοιο με αετό που πετάει. 8. Kαι από τα όντα αυτά, το καθένα ξεχωριστά είχε από έξι φτερούγες γύρω γύρω, κι από μέσα ήταν γεμάτα μάτια. Kι ανάπαυση δεν είχαν καθώς έλεγαν μέρα και νύχτα: Άγιος, άγιος, άγιος ο Kύριος, ο Θεός ο Παντοκράτορας. Αυτός που υπήρχε, που υπάρχει και που είναι να έρθει! 9. Kι όταν πια τα όντα δοξάσουν και τιμήσουν κι ευχαριστήσουν αυτόν που κάθεται πάνω στο θρόνο, αυτόν που ζει στους αιώνες των αιώνων. 21

23 Τα δυο αυτά οράματα επηρέασαν τις εκφράσεις της βυζαντινής τέχνης όπως π.χ. τις φορητές εικόνες, τις τοιχογραφίες των ναών αλλά και την εικονογράφηση των χειρόγραφων κωδίκων του Αγίου Όρους, μέρος των οποίων εξετάζεται στην παρούσα εργασία. Β. ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΩΝ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ Από την παλαιοχριστιανική και στη συνέχεια τη βυζαντινή εποχή, τα σωζόμενα παραδείγματα απεικόνισης των συμβόλων των ευαγγελιστών καταδεικνύουν με σαφή τρόπο την σταθερή θέση που κατείχαν στην χριστιανική τέχνη. Βέβαια, η Αποκάλυψη έγινε αποδεκτή από τις εκκλησίες του ανατολικού τμήματος της αυτοκρατορίας τον 10 ο αιώνα, ενώ στο δυτικό τμήμα το βιβλίο αναγνωρίστηκε ως κανονικό από τον 4 ο κιόλας αιώνα 5. Έτσι είναι απόλυτα φυσιολογικό τα πρωιμώτερα παραδείγματα απεικόνισης των αποκαλυπτικών ζώων να βρίσκονται σε ναούς της Δύσης. Ξεκινώντας από την μνημειακή τέχνη έως τη διακόσμηση των χειρογράφων και τη μικροτεχνία, τα σύμβολα βρίσκονταν πάντα στο μυαλό των καλλιτεχνών ή των παραγγελιοδόχων τους. Παρακάτω θα παρουσιαστούν μερικές παραστάσεις ώστε να γίνει αντιληπτή η διπλή ιδιότητα των αποκαλυπτικών ζώων ως εσχατολογικά στοιχεία αλλά και ως σύμβολα των ευαγγελιστών. Στη μνημειακή τέχνη τα σύμβολα έκαναν την εμφάνισή τους πολύ νωρίς. Στο βαπτιστήριο του S. Giovanni in Fonte στη Νεάπολη, το οποίο διακόσμησε με ψηφιδωτά ο επίσκοπος Σεβήρος το 400 περίπου, σε κάθε 5 Καραβιδόπουλος, Καινή Διαθήκη, σελ

24 μια από τις τέσσερις γωνιακές κόγχες εικονίζονται τα τέσσερα αποκαλυπτικά ζώα με φτερά 6. Στη Ρώμη συναντάμε επίσης παραδείγματα ψηφιδωτού διακόσμου με τα αποκαλυπτικά ζώα. Η αψίδα της Αγίας Πουδεντιανής 7 αποτελεί το αρχαιότερο σωζόμενο σε κόγχη ψηφιδωτό παλαιοχριστιανικής βασιλικής και είναι έργο του πάπα Ιννοκέντιου Α ( ). Η σύνθεση παριστάνει τον Χριστό ένθρονο και χαμηλότερα αριστερά και δεξιά, τους απόστολους. Στον ουρανό εικονίζονται τα τέσσερα φτερωτά ζώα. Στη βασιλική της Santa Maria Maggiore 8, η οποία πιθανότατα ιδρύθηκε από τον πάπα Σίξτο τον Γ ( ), στο μέσο της πρώτης από πάνω ζώνης του θριαμβευτικού τόξου εικονίζεται με ψηφίδες το εσχατολογικό θέμα «η Ετοιμασία του θρόνου» με τα τέσσερα ζώα και τους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο να συμπληρώνουν την σύνθεση 9. Ανεβαίνοντας προς τη Ραβέννα το πρώτο μισό του 5 ου μ.χ. αιώνα, συναντάμε τα αρχαιότερα ψηφιδωτά της στο μαυσωλείο της Galla Placidiα 10. Στα τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα του χαμηλού θόλου της οροφής, εικονίζονται τα φτερωτά ζώα να προβάλλουν μέσα από τα σύννεφα ενός έναστρου ουρανού πλαισιώνοντας τον σταυρό 11. Λίγο αργότερα και προς τα τέλη του 5 ου αιώνα ιδρύεται από τον επίσκοπο Πέτρο Β ( ) το παρεκκλήσιο 12 του αρχιεπισκοπικού μεγάρου της Ραβέννας, το οποίο είναι αφιερωμένο στον απόστολο Ανδρέα. Στο κέντρο του σταυροθολίου εικονίζεται το μονόγραμμα του Χριστού το οποίο κρατούν τέσσερις άγγελοι. Ανάμεσά τους τα τέσσερα ζώα κρατούν Ευαγγέλιο ενώ ο αετός 6 Γούναρης, Ζωγραφική, σελ.231,234, εικ.293, Γκιολές, Ζωγραφική, σελ , εικ Γούναρης, Ζωγραφική, σελ.166,168, Brenk, Maggiore, σελ Γούναρης, Ζωγραφική, σελ , εικ Deichmann, Ravenna, σελ.13-21, εικ Γούναρης, Ζωγραφική, σελ.192,195, εικ

25 και ο άνθρωπος φέρουν φωτοστέφανο, συνυπάρχοντας στην σύνθεση πλέον ως σύμβολα των ευαγγελιστών. Στα ψηφιδωτά του Αγίου Βιταλίου 13, που χρονολογούνται στα μέσα του 6 ου αιώνα, βρίσκουμε στους πλαϊνούς τοίχους του ιερού τα σύμβολα των ευαγγελιστών να συνοδεύουν τους ίδιους τους ευαγγελιστές. Η σύνθεση αυτή αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα παραδείγματα απεικόνισης του συμβόλου με τον ευαγγελιστή του στην βυζαντινή τέχνη. Στην Ανατολή, ένα από τα σημαντικότερα ψηφιδωτά με την παρουσία των αποκαλυπτικών ζώων στη μνημειακή τέχνη είναι αυτό της κόγχης στη μονή του Χριστού Σωτήρος του Λατόμου 14 (τέλη 5 ου αιώνα) στη Θεσσαλονίκη 15. Η Θεσσαλονίκη υπαγόταν εκκλησιαστικά από την εποχή του Μ.Θεοδοσίου 16 στη δικαιοδοσία της Ρώμης, η εικονογραφία της οποίας ήταν επηρεασμένη από την Αποκάλυψη. Απόρροια της εξάρτησης αυτής είναι ότι στην παράσταση της κόγχης εικονίζεται ο Χριστός στο κέντρο, καθισμένος σε δόξα την οποία περιβάλλουν τα τέσσερα πολυόμματα φτερωτά ζώα τα οποία κρατούν Ευαγγέλιο και προέρχονται από το όραμα του Ιωάννη. Ως προς τα μέχρι τώρα γνωστά εικονογραφημένα χειρόγραφα, ένα από τα πρωιμότερα παραδείγματα απεικόνισης των αποκαλυπτικών ζώων βρίσκεται στο Ευαγγέλιο του Rabbula (Plut. I, 56). Το Ευαγγέλιο που φυλάσσεται στη Λαυρεντιανή βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας, είναι στη συριακή γλώσσα και η διακόσμηση του έγινε το 586 μ.χ.. Στο φ.13 v υπάρχει «η Ανάληψη του Χριστού», την δόξα του οποίου κρατούν δυο άγγελοι ενώ ακριβώς από κάτω εικονίζονται τα τέσσερα πολυόμματα φτερωτά ζώα Γκιολές, Ζωγραφική, σελ , εικ.69, Πανσελήνου, Σύμβολα, σελ.80, εικ Καζαμία-Τσέρνου, Τοπογραφία Θεσσαλονίκης, σελ Γκιολές, Ζωγραφική, σελ.64, Γούναρης, Ζωγραφική, σελ , εικ

26 Γ. ΤΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ Ο αριθμός των χειρογράφων που βρίσκονται στις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους ασφαλώς είναι τεράστιος. Σε αυτόν τον αριθμό προστίθενται και άλλα χειρόγραφα που κατά καιρούς εντοπίζονται σε διάφορες ξεχασμένες κρύπτες ή αποθήκες. Φυσικά ένας μεγάλος αριθμός των χειρογράφων απομακρύνθηκε από το Άγιο Όρος τους περασμένους αιώνες από τα βυζαντινά χρόνια (Λατίνοι, πειρατικές επιδρομές) καθώς και σε όλη τη μεταβυζαντινή περίοδο, κυρίως κατά τον 19 ο αιώνα (οργανωμένες αποστολές, μεμονωμένα άτομα) 18. Σε αυτά που λείπουν πρέπει να προσμετρηθούν και όσα χάθηκαν από άλλες αιτίες όπως η πυρκαγιά στη βιβλιοθήκη της Ι.Μ.Σίμωνος Πέτρας του έτους 1891, που κατέστρεψε όλη την παλαιότερη συλλογή των χειρογράφων της. Τα τελευταία χρόνια με την δημοσίευση των καταλόγων των αγιορείτικων χειρογράφων και την έκδοση μελετών με φωτογραφικό υλικό, έγινε πιο προσιτός ο θησαυρός των βιβλιοθηκών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα όλο και περισσότεροι ερευνητές να ασχοληθούν και να εμβαθύνουν στην κληρονομιά που άφησε ο βυζαντινός πολιτισμός. Σε αυτά τα ιερά κειμήλια περιέχονται συνολικά περίπου μικρογραφίες, στις οποίες αντιπροσωπεύονται όλα τα είδη τους: α) ολοσέλιδες β) παρασελίδιες γ) μικρότερες που καταλαμβάνουν μέρος της γραμμένης επιφάνειας και δ) πρωτογράμματα, επίτιτλα και κοσμήματα όπως μετάλλια. Αναφορικά με το πεδίο έρευνας της παρούσας μελέτης, στο Άγιο Όρος σήμερα σώζονται πάνω από εικονογραφημένα ελληνικά χειρόγραφα, στα οποία προστίθενται πολύ λίγα σπαράγματα όπως επίσης και μερικά ξενόγλωσσα. Παράλληλα υπάρχουν και τέσσερα 18 Καδάς, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, σελ Ό.π., Χειρόγραφα Αγίου Όρους, σελ

27 εξαιρετικά κειμήλια, όπως ένα ξύλινο δίπτυχο στη Μονή Χιλανδαρίου και ένας ξύλινος σταυρός, μια υαλογραφία και ένα ακόμα ξύλινο δίπτυχο στη Μονή Αγίου Παύλου (εικ.46-50), που κοσμούνται με υαλόφρακτες περγαμηνές μικρογραφίες. Τα σύμβολα των ευαγγελιστών εικονίζονται, μεμονωμένα ή όλα μαζί, σε 19 από τα 640 σωζόμενα εικονογραφημένα χειρόγραφα καθώς και στο ξύλινο δίπτυχο της μονής Αγίου Παύλου. Στα 19 αυτά χειρόγραφα, τα αποκαλυπτικά όντα φιλοξενούνται είτε σε ολοσέλιδες είτε σε παρασελίδιες μικρογραφίες. Όσον αφορά την παρούσα μελέτη, το αρχαιότερο σωζόμενο χειρόγραφο στο Άγιο Όρος που περιέχει τα σύμβολα των ευαγγελιστών είναι ο κώδικας 43, το Τετραευάγγελο της Ι.Μ.Σταυρονικήτα 20 του 10 ου αιώνα (εικ.51-65). Τα σύμβολα όμως που βρίσκονται μέσα σε κύκλους προστέθηκαν μάλλον στο δεύτερο μισό του 13 ου αιώνα. Έτσι η αρχαιότερη απεικόνιση όλων των συμβόλων στο Άγιο Όρος βρίσκεται στον κώδικα αρ.66 του 12 ου αιώνα της Ι.Μ.Ιβήρων (εικ.18-23). Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι τα οράματα των Ιεζεκιήλ και Ιωάννη έπαιξαν σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση της εικονογραφίας της βυζαντινής τέχνης από τους πρώτους κιόλας μετά Χριστόν αιώνες. 20 Καδάς, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, σελ.207,

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΣΥΜΒΟΛΑ 27

29 Με αφορμή αφενός το κείμενο του οράματος του προφήτη Ιεζεκιήλ και αφετέρου το κείμενο της Αποκάλυψης του ευαγγελιστή Ιωάννη, ορισμένοι από τους πρώτους Πατέρες της Εκκλησίας 21 συνέδεσαν τους τέσσερις ευαγγελιστές με τα τέσσερα αποκαλυπτικά ζώα: τον αετό, τον λέοντα, τον μόσχο και τον άνθρωπο 22. Η ερμηνεία των οραμάτων από τους χριστιανούς συγγραφείς, οι οποίοι ασχολήθηκαν με την αντιστοιχία των προσώπων, δεν ήταν από όλους η ίδια. Έτσι, διατυπώθηκαν διαφορετικές απόψεις όσον αφορά το ποιό ζώο αρμόζει καλύτερα στον κάθε ευαγγελιστή ή μάλλον στο Ευαγγέλιο που συνέγραψε ο καθένας. Ασφαλώς, οι ποικίλες αυτές απόψεις επηρέασαν ανάλογα και τα εικονογραφικά εργαστήρια των περιοχών, στις οποίες επικρατούσαν. Κατά συνέπεια ο συμβολισμός των τεσσάρων ευαγγελιστών με τα τέσσερα αποκαλυπτικά ζώα, δεν ήταν δεδομένος και σταθερός για τους καλλιτέχνες που αναλάμβαναν να διακοσμήσουν ένα χειρόγραφο. Επιπροσθέτως, τα φτερωτά ζώα των οραμάτων του προφήτη Ιεζεκιήλ και του ευαγγελιστή Ιωάννη συνδέθηκαν με τα τετραπρόσωπα Χερουβίμ 23, τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ αλλά και με την Ευχαριστιακή Προσευχή της Αγίας Αναφοράς 24 στη Θεία Λειτουργία του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, όπως και σε αυτή του Μεγάλου Βασιλείου. Το χωρίο από την Θεία Λειτουργία του Ιωάννη του Χρυσοστόμου 25, στο οποίο τα τέσσερα ζώα παρουσιάζονται ως οι επουράνιες δυνάμεις που περιβάλλουν τον θρόνο του Υψίστου είναι το εξής:, καίτοι σοι παρεστήκασι χιλιάδες 21 Οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο θέμα ήταν ο Άγιος Ειρηναίος Λουγδούνου ( ), Ελέγχου και Ανατροπής της Ψευδωνύμου Γνώσεως, Κατά Αιρέσεων Βιβλία 5, Βιβλίο 3, κεφ.11, Idem probat ex Joannis Evangelio quod ex iribus aliis jam probavil. Tum concludil quator esse Evangelia nec plura nec pauciora, et hujus numeri mysticas ruliones uffert., PG 7, και ο Άγιος Επιφάνιος Κωνσταντίας ( ), πληροφορίες για έργο του μας δίνει ο R.Nelson, Iconography, σελ.8,13 σημ RbK II, σελ Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία, Β, σελ Galavaris, Prefaces, σελ Schulz, Η Βυζαντινή λειτουργία, σελ

30 ἀρχαγγέλων και μυριάδες ἀγγέλων, τα Χερουβείμ, και τα Σεραφείμ, ἑξαπτέρυγα, πολυόμματα, μετάρσια πτερωτά. Τον ἐπινίκιον ὓμνον ᾄδοντα, βοῶντα, κεκραγότα, και λέγοντα. και ο λαός : Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ, πλήρης ὁ οὐρανός καὶ ἡ γῆ τῆς δόξης σου. Ὡσαννά ἐν τοῖς ὑψίστοις. Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου. Ὡσαννά ὁ ἐν τοῖς ὑψίστοις 26. Τα αποκαλυπτικά όντα λοιπόν παρουσιάζονται στη βυζαντινή εικονογραφία να ψάλλουν τον επινίκιο ύμνο, καθώς ο αετός εμφανίζεται να «άδει», ο μόσχος να «βοά», ο λέοντας να «βρυχάται» και ο άνθρωπος να «λέει». Η επανάληψη τρεις φορές του «ἅγιος» γίνεται προς δόξα του Τριαδικού Θεού, υμνούμενου από τα Σεραφείμ 27, αλλά παράλληλα σημαίνει και το ακατάπαυστο της δοξολογίας όπως αναφέρεται στην θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου 28. Η σύνθεση αυτή με όλα τα όντα ως σεραφείμ σε μια παράσταση και το καθένα να επιγράφεται με την δική του μετοχή από την εισαγωγή του επινίκιου ύμνου, συναντάται αρκετά συχνά όχι μόνο στη μνημειακή τέχνη 29 αλλά και στα εικονογραφημένα χειρόγραφα. Στο Άγιο Όρος ένα θαυμάσιο δείγμα αυτού του εικονογραφικού τύπου είναι ο κωδ.937 Τετραευάγγελο του 14ου αιώνα, ο οποίος φυλάσσεται στην βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου (εικ.10,12,14). Αντιλαμβάνεται λοιπόν κανείς, ότι η εικονογράφηση των συμβόλων στα χειρόγραφα, είχε άμεση σχέση πρώτον, με το περιεχόμενο κειμένων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, δεύτερον, με το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας και τρίτον με τις ερμηνείες των Πατέρων της εκκλησίας. Βέβαια η απεικόνιση των αποκαλυπτικών όντων στα χειρόγραφα, με οποιαδήποτε ιδιότητα, ενισχύθηκε από την στιγμή που τα 26 ΕΚΚΛ. ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Συνέκδημος, σελ Καραϊσαρίδης, Στανιλοάε, σελ Schulz, Η Βυζαντινή λειτουργία, σελ Πανσελήνου, Σύμβολα, σελ

31 όντα αυτά συμπεριλήφθηκαν στους εικονογραφικούς διακόσμους των περισσότερων ναών. Όσον αφορά την διαφορετική απόδοση των τεσσάρων φτερωτών πλασμάτων στους ευαγγελιστές, αυτή δεν αποτέλεσε διαφορά διδασκαλιών μεταξύ των Πατέρων Ανατολής και Δύσης, αλλά διαφορά αντίληψης του κάθε συγγραφέα ανεξάρτητα από τον τόπο καταγωγής του ή την περιοχή δράσης του. Όπως παρατηρήθηκε από την μελέτη των κειμένων όλων των Πατέρων, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο θέμα, αφετηρία ήταν οι πρώτοι στίχοι των Ευαγγελίων. Γεγονός είναι ότι τα κείμενα των οραμάτων, αποτέλεσαν πηγή σχολίων από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες έως την «επικράτηση», σύμφωνα με την πλειονότητα των σωζόμενων δειγμάτων 30, ενός συγκεκριμένου εικονογραφικού τύπου αντιστοίχισης των ευαγγελιστών με τα ζώα. Ο τύπος αυτός αποδίδει τον άνθρωπο στον Ματθαίο, τον λέοντα στον Μάρκο, τον μόσχο στον Λουκά και τον αετό στον Ιωάννη. Ο λόγος βέβαια που προκάλεσε την επικράτηση αυτού του τύπου παραμένει άγνωστος. Συνολικά από τα εικονογραφημένα χειρόγραφα που έχουν έρθει στο φως μέχρι σήμερα σε όλο τον κόσμο, έχουν διαμορφωθεί τέσσερις αντιστοιχίες. Οι τέσσερις αυτές αντιστοιχίες συγκεντρώθηκαν από τον Γ. Γαλάβαρη και παρουσιάστηκαν στο βιβλίο του The Illustrations of the Prefaces in Byzantine Gospels. Σε αυτές κατέταξε και ορισμένους κώδικες που επέλεξε να μελετήσει. Τις αντιστοιχίες αυτές τις ακολούθησαν και οι υπόλοιποι μελετητές των συμβόλων των ευαγγελιστών. Πάντως και τότε όπως και τώρα, υπάρχουν περιπτώσεις χειρόγραφων κωδίκων που περιλαμβάνουν αντιστοιχίες, οι οποίες δεν φαίνεται να στηρίζονται σε κάποια γνωστή διδασκαλία κάποιων Πατέρων 30 Nelson, Gospel Book, σελ

32 της εκκλησίας ή κάποιων συγγραφέων και αποτελούν ασφαλώς αντικείμενο μελέτης επόμενων ερευνητών. Για να μην υπάρχει σύγχυση στην ανάγνωση των συμβόλων θεωρείται δεδομένη η σειρά των Ευαγγελίων άρα και των ευαγγελιστών δηλαδή Ματθαίος, Μάρκος, Λουκάς και Ιωάννης. α. Ματθαίος - Άνθρωπος, Μάρκος - Αετός, Λουκάς - Μόσχος, Ιωάννης - Λέων. Η πρώτη προσπάθεια σύνδεσης των αποκαλυπτικών όντων με τους ευαγγελιστές, έγινε από τον Ειρηναίο 31 επίσκοπο Λουγδούνου (σημερινή Λυών) γύρω στο Ο Ειρηναίος ( ) ως θεολόγος, εξύψωσε το κύρος της Παλαιάς Διαθήκης, ανέδειξε αυτοτελές το κύρος της Καινής 33, ενώ παράλληλα τόνισε και τη συνέχεια των δυο διαθηκών. Ο επίσκοπος της Λυών επεσήμανε την μεγάλη αξία των Ευαγγελίων, τα οποία θεώρησε ως ένα τετράμορφον εὐαγγέλιον, ἑνὶ δὲ πνεύματι συνεχόμενον 34. Κατά τους λόγους όλων των χριστιανών συγγραφέων, η εμφάνιση και των τεσσάρων μορφών σε ένα ον, δηλώνει την ενότητα των Ευαγγελίων, τα οποία αποτελούν τη μια και μοναδική αλήθεια του Χριστού. Ο Ειρηναίος στο βιβλίο του «Έλεγχος και Ανατροπή της Ψευδωνύμου Γνώσεως 35», χαρακτήρισε ως εικόνες της πραγματείας του Υιού του Θεού τα πρόσωπα των τετράμορφων Χερουβείμ. Στην αντιστοιχία του, επέλεξε να συνδέσει τον άνθρωπο με τον Ματθαίο, διότι το Ευαγγέλιο του ξεκινάει με την γέννηση και 31 Galavaris, Prefaces, σελ Γκιολές, Ζωγραφική, σελ Χρήστου, Εκκλ. Γραμματολογία, Α, σελ Ό.π., Ελλ. Πατρολογία, Β, σελ Idem probat ex Joannis Evangelio quod ex iribus aliis jam probavil. Tum concludil quator esse Evangelia nec plura nec pauciora, et hujus numeri mysticas ruliones uffert, ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΤΡΟΠΗΣ ΤΗΣ ΨΕΥΔΩΝΥΜΟΥ ΓΝΩΣΕΩΣ, ΚΑΤΑ ΑΙΡΕΣΕΩΝ, Βιβλία 5, Βιβλίο 3, κεφ.11, Ειρηναίου, PG 7,

33 ενανθρώπιση του Χριστού 36. Κατόπιν απέδωσε στον Μάρκο τον αετό, εξαιτίας του Πνεύματος που από ψηλά πνέει στους Προφήτες 37, με τους οποίους ξεκινάει την γραφή του και υποδηλώνει την φτερωτική εικόνα του Ευαγγελίου του. Στη συνέχεια διαβλέπει τον ιερατικό 38 χαρακτήρα του Ευαγγελίου του Λουκά, ο οποίος στην αρχή αναφέρεται στον ιερέα Ζαχαρία 39. Πιστεύει ότι ο Ζαχαρίας εκπροσωπεί την Παλαιά Διαθήκη, η οποία στην χριστιανική τέχνη συμβολίζεται συχνά με τον μόσχο. Τέλος στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, ο οποίος αρχίζει με την ηγεμονική και ένδοξη καταγωγή του Υιού του Θεού 40, αποδίδεται ο λέοντας, ο οποίος αποτελεί τον ένδοξο βασιλιά των ζώων. Αυτή η αντιστοιχία των ευαγγελιστών με τα αποκαλυπτικά ζώα, βρήκε απήχηση στην Τέχνη της Δύσης και της Ανατολής, αρχικά στην μνημειακή αλλά στη συνέχεια και σε όλες τις υπόλοιπες εκφράσεις της. Βέβαια, μπορεί ο Ειρηναίος να πρότεινε αυτή την σειρά αλλά μετέπειτα αυτή υποστηρίχτηκε και από συγγραφείς της Ανατολής. Ανάμεσά τους ο Σωφρόνιος 41 Πατριάρχης Ιεροσολύμων ( ), ο Αναστάσιος 42 Β ο Σιναΐτης (πιθανότατα μέσα 7 ου αι.-αρχές 8 ου αι.), ο 36 «Βίβλος γενέσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ, υἱοῦ Ἀβραάμ», Μθ, «Ἀρχὴ τοῦ εὐαγγελίου Ἰησοῦ Χριστοῦ, υἱοῦ τοῦ Θεοῦ. Ὡς γέγραπται ἐν τοῖς προφήταις, ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου, ὃς κατασκευάσει τὴν ὁδόν σου ἔμπροσθέν σου», Μκ, 1, «τὸ δὲ δεύτερον ὅμοιον μόσχῳ, τήν ἱερουργικήν καὶ ἱερατικήν τάξιν ἐμφαῖνον», ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΤΡΟΠΗΣ ΤΗΣ ΨΕΥΔΩΝΥΜΟΥ ΓΝΩΣΕΩΣ, ΚΑΤΑ ΑΙΡΕΣΕΩΝ, Βιβλία 5, Βιβλίο 3, κεφ.11, Ειρηναίου, PG 7, «Ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις Ἡρῴδου τοῦ βασιλέως τῆς Ἰουδαίας ἱερεύς τις ὀνόματι Ζαχαρίας ἐξ ἐφημερίας Ἀβιά, καὶ γυνὴ αὐτῷ ἐκ τῶν Ἀαρών, καὶ τὸ ὄνομα αὐτῆς Ἐλισάβετ.», Λκ, «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος.», Ιω, Commentarius Liturgucus, Σωφρονίου πατριάρχου Ιεροσολύμων λόγος περιέχων τήν ἐκκλησιαστικήν ἅπασαν ὶστορίαν καὶ λεπτομερῆ ἀφήγησιν πάντων τῶν ἐν τῇ θείᾳ ὶερουργίᾳ τελουμένων, Σωφρονίου, PG 87.c, ΕΡΩΤΗΣΙΣ ΡΜΔ, ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ ΠΕΡΙ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΕΚ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ, Αναστασίου, PG 89,

34 Ανδρέας 43 Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας Καππαδοκίας (τέλη 9 ου αι.-αρχές 10 ου αι.), ο Αρέθας 44 (τέλη 9 ου αι.-αρχές 10 ου αι.) μαθητής του Ανδρέα και διάδοχος του στον Αρχιεπισκοπικό θρόνο της Καισαρείας και τέλος ο Θεοφύλαχτος 45 Αρχιεπίσκοπος Αχρίδας ( ). Την ταύτιση ευαγγελιστών-αποκαλυπτικών όντων των παραπάνω Πατέρων και συγγραφέων της εκκλησίας, ακολούθησαν διάφοροι καλλιτέχνες της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Άλλωστε μέχρι σήμερα σώζονται παραδείγματα όπως αυτό στην αψίδα του Οσίου Δαβίδ της μονής Λατόμου (5 ος αι.), στην οποία τα σύμβολα περιβάλλουν τον Χριστό, και αν διαβαστούν ξεκινώντας από πάνω αριστερά και δεξιόστροφα παρατηρείται η ίδια ακολουθία. Όπως αναφέρθηκε ήδη, το παλαιότερο σωζόμενο εικονογραφημένο χειρόγραφο που περιέχει τα σύμβολα των Ευαγγελιστών τοποθετείται στον 6 ο αιώνα και είναι το Ευαγγέλιο του Rabbula. Στο Άγιο Όρος το παλαιότερο σωζόμενο χειρόγραφο που εμφανίζει τα σύμβολα είναι ο κώδικας 43, ένα Τετραευάγγελο της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα (εικ.51-65). Ο κώδικας αυτός χρονολογείται στα μέσα του 10 ου αιώνα και τα αποκαλυπτικά όντα εικονογραφήθηκαν εκεί πιθανότατα κατά τα μέσα του 13 ου αιώνα 46. Τα όντα παρουσιάζονται μέσα σε μετάλλια, δίπλα από τα κείμενα των Ευαγγελίων και η αντιστοιχία που ακολούθησε ο εικονογράφος, είναι αυτή που πρώτος πρότεινε ο Ειρηναίος. 43 Κεφάλ. Ι, Λόγος Δ, Περὶ τῆς ὁραθείσης θύρας ἐν τῷ οὑρανῷ, και τῶν κδ πρεσβυτέρων [και τῶν ἐξῆς], ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΙΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΚΑΙ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Ανδρέα, PG 106, Κεφάλ. Ι, Περὶ τῆς ὁραθείσης αὑτῷ θύρας ἐν τῷ οὑρανῷ, καὶ τοῡ θρόνου, και τῶν κδ πρεσβυτέρων, καὶ τῶν ἐξῆς δειχθέντων., ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΞΗΓΗΣΕΩΝ ΕΚ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΝΔΡΩΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΗΓΑΠΗΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΟΥ ΑΠΟΚΑΛΥΨΙΝ, Αρέθα Καισαρείας, PG 106, Ερμηνεία εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, Προοίμιο, Θεοφύλαχτου, PG 123.1, Μαυροπούλου-Τσιούμη και Γαλάβαρης, Χειρόγραφα Σταυρονικήτα, Α, σελ

35 β. Ματθαίος - Άνθρωπος, Μάρκος - Λέων, Λουκάς - Μόσχος, Ιωάννης - Αετός. Η σχέση των συμβόλων με τα Ευαγγέλια που πρότεινε ο Άγιος Ειρηναίος, δεν ήταν όπως αναφέραμε η μόνη αποδεκτή στον χριστιανικό κόσμο. Στην Ανατολή ο Επιφάνιος επίσκοπος Κωνσταντίας της Κύπρου ( ) στην πραγματεία του «Περί Μέτρων και Σταθμών» 47 πρότεινε μια αντιστοιχία, σύμφωνα με την οποία ο Ματθαίος αποδίδεται με τον άνθρωπο, ο Λουκάς με τον μόσχο, ο Μάρκος με τον λέοντα και ο Ιωάννης με τον αετό 48. Η δική του θεωρία απέδωσε τον Μάρκο στον λέοντα, διότι ο Μάρκος ξεκινάει το Ευαγγέλιο του με την φωνή του Ιωάννη του Προδρόμου στην έρημο 49 να προετοιμάζει τον ερχομό του Ιησού Χριστού και ο Επιφάνιος τον παρομοίασε με λιοντάρι που βρυχάται. Ο δε ευαγγελιστής Ιωάννης συνδέθηκε με τον αετό, καθώς ο Λόγος ήρθε από τον ουρανό και με την ανάστασή Του «πέταξε» πάλι σε αυτόν ώστε να βρεθεί στον Θεό Πατέρα 50. Οι αντιστοιχίες Ματθαίος-άνθρωπος και Λουκάς-μόσχος συμφωνούν με την άποψη του Ειρηναίου. Η αιτιολόγηση του Επιφάνιου για την σύνδεση Ματθαίου-ανθρώπου είναι η ίδια με τον Ειρηναίο, όμως δεν είναι η ίδια για το ζευγάρι Λουκάς-μόσχος. Παρομοιάζει τον Χριστό πάνω στον σταυρό την ενάτη ώρα ως τον θυσιαζόμενο μόσχο για το καλό του κόσμου, γεγονός όμως που δεν 47 Η μετάφραση της πραγματείας από το συριακό κείμενο στα αγγλικά δημοσιεύθηκε από τον J.Dean, Weigths and Measures, σελ.52. Βλ. και R.Nelson, Iconography, σελ.8,13 σημ Galavaris, Prefaces, σελ «φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ, Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου, εὐθείας ποιεῖτε τὰς τρίβους αὐτοῦ», Μκ, «Καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, καὶ ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ» Ιω, 1.14 και «λέγει αὐτῇ ὁ Ἰησοῦς Μή μου ἅπτου οὔπω γὰρ ἀναβέβηκα πρὸς τὸν πατέρα μου πορεύου δὲ πρὸς τοὺς ἀδελφούς μου καὶ εἰπὲ αὐτοῖς ἀναβαίνω πρὸς τὸν πατέρα μου καὶ πατέρα ὑμῶν, καὶ Θεόν μου καὶ Θεὸν ὑμῶν», Ιω,

36 περιγράφεται μόνο από τον Λουκά 51 αλλά και από τους Ματθαίο 52 και Μάρκο 53. Ο Επιφάνιος κατείχε πλήρη θεολογική και φιλολογική μόρφωση και ήταν υπέρμαχος της Αγίας Γραφής και της εκκλησιαστικής παράδοσης. Επίσης σημαντική ήταν η αρωγή του στον αντιαιρετικό αγώνα των χριστιανών του 4 ου αιώνα 54. Παρόλο που είχε ιδιαίτερα ανεικονικές αντιλήψεις 55, η αντιστοιχία ευαγγελιστές-αποκαλυπτικά ζώα που πρότεινε, επηρέασε περισσότερο από κάθε άλλη την βυζαντινή ζωγραφική των συμβόλων και στην προκειμένη περίπτωση την εικονογράφηση των χειρογράφων. Στη Δύση, την ίδια σειρά με τον Επιφάνιο υποστήριξε και ο Ιερώνυμος 56 ( ), ο οποίος υπήρξε αξιόλογη εκκλησιαστική και συγγραφική προσωπικότητα της δυτικής Εκκλησίας. Στο Άγιο Όρος παραδείγματα χειρογράφων στα οποία τα σύμβολα των ευαγγελιστών εικονογραφήθηκαν με βάση τη σειρά αυτή, είναι οι κώδικες 66 και 548 της Ι.Μ.Ιβήρων 57 (εικ.18-27). 51 «ἦν δὲ ὡσεὶ ὥρα ἕκτη καὶ σκότος ἐγένετο ἐφ' ὅλην τὴν γῆν ἕως ὥρας ἐνάτης, τοῦ ἡλίου ἐκλειπόντος», Λκ, «περὶ δὲ τὴν ἐνάτην ὥραν ἀνεβόησεν ὁ Ἰησοῦς φωνῇ μεγάλῃ λέγων Ἄφες ἴδωμεν εἰ ἔρχεται Ἠλίας σώσων αὐτόν. ὁ δὲ Ἰησοῦς πάλιν κράξας φωνῇ μεγάλῃ ἀφῆκε τὸ πνεῦμα.», Μθ, «καὶ τῇ ὥρᾳ τῇ ἐνάτῃ ἐβόησεν ὁ Ἰησοῦς φωνῇ μεγάλῃ λέγων.ἄφετε ἴδωμεν εἰ ἔρχεται Ἠλίας καθελεῖν αὐτόν. ὁ δὲ Ἰησοῦς ἀφεὶς φωνὴν μεγάλην ἐξέπνευσε.», Μκ, Σκούτερη, Δόγματα, σελ Γκιολές, Ζωγραφική, σελ Adversus Jovinianum Libri Duo, Liber Primus 25, 21-22, Commentariorum in Ezechielem Prophetam Libri Quatuordecim, Liber Primus Cap.I, Ιερωνύμου, PL 23, Η επικράτηση αυτής της αντιστοιχίας στην πλειονότητα των χειρόγραφων είναι εμφανής κατά την Παλαιολόγεια περίοδο( ) και στην μεταβυζαντινή τέχνη πλην της Ρωσίας. Βλ.Nelson, Iconography, σελ

37 γ. Ματθαίος - Άνθρωπος, Μάρκος - Μόσχος, Λουκάς - Λέων, Ιωάννης - Αετός. Ο τρίτος τύπος συμβολισμού των ευαγγελιστών με τα ζώα των οραμάτων απαντά σε μια σύνοψη ιερών κειμένων που αποδίδονται στον Αθανάσιο 58 Πατριάρχη Αλεξανδρείας (τέλη 3 ου αι. αρχές 4 ου αι.), τα οποία σήμερα γνωρίζουμε ότι δεν έγραψε ο ίδιος, αλλά κάποιος που έζησε τον 6 ο ή τον 10 ο αιώνα 59. Ο Ψευδο-Αθανάσιος αποδίδει τον άνθρωπο στον Ματθαίο εξαιτίας της ενανθρώπισης του Ιησού Χριστού, με την οποία ξεκινάει το Ευαγγέλιο του και τον αετό στον «υψιπέτη» Ιωάννη λόγω των υψηλών πνευματικών νοημάτων του 60 αλλά συνδέει τον Μάρκο με τον μόσχο και τον Λουκά με τον λέοντα 61. Επειδή το Ευαγγέλιο του Μάρκου αρχίζει μνημονεύοντας τις προφητείες του Μαλαχία και του Ησαΐα 62, πιθανότατα αντιλαμβάνεται τους προφήτες ως εκπρόσωπους της Παλαιάς Διαθήκης της οποίας σύμβολο είναι ο μόσχος. Όσον αφορά τον λέοντα τον θεωρεί σύμβολο του Λουκά, διότι το Ευαγγέλιο του ξεκινάει με την προαναγγελία στον Ζαχαρία της γεννήσεως του Ιωάννη του Προδρόμου 63, ο οποίος ως λέοντας στην έρημο βρυχιόταν καλώντας τους αμαρτωλούς σε μετάνοια. 58 Σύνοψις Επίτομος της Θείας Γραφής, Παλαιάς και Νέας Διαθήκης, Τῆς Νέας πάλιν Διαθήκης ἀντιλεγόμενα ταῡτα., Αθανασίου, PG 28, Την πληροφορία ότι δεν πρόκειται για τον Μέγα Αθανάσιο αλλά για κάποιο μεταγενέστερο πρόσωπο την αντλούμε τόσο από την Πανσελήνου, Σύμβολα, σελ.79 όσο και από τον Galavaris,Prefaces, σελ «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος. Οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν Θεό.καὶ τὸ φῶς ἐν τῇ σκοτίᾳ φαίνει, καὶ ἡ σκοτία αὐτὸ οὐ κατέλαβεν.», Ιω, 1, Galavaris, Prefaces, σελ «Ὡς γέγραπται ἐν τοῖς προφήταις, ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου, ὃς κατασκευάσει τὴν ὁδόν σου ἔμπροσθέν σου φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ, Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου, εὐθείας ποιεῖτε τὰς τρίβους αὐτοῦ», Μκ, 1, «Ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις Ἡρῴδου τοῦ βασιλέως τῆς Ἰουδαίας ἱερεύς τις ὀνόματι Ζαχαρίας..καὶ περιέκρυβεν ἑαυτὴν μῆνας πέντε, λέγουσα ὅτι οὕτω μοι πεποίηκεν ὁ Κύριος ἐν ἡμέραις αἷς ἐπεῖδεν ἀφελεῖν τό ὄνειδός μου ἐν ἀνθρώποις.», Λκ, 1,