Έκθεση για την Οικονομία και την Απασχόληση

Transcript

1 Έκθε ση γι ατ ην Οι κονομί α καιτ ην Απασχόληση 2018

2

3 Ινστιτούτο Εργασίας Κύπρου ΠΕΟ Έκθεση για την Οικονομία και την Απασχόληση 2018 Λευκωσία Δεκέμβριος 2018 Σιμωνίδου 14, (ΕΤΚΑ/ΠΕΟ, 2 ος όροφος), 1045 Λευκωσία Τηλ , Φαξ info@inek.org.cy Web:

4 Η μελέτη εκπονήθηκε από ομάδα συνεργατών του Ινστιτούτου Εργασίας Κύπρου ΠΕΟ με βασικό συντελεστή και επιστημονικό υπεύθυνο τον Ηλία Ιωακείμογλου.

5 Πίνακας περιεχομένων Πρόλογος του προέδρου του Δ.Σ. του ΙΝΕΚ-ΠΕΟ Εισαγωγή του Γενικού Διευθυντή του ΙΝΕΚ-ΠΕΟ Ι III Κεφάλαιο 1. Τα Συμπεράσματα της έκθεσης 1 Κεφάλαιο 2. Η Κυπριακή οικονομία κατά το Κεφάλαιο 3. Κινητήριες δυνάμεις και πορεία του οικονομικού κύκλου 29 Κεφάλαιο 4. Οι μισθοί και τα κέρδη 53 Κεφάλαιο 5. Η απασχόληση και η ανεργία 65 Κεφάλαιο 6. Εισοδηματικές ανισότητες και υλική στέρηση 83 Κεφάλαιο 7. Δημόσιο έλλειμμα και δημόσιο χρέος 91

6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ Δ.Σ. ΤΟΥ ΙΝΕΚ-ΠΕΟ Η ανοδική πορεία στην οποία βρίσκεται ακόμη σήμερα η κυπριακή οικονομία, επί τέσσερα χρόνια, έχει αποσυνδεθεί από τις αμοιβές εργασίας: Ενώ σε κάθε προηγούμενη ανάκαμψη της παραγωγής οι εργαζόμενοι συμμετείχαν, άλλοτε λίγο άλλοτε πολύ, στα οφέλη της ανάπτυξης, κατά τα τελευταία τέσσερα έτη, που η κυπριακή οικονομία έχει μεγάλες ετήσιες αυξήσεις του παραγόμενου πλούτου, η αγοραστική δύναμη των μισθών στον επιχειρηματικό τομέα βρίσκεται σε στασιμότητα. Με δυο λόγια, έχουμε αποσύνδεση της οικονομικής ανάπτυξης και της κατάστασης των εργαζομένων. Αυτό οφείλεται από τη μια στην άνοδο της ανεργίας σε πολύ υψηλά επίπεδα πριν το 2015 αλλά και στην απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων και της αγοράς εργασίας. Κατά το , χάρη στον αποπληθωρισμό, υπήρξε μεγέθυνση της αγοραστικής δύναμης των μισθών κατά 2,5% περίπου στη διετία. Κατά το , ο πληθωρισμός επανεμφανίστηκε διαβρώνοντας την αγοραστική δύναμη του ονομαστικού μισθού και οι αυξήσεις των πραγματικών μισθών παραμένουν πολύ μικρές, πολύ κοντά στην περιοχή του μηδενός. Η ανατροπή αυτής της ανισορροπίας όπου η μείωση του ποσοστού ανεργίας δεν προκαλεί αυξήσεις των πραγματικών μισθών ή προκαλεί πολύ μικρές αυξήσεις, μπορεί να επιτευχθεί, μόνο με την άνοδο της μαχητικότητας και την καλύτερη συνδικαλιστική και πολιτική οργάνωση των δυνάμεων του κόσμου της εργασίας. Μετά την εφαρμογή του προγράμματος μεταρρυθμίσεων που εφαρμόστηκε, έχει επέλθει μετατόπιση στην σχέση μεταξύ ποσοστού ανεργίας και μεριδίου της εργασίας, που δεν είναι συγκυρίακή, όπως δείχνουν οι αναλύσεις του ΙΝΕΚ, αλλά διαρθρωτική, με την έννοια ότι οι δυνάμεις της εργασίας, για το ίδιο ποσοστό ανεργίας, επιτυγχάνουν τώρα μικρότερο εισοδηματικό μερίδιο. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι τροποποιημένες θεσμικές συνθήκες που προέκυψαν από την εφαρμογή του μνημονίου λειτουργούν υπέρ των επιχειρήσεων αποδυναμώνοντας την διαπραγματευτική ισχύ των μισθωτών. Πιο συγκεκριμένα, για το ίδιο ποσοστό ανεργίας οι εργαζόμενοι καρπώνονται εισοδηματικό μερίδιο μικρότερο από ό,τι πριν το 2012 κατά 2 εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ. Όσον αφορά την πτώση του ποσοστού ανεργίας στο 7% δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι στην παρούσα ιστορική συγκυρία που αναπτύσσονται ελαστικές και άτυπες μορφές απασχόλησης πέραν της τυπικής σχέσης της εργασίας με πλήρες ωράριο και σταθερές συνθήκες απασχόλησης, συμβαίνει ο δείκτης του ποσοστού ανεργίας να μην περιγράφει ικανοποιητικά την κατάσταση στην αγορά εργασίας, ή ακόμη χειρότερα, μπορεί να δίνει παραπλανητική εικόνα. Όσο επεκτείνονται αυτές οι μορφές εργασίας, τόσο αυξάνεται η υπερεκτίμηση της συνολικής απασχόλησης και υποεκτιμάται το ποσοστό ανεργίας. Για τον λόγο αυτό, η ετήσια έκθεση του ΙΝΕΚ χρησιμοποιεί εναλλακτικούς δείκτες για το ποσοστό ανεργίας που χρησιμοποιούνται από το Υπουργείο Εργασίας των ΗΠΑ και αναδεικνύουν και την κοινωνική διάσταση του προβλήματος. Σύμφωνα με την ανάλυση αυτή παραμένουν σε κατάσταση ανεργίας, αποθάρρυνσης ή υποαπασχόλησης 15% των ατόμων που συμμετέχουν στο εργατικό δυναμικό. Με άλλα λόγια, σε κάθε δύο ανέργους αντιστοιχούν ένας I

8 αποθαρρημένος άνεργος και ένας υποαπασχολούμενος. Κατά τα δύο τελευταία έτη, παρά την ανάκαμψη της οικονομίας, υπήρξε μερική μεταστροφή της αποθάρρυνσης των μη καταγεγραμμένων ανέργων σε ενθάρρυνση εισόδου στην αγορά εργασίας και ενεργητικής αναζήτησης απασχόλησης. Παρά την βελτίωση αυτή, παραμένει σε κατάσταση αποθάρρυνσης 2,5% του εργατικού δυναμικού περισσότερο από όσο το Μετά από τέσσερα χρόνια ταχείας οικονομικής ανόδου η νέα διάρθρωση της αγοράς εργασίας που εμφανίστηκε μετά το 2008 με την ανάπτυξη της προσωρινής απασχόλησης, της υποαπασχόλησης, της μακροχρόνιας ανεργίας, της αποθάρρυνσης των ανέργων και του εν δυνάμει πρόσθετου εργατικού δυναμικού, τείνει να παγιωθεί ή έχει ήδη εν μέρει παγιωθεί. Η δε ακούσια υποαπασχόληση και οι αποθαρρημένοι άνεργοι είναι δύο μερίδες του εργατικού δυναμικού που υπήρχαν πριν το 2008 αλλά υπήρχαν σαν ακραίες, οριακές περιπτώσεις. Στη διάρκεια της κρίσης μετατράπηκαν σε σημαντικές μερίδες του εργατικού δυναμικού που τοποθετούνται στην ενδιάμεση ζώνη μεταξύ απασχόλησης, ανεργίας και αεργίας. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι η μακροχρόνια ανεργία, παρά την μείωσή της παραμένει υψηλή σε διεθνή σύγκριση και καταλαμβάνει την έκτη χειρότερη θέση μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενώ πριν το 2011 κατελάμβανε μία από τις ευνοϊκότερες θέσεις. Η μεγέθυνση του ΑΕΠ κατά την τελευταία τετραετία μείωσε από τη μια την μακροχρόνια ανεργία αλλά μόνον κατά το 50% της αύξησης που είχε προηγηθεί. Όμοιες παρατηρήσεις ισχύουν για την ανεργία των νέων: Παρά την μείωσή της κατά την τελευταία τετραετία, παραμένει υψηλή σε διεθνή σύγκριση και καταλαμβάνει την πέμπτη χειρότερη θέση μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενώ πριν από την κρίση είχε και πάλι μια από τις ευνοϊκότερες θέσεις. Επίσης, το ποσοστό των ηλικίας 20 έως 24 ετών που βρίσκονται εκτός απασχόλησης, εκπαιδευτικού συστήματος και προγραμμάτων κατάρτισης παραμένει σήμερα πολύ υψηλότερο από όσο πριν το 2011 και παρά την μείωσή του κατά τα δύο τελευταία έτη. Παρατηρούμε, λοιπόν, σε όλους τους ανωτέρω δείκτες ότι η βελτίωση στην αγορά εργασίας, που προήλθε από την αύξηση του προϊόντος, δεν αντιστάθμισε την επιδείνωση που είχε δημιουργηθεί στα χρόνια της ύφεσης. Τα φαινόμενα αυτά δεν τα βλέπουμε μόνο στη Κύπρο, μας είναι γνωστά και από τη Μεγαλη Βρετανία, τη Γαλλία, από την Ελλάδα και άλλες χώρες. Η διεθνής εμπειρία επιβεβαιώνει ότι εάν οι δυνάμεις της εργασίας δεν ανακτήσουν τις δυνάμεις τους, το ποσοστό ανεργίας μπορεί να μειωθεί ακόμη και στο επίπεδο του 4% χωρίς να αυξηθούν οι πραγματικοί μισθοί. Πάμπης Κυρίτσης Πρόεδρος Δ.Σ. ΙΝΕΚ-ΠΕΟ Γενικός Γραμματέας ΠΕΟ II

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΤΟΥ ΙΝΕΚ-ΠΕΟ Από το καλοκαίρι του 2016, η κυπριακή οικονομία επιβραδύνεται, αλλά διατηρεί υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης που δεν ήταν αναμενόμενοι. Η χαλάρωση της δημοσιονομικής προσπάθειας ολοκληρώθηκε κατά το 2018 και η δημοσιονομική επίπτωση στην οικονομία είναι πια ουδέτερη, οπότε η ανοδική πορεία της οικονομίας συνεχίζεται με τη διατήρηση της διεθνούς ζήτησης για τουριστικές υπηρεσίες σε υψηλά επίπεδα. Η διετία είναι η φάση κατά την οποία συνεχίζεται η οικονομική ανάπτυξη αφού έχει ολοκληρωθεί η το πρόγραμμα προσαρμογής και παρατηρείται πλέον εμφάνιση μικρών αλλά υπαρκτών αυξήσεων των τιμών, και επίσης διεύρυνση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στα πιο υψηλά επίπεδα σε διεθνή σύγκριση. Αυτές οι εξελίξεις αποτελούν σαφή ένδειξη ότι τα πρώτα σημάδια υπερθέρμανσης της κυπριακής οικονομίας είναι ήδη ορατά σήμερα. Η κυπριακή οικονομία έχει υπερβεί λοιπόν το δυνητικό ΑΕΠ: πιο συγκεκριμένα, ήδη από το 2017 έχει γίνει αξιοποίηση ολόκληρου του παραγωγικού δυναμικού πέραν του οποίου αναμένεται να εμφανιστούν μακροοικονομικές ανισορροπίες, ιδιαίτερα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Η διαφορά μεταξύ τρέχοντος ΑΕΠ και δυνητικού ΑΕΠ, ανέρχεται σε 2,3%, που είναι το μεγαλύτερο θετικό παραγωγικό χάσμα μεταξύ των 28 χωρών μελών της Ευρωπαίκής Ένωσης. Ανησυχητικό είναι ότι εξαιτίας αυτών των συνθηκών, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι ήδη ελλειμματικό και θα πρέπει να αναμένουμε ότι η συνέχιση της ανάκαμψης θα προκαλέσει πρόσθετο μεγάλο έλλειμμα στο εξωτερικό ισοζύγιο, το οποίο οι υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προβλέπουν ότι θα ανέλθει σε 9,3% του ΑΕΠ κατά το 2019, παρά το γεγονός ότι ο κυπριακός τουρισμός επιτυγχάνει εντυπωσιακή άνοδο των εξαγωγών του χάρη σε ευνοϊκούς εξωγενείς παράγοντες. Το έλλειμμα αυτό είναι το υψηλότερο στην Ευρωπαϊκή Ένωση με πολύ μεγάλη διαφορά από τις άλλες χώρες που παρουσιάζουν επίσης ελλείμματα. Για το επόμενο έτος, το θετικό παραγωγικό χάσμα που ανέρχεται σήμερα σε 2,3% προβλέπεται από τις υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ότι θα καταστεί έντονα θετικό (3,5%) και το υψηλότερο στην Ευρωπαϊκή Ένωση με μεγάλη διαφορά από τις άλλες χώρες. Με αυτά τα δεδομένα, είναι εύλογο να αναμένουμε ότι κάθε επιπλέον αύξηση του ΑΕΠ θα δημιουργεί, πρώτον, τάσεις αύξησης των εισαγωγών και ακόμη μεγαλύτερη διεύρυνση του ελλείμματος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, και δεύτερον, την εμφάνιση διαδοχικών αυξήσεων των εγχώριων τιμών. Μια σημαντική επίπτωση της ανόδου του ΑΕΠ επάνω από το δυνητικό ΑΕΠ είναι ότι οι αυξήσεις των τιμών μειώνουν την αγοραστική δύναμη των ονομαστικών μισθών. Για να μην υπάρξει επιδείνωση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών που είναι λογικό να περιμένουμε κατά την επόμενη διετία εξαιτίας του θετικού παραγωγικού χάσματος, θα πρέπει να υπάρξει ικανή αύξηση των Κυπριακών εξαγωγών κατά το 2019 είτε χάρη σε εξωγενείς παράγοντες, όπως η ευνοϊκή γεωπολιτική κατάσταση ή η διολίσθηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας του ευρώ έναντι των άλλων νομισμάτων, είτε στην μείωση των περιθωρίων κέρδους των εξαγωγικών επιχειρήσεων προκειμένου να διατηρήσουν τις τιμές τους σε ανταγωνιστικά επίπεδα. Θα πρέπει επίσης να υπάρξει ένταση της επενδυτικής προσπάθειας ώστε να μειωθεί το θετικό παραγωγικό χάσμα. III

10 Ένα άλλο αρνητικό της περιόδου είναι ότι η παραγωγικότητα της εργασίας παρουσίασε στασιμότητα κατά τα έτη , και πολύ μικρή αύξηση κατά τα έτη Έτσι, το σημερινό επίπεδο της παραγωγικότητας της εργασίας είναι σήμερα μόλις 2,5% υψηλότερο από το επίπεδο του Αλλά και οι επενδύσεις είναι αμφίβολης ποιότητας. Μετά από το καλοκαίρι του 2016, η διαδικασία της αποεπένδυσης που είχε επικρατήσει μέχρι τότε, αντιστράφηκε και οι καθαρές επενδύσεις παγίου κεφαλαίου έγιναν θετικές. Ωστόσο, οι μεγάλες αυξήσεις των καθαρών επενδύσεων της διετίας , οφείλονται σε μεγάλο βαθμό την ανάκαμψη της οικοδομικής δραστηριότητας που υποβοηθείται από την μείωση των τιμών των ακινήτων κατά 30% περίπου, καθώς και την μεγέθυνση των εισαγωγών μεταφορικών μέσων, όπως η εγγραφή πλοίων στην κυπριακή σημαία και οι αγορές αυτοκινήτων (συμπεριλαμβανομένων των ιδιωτικών. Οι κατοικίες όμως και τα αυτοκίνητα έχουν μικρή ή αμφίβολη επίπτωση στην παραγωγική ικανότητα της χώρας καθώς σε μεγάλο βαθμό υποκρύπτουν καταναλωτικές δαπάνες. Επομένως, παρά τις θριαμβολογίες, η οικονομία έχει αρκετές αδυναμίες και ανισορροπίες που πρέπει να αποτελούν πηγή ανησυχίας. Παύλος Καλοσυνάτος Διευθυντής ΙΝΕΚ-ΠΕΟ IV

11 Κεφάλαιο 1. Τα συμπεράσματα της έκθεσης

12 Κεφάλαιο 1 Αμοιβές και αγορά εργασίας 1. Στον οικονομικό κύκλο που βρίσκεται σε εξέλιξη στην Κύπρο σήμερα, η ανοδική πορεία του ΑΕΠ, των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου και του εισοδηματικού μεριδίου των κερδών, έχει αποσυνδεθεί από τους μισθούς και το εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας. Ενώ δηλαδή σε κάθε προηγούμενο οικονομικό κύκλο υπήρχε συμμετοχή του κόσμου της εργασίας στους καρπούς της οικονομικής μεγέθυνσης, στην τρέχουσα περίοδο οι μισθοί βρίσκονται σε στασιμότητα και το εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας στο ΑΕΠ παρουσιάζει μειωση. Παρατηρείται, δηλαδή, αποσύνδεση της οικονομικής ανάπτυξης και της κατάστασης των εργαζόμενων τάξεων. 2. Το φαινόμενο αυτό, δεν είναι ειδικά κυπριακό αλλά παρατηρείται σε μεγάλο αριθμό αναπτυγμένων χωρών (με χαρακτηριστικά παραδείγματα την Βρετανία, την Ελλάδα και την Γαλλία) σχετίζεται αφενός με την πολιτική των κυβερνήσεων που αποσκοπεί στην αύξηση της κερδοφορίας και αφετέρου με την αδυναμία των συνδικαλιστικών και πολιτικών οργανώσεων των εργαζομένων να σχηματίσουν, προς το παρόν, δυνάμεις επαρκούς αντίστασης στην πολιτική αυτή. Η αδυναμία αυτή σχετίζεται με την άνοδο του ποσοστού ανεργίας σε δυσθεώρητα ύψη κατά τα έτη πριν από την ανάκαμψη της οικονομίας αλλά και με τις κυβερνητικές πολιτικές αποδυνάμωσης και υποβάθμισης του θεσμικού πλαισίου της αγοράς εργασίας με την συνεργασία των διεθνών οργανισμών. 3. Ως αποτέλεσμα, παρατηρείται αύξηση, πρώτον, του συνόλου των εισοδημάτων του κεφαλαίου, δεύτερον, του εισοδηματικού μεριδίου των κερδών στο ΑΕΠ, τρίτον, του μέσου περιθωρίου κέρδους, και τέταρτον, της απόδοσης κεφαλαίου (δηλαδή των κερδών προ φόρων ως ποσοστό του επενδεδυμένου κεφαλαιακού αποθέματος). Επομένως, όλοι οι δείκτες κερδοφορίας δείχνουν ότι υπήρξε αναδιανομή του εισοδήματος σε βάρος της εργασίας και σε όφελος του κεφαλαίου. 4. Η αναδιανομή αυτή πραγματοποιήθηκε χάρη στην συμπίεση των αμοιβών εργασίας χωρίς να υπάρξει αντίστοιχη μείωση των τιμών. Στον εξαγωγικό τομέα π.χ. σχεδόν το σύνολο της μείωσης του μοναδιαίου κόστους μετατράπηκε σε όφελος των εξαγωγικών επιχειρήσεων. 5. Κατά το , χάρη στον αποπληθωρισμό, υπήρξε μεγέθυνση της αγοραστικής δύναμης των μισθών κατά 2,5% περίπου στη διετία. Κατά το , η περίοδος της εσωτερικής υποτίμησης (ή ανταγωνιστικού αποπληθωρισμού) ολοκληρώθηκε και ο πληθωρισμός επανεμφανίστηκε διαβρώνοντας την αγοραστική δύναμη του ονομαστικού μισθού. 6. Στην παρούσα συγκυρία το μεν παραγωγικό δυναμικό απασχολείται πλήρως και αυτό δίνει στις επιχειρήσεις την δυνατότητα να αυξάνουν τις τιμές τους εκμεταλλευόμενες την περίσσεια ζήτησης έναντι της μέγιστης δυνατής παραγωγής (δηλαδή του δυνητικού ΑΕΠ). Από την άλλη πλευρά, ενώ το ποσοστό ανεργίας μειώνεται επί σειρά ετών και έχει μειωθεί σε 7%, οι αυξήσεις των πραγματικών μισθών παραμένουν πολύ μικρές, πολύ κοντά στην περιοχή του μηδενός. Η ανατροπή αυτής της ανισορροπίας (όπου η μείωση του ποσοστού ανεργίας δεν προκαλεί αυξήσεις των πραγματικών μι-!2

13 Κεφάλαιο 1 σθών ή προκαλεί πολύ μικρές αυξήσεις) μπορεί να επιτευχθεί, με βάση όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα για την αγορά εργασίας, μόνο με την άνοδο της μαχητικότητας και την καλύτερη συνδικαλιστική και πολιτική οργάνωση των δυνάμεων του κόσμου της εργασίας. 7. Η μείωση του ποσοστού ανεργίας δεν οδήγησε σε αύξηση του εισοδηματικού μεριδίου της εργασίας, όπως θα ήταν φυσικό να αναμένουμε, αλλά σε στασιμότητα. Εκτός αυτού, διακρίνουμε, στην εν λόγω συσχέτιση, ότι μετά την εφαρμογή του προγράμματος μεταρρυθμίσεων που εφαρμόστηκε, έχει επέλθει διαρθρωτική μετατόπιση στην σχέση μεταξύ ποσοστού ανεργίας και μεριδίου της εργασίας, με την έννοια ότι οι δυνάμεις της εργασίας, για το ίδιο ποσοστό ανεργίας, επιτυγχάνουν τώρα σαφώς μικρότερο μερίδιο της εργασίας. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι τροποποιημένες θεσμικές συνθήκες που προέκυψαν από την εφαρμογή του μνημονίου λειτουργούν υπέρ των επιχειρήσεων αποδυναμώνοντας την διαπραγματευτική ισχύ των μισθωτών. Έχουμε δηλαδή διαρθρωτική μεταβολή η οποία συνίσταται στο ότι για το ίδιο ποσοστό ανεργίας οι εργαζόμενοι καρπώνονται εισοδηματικό μερίδιο μικρότερο από την προ του 2012 περίοδο κατά περίπου 2 εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ (πριν από τις αναδιανεμητικές παρεμβάσεις της κρατικής πολιτικής). Η πρόσφατη Βρετανική εμπειρία δείχνει ότι εάν οι δυνάμεις της εργασίας δεν ανακτήσουν τις δυνάμεις τους, το ποσοστό ανεργίας μπορεί να μειωθεί ακόμη και στο επίπεδο του 4% χωρίς να αυξηθούν οι πραγματικοί μισθοί. 9. Στην παρούσα ιστορική συγκυρία της ανάπτυξης ελαστικών και άτυπων μορφών απασχόλησης πέραν της τυπικής σχέσης της εργασίας με πλήρες ωράριο και σταθερές συνθήκες απασχόλησης, υπάρχουν χρονικές περίοδοι κατά τις οποίες ο δείκτης του ποσοστού ανεργίας περιγράφει ελλιπώς την κατάσταση στην αγορά εργασίας από την πλευρά όσων υφίστανται τις συνέπειες της ανεργίας, ή ακόμη χειρότερα, μπορεί να δίνει παραπλανητική εικόνα. Όσο επεκτείνεται το φαινόμενο των λιγότερων ωρών εργασίας ανά απασχολούμενο, τόσο αυξάνεται η υπερεκτίμηση της συνολικής απασχόλησης και τόσο αυξάνεται η υποεκτίμηση του ποσοστού ανεργίας. Για τον λόγο αυτό χρησιμοποιούμε εναλλακτικούς ως προς το ποσοστό ανεργίας δείκτες που αναδεικνύουν και την κοινωνική διάσταση του προβλήματος λαμβάνοντας υπόψη τους τις μεταβολές του αριθμού των ωρών εργασίας (μερική απασχόληση, εκούσια και ακούσια, επίπτωση των μειωμένων ωραρίων που επιβάλλονται σε περιόδους ύφεσης από τις επιχειρήσεις σε εργαζόμενους πλήρους ωραρίου κλπ). 10. Στις σημερινές συνθήκες, ιδιαίτερα ανεπαρκής αποδεικνύεται ότι είναι ο δείκτης του ποσοστού ανεργίας διότι δεν αναδεικνύει πολύ σημαντικές αλλαγές που πραγματοποιούνται στην αγορά εργασίας. Αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται στο γεγονός ότι ο ορισμός του ποσοστού ανεργίας δεν λαμβάνει υπόψη σημαντικές μερίδες του εργατικού δυναμικού που βρίσκονται στην ασαφή ζώνη μεταξύ απασχόλησης και ανεργίας και οι οποίες μεγεθύνονται συνεχώς σε όλες τις αναπτυγμένες οικονομίες. Προκειμένου να αντιμετωπίσει την ανεπάρκεια του παραδοσιακού δείκτη ανεργίας, το Bureau of Labor Statistics του Υπουργείου Εργασίας των ΗΠΑ (US Department of Labor), έχει αναπτύξει μεθοδολογία με την οποία υπολογίζει δέσμη δεικτών που προκύπτουν από τροποποίηση του συνήθως χρησιμοποιούμενου δείκτη (που είναι ο λόγος του αριθμού!3

14 Κεφάλαιο 1 των ανέργων προς το εργατικό δυναμικό). Οι κυριότεροι από αυτούς τους δείκτες είναι το ποσοστό ανέργων και αποθαρρημένων (δηλαδή ανέργων που δεν αναζητούν εργασία επειδή έχουν πεισθεί ότι μια τέτοια αναζήτηση ειναι μάταιη), και το ποσοστό ανέργων και υποαπασχολουμένων. Χάρη στην ανάλυση αυτή διαπιστώνουμε ότι παραμένουν σε κατάσταση ανεργίας, αποθάρρυνσης ή υποαπασχόλησης 15% των ατόμων που συμμετέχουν στο εργατικό δυναμικό ή βρίσκονται στις παρυφές του και επιδιώκουν ή επιθυμούν να εργαστούν. Με άλλα λόγια, σε κάθε δύο ανέργους αντιστοιχούν ένας αποθαρρημένος άνεργος και ένας υποαπασχολούμενος. Κατά τα δύο τελευταία έτη υπήρξε μερικώς μεταστροφή της αποθάρρυνσης των μη καταγεγραμμένων ανέργων σε ενθάρρυνση εισόδου στην αγορά εργασίας και ενεργητικής αναζήτησης απασχόλησης. Παρά την βελτίωση αυτή, παραμένει σε κατάσταση αποθάρρυνσης 2,5% του εργατικού δυναμικού περισσότερο από όσο το Μετά από τέσσερα χρόνια ταχείας οικονομικής ανόδου η νέα διάρθρωση της αγοράς εργασίας που εμφανίστηκε μετά το 2008 με την ανάπτυξη της προσωρινής απασχόλησης, της υποαπασχόλησης, της μακροχρόνιας ανεργίας, της αποθάρρυνσης των ανέργων και του εν δυνάμει πρόσθετου εργατικού δυναμικού, τείνει να παγιωθεί ή έχει ήδη εν μέρει παγιωθεί. 11. Η ακούσια υποαπασχόληση και οι αποθαρρημένοι άνεργοι είναι δύο μερίδες του εργατικού δυναμικού που υπήρχαν μεν πριν το 2008 αλλά υπήρχαν ως ακραίες, οριακές περιπτώσεις. Στη διάρκεια της κρίσης αναδείχθηκαν σε σημαντικές μερίδες του εργατικού δυναμικού οι οποίες τοποθετούνται στην ενδιάμεση ζώνη που βρίσκεται μεταξύ απασχόλησης, ανεργίας και αεργίας. 12. Παρά την βελτίωση που παρουσιάζουν οι δείκτες της αγοράς εργασίας που χρησιμοποιούμε σε αυτήν την έκθεση, αυτοί παραμένουν σε επίπεδα σαφώς υψηλότερα από το Αυτό αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι οι εν λόγω δείκτες δεν περιγράφουν πρόσκαιρα χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας αλλά διαρθρωτικές αλλαγές. 13. Άλλη μία σημαντική μεταβολή στην απασχόληση είναι η μεταβολή της επαγγελματικής σύνθεσής της: ο αριθμός των ειδικευμένων και ανειδίκευτων εργατών και τεχνιτών μετά την μεγάλη υποχώρηση που παρουσίασε έχει μεν αυξηθεί στη διάρκεια της τελευταίας διετίας, πλην όμως σε μικρό βαθμό. Ο αριθμός των υπαλλήλων, αντιθέτως, έχει υπερβεί ελαφρώς το επίπεδο του Επίσης, σε αντίθεση με τους ο αριθμός των απασχολουμένων διευθυντών και των επιστημονικών και τεχνικών επαγγελμάτων, έχει επιστρέψει στον αντίστοιχο ιστορικά υψηλό αριθμό του και τον έχει υπερβεί ελαφρώς. 14. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι η μακροχρόνια ανεργία, παρά την μείωσή της στη διάρκεια της ανοδικής φάσης του οικονομικού κύκλου στην Κύπρο, παραμένει υψηλή σε διεθνή σύγκριση και καταλαμβάνει την έκτη χειρότερη θέση μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (μετά από την Ελλάδα, την Ισπανία, την Ιταλία, την Κροατία και την Σλοβακία) ενώ πριν το 2011 κατελάμβανε μία από τις ευνοϊκότερες θέσεις. Η μεγέθυνση του ΑΕΠ κατά την τελευταία τετραετία μείωσε μεν την μακροχρόνια ανεργία πλην όμως μόνον κατά το ήμισυ της αύξησης που είχε προηγηθεί κατά τα έτη Όμοιες παρατηρήσεις ισχύουν για την ανεργία των νέων: Παρά την μείωσή της κατά την ανοδική φάση του οικονομικού κύκλου, παραμένει!4

15 Κεφάλαιο 1 υψηλή σε διεθνή σύγκριση και καταλαμβάνει την πέμπτη χειρότερη θέση μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (μετά από την Ελλάδα, την Ισπανία, την Ιταλία και την Κροατία) ενώ πριν από την κρίση κατείχε μια από τις ευνοϊκότερες θέσεις. Επίσης, το ποσοστό των ηλικίας 20 έως 24 ετών που βρίσκονται εκτός απασχόλησης, εκπαιδευτικού συστήματος και προγραμμάτων κατάρτισης παραμένει σήμερα πολύ υψηλότερο από όσο πριν το 2011 και παρά την μείωσή του κατά τα δύο τελευταία έτη. Παρατηρούμε, λοιπόν, σε όλους τους ανωτέρω δείκτες ότι η βελτίωση στην αγορά εργασίας, που προήλθε από την αύξηση του προϊόντος, δεν αντιστάθμισε την επιδείνωση που είχε δημιουργηθεί στα χρόνια της ύφεσης. Γενικεύοντας, μπορούμε να πούμε ότι η κατάσταση βελτιώθηκε κατά το ήμισυ. Κάθε περαιτέρω βελτίωση δε, επειδή θα συνοδεύεται από αύξηση του ΑΕΠ επάνω από το όριο του δυνητικού ΑΕΠ, έχει αυξημένες πιθανότητες να μην είναι διατηρήσιμη, να είναι δηλαδή πρόσκαιρη. 15. Γενική διαπίστωση από τους ανωτέρω δείκτες είναι ότι η ανοδική πορεία της οικονομίας κατά το μείωσε μεν σημαντικά τους δείκτες φτώχειας και υλικής στέρησης αλλά δεν τους έχει επαναφέρει στα επίπεδα του Είναι σημαντικό, στο σημείο αυτό, να υπογραμμίσουμε ότι ο αριθμός των ατόμων που βρίσκονται σε κατάσταση σοβαρής υλικής στέρησης όσο και αριθμός των ατόμων που βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχειας, είναι υποεκτιμημένοι στα στατιστικά στοιχεία της τελευταίας δεκαετίας για δύο λόγους: πρώτον, επειδή το όριο της φτώχειας είναι άμεση συνάρτηση του ΑΕΠ ανά κάτοικο, το οποίο μειώθηκε στη διάρκεια της κρίσης παρασύροντας προς τα κάτω και το κατώφλι της φτώχειας, και δεύτερον, επειδή από το 2013 αποχώρησε από την χώρα μια μερίδα μεταναστών, στους οποίους οι δείκτες της φτώχειας και της υλικής στέρησης είναι αυξημένοι, και επηρεάζουν επομένως σημαντικά τον μέσο όρο. Έτσι, επειδή το 2017 οι μετανάστες συμμετέχουν με μικρότερο ποσοστό στον υπολογισμό των μέσων όρων φτώχειας και υλικής στέρησης από ό,τι στα έτη πριν το 2013, οι δείκτες παρουσιάζουν στρέβλωση προς ευνοϊκότερες τιμές. Η Eurostat δημοσιεύει πλέον και συμπληρωματικούς δείκτες φτώχειας με βάση το κατώφλι φτώχειας προηγουμένων ετών διότι είναι παραπλανητικό να θεωρούμε ως φτωχό έναν πολίτη που το 2008 είχε εισόδημα κατώτερο των 9600 ευρώ ενώ για το 2017 να θεωρούμε ότι το αντίστοιχο εισόδημα ήταν Έτσι, μετά από την διόρθωση αυτή, διαπιστώνουμε ότι ο δείκτης φτώχειας, διορθωμένος με τον τρόπο που αναφέραμε, είχε το 2017 σχεδόν διπλάσια τιμή σε σύγκριση με το παρά την υποχώρησή του κατά την διετία της οικονομικής ανάκαμψης Μακροοικονομικές εξελίξεις 1. Από το καλοκαίρι του 2016, η κυπριακή οικονομία επιβραδύνεται, διατηρώντας ωστόσο απροσδόκητα υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και υπερβαίνοντας έτσι τις προσδοκίες που είχαν διαμορφωθεί κατά τα προηγούμενα έτη. Η χαλάρωση της δημοσιονομικής προσπάθειας ολοκληρώθηκε κατά το 2018 και η δημοσιονομική επίπτωση στην οικονομία ήταν ουδέτερη. Αυτό έχει ως συνέπεια, την συνέχιση της ανοδικής πορείας της οικονομίας με βάση τη διατήρηση της διεθνούς ζήτησης για τουριστικές!5

16 Κεφάλαιο 1 υπηρεσίες σε υψηλά επίπεδα, και τις ευνοϊκές επιπτώσεις των πολλαπλασιαστών 1. Η διετία είναι η φάση της συνέχισης της οικονομικής ανάπτυξης αφού έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία του ανταγωνιστικού αποπληθωρισμού, και παρατηρείται πλέον επανεμφάνιση των μικρών αλλά υπαρκτών αυξήσεων των τιμών, (δηλαδή το τέλος του ανταγωνιστικού αποπληθωρισμού) παράλληλα με την άνοδο του ΑΕΠ επάνω από το επίπεδο του δυνητικού ΑΕΠ και την επακόλουθη διεύρυνση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών σε μη διατηρήσιμα επίπεδα. Αυτά αποτελούν σαφή ένδειξη ότι τα πρώτα σημάδια υπερθέρμανσης της κυπριακής οικονομίας είναι ήδη ορατά σήμερα (άνοδος του ΑΕΠ σε επίπεδο κατά 2,3% υψηλότερο έναντι του δυνητικού ΑΕΠ, αυξήσεις των τιμών κ.ά). 2. Η αύξηση του αριθμού των απασχολουμένων συμβάλλει στην αύξηση της εσωτερικής ζήτησης και του ΑΕΠ, και ανήκει σε έναν πολλαπλασιαστή όπου η αρχική ώθηση που δέχτηκε το ΑΕΠ προκαλεί αύξηση του αριθμού των απασχολουμένων, που αποκτούν εισόδημα το οποίο δαπανούν και δίνουν έτσι νέα ώθηση στην αύξηση του προϊόντος κ.ο.κ. Αυτός ο χρηστός κύκλος απασχόλησης-αεπ έχει τεθεί σε λειτουργία κατά την τελευταία τετραετία και το ανώτατο όριό του μεσοπρόθεσμα είναι το δυνητικό ΑΕΠ (διότι οι αλλαγές πέραν αυτού του ορίου δεν είναι διατηρήσιμες επειδή συνοδεύονται από μακροοικονομικές ανισορροπίες). 3. Η Κυπριακή οικονομία έχει υπερβεί το δυνητικό ΑΕΠ: πιο συγκεκριμένα, ήδη από το 2017 έχει γίνει αξιοποίηση ολόκληρου του παραγωγικού δυναμικού πέραν του οποίου αναμένεται να εμφανιστούν μακροοικονομικές ανισορροπίες. Το παραγωγικό χάσμα, που είναι η διαφορά μεταξύ τρέχοντος ΑΕΠ και δυνητικού ΑΕΠ, ανέρχεται σε 2,3%. Πρόκειται για το μεγαλύτερο θετικό παραγωγικό χάσμα μεταξύ των 28 χωρών μελών της Ευρωπαίκής Ένωσης (στο διάγραμμα 3.3 φαίνεται η σύγκριση με τις 15 πιο αναπτυγμένες χώρες της ΕΕ). Εξαιτίας αυτών των συνθηκών, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι ήδη ελλειμματικό στο επίπεδο παραγωγής και ζήτησης που βρίσκεται σήμερα η οικονομία, έτσι ώστε η συνέχιση της ανάκαμψης θα προκαλέσει εκ νέου μεγάλο έλλειμμα στο εξωτερικό ισοζύγιο, το οποίο οι υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προβλέπουν ότι θα ανέλθει σε 8,2% του ΑΕΠ κατά το 2018 και 9,3% κατά το 2019, παρά το γεγονός ότι ο κυπριακός τουρισμός επιτυγχάνει εντυπωσιακή άνοδο των εξαγωγών του χάρη σε ευνοϊκούς εξωγενείς παράγοντες. Το έλλειμμα αυτό είναι το υψηλότερο στην Ευρωπαϊκή Ένωση με πολύ μεγάλη διαφορά από τις άλλες χώρες που παρουσιάζουν επίσης ελλείμματα. 4. Μετά από το καλοκαίρι του 2016, η διαδικασία της αποεπένδυσης που είχε επικρατήσει μέχρι τότε, αντιστράφηκε και οι καθαρές επενδύσεις παγίου κεφαλαίου κατέστησαν θετικές με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση του παραγωγικού δυναμικού να την διαδεχθεί η επέκτασή του. Ωστόσο, οι μεγάλες αυξήσεις των καθαρών επενδύσεων της διετίας , αντανακλούν σε μεγάλο βαθμό την ανάκαμψη της οικοδομικής δραστηριότητας (που υποβοηθείται από την προηγηθείσα μείωση των τιμών των ακι- 1 Ιδιαίτερη σημασία έχει ο πολλαπλασιαστής της απασχόλησης: Η μεγέθυνση του ΑΕΠ προκα- λεί αύξηση στην απασχόληση (ιδιαίτερα επειδή η παραγωγικότητα της εργασίας ελάχιστα μεταβάλλεται) και δημιουργεί έτσι νέα εισοδήματα, και μέσω αυτών αύξηση της ζήτησης και του ΑΕΠ και εκ νέου της απασχόλησης και ούτω καθεξής.!6

17 Κεφάλαιο 1 νήτων κατά 30% περίπου), καθώς και την μεγέθυνση των εισαγωγών μεταφορικών μέσων, όπως η υπαγωγή πλοίων στην κυπριακή σημαία και οι αγορές αυτοκινήτων, διότι αυτά, σε μεγάλο βαθμό αποτελούν στοιχεία των παγίων επενδύσεων με μικρή και αμφίβολη επίπτωση στην παραγωγική ικανότητα της χώρας καθώς σε μεγάλο βαθμό υποκρύπτουν καταναλωτικές δαπάνες. 5. Για το επόμενο έτος, το θετικό παραγωγικό χάσμα που ανέρχεται σήμερα σε 2,3% προβλέπεται από τις υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ότι θα καταστεί έντονα θετικό (3,5%) και το υψηλότερο στην Ευρωπαϊκή Ένωση με μεγάλη διαφορά από τις άλλες χώρες. Με αυτά τα δεδομένα, είναι εύλογο να αναμένουμε ότι κάθε επιπλέον αύξηση του ΑΕΠ θα δημιουργεί, πρώτον, τάσεις αύξησης των εισαγωγών και περαιτέρω διεύρυνση του ήδη υψηλού ελλείμματος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, και δεύτερον, την εμφάνιση διαδοχικών αυξήσεων των εγχώριων τιμών. Μια σημαντική επίπτωση της ανόδου του ΑΕΠ επάνω από το δυνητικό ΑΕΠ είναι ότι οι επακόλουθες αυξήσεις των τιμών μειώνουν την αγοραστική δύναμη των ονομαστικών μισθών. Για να μην υπάρξει επιδείνωση του εξωτερικού ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών, που είναι λογικό να περιμένουμε κατά την επόμενη διετία εξαιτίας του θετικού παραγωγικού χάσματος, θα πρέπει να υπάρξει ικανή αύξηση των Κυπριακών εξαγωγών κατά το 2019 οφειλόμενη είτε σε εξωγενείς παράγοντες, όπως η ευνοϊκή γεωπολιτική κατάσταση, είτε η διολίσθηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας του ευρώ έναντι των άλλων νομισμάτων, είτε στην μείωση των περιθωρίων κέρδους των εξαγωγικών επιχειρήσεων ώστε να διατηρήσουν τις τιμές τους σε ανταγωνιστικά επίπεδα. Θα πρέπει επίσης να υπάρξει ένταση της επενδυτικής προσπάθειας ώστε να μειωθεί το θετικό παραγωγικό χάσμα. 6. Η παραγωγικότητα της εργασίας παρουσίασε στασιμότητα κατά τα έτη , και δυσδιάκριτη αύξηση κατά τα έτη (διάγραμμα 2.10). Έτσι, το σημερινό επίπεδο της παραγωγικότητας της εργασίας είναι σήμερα μόλις 2,5% υψηλότερο από το επίπεδο του 2006.!7

18

19 άλαιο 2 Κεφάλαιο 2 Η κυπριακή οικονομία κατά το

20 H Κεφάλαιο 2 Από το καλοκαίρι του 2016, η κυπριακή οικονομία επιβραδύνεται, διατηρώντας ωστόσο απροσδόκητα υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και υπερβαίνοντας έτσι τις προσδοκίες που είχαν διαμορφωθεί κατά τα προηγούμενα έτη. Οι ρυθμοί μεγέθυνσης του ΑΕΠ, όχι μόνο υπερέβησαν τους αντίστοιχους ρυθμούς που είχαν επιτευχθεί κατά την σύντομη ανάκαμψη του 2010 και 2011, αλλά επανήλθαν στους υψηλούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης που είχαν καταγραφεί κατά τα έτη 2006 και 2007 πριν από την έναρξη της κρίσης (2008) (βλ. διάγραμμα 2.1). Στη διάρκεια της διετίας 2017 και 2018, η αύξηση του προϊόντος ανήλθε σε περίπου 4% ετησίως. Διάγραμμα 2.1. Ετήσιος ρυθμός μεταβολής του πραγματικού ΑΕΠ. 8% 6% Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. ετήσιος ρυθμός μεταβολής % 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% :2 Πηγή: Eurostat Η αύξηση του ΑΕΠ κατά την περίοδο από το πρώτο τρίμηνο του 2015 έως το τέλος του 2018 οδήγησε σε πλήρη χρησιμοποίηση του παραγωγικού δυναμικού που ήταν αχρησιμοποίητο κατά τα προηγούμενα έτη. Η περίοδος αυτή ( ), μπορεί να διαιρεθεί σε δύο φάσεις: Η διετία ήταν η τελική φάση της διαδικασίας προσαρμογής της οικονομίας μετά από τις μεγάλες διαρθρωτικές αλλαγές και αναδιαρθρώσεις που είχαν προηγηθεί ( ), κατά την οποία οι επιχειρήσεις αντέδρασαν στην μείωση του μοναδιαίου κόστους εργασίας που είχε επιτευχθεί από την κυβερνητική πολιτική, μειώνοντας τις τιμές τους, και βελτιώνοντας έτσι αφενός μεν την ανταγωνιστικότητά τους, άρα και την εξωτερική ζήτηση, και αφετέρου την αγοραστική δύναμη των ονομαστικών μισθών, άρα και την εσωτερική ζήτηση. Σε αυτή την διαδικασία ανταγωνιστικού αποπληθωρισμού συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό και η διατήρηση της τιμής του πετρελαίου σε χαμηλά επίπεδα. Η διετία είναι η φάση της συνέχισης της οικονομικής ανάπτυξης αφού έχει πλέον ολοκληρωθεί η διαδικασία του ανταγωνιστικού αποπληθωρισμού, και παρατηρείται πλέον επανεμφάνιση των μικρών αλλά υπαρκτών αυξήσεων των τιμών, (δηλαδή το τέλος του ανταγωνιστικού αποπληθωρισμού) παράλληλα με την άνοδο του ΑΕΠ επάνω από το επίπεδο του δυνητικού ΑΕΠ και την επακόλουθη διεύρυνση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών σε μη διατηρήσιμα

21 Κεφάλαιο 2 Κατά τη διάρκεια της τρέχουσας ανάκαμψης, η ιδιωτική κατανάλωση αυξήθηκε υποστηριζόμενη, πρώτον, από την αύξηση της απασχόλησης που δημιούργησε πρόσθετα εισοδήματα, δεύτερον, από την αύξηση των πραγματικών μισθών που προκαλούσε η μείωση των τιμών κατά το , τρίτον, από την άντληση χρημάτων από τις αποταμιεύσεις, και τέταρτον, από την μη-εξυπηρέτηση ενός σημαντικού μεριδίου του ιδιωτικού χρέους. Σύμφωνα με τις προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το ΑΕΠ κατά το 2019 αναμένεται να κινηθεί σε επίπεδα υψηλότερα κατά 3,5% του δυνητικού ΑΕΠ. Η πρόβλεψη αυτή, εάν επαληθευθεί, θα αποτελέσει σαφή ένδειξη ότι τα πρώτα σημάδια υπερθέρμανσης της κυπριακής οικονομίας που είναι ήδη ορατά σήμερα (άνοδος του ΑΕΠ σε επίπεδο κατά 2,3% υψηλότερο έναντι του 2017, αυξήσεις των τιμών κ.ά.) σηματοδοτούν την είσοδο της οικονομίας σε περίοδο μη διατηρήσιμων ρυθμών αύξησης του ΑΕΠ λόγω σημαντικών ανισορροπιών στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και στην άνοδο των τιμών. Ισχυρή ένδειξη ότι η κυπριακή οικονομία έχει ήδη εισέλθει σε φάση υπερθέρμανσης και ανάπτυξης μακροοικονομικών ανισορροπιών είναι το γεγονός ότι το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι ήδη ελλειμματικό στο επίπεδο παραγωγής και ζήτησης που βρίσκεται σήμερα η οικονομία, έτσι ώστε η συνέχιση της ανάκαμψης θα προκαλέσει εκ νέου μεγάλο έλλειμμα στο εξωτερικό ισοζύγιο, το οποίο οι υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προβλέπουν ότι θα ανέλθει σε 8,2% του ΑΕΠ κατά το 2018 και 9,3% κατά το 2019, παρά το γεγονός ότι ο κυπριακός τουρισμός επιτυγχάνει εντυπωσιακή άνοδο των εξαγωγών του χάρη σε ευνοϊκούς εξωγενείς παράγοντες. Το έλλειμμα αυτό είναι το υψηλότερο στην Ευρωπαϊκή Ένωση με μεγάλη διαφορά από τις άλλες χώρες που παρουσιάζουν επίσης ελλείμματα (τα ελλείμματα της Βρετανίας και της Ρουμανίας, τα οποία ανέρχονται σε 3,5% του ΑΕΠ, είναι τα υψηλότερα αμέσως μετά από αυτό της Κύπρου). Μετά από το καλοκαίρι του 2016, η διαδικασία της αποεπένδυσης που είχε επικρατήσει μέχρι τότε, αντιστράφηκε και οι καθαρές επενδύσεις παγίου κεφαλαίου κατέστησαν θετικές με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση του παραγωγικού δυναμικού να την διαδεχθεί η επέκτασή του. Ωστόσο, οι μεγάλες αυξήσεις των καθαρών επενδύσεων της διετίας , αντανακλούν σε μεγάλο βαθμό την ανάκαμψη της οικοδομικής δραστηριότητας (που υποβοηθείται από την προηγηθείσα μείωση των τιμών των ακινήτων κατά 30% περίπου), καθώς και την μεγέθυνση των εισαγωγών μεταφορικών μέσων, όπως η υπαγωγή πλοίων στην κυπριακή σημαία και οι αγορές αυτοκινήτων σαλούν, διότι αυτά, σε μεγάλο βαθμό αποτελούν στοιχεία των παγίων επενδύσεων με μικρή και αμφίβολη επίπτωση στην παραγωγική ικανότητα της χώρας καθώς σε μεγάλο βαθμό υποκρύπτουν καταναλωτικές δαπάνες. Ο μέσος μισθός (ονομαστικός είτε πραγματικός), παρουσιάζει στο σύνολο της οικονομίας μικρές και μάλλον δυσδιάκριτες αυξήσεις. Η αγοραστική δύναμή του πραγματικού μισθού αυξήθηκε κατά τι το μόνο χάρη στον αποπληθωρισμό, του οποίου όμως η διαδικασία έχει πλέον κλείσει. Η μείωση του ποσοστού ανεργίας δημιουργεί ωστόσο ευνοϊκές συνθήκες για την άνοδο των μισθών. Η ύπαρξη διαρθρωτικών προβλημάτων, που δεν μπορούν να λυθούν παρά μόνον μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα, υπονομεύουν την ικανότητα της Κυπριακής οικονομίας να αναπτύσσεται μακροχρονίως χωρίς να επανεμφανίζονται σοβαρές μακροοικονομικές ανισορροπίες με ρυθμούς που θα υπερβαίνουν το 2,5% (εκτιμήσεις Δεκεμβρίου 2018 του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου). Εξαίρεση αποτέλεσαν τα δύο πρώτα έτη αμέσως μετά από το τέλος της ύφεσης, επειδή η εκκίνηση της ανάκαμψης

22 @ Κεφάλαιο 2 από πολύ χαμηλό σημείο στο οποίο υπήρχε άφθονο αχρησιμοποίητο παραγωγικό δυναμικό και επειδή η διαδικασία του αποπληθωρισμού βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη. Όπως ήδη τονίσαμε παραπάνω, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των διεθνών οργανισμών, η κυπριακή οικονομία έχει τώρα χρησιμοποιήσει και έχει υπερβεί το δυνητικό ΑΕΠ και ο κίνδυνος της επανεμφάνισης μεγάλων και δύσκολα αναστρέψιμων μακροοικονομικών ανισορροπιών είναι αυξημένος. Διάγραμμα 2.2. Συναλλαγματική ισοτιμία δολαρίου / ευρώ. Πηγή: Bloomberg Ο μακροχρόνιος ρυθμός ισορροπημένης ανάπτυξης εξαρτάται και από εξωγενείς, και επομένως αστάθμητους, παράγοντες, δηλαδή από παράγοντες που δεν αναφέρονται στις ενδογενείς δυνάμεις της οικονομίας, όπως η ανάπτυξη των ενεργειακών πόρων, ο ρυθμός μεγέθυνσης της ζήτησης στις εξαγωγικές αγορές της Κύπρου, οι συναλλαγματικές ισοτιμίες κλπ. Μεταξύ των εξωτερικών συνθηκών, σημαντικό ρόλο έχει η νομισματική πολιτική της ευρωζώνης. Στη σημερινή συγκυρία, έχει ιδιαίτερη σημασία για την Κύπρο, και η ισοτιμία του ευρώ έναντι του δολαρίου, η οποία είχε ευνοϊκές επιπτώσεις στον εξαγωγικό τομέα μετά το 2013, καθώς την ανατίμηση που παρουσίασε από το τους πρώτους μήνες του 2017 έναντι του αμερικανικού νομίσματος και άλλων νομισμάτων που είναι συνδεδεμένα με αυτό τελικά την διαδέχθηκε μια κίνηση υποτίμησης που έχει ήδη ακυρώσει την ανατίμηση του δολαρίου κατά το ήμισυ (διάγραμμα 2.2.). Εάν συνεχιστεί ή έστω διατηρηθεί η υποτίμηση, η Κύπρος θα ωφεληθεί από την αντίστοιχη βελτίωση της

23 H H Κεφάλαιο 2 Διάγραμμα 2.3. Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (σε εκατομμύρια ευρώ και σταθερές τιμές 2010). Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2008:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. τριμηνιαίο ΑΕΠ (εκατομ. ευρώ, τιμές 2010) :2 Πηγή: Eurostat Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 2.3, στο τέλος της ύφεσης των ετών 2011:3-2014:4, ο όγκος του προϊόντος είχε παρουσιάσει συνολική μείωση κατά 11,4% έναντι του δευτέρου τριμήνου του 2011 όταν ο όγκος της παραγωγής είχε φθάσει στο ιστορικά υψηλότερο σημείο. Η θεαματική, και απρόβλεπτη, αύξηση του ΑΕΠ κατά τη διάρκεια της τετραετίας , όχι μόνο περιόρισε την απώλεια, αλλά οδήγησε τον όγκο της παραγωγής σε επίπεδο υψηλότερο του μέσου όρου των ετών κατά 4%. Αυτό όμως, όπως ήδη τονίσαμε, γίνεται με αντίτιμο την επανεμφάνιση σοβαρών μακροοικονομικών ανισορροπιών για τις οποίες θα χρειαζόταν εκ νέου διόρθωση με την εφαρμογή νέων περιοριστικών πολιτικών. Διάγραμμα 2.4. Συμβολή των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στην διαμόρφωση του ΑΕΠ και αντίστοιχη συμβολή της εσωτερικής ζήτησης που απευθύνεται στις εγχώριες επιχειρήσεις (σε εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ, ). εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ Συμβολή εσωτερικής ζήτησης για εγχώριες επιχειρήσεις Συμβολή των εξαγωγών Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή

24 H Κεφάλαιο 2 Η συμβολή των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στη διαμόρφωση του ΑΕΠ, η οποία φαίνεται στο διάγραμμα 2.4, υπήρξε αποφασιστικής σημασίας για την επίτευξη των υψηλών ρυθμών ανάπτυξης της τετραετίας Ο τουρισμός συνέβαλε στην αύξηση του ΑΕΠ κατά πολύ περισσότερο από όλα τα άλλα εξαγωγικά αγαθά και υπηρεσίες καθώς η τουριστική δραστηριότητα στην Κύπρο ωφελήθηκε από την περιορισμένη τουριστική κίνηση που υπάρχει πλέον, κυρίως για γεωπολιτικούς λόγους, στους ανταγωνιστικούς προορισμούς της Μεσογείου (προς το παρόν συμπεριλαμβανομένης και της Τουρκίας). Στο διάγραμμα 2.5α φαίνεται ότι ο αριθμός των διανυκτερεύσεων αλλοδαπών περιηγητών αυξάνεται πλέον, από το 2011 και μετά, πάνω από την μακροχρόνια τάση στασιμότητας που είχε διαμορφωθεί από τα πρώτα έτη της δεκαετίας του Η αύξηση αυτή σχετιζόταν, μέχρι το τέλος του 2016, και με την διολίσθηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας του ευρώ σε χαμηλότερα επίπεδα, η οποία έδωσε ώθηση στην ανάκαμψη του Κυπριακού τουρισμού προσελκύοντας μεγαλύτερο αριθμό επισκεπτών μέσω των διεθνώς ανταγωνιστικών τιμών. Από τους πρώτους μήνες του 2017, η ανατίμηση του ευρώ και η συνακόλουθη αύξηση της ονομαστικής σταθμισμένης συναλλαγματικής ισοτιμίας του ευρώ για την Κύπρο, μείωσε τα πλεονεκτήματα από τις ευνοϊκές συναλλαγματικές συνθήκες, πλην όμως αυτό ίσχυσε πρόσκαιρα, καθώς κατά το 2018 την ανατίμηση διαδέχθηκε η υποτίμηση. Έτσι, η κυπριακή οικονομία εξακολουθεί να ωφελείται από το συνδυασμένο αποτέλεσμα της διολίσθησης της σταθμισμένης συναλλαγματικής ισοτιμίας του ευρώ, και της διατήρησης των τιμών του πετρελαίου σε χαμηλά επίπεδα. Το όφελος για τον τουρισμό επιμερίσθηκε μεταξύ μειώσεων των τιμών (δηλαδή βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας τιμής) και περιθωρίων κέρδους των τουριστικών επιχειρήσεων, και οι δύο κρίσιμοι εξωτερικοί παράγοντες, η τιμή του πετρελαίου και συναλλαγματική ισοτιμία ακολουθούν (και πάλι) πορεία ευνοϊκή για τον τουρισμό και επακόλουθα για την κυπριακή οικονομία. Διάγραμμα 2.5α. Εξάρτηση του ΑΕΠ από τον αριθμό αλλοδαπών περιηγητών (ετήσιες % μεταβολές). Ετήσια στοιχεία της περιόδου 2000 έως 2018, κινητός μέσος όρος 3 ετών. ετήσιος ρυθμός μεταβολής 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% Αριθμός επισκεπτών AEΠ -20% Πηγή: Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου και Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή

25 @ Κεφάλαιο 2 Διάγραμμα 2.5β. Αριθμός περιηγητών (ετήσιες % μεταβολές) ως συνάρτηση της οικονομικής συγκυρίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο διάγραμμα 2.5β φαίνεται η εξάρτηση του αριθμού των περιηγητών που επισκέπτονται την Κύπρο από τον ρυθμό μεταβολής του ΑΕΠ στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Διακρίνουμε δύο περιόδους: την πρώτη περίοδο, από το 1995 έως το 2010, όταν ο αριθμός επισκεπτών αυξανόταν υπό τον όρο ότι το ΑΕΠ στις χώρες που συγκροτούν σήμερα την Ευρωπαϊκή Ένωση υπερέβαινε το 2%, και την δεύτερη περίοδο, από το 2011 και μετά, όταν ο αριθμός επισκεπτών αυξάνεται με ελάχιστο ρυθμό μεγέθυνσης του ΑΕΠ στην ΕΕ-28 που υπερβαίνει το 0%. Από το 2011, υπήρξε επομένως, ευνοϊκή διαρθρωτική μετατόπιση στην καμπύλη της ζήτησης, που απευθύνεται στην Κύπρο, για τουριστικές υπηρεσίες. Η αλλαγή αυτή άσκησε ευνοϊκή επίπτωση στην Κυπριακή οικονομία στη διάρκεια της όξυνσης της κρίσης ( ) και απετέλεσε έναν από τους βασικούς κινητήρες της οικονομικής ανάκαμψης που

26 Κεφάλαιο 2 Στο διάγραμμα 2.4 φαίνεται και η συμβολή της εσωτερικής ζήτησης που απευθύνεται στους εγχώριους παραγωγούς (και όχι στις εισαγωγές) και η οποία, στη διάρκεια των ετών , ήταν εξαιρετικά αρνητική, και επομένως αποτέλεσε τον κυριότερο παράγοντα της ύφεσης. Κατά το 2015, η συμβολή της εσωτερικής ζήτησης για εγχώριες επιχειρήσεις παρέμεινε αρνητική και μόνο κατά το 2016 κατέστη θετική συμβάλλοντας στον ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης με περισσότερο από μιάμιση εκατοστιαία μονάδα αύξησης του ΑΕΠ. Στη συνέχεια, όμως, κατά τη διετία 2017 και 2018, η συμβολή της εσωτερικής ζήτησης που απευθύνεται στις εγχώριες επιχειρήσεις ήταν σχεδόν μηδενική. Επομένως, στο σύνολο της τετραετίας ανάκαμψης του ΑΕΠ ( ) μόνο επί ένα έτος (το 2016) υπήρξε θετική συμβολή της εσωτερικής ζήτησης για εγχώριες επιχειρήσεις στην αύξηση του ΑΕΠ. Όπως δείχνει το διάγραμμα 2.4, η τρέχουσα ανοδική φάση της κυπριακής οικονομίας οδηγείται από τις εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών (export-led growth), μεταξύ των οποίων ο τουρισμός κατέχει δεσπόζουσα θέση. Βεβαίως, η εσωτερική ζήτηση παρουσίασε σημαντικές αυξήσεις οι οποίες όμως επιμερίστηκαν σε ένα μεγάλο μερίδιο που απευθύνθηκε στις εισαγωγές και ένα μικρό μερίδιο που απευθύνθηκε στην εγχώρια παραγωγή. Η μεν ισχυρή ροπή προς εισαγωγές προκάλεσε αύξηση στην διείσδυση των εισαγωγών στην εσωτερική αγορά, η δε εξωστρέφεια (δηλαδή η μεγάλη αύξηση των εξαγωγών) επέτρεψε την ανάκαμψη της οικονομίας. Μεθοδολογικό σημείωμα 1: Η συσχέτηση εσωτερικής ζήτησης και εισαγωγών σε μικρές χώρες Η ισχυρή αρνητική συσχέτιση που παρουσιάζει η συμβολή της εσωτερικής ζήτησης στη διαμόρφωση του ΑΕΠ, με την συμβολή των εισαγωγών, με την έννοια ότι η αύξηση της μίας συνοδεύεται από τη μείωση της άλλης, παρατηρείται στις μικρές ανοικτές οικονομίες των χωρών μικρού μεγέθους, ιδιαίτερα όταν αυτές είναι νησιωτικές. Στις χώρες αυτές, εξαιτίας της αντικειμενικής δυσκολίας του παραγωγικού συστήματος να εξειδικευθεί επικερδώς σε μεγάλη ποικιλία προϊόντων λόγω του μικρού μεγέθους της εσωτερικής αγοράς, η μεγέθυνση της εγχώριας ζήτησης αυξάνει αναγκαστικά τις εισαγωγές σε μεγάλο βαθμό. Προκειμένου, λοιπόν, να δημιουργείται ο οικονομικός χώρος που είναι αναγκαίος για να αναπτυχθεί η εγχώρια οικονομία, οφείλουν οι εξαγωγές μακροπρόθεσμα να καλύπτουν πλήρως ή έστω στο μεγαλύτερο μέρος τους τις εισαγωγές. Από αυτόν τον περιοριστικό παράγοντα προκύπτει ο κρίσιμος ρόλος των εξαγωγών για τις μικρές ανοικτές οικονομίες. Η συμβολή της συνολικής εσωτερικής ζήτησης στο ΑΕΠ, αναλύεται στις εξής συνιστώσες: πρώτον, στην συμβολή της επένδυσης παγίου κεφαλαίου, και δεύτερον, στην συμβολή της συνολικής κατανάλωσης, είτε ιδιωτικής είτε δημόσιας. Τα σχετικά μεγέθη φαίνονται στο διάγραμμα 2.6 για τα έτη μαζί με την συμβολή των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στη διαμόρφωση του ΑΕΠ (οι εισαγωγές αφαιρούν ζήτηση από την εγχώρια οικονομία και επομένως συμβάλλουν αρνητικά στο ΑΕΠ). Κατά το , ενώ υπήρξε αύξηση της συμβολής των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου και της κατανάλωσης, παρουσιάστηκε και αύξηση των εισαγωγών, η οποία κατά το 2015 και το ακύρωσε πλήρως την θετική συμβολή της εσωτερικής ζήτησης στο ΑΕΠ ενώ κατά το 2016 την περιόρισε περίπου κατά τα 1/2. Στο σύνολο της περιόδου , η σωρευτική συμβολή των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στην μεγέθυνση του ΑΕΠ ανήλθε σε -22%. Επειδή η αντίστοιχη συμβολή της εσωτερικής ζήτησης ανήλθε σε +24%, η καθαρή επίπτωση που είχε η

27 H Κεφάλαιο 2 κή ζήτηση στο ΑΕΠ, μετά την αφαίρεση του τμήματός της που καλύπτεται από εισαγωγές, ήταν 24%-22%=2% για το σύνολο της τετραετίας. Έτσι, οι εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών κατέστησαν ο κυριότερος κινητήρας της μεγέθυνσης του ΑΕΠ στην διάρκεια της ανοδικής φάσης του τρέχοντος οικονομικού κύκλου. Διάγραμμα 2.6. Συμβολή επένδυσης, κατανάλωσης και εισαγωγών στη διαμόρφωση του ΑΕΠ (σε εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ, ). εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ Συμβολή της κατανάλωσης Συμβολή των επενδύσεων Συμβολή των εισαγωγών Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Διάγραμμα 2.7. Επενδύσεις παγίου κεφαλαίου ανά κατηγορία (δισ. ευρώ, σε σταθερές τιμές 2010) σε σταθερές τιμές δισ, ευρώ Κατασκευές χωρίς κατοικίες Κατοικίες 0.8 Μηχανές και μεταλλικά προϊόντα 0.4 Μεταφορικά μέσα Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 2.6, κατά την ανάκαμψη της τετραετίας , οι επενδύσεις σε πάγιο κεφάλαιο παρουσίασαν άνοδο. Ωστόσο, αυτό οφειλόταν

28 H Κεφάλαιο 2 γεγονός ότι η επένδυση αυξήθηκε κατακόρυφα στα μέσα μεταφοράς επειδή υπήρξαν εγγραφές πλοίων και αυτοκινήτων, οι οποίες όμως αυτομάτως εγγράφονται και ως εισαγωγές, έτσι ώστε η συμβολή τους στο ΑΕΠ να είναι μηδενική (διότι δεν αποτελούν εγχώριο προϊόν). Η αύξηση των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου στη διάρκεια της ανάκαμψης προήλθε επίσης από τις μη παραγωγικές επενδύσεις σε κατοικίες (διάγραμμα 2.7) οι οποίες ευνοήθηκαν από την σταθεροποίηση της αγοράς κατοικιών και από την αύξηση της ζήτησης. Στο διάγραμμα 2.8 φαίνεται ότι κατά το τρίτο τρίμηνο του 2015 η οικοδομική δραστηριότητα παρουσίασε για πρώτη φορά αύξηση η οποία επιταχύνθηκε κατά το 2016 και έκτοτε συνεχίζεται. Σημαντική και αξιοσημείωτη είναι η αύξηση που παρουσιάζει ο όγκος των επενδύσεων σε κατασκευές εκτός κατοικιών (διάγραμμα 2.7). Διάγραμμα 2.8. Κατασκευαστική δραστηριότητα (κατοικίες, άλλα κτίρια και έργα πολιτικού μηχανικού, σε όγκο, έτος 2013=100, 2002:1-2017:3). έτος 2003= :3 Πηγή: Eurostat Από την ανάλυση που προηγήθηκε, σχετικά με την συμβολή των διάφορων συνιστωσών του ΑΕΠ στην δυναμική της οικονομίας μετά το 2014, προκύπτει ότι η ανάκαμψη συνεχίστηκε το 2017 και το 2018 βασισμένη σε μεγάλο βαθμό στις εξαγωγές (ιδιαίτερα στις εξαγωγές τουριστικών υπηρεσιών) αλλά και στην κατασκευαστική δραστηριότητα (ιδιαίτερα στην οικοδομή κατοικιών), και σε σημαντικά μικρότερο βαθμό στην καταναλωτική ζήτηση που απευθύνεται στην εγχώρια παραγωγή. Βασίστηκε επομένως σε έναν εξαγωγικό κλάδο και σε έναν εσωστρεφή κλάδο ο οποίος εκ της φύσεώς του δεν αντιμετωπίζει εξωτερικό ανταγωνισμό, και επιπλέον πρόκειται για δύο κλάδους με μεγάλο βάρος στην κυπριακή

29 H Κεφάλαιο 2 Μεθοδολογικό σημείωμα 2: Το παραγωγικό χάσμα Για την εκτίμηση της μακροοικονομικής κατάστασης κρίσιμη σημασία έχει το μέγεθος του παραγωγικού χάσματος που περιγράφει τον βαθμό κατά τον οποίο παραμένουν αχρησιμοποίητες οι παραγωγικές ικανότητες της χώρας. Το μέγιστο δυνητικό προϊόν ή δυνητικό ΑΕΠ που μπορεί να παράγει μια χώρα είναι το μέγιστο προϊόν που μπορεί να επιτύχει χωρίς να δημιουργούνται μακροοικονομικές ανισορροπίες όπως αύξηση του πληθωρισμού, ελλείμματα στο εμπορικό ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών, και μη βιώσιμα ελλείμματα του κρατικού προϋπολογισμού. Το παραγωγικό χάσμα είναι η διαφορά του τρέχοντος ΑΕΠ από το δυνητικό ΑΕΠ. Το δυνητικό ΑΕΠ και το παραγωγικό χάσμα φαίνονται στο διάγραμμα 2.9, από το οποίο διαπιστώνουμε ότι το 2013 εκκίνησε διαδικασία συρρίκνωσης του δυνητικού ΑΕΠ, η οποία τελικά ανακόπηκε το 2015 και μεταστράφηκε σε άνοδο κατά το Η απώλεια του παραγωγικού δυναμικού που καταγράφηκε κατά το έναντι του 2011, με βάση τον υπολογισμό του δυνητικού προϊόντος, εξαλείφθηκε κατά τα έτη Επομένως, το δυνητικό ΑΕΠ σήμερα βρίσκεται ξανά στο ύψος του Το δυνητικό ΑΕΠ είναι ένα άνω όριο το οποίο βεβαίως το ΑΕΠ μπορεί να υπερβαίνει. αλλά μόνο πρόσκαιρα επειδή αυτό οδηγεί σε μακροοικονομικές ανισορροπίες των οποίων η διόρθωση απαιτεί εν συνεχεία περιοριστική υφεσιακή πολιτική. Τέτοια ήταν και η περίπτωση της περιόδου πριν από το 2009, όταν το παραγωγικό χάσμα ήταν θετικό (δηλαδή το ΑΕΠ είχε υπερβεί το δυνητικό προϊόν, διάγραμμα 9), και το αντίτιμο για αυτήν την ανισορροπία ήταν η δραματική διεύρυνση του εμπορικού ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών, της οποίας η κάλυψη από τον χρηματοπιστωτικό τομέα, μέσω της άντλησης κεφαλαίων από το εξωτερικό, αποδείχθηκε μη βιώσιμη λύση. Διάγραμμα 2.9. ΑΕΠ, δυνητικό ΑΕΠ και παραγωγικό χάσμα (σε σταθερές τιμές 2010). Παραγωγικό χάσμα: Απόκλιση τρέχοντος ΑΕΠ από το δυνητικό ΑΕΠ, σε % μονάδες του δυνητικού ΑΕΠ για τα έτη δισεκατομμύρια ευρώ (σε τιμές 2010) Δυνητικό ΑΕΠ (αριστερή κλίμακα) ΑΕΠ Χάσμα ΑΕΠ-δυνητικού ΑΕΠ (δεξιά κλίμακα) Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Προκύπτει επίσης από το διάγραμμα 2.9 ότι κατά την τελευταία τριετία υπήρξε αύξηση του ΑΕΠ που μηδένισε το αρνητικό χάσμα και το κατέστησε θετικό. Για το επόμενο έτος, το θετικό παραγωγικό χάσμα που ανέρχεται σήμερα σε 2,3% προβλέπεται από τις υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ότι θα καταστεί έντονα χάσμα σε εκατοστιαίες μονάδες του

30 Κεφάλαιο 2 θετικό (3,5%) και το υψηλότερο στην Ευρωπαϊκή Ένωση με μεγάλη διαφορά από τις άλλες χώρες. Με αυτά τα δεδομένα, είναι εύλογο να αναμένουμε ότι κάθε επιπλέον αύξηση του ΑΕΠ θα δημιουργεί, πρώτον, τάσεις αύξησης των εισαγωγών και περαιτέρω διεύρυνση του ήδη υψηλού ελλείμματος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, και δεύτερον, την εμφάνιση διαδοχικών αυξήσεων των εγχώριων τιμών. Μια σημαντική επίπτωση της ανόδου του ΑΕΠ επάνω από το δυνητικό ΑΕΠ είναι ότι οι επακόλουθες αυξήσεις των τιμών μειώνουν την αγοραστική δύναμη των ονομαστικών μισθών. Για να μην υπάρξει επιδείνωση του εξωτερικού ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών, που είναι λογικό να περιμένουμε κατά την επόμενη διετία εξαιτίας του θετικού παραγωγικού χάσματος, θα πρέπει να υπάρξει ικανή αύξηση των Κυπριακών εξαγωγών κατά το 2019 οφειλόμενη είτε σε εξωγενείς παράγοντες, όπως η ευνοϊκή γεωπολιτική κατάσταση και η διολίσθηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας του ευρώ έναντι των άλλων νομισμάτων, είτε στην μείωση των περιθωρίων κέρδους των εξαγωγικών επιχειρήσεων ώστε να διατηρήσουν τις τιμές τους σε ανταγωνιστικά επίπεδα. Θα πρέπει επίσης να υπάρξει ένταση της επενδυτικής προσπάθειας ώστε να μειωθεί το θετικό παραγωγικό

31 H Κεφάλαιο 2 Διάγραμμα Παραγωγικότητα εργασίας (2006:1=100). 110 πρώτο τρίμηνο 2016= Πραγματικό ΑΕΠ ανά απασχολούμενο. Εποχικά διορθωμένα τριμηνιαία στοιχεία, 2006:1-2018: :2 Πηγή: Eurostat Διάγραμμα Δείκτης κερδοφορίας (απόδοση παγίου κεφαλαίου) στον επιχειρηματικό τομέα Απόδοση παγίου κεφαλαίου: Καθαρό λειτουργικό πλεόνασμα % του καθαρού αποθέματος παγίου κεφαλαίου (2010:1=100). Υπολογισμοί σε σταθερές τιμές. Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2010:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα :2 Πηγή: Eurostat Η παραγωγικότητα της εργασίας παρουσίασε στασιμότητα κατά τα έτη , και δυσδιάκριτη αύξηση κατά τα έτη (διάγραμμα 2.10). Έτσι, το σημερινό επίπεδο της παραγωγικότητας της εργασίας είναι σήμερα μόλις 2,5% υψηλότερο από το επίπεδο του Αυτή η δυσμενής εξέλιξη, μαζί με τις μεγάλες μειώσεις που υπέστη στη διάρκεια της κρίσης το εργατικό δυναμικό, έχει συγκρατήσει το δυνητικό ΑΕΠ σε πορεία αργόσυρτης μεγέθυνσης. Η μείωση της ζήτησης κατά τη διάρκεια της κρίσης, προκάλεσε και μείωση της απόδοσης παγίου κεφαλαίου (που είναι ο κυριότερος δείκτης της κερδοφορίας, διάγραμμα 2.11) εξαιτίας της συρρίκνωσης των πωλήσεων. Η μείωση όμως αυτή της κερδοφορίας περίπου κατά το 1/10, υπήρξε πρόσκαιρη καθώς η περιστολή της ζήτησης οδήγησε και σε δραματική αύξηση του ποσοστού ανεργίας και επακόλουθη μείωση

32 H Κεφάλαιο 2 αμοιβών εργασίας. Το 2013, η τραπεζική κρίση, προκάλεσε περαιτέρω μείωση της κερδοφορίας αλλά από το τέταρτο τρίμηνο του 2014 η απόδοση παγίου κεφαλαίου εμφανίζει ανοδική τάση και το καλοκαίρι του 2018 βρίσκεται σε επίπεδο κατά 10% ανώτερο από το Διάγραμμα Λόγος προϊόντος / κεφαλαίου και απόδοση παγίου κεφαλαίου στον επιχειρηματικό τομέα. 30% 28% Λόγος προϊόντος / κεφαλαίου (αριστερή κλίμακα) Απόδοση παγίου κεφαλαίου (δεξιά κλίμακα) Λόγος προϊόντος / κεφαλαίου: καθαρό προϊόν % του καθαρού αποθέματος παγίου κεφαλαίου. Απόδοση παγίου κεφαλαίου: Καθαρό λειτουργικό πλεόνασμα % του καθαρού αποθέματος παγίου κεφαλαίου (2010:1=100). Υπολογισμοί σε σταθερές τιμές. Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2010:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. 26% % % 85 20% :2 Πηγή: Eurostat Μεθοδολογικό σημείωμα 3: Το εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας Το εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας ως ποσοστό του ΑΕΠ, δηλαδή το μερίδιο του ΑΕΠ που ιδιοποιούνται οι εργαζόμενες τάξεις είναι s=(wl)/(py) όπου W,L,P,Y είναι αντίστοιχα ο μισθός, η απασχόληση, ο αποπληθωριστής του ΑΕΠ, και το ΑΕΠ. Το μερίδιο της εργασίας είναι το μέτρο της διανομής του προϊόντος πριν από την φορολόγηση και τις μεταβιβάσεις από το δημόσιο προς τα νοικοκυριά. Ο λόγος προϊόντος / κεφαλαίου (Y/K) όπου Y,K είναι αντίστοιχα το προϊόν και το κεφαλαιακό απόθεμα, μακροπρόθεσμα αποτελεί δείκτη αποτελεσματικής χρήσης του κεφαλαίου. Βραχυπρόθεσμα, οι μεταβολές του δείχνουν αλλαγές στον βαθμό χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού. Η απόδοση παγίου κεφαλαίου, είναι μέτρο της κερδοφορίας του συνολικού κεφαλαίου, και δίνεται από τη σχέση R=(Y/K)(1-s)-δ όπου R, δ είναι η απόδοση παγίου κεφαλαίου και η κατανάλωση παγίου

33 H Κεφάλαιο 2 Διάγραμμα Εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας στον επιχειρηματικό τομέα και ποσοστό ανεργίας. Εισοδηματικό μερίδιο εργασίας στον επιχειρηματικό τομέα: Σύνολο αμοιβών εργασίας (μισθωτών και αυτοαπασχολουμένων) ως ποσοστό του ακαθάριστου προϊόντος του επιχειρηματικού τομέα. Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. ποσοστό ανεργίας (%) 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% Α Ποσοστό ανεργίας (αριστερή κλίμακα) Μερίδιο της εργασίας % του προϊόντος (δεξιά κλίμακα) 60% 58% 56% 54% 52% 50% 0% 48% :2 Πηγή: Eurostat Β % του ΑΕΠ Διάγραμμα Εισοδηματικό μερίδιο των κερδών και λόγος προϊόντος / κεφαλαίου στον επιχειρηματικό τομέα. 30% 28% Μερίδιο των κερδών % του ΑΕΠ (δεξιά κλίμακα) Β 50% 48% Εισοδηματικό μερίδιο κερδών στον επιχειρηματικό τομέα: Σύνολο αμοιβών κεφαλαίου (κέρδη, τόκοι και πρόσοδοι) ως ποσοστό της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας του επιχειρηματικού τομέα. Κινητός μέσος 4 τριμήνων. Λόγος προϊόντος / κεφαλαίου: καθαρή προστιθέμενη αξία % του καθαρού αποθέματος παγίου κεφαλαίου στον επιχειρηματικό τομέα. Περίοδος 2006:1 έως 2018:2. 26% 24% Α 46% 44% 22% 42% Λόγος προϊόντος κεφαλαίου % (αριστερή κλίμακα) 20% 40% :2 Πηγή: Eurostat Μεθοδολογικό σημείωμα 4: Η απόδοση του παγίου κεφαλαίου Η απόδοση παγίου κεφαλαίου στον επιχειρηματικό τομέα, εξαρτάται από δύο μεγέθη: Από τον λόγο προϊόντος/κεφαλαίου (διάγραμμα 2.12) και από το μερίδιο της εργασίας στο ΑΕΠ (για την ακριβή σχέση των παραπάνω μεγεθών, βλ. στο παραπάνω μεθοδολογικό σημείωμα). Ο λόγος προϊόντος/κεφαλαίου (γνωστός και ως παραγωγικότητα του κεφαλαίου ) έχει ως παρονομαστή το συσσωρευμένο πάγιο κεφάλαιο του οποίου η παραγωγική χρήση οφείλει να εξυπηρετήσει τις απαιτήσεις που έχει επί του προϊόντος το συνολικό κεφάλαιο, είτε με την μορφή του κέρδους (για επενδύσεις ή για μερίσματα), είτε με την μορφή

34 H Κεφάλαιο 2 χρηματιστικών εισοδημάτων (τόκοι και εισοδήματα χρηματοπιστωτικών προϊόντων), είτε με την μορφή της γαιοπροσόδου (κυρίως με την μορφή των ενοικίων). Η απόδοση κεφαλαίου εξαρτάται από τον βαθμό χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού και μειώνεται στη διάρκεια των υφέσεων. Έτσι, ο δείκτης προϊόντος / παγίου κεφαλαίου περιέχει μια διαρθρωτική συνιστώσα, που αναφέρεται στα δομικά χαρακτηριστικά του παραγωγικού συστήματος και μια κυκλική συνιστώσα που αναφέρεται στην αύξηση του αχρησιμοποίητου παραγωγικού δυναμικού. Διάγραμμα Ακαθάριστες και καθαρές επενδύσεις παγίου κεφαλαίου (σε σταθερές τιμές 2010). Περίοδος 2006:1 έως 2018:2. Στοιχεία διορθωμένα με τις εποχικές διακυμάνσεις. Εξομάλυνση καθαρών επενδύσεων με κινητό μέσο 4 τριμήνων. εκατομμύρια ευρώ ανά τρίμηνο (τιμές 2010) Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου Καθαρές επενδύσεις παγίου κεφαλαίου :2 Πηγή: Eurostat Διάγραμμα Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου και ικανότητα χρηματοδότης επενδύσεων στο σύνολο της οικονομίας (σε σταθερές τιμές 2010). Ικανότητα χρηματοδότησης επενδύσεων= Κέρδη, τόκοι, πρόσοδοι προ φόρων και αποσβέσεων (EBITDA). Περίοδος 2006:1 έως 2018:2. Στοιχεία διορθωμένα με τις εποχικές διακυμάνσεις. εκατομμύρια ευρώ ανά τρίμηνο (τιμές 2010) Ικανότητα χρηματοδότησης επενδύσεων παγίου κεφαλαίου: Κέρδη, τόκοι, πρόσοδοι προ φόρων και αποσβέσεων (EBITDA) Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου (κινητός μέσος 4 όρων) :2 Πηγή:

35 Κεφάλαιο 2 Η υποχώρηση του λόγου προϊόντος / παγίου κεφαλαίου μεταξύ 2012:1 και 2014:4, ήταν αποτέλεσμα διαρθρωτικών αδυναμιών αλλά και της κάμψης συγκυριακού, κυκλικού χαρακτήρα που σχετιζόταν με την υποχώρηση του όγκου της παραγωγής, δηλαδή με την αύξηση του παραγωγικού χάσματος, του αργούντος παραγωγικού δυναμικού, εξαιτίας της όξυνσης της κρίσης. Στο τέλος αυτής της περιόδου, με την ανάκαμψη και την μείωση του παραγωγικού χάσματος, εμφανίσθηκε βελτίωση του λόγου προϊόντος / παγίου κεφαλαίου, η οποία όμως οφείλεται αποκλειστικά στην κυκλική συνιστώσα του δείκτη, δηλαδή στην συγκυρία και όχι σε διαρθρωτική βελτίωση του παραγωγικού συστήματος. Μια διαρθρωτική βελτίωση θα απαιτούσε επενδύσεις παγίου κεφαλαίου (εκτός κατοικιών και μεταφορικών μέσων), στις οποίες ακόμη η Κυπριακή οικονομία υστερεί. Επιπλέον, επί σειρά ετών η οικονομία βρισκόταν σε φάση αποεπένδυσης, με αποτέλεσμα το κεφαλαιακό απόθεμα να έχει σήμερα αυξημένη ηλικία έναντι του έτους Όπως διαπιστώσαμε στη διάρκεια της κρίσης, προκειμένου να συγκρατηθεί η μείωση της απόδοσης κεφαλαίου, που οφείλεται στην πτώση του λόγου προϊόντος/κεφαλαίου, επιδιώχθηκε από την κυβέρνηση, τις επιχειρήσεις, τους διεθνείς οργανισμούς και τις εργοδοτικές συνδικαλιστικές οργανώσεις να επιβληθούν, με την κυβερνητική πολιτική, διαρθρωτικές αλλαγές στην αγορά εργασίας, ώστε να μειωθεί το εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας στο ΑΕΠ. Πράγματι, το εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας έχει μειωθεί εξαιτίας της ανόδου του ποσοστού ανεργίας (βλ. στο διάγραμμα 2.13 την μετατόπιση από το επίπεδο Α στο επίπεδο Β) αλλά και των κυβερνητικών πολιτικών αποδυνάμωσης και υποβάθμισης του θεσμικού πλαισίου της αγοράς εργασίας. Αυτό έχει προκάλεσε αύξηση του εισοδηματικού μεριδίου των κερδών (που είναι συμπληρωματικό του μεριδίου εργασίας ως προς το 100%, διάγραμμα 2.14) και αύξηση της απόδοσης κεφαλαίου. Από το 2015, καθώς άρχισε να αυξάνεται ο βαθμός χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού, βελτιωνόταν ο λόγος προϊόντος / κεφαλαίου, και σε συνδυασμό με την αύξηση του μεριδίου των κερδών (τα δύο μεγέθη φαίνονται στο διάγραμμα 2.14) οδηγούσε σε άνοδο την απόδοση κεφαλαίου που είναι το γινόμενό τους. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 2.15, τόσο οι ακαθάριστες όσο και οι καθαρές επενδύσεις παγίου κεφαλαίου αυξάνονταν μέχρι το 2008, επομένως υπήρχε τότε διευρυνόμενη αναπαραγωγή του κεφαλαίου. Με την έναρξη της κρίσης, εμφανίστηκε αρχικά επιβράδυνση των επενδύσεων, και εν συνεχεία, από το πρώτο τρίμηνο του 2014, οι καθαρές επενδύσεις έγιναν αρνητικές. Αυτό οδήγησε σε συρρίκνωση του εγκατεστημένου παραγωγικού δυναμικού, επομένως και της παραγωγικής ικανότητας της χώρας όπως αυτή εμφανίζεται στο μέγεθος της δυνητικής παραγωγής (διάγραμμα 2.9). Η συρρίκνωση του παγίου κεφαλαίου μεταστράφηκε κατά το Βεβαίως, η εκρηκτική αύξηση των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου, όπως ήδη σημειώσαμε παραπάνω, οφείλεται είτε σε έκτακτους παράγοντες, όπως η εγγραφή πλοίων και οι αγορές αυτοκινήτων σαλούν, είτε στην κατασκευή κατοικιών που δεν αποτελούν παραγωγικό κεφάλαιο. Σε κάθε περίπτωση όμως, η άνοδος των επενδύσεων μετά από αυτές τις διορθώσεις, παρότι δεν έχει τον εκρηκτικό χαρακτήρα που εμφανίζεται στο διάγραμμα 2.16, είναι

36 H Κεφάλαιο 2 Διάγραμμα Ρυθμός συσσώρευσης παγίου κεφαλαίου και ικανότητα χρηματοδότησης των επενδύσεων στον επιχειρηματικό τομέα. 8% 7% 6% 5% Ικανότητα χρηματοδότησης των επενδύσεων στον επιχειρηματικό τομέα (δεξιά κλίμακα) 16% 15% 14% 13% Δείκτης ικανότητας χρηματοδότησης των επενδύσεων: Κέρδη, τόκοι, πρόσοδοι προ φόρων και αποσβέσεων ως ποσοστό το συνολικού παγίου κεφαλαίου. Περίοδος 2006:1 έως 2018:2. Στοιχεία διορθωμένα με τις εποχικές διακυμάνσεις. 4% 3% 2% 1% 0% -1% Ρυθμός συσσώρευσης παγίου κεφαλαίου στον επιχειρηματικό τομέα (κινητός μέσος τεσσάρων τριμήνων, αριστερή κλίμακα) 12% 11% 10% 9% 8% 7% -2% 6% :2 Πηγή: Eurostat Διάγραμμα Ρυθμός συσσώρευσης παγίου κεφαλαίου και παραγωγικό χάσμα. 8% 6% 4% Ρυθμός συσσώρευσης παγίου κεφαλαίου στον επιχειρηματικό τομέα (κινητός μέσος τεσσάρων τριμήνων, αριστερή κλίμακα) 10% 5% Ρυθμός συσσώρευσης: Καθαρές επενδύσεις παγίου κεφαλαίου προς καθαρό απόθεμα παγίου κεφαλαίου. Περίοδος 2006:1 έως 2018:2. Στοιχεία διορθωμένα με τις εποχικές διακυμάνσεις. 2% 0% Παραγωγικό χάσμα (δεξιά κλίμακα) -5% -2% -10% :2 Πηγή: Eurostat 0% Η υποχώρηση των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου πριν το 2016, δεν οφειλόταν στην υποχώρηση της ικανότητας της οικονομίας να χρηματοδοτήσει νέες επενδύσεις. Αυτό φαίνεται στο διάγραμμα 2.17 που συγκρίνει τον όγκο των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου με τις δυνατότητες που έχει η οικονομία να τις χρηματοδοτήσει, και οι οποίες είναι τα έσοδα του κεφαλαίου προ φόρων, τόκων και αποσβέσεων (EBITDA 1). Αντιθέτως, οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου συνδέονται περισσότερο με το παραγωγικό χάσμα: Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 2.18, η συσσώρευση κεφαλαίου κατέστη 1 Earnings Before Interest, Taxes, Depreciation and

37 Κεφάλαιο 2 και πάλι θετική μόνον όταν το παραγωγικό χάσμα μηδενίστηκε και κατέστη ελαφρά θετικό υποδεικνύοντας την έλλειψη διαθέσιμου αργούντος παραγωγικού

38

39 Κεφάλαιο 3 Κινητήριες δυνάμεις και πορεία του οικονομικού κύκλου

40 Κεφάλαιο 3 Η ανάκαμψη της οικονομίας συνεχίστηκε κατά το 2017 αφενός μεν επειδή διατηρήθηκαν ευνοϊκές οι εξωτερικές συνθήκες (ιδιαίτερα η μεταστροφή των τουριστικών ρευμάτων της Μεσογείου προς ασφαλείς προορισμούς, η ανάκαμψη της διεθνούς οικονομίας, και η διατήρηση των τιμών του πετρελαίου κατά προσέγγιση στα 70 δολάρια ανά βαρέλι [Brent crude]), αφετέρου δε επειδή η δημοσιονομική προσπάθεια παρέμεινε ουδέτερη και η αύξηση του ΑΕΠ ενίσχυσε περαιτέρω την απασχόληση και συνακόλουθα την εσωτερική ζήτηση. Η εκτροπή των τουριστικών ρευμάτων προς ασφαλέστερους προορισμούς συνεχίστηκε κατά το 2018 εξαιτίας της διατήρησης των κοινωνικών και γεωπολιτικών εντάσεων στις πολλές χώρες της Μεσογείου, αλλά ο αριθμός των περιηγητών στην Τουρκία, ο οποίος είχε μειωθεί επί διετία ( ) επανήλθε κατά το 2018 στο επίπεδο του 2015, σηματοδοτώντας έτσι την ομαλοποίηση της τουρκικής τουριστικής αγοράς. Η τιμή του πετρελαίου, η οποία παρουσίασε αύξηση από το καλοκαίρι του 2017 μέχρι το καλοκαίρι του 2018, υποχώρησε σημαντικά κατά το φθινόπωρο του 2018 (διάγραμμα 3.1). Μεθοδολογικό σημείωμα 5: Το όφελος από την πτώση της τιμής του πετρελαίου Το όφελος από την πτώση των τιμών των εισαγομένων πρώτων υλών, μεταξύ των οποίων το πετρέλαιο κατέχει την κυριότερη θέση, δημιουργεί για την οικονομία πλεονέκτημα κόστους διότι αφενός μεν ένα μέρος της μείωσης μετακυλίεται στις τιμές οι οποίες μειώνονται και αυξάνουν έτσι την αγοραστική δύναμη των εγχωρίων εισοδημάτων, και ένα άλλο μέρος μετατρέπεται σε αύξηση των περιθωρίων κέρδους και της ικανότητάς των επιχειρήσεων να χρηματοδοτήσουν επενδύσεις παγίου κεφαλαίου. Στο βαθμό που το όφελος από τις χαμηλές τιμές του πετρελαίου μετακυλίεται στις εγχώριες τιμές και τις μειώνει, αυξάνεται η καταναλωτική ζήτηση επειδή μεγεθύνεται η αγοραστική δύναμη των χρηματικών εισοδημάτων. Εκτός αυτού, στον βαθμό που το όφελος από τις χαμηλές τιμές του πετρελαίου μετακυλίεται στις τιμές εξαγωγών, βελτιώνεται η ανταγωνιστικότητα. Έτσι, η οικονομία θα μπορεί στο εξής να ωφελείται της διατήρησης των τιμών του πετρελαίου σε σχετικά χαμηλά επίπεδα και αυτό συνεπάγεται ότι η μείωση που δέχθηκε η αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών κατά το 2016:3-2017:3, εξαιτίας των υψηλότερων τιμών του πετρελαίου, μεταστρέφεται σταδιακά σε αύξηση.!30

41 Κεφάλαιο 3 Διάγραμμα 3.1. Τιμή αργού πετρελαίου Brent (δολάρια ανά βαρέλι, ). K Η χαλάρωση της δημοσιονομικής προσπάθειας ολοκληρώθηκε κατά το 2018 (βλ. αναλυτικά στο κεφάλαιο 7) και η δημοσιονομική επίπτωση στην οικονομία ήταν ουδέτερη. Αυτό έχει ως συνέπεια, την συνέχιση της ανοδικής πορείας της οικονομίας με βάση τις ευνοϊκές τιμές του πετρελαίου, τη διατήρηση της διεθνούς ζήτησης για τουριστικές υπηρεσίες σε υψηλά επίπεδα, και τις ευνοϊκές επιπτώσεις των πολλαπλασιαστών 1. Οι παραπάνω συνθήκες οδηγούν στην πρόβλεψη ότι η μεγέθυνση της οικονομίας θα συνεχιστεί κατά το 2019 με ετήσιο ρυθμό αύξησης που οι υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προβλέπουν ότι θα ανέλθει σε 3,5% (φθινοπωρινές προβλέψεις). Η Κυπριακή οικονομία όμως έχει υπερβεί το δυνητικό ΑΕΠ: πιο συγκεκριμένα, ήδη από το 2017 έχει γίνει αξιοποίηση ολόκληρου του παραγωγικού δυναμικού πέραν του οποίου αναμένεται να εμφανιστούν μακροοικονομικές ανισορροπίες. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 3.2, το παραγωγικό χάσμα, που είναι η διαφορά μεταξύ τρέχοντος ΑΕΠ και δυνητικού ΑΕΠ, ανέρχεται σε 2,3%. Πρόκειται για το μεγαλύτερο θετικό παραγωγικό χάσμα μεταξύ των 28 χωρών μελών της Ευρωπαίκής Ένωσης (στο διάγραμμα 3.3 φαίνεται η σύγκριση με τις 15 πιο αναπτυγμένες χώρες της ΕΕ). Επομένως, από το 2019, προκειμένου να μην αντιμετωπίσει μακροοικονομικές ανισορροπίες η Κυπριακή οικονομία, θα έπρεπε να μεγεθύνεται με τον δυνητικό ρυθμό ανάπτυξης ή με μικρότερο ρυθμό. Όμως, ο δυνητικός ρυθμός μεγέθυνσης του ΑΕΠ, παρόλο που ποικίλει ανάλογα με τις εκτιμήσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και επιπλέον είναι ένα ευαίσθητο μέγεθος που υφίσταται συχνές αναθεωρήσεις, σε καμμία περίπτωση δεν πρέπει να υπερβαίνει το 2,0% έως 2,5% ετησίως. Αυτό συνεπάγεται ότι ο προβλεπόμενος ρυθμός μεγέθυνσης 3,5% για το 2018, δημιουργεί αυξημένες πιθανότητες να οδηγήσει την οικονομία σε μακροοικονομικές ανισορροπίες, εκ των οποίων η πιθανότερη, και η σοβαρότερη, είναι η διεύρυνση του ελλείμματος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών σε μη ανεκτά και μη διατηρήσιμα επίπεδα: ήδη 1 Ιδιαίτερη σημασία έχει ο πολλαπλασιαστής της απασχόλησης: Η μεγέθυνση του ΑΕΠ προκα- λεί αύξηση στην απασχόληση (ιδιαίτερα επειδή η παραγωγικότητα της εργασίας ελάχιστα μεταβάλλεται) και δημιουργεί έτσι νέα εισοδήματα, και μέσω αυτών αύξηση της ζήτησης και του ΑΕΠ και εκ νέου της απασχόλησης και ούτω καθεξής.!31

42 Κεφάλαιο 3 το έλλειμμα ανέρχεται σε 8,2% του ΑΕΠ (όπως και το 2017) και είναι το μεγαλύτερο έλλειμμα στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 28 με δραματική απόσταση από τις άλλες χώρες. Για το 2019, οι υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προβλέπουν περαιτέρω διεύρυνση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών σε 9,3% του ΑΕΠ. Αυτό το στοιχείο ενισχύει το συμπέρασμα που προκύπτει και από την άνοδο του ΑΕΠ επάνω από το δυνητικό ΑΕΠ, δηλαδή ότι ότι η κυπριακή οικονομία βρίσκεται ήδη από το 2017 σε πορεία υπερθέρμανσης. Η ένδειξη που λαμβάνουμε από το παραγωγικό χάσμα (δηλαδή από την διαφορά ΑΕΠ μείον δυνητικό ΑΕΠ) φαίνεται στο διάγραμμα 3.3, όπου παρατηρούμε ότι κατά το 2018, μεταξύ των 16 πιο αναπτυγμένων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Κύπρος είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη θετική απόκλιση του ΑΕΠ από το δυνητικό ΑΕΠ (δηλαδή με το μεγαλύτερο παραγωγικό χάσμα) που ανέρχεται σε +2,3%, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Είναι δηλαδή η χώρα που έχει εξαντλήσει περισσότερο από κάθε άλλη τα περιθώρια που διαθέτει για να μην οδηγηθεί σε μακροοικονομικές ανισορροπίες. Όπως φαίνεται στο ίδιο διάγραμμα, μεταξύ των περισσότερο αναπτυγμένων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ισπανία, η Φιλανδία, η Αυστρία και η Ολλανδία, με αντίστοιχη αύξηση του ΑΕΠ ίση προς 6% κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, παρουσιάζουν παραγωγικό χάσμα μεταξύ 0% και 1%. Μεταξύ δε των 28 χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρουσιάζουν θετικό παραγωγικό χάσμα, συγκρίσιμου μεγέθους με αυτό της Κύπρου, η Λεττονία, η Λιθουανία, η Ουγγαρία, η Πολωνία και η Σλοβακία, πλην όμως, διατηρούν το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών στην περιοχή του μηδενός. Μάλιστα, η Σλοβενία, η οποία επίσης εμφανίζει θετικό παραγωγικό χάσμα, διατηρεί θεαματικό πλεόνασμα 7,5% του ΑΕΠ, σε αντίθεση με την Κύπρο που παρουσιάζει έλλειμμα 8,2% του ΑΕΠ και από την άποψη αυτή αποτελεί αρνητική εξαίρεση.!32

43 K Κεφάλαιο 3 Διάγραμμα 3.2. Παραγωγικό χάσμα στην Κύπρο (% του δυνητικού ΑΕΠ, ). Παραγωγικό χάσμα: Εκατοστιαία διαφορά τρέχοντος ΑΕΠ από το δυνητικό ΑΕΠ. απόκλιση σε εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Διάγραμμα 3.3. Μεγέθυνση του ΑΕΠ κατά την διετία και παραγωγικό χάσμα 2018 στις 16 πιο αναπτυγμένες χώρες της ΕΕ. Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή. παραγωγικό χάσμα 2018 (% του δυνητικού ΑΕΠ) 3.0% 2.5% 2.0% 1.5% 1.0% 0.5% 0.0% -0.5% -1.0% UK I B P NL D S F E A FL DK και Gr Cy IRL 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% μεγέθυνση ΑΕΠ (ετήσια % μεταβολή) Η προσαρμογή της οικονομίας σε ανώτερα επίπεδα παραγωγής στη διάρκεια της ανάκαμψης των ετών ακολούθησε πορεία της οποίας η δυναμική εκτίθεται αμέσως κατωτέρω στο υπόλοιπο μέρος του κεφαλαίου αυτού. Για να περιγράψουμε την επίπτωση που έχει η δημοσιονομική προσπάθεια στην οικονομία χρησιμοποιούμε ως δείκτη τις σωρευτικές διαφορές του δημοσιονομικού ισοζυγίου % του δυνητικού ΑΕΠ διορθωμένες με την επίπτωση του οικονομικού κύκλου, χωρίς να συνυπολογίζουμε τους τόκους. Η εξέλιξη της δημοσιονομικής επίπτωσης καθώς και οι μεταβολές της φαίνονται στο διάγραμμα 3.4.!33

44 K Κεφάλαιο 3 Διάγραμμα 3.4. Η δημοσιο- 8 νομική προσπάθεια* της Κύπρου ( ). 6 4 Δημοσιονομική προσπάθεια * σωρευτικές μεταβολές του δημοσιονομικού ισοζυγίου % του δυνητικού ΑΕΠ διορθωμένες με την επίπτωση του οικονομικού κύκλου, χωρίς τους τόκους. Ποσοστό % του ΑΕΠ Μεταβολές του ισοζυγίου διορθωμένες με την επίπτωση του οικονομικού κύκλου Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Οι ετήσιες μεταβολές της δημοσιονομικής προσπάθειας αναφέρονται στο διάγραμμα ως μεταβολές του ισοζυγίου διορθωμένες με την επίπτωση του οικονομικού κύκλου (ή για συντομία κυκλικά διορθωμένο ισοζύγιο), ενώ οι μεταβολές αυτές αθροιστικά αναφέρονται ως δημοσιονομική προσπάθεια. Μεθοδολογικό σημείωμα 6. Η δημοσιονομική προσπάθεια Ως μέτρο της δημοσιονομικής προσπάθειας, επομένως της δημοσιονομικής ώθησης που δίνει η δημοσιονομική πολιτική στην οικονομία, χρησιμοποιούμε τη σώρευση των μεταβολών του διαρθρωτικού ισοζυγίου ως ποσοστό του δυνητικού ΑΕΠ. Το μέγεθος αυτό, επειδή δεν περιλαμβάνει την επίπτωση που έχει στο ισοζύγιο η κυκλική θέση της οικονομίας (η ύφεση ή η ανάκαμψη), εκφράζει την ανάσχεση ή την ώθηση που ασκείται από την δημοσιονομική προσαρμογή επί της οικονομίας χωρίς τα πολλαπλασιαστικά της αποτελέσματα. Η χρήση των σωρευτικών αντί των ετήσιων μεταβολών του διαρθρωτικού ισοζυγίου δικαιολογείται από το γεγονός ότι το ύψος μιας κοινωνικής δαπάνης κατά ένα ορισμένο έτος δεν εξαρτάται μόνο από την δημοσιονομική προσπάθεια του έτους αυτού αλλά από την δημοσιονομική προσπάθεια του συνόλου της περιόδου προσαρμογής της οικονομίας (π.χ. το ύψος των δαπανών για δημόσιες υπηρεσίες υγείας κατά το 2018 δεν είναι το αποτέλεσμα της δημοσιονομικής προσαρμογής του 2018 μόνον, αλλά της συνολικής προσαρμογής των ετών ). Με άλλα λόγια, τα αποτελέσματα της δημοσιονομικής προσπάθειας ενός έτους δεν επιβαρύνουν αποκλειστικά το εν λόγω έτος, αλλά και τα επόμενα έτη. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα, το ισοζύγιο διορθωμένο με την επίπτωση του οικονομικού κύκλου, αυξήθηκε κατακόρυφα κατά το Αυτό είχε έντονες υφεσιακές επιπτώσεις που καταβύθισαν το ΑΕΠ, σε συνδυασμό με τις διαρθρωτικές αλλαγές (ιδιαίτερα στο χρηματοπιστωτικό σύστημα), σε επίπεδο χαμηλότερο κατά 12% περίπου έναντι του δευτέρου τριμήνου του 2011 (διάγραμμα 3.5).!34

45 Κεφάλαιο 3 Όπως δείχνει η καμπύλη της δημοσιονομικής προσπάθειας, κατά το υπήρξε δημοσιονομική χαλάρωση (που σημαίνει ότι για κάθε ένα έτος, το πλεόνασμα του κυκλικά διορθωμένου ισοζυγίου ως ποσοστό του ΑΕΠ ήταν μικρότερο από το προηγούμενο έτος). Αυτή η χαλάρωση της δημοσιονομικής προσπάθειας ήταν ένας από τους κινητήρες της ανάκαμψης κατά τα έτη , και για τον λόγο αυτό στο διάγραμμα 3.5, φαίνεται ότι η μεταβολή της δημοσιονομικής προσπάθειας εξηγεί, σε κάποιο βαθμό, τις μεταβολές του ΑΕΠ τόσο κατά την τριετία της ύφεσης , όσο και κατά την διετία της ανάκαμψης , αλλά και κατά την διετία , όταν η δημοσιονομική προσπάθεια δεν χαλάρωσε μεν, παρέμεινε όμως αμετάβλητη στο επίπεδο του Πιο συγκεκριμένα, η χαλάρωση της δημοσιονομικής προσπάθειας κατά το και η σταθεροποίησή της στη συνεχεία στο ίδιο επίπεδο, αναίρεσε εν μέρει και βαθμιαία τις αρνητικές επιπτώσεις που είχε η πολιτική της δημοσιονομικής πολιτικής κατά το 2013 και το 2014 και επέτρεψε στις ευνοϊκές εξωτερικές συνθήκες (τιμές πετρελαίου, συναλλαγματική ισοτιμία του ευρώ, γεωπολιτικές συνθήκες που αύξησαν τη ζήτηση για τουριστικά προϊόντα της Κύπρου), αλλά και στον αποπληθωρισμό που αύξησε την ζήτηση (την μεν εσωτερική ζήτηση με την μείωση των εγχώριων τιμών, την δε εξωτερική ζήτηση με την μείωση των τιμών των εξαγωγών), να πυροδοτήσουν την διαδικασία ανάκαμψης της οικονομίας. Η ανάκαμψη, εκτός απροόπτου θα συνεχιστεί και κατά το 2019 χάρη στην ώθηση που δίνουν τώρα στην οικονομική δραστηριότητα οι πολλαπλασιαστές -εντείνοντας όμως ταυτοχρόνως και τους κινδύνους υπερθέρμανσης 2 της οικονομίας. 2 Με τον όρο της υπερθέρμανσης εννοούμε ότι μια οικονομία μεγεθύνεται τόσο γρήγορα ώστε το τρέχον προϊόν που παράγει να υπερβαίνει τις παραγωγικές της δυνατότητες σε βαθμό τέτοιο ώστε να εμφανίζονται ανισορροπίες όπως η διεύρυνση του ελλείμματος στις τρέχουσες συναλλαγές ή η αναζωπύρωση του πληθωρισμού.!35

46 K Κεφάλαιο 3 Διάγραμμα 3.5. Η δημοσιο- 6 νομική προσπάθεια* και οι ετήσιες μεταβολές της ( ). * σωρευτικές διαφορές του δημοσιονομικού ισοζυγίου % του δυνητικού ΑΕΠ διορθωμένες με την επίπτωση του οικονομικού κύκλου, χωρίς τους τόκους. Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή. ετήσιος ρυθμός μεταβολής ΑΕΠ (%) % μεταβολές κυκλικά διορθωμένου ισοζυγίου Διάγραμμα 3.6. Η συμβολή των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στη διαμόρφωση του ΑΕΠ (% του ΑΕΠ, ) Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ο κυριότερος παράγοντας της ανοδικής πορείας της οικονομίας είναι η συμβολή του εξωτερικού τομέα της οικονομίας. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 3.6, η συμβολή των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στην διαμόρφωση του ΑΕΠ, μολονότι ήταν μικρότερη από την αντίστοιχη της δεκαετίας του 2000 και ακόμη περισσότερο της δεκαετίας του 1990, έβαινε αυξανόμενη από το 2013 μέχρι το Προϋπόθεση της περαιτέρω ανόδου των εξαγωγών είναι να μην υπάρξουν καθυστερήσεις στην εγκατάσταση, μέσω επενδύσεων ή οργανωτικών αλλαγών, του επιπλέον τουριστικού παραγωγικού δυναμικού που θα απαιτηθεί για την ικανοποίηση της προβλεπόμενης αυξημένης ζήτησης. Βεβαίως, μετά το Brexit παραμένουν προς το παρόν αρκετά αβέβαιες οι μα-!36

47 K Κεφάλαιο 3 κροοικονομικές προοπτικές της Βρετανίας, ενός από τους κυριότερους πελάτες του κυπριακού τουρισμού, οι οποίες θα επηρεάσουν αναπόφευκτα τον αριθμό των περιηγητών. Εκτός από τις εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών, ώθηση στο ΑΕΠ έδωσε, κατά το , και η μεγέθυνση του όγκου της ιδιωτικής κατανάλωσης. Αυτή προήλθε από τον αποπληθωρισμό που αύξησε την αγοραστική δύναμη του μέσου ονομαστικού μισθού και κυρίως από την αύξηση του αριθμού των απασχολουμένων. Το γινόμενο των δύο μεγεθών αποτελεί την αγοραστική δύναμη του συνόλου των αμοιβών εργασίας που καταβλήθηκαν στο σύνολο της οικονομίας. Αυτή η αγοραστική δύναμη μετατράπηκε στο μεγαλύτερο μέρος της σε ζήτηση, καθώς η ροπή προς κατανάλωση των μισθών είναι υψηλή, ιδιαίτερα όταν αυτοί βρίσκονται σε πολύ χαμηλό επίπεδο, όπως συμβαίνει κατά την τρέχουσα περίοδο. Έτσι, το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης της αγοραστικής δύναμης των μισθών, προσαυξημένο με αναλήψεις από τις καταθέσεις, στράφηκε στην ιδιωτική κατανάλωση. Η στενή σχέση αιτιότητας μεταξύ της αγοραστικής δύναμης του συνόλου των αμοιβών εργασίας και του όγκου της ιδιωτικής κατανάλωσης φαίνεται στο διάγραμμα 3.7. Διάγραμμα 3.7. Αγοραστική δύναμη συνόλου μισθών και όγκος ιδιωτικής κατανάλωσης. Μισθοί = αμοιβές εργασίας μείον εργοδοτικές εισφορές. Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. % ετήσιες μεταβολές (σε τιμές 2010) 20% 16% 12% 8% 4% 0% -4% -8% -12% -16% Ιδιωτική κατανάλωση -20% :2 Πηγή: Eurostat Αγοραστική δύναμη συνόλου αμοιβών εργασίας Η μεγέθυνση του όγκου της ιδιωτικής κατανάλωσης κατά το αύξησε την ζήτηση που απευθύνεται στις εγχώριες επιχειρήσεις και συνέβαλε έτσι στην αύξηση του ΑΕΠ. Αυτό φαίνεται στο διάγραμμα 3.8 που δείχνει επίσης και την μόνιμη σχέση εξάρτησης που υπάρχει μεταξύ ιδιωτικής κατανάλωσης και προϊόντος. Η μεγέθυνση του όγκου της ιδιωτικής κατανάλωσης κατά το αύξησε, εκτός από το ΑΕΠ, και την ζήτηση για εισαγόμενα προϊόντα. Στο διάγραμμα 3.9 φαίνεται η σχέση στενής εξάρτησης που υπάρχει μεταξύ των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών και της εσωτερικής ζήτησης (της οποίας η κυριότερη συνιστώσα είναι η ιδιωτική κατανάλωση).!37

48 K Κεφάλαιο 3 Διάγραμμα 3.8. Ιδιωτική κατανάλωση και ΑΕΠ (ετήσιες % μεταβολές, σε τιμές 2010). Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. % ετήσιες μεταβολές (σε τιμές 2010) 20% 16% Ιδιωτική κατανάλωση 12% 8% 4% 0% ΑΕΠ -4% -8% -12% -16% -20% :2 Πηγή: Eurostat Διάγραμμα 3.9. Εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών και εσωτερική ζήτηση (ετήσιες % μεταβολές, κινητοί μέσοι 4 τριμήνων). Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. εκατομμύρια ευρώ ανά τρίμηνο (τιμές 2010) Εσωτερική ζήτηση (δεξιά κλίμακα) Εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών ( αριστερή κλίμακα) :2 Πηγή: Eurostat Επήλθε έτσι ταχεία αύξηση των εισαγωγών, οι οποίες έχουν αρνητική συμβολή στο ΑΕΠ επειδή εκτρέπουν ένα τμήμα της εσωτερικής ζήτησης από την εγχώρια αγορά προς τις επιχειρήσεις του εξωτερικού. Η αρνητική συμβολή των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στη διαμόρφωση του ΑΕΠ κατά την τελευταία τετραετία κυμάνθηκε μεταξύ 2 και 8 μονάδων του ΑΕΠ (διάγραμμα 3.10). εκατομμύρια ευρώ ανά τρίμηνο (τιμές 2010)!38

49 K K Κεφάλαιο 3 Η μεγάλη εξάρτηση της Κυπριακής οικονομίας από τις εισαγωγές φαίνεται στο διάγραμμα Πιο συγκεκριμένα, φαίνεται στο γεγονός ότι η ανάκαμψη των ετών αύξησε την διείσδυση των εισαγωγών στην εσωτερική αγορά (διάγραμμα 3.11). Η ένταση της διείσδυσης των εισαγωγών κατά περίπου 25%, παρότι οφείλεται, σε κάποιο βαθμό, στην συγκυρία της αυξημένης ζήτησης που υπερβαίνει πλέον το δυνητικό ΑΕΠ (οπότε η ζήτηση στρέφεται περισσότερο προς τις εισαγωγές), είναι ένα γεγονός που σηματοδοτεί ενδεχομένως και διαρθρωτικές αδυναμίες του παραγωγικού συστήματος ως προς το τμήμα του εκείνο που απευθύνεται στην εσωτερική αγορά. Διάγραμμα Η συμβολή των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στην διαμόρφωση του ΑΕΠ ( ) Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Διάγραμμα Διείσδυση των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στην εσωτερική αγορά (2008:1-2018:2, κινητός μέσος 4 όρων). 70% 65% 60% 55% 50% Η διείσδυση των εισαγωγών στην εσωτερική αγορά, είναι το μερίδιο της εσωτερικής ζήτησης που καλύπτεται από εισαγόμενα προϊόντα. 45% 40% :2 Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή!39

50 K Κεφάλαιο 3 Το φαινόμενο της κάλυψης ενός μεγάλου μέρους της εγχώριας ζήτησης από εισαγωγές καταγράφηκε και στις επενδύσεις παγίου κεφαλαίου, οι οποίες εμφανίστηκαν αυξημένες λόγω των εγγραφών πλοίων. Πιθανότατα, οι εγγραφές αυτές, λόγω του μεγάλου μεγέθους τους να δημιουργούν σημαντική υπερεκτίμηση της διείσδυσης των εισαγωγών. Διάγραμμα ΑΕΠ και αριθμός απασχολουμένων (σε τιμές 2010, ετήσιες % μεταβολές). ετήσιος ρυθμός μεταβολής % 6% 4% 2% 0% -2% -4% ΑΕΠ (αριστερή κλίμακα) Απασχόληση (αριστερή κλίμακα) Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. -6% -8% :2 Πηγή: Eurostat Διάγραμμα Ποσοστό ανεργίας (αριθμός απασχολουμένων % του εργατικού δυναμικού). Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2. ποσοστό ανεργίας (%) 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% :2 Πηγή: Eurostat Η αύξηση του ΑΕΠ κατά την τετραετία της ανάκαμψης ανήλθε σε περίπου 16%, και οδήγησε σε σχεδόν ισόποση αύξηση της απασχόλησης (14%). Από μακροχρόνια άποψη, παρατηρούμε στο διάγραμμα 3.12 ότι οι μεταβολές του αριθμού απασχολουμένων!40

51 K Κεφάλαιο 3 ακολούθησαν πιστά τις μεταβολές του ΑΕΠ, με μικρές μόνον αποκλίσεις. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κατά την ίδια περίοδο οι μεταβολές της παραγωγικότητας της εργασίας, παρέμειναν πολύ μικρές. Η αύξηση του αριθμού των απασχολουμένων κατά 14% στη διάρκεια της τριετούς ανάκαμψης συνέβαλε στην μείωση που παρουσίασε το ποσοστό ανεργίας (διάγραμμα 3.13). Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 3.14, στη διάρκεια του 2015, οι μεταβολές του εργατικού δυναμικού, κατέστησαν έντονα αρνητικές, ενώ η απασχόληση είχε σταθεροποιηθεί. Η πιθανότερη ερμηνεία του φαινομένου αυτού είναι ότι επικράτησαν μεταξύ των ανέργων ισχυρές τάσεις αποθάρρυνσης λόγω της παρατεταμένης περιόδου ανεργίας που υφίστανται. Το γεγονός της αύξησης των χρονικών διαστημάτων ανεργίας καταγράφεται στα στατιστικά στοιχεία με την αύξηση του ποσοστού μακροχρόνιας ανεργίας (βλ. αναλυτικότερα για τις εξελίξεις αυτές στο Κεφάλαιο 5), η οποία αποτελεί το κανάλι μέσω του οποίου οι άνεργοι περνούν στην κατηγορία των αποθαρρημένων. Μετά το 2015, η αύξηση της απασχόλησης συνοδεύτηκε από αυξήσεις του εργατικού δυναμικού το οποίο επανήλθε σε επίπεδο που βρίσκεται σήμερα σε μικρή απόσταση από το ιστορικά υψηλό επίπεδο των ετών Διάγραμμα Ετήσιες % μεταβολές της απασχόλησης και του εργατικού δυναμικού. χιλιάδες άτομα Εργατικό δυναμικό Αριθμός απασχολουμένων :3 Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα : :2 Πηγή: Eurostat Η αύξηση του αριθμού των απασχολουμένων συμβάλλει στην αύξηση της εσωτερικής ζήτησης και του ΑΕΠ, και ανήκει σε έναν πολλαπλασιαστή όπου η αρχική ώθηση που δέχτηκε το ΑΕΠ προκαλεί αύξηση του αριθμού των απασχολουμένων, που αποκτούν εισόδημα το οποίο δαπανούν και δίνουν έτσι νέα ώθηση στην αύξηση του προϊόντος κ.ο.κ. Αυτός ο χρηστός κύκλος απασχόλησης-αεπ έχει τεθεί σε λειτουργία κατά την τελευταία τριετία (βλ. στο σχήμα 1 στο τέλος του κεφαλαίου) και το ανώτατο όριό του μεσοπρόθεσμα είναι το δυνητικό ΑΕΠ (διότι οι αλλαγές πέραν αυτού του ορίου δεν είναι διατηρήσιμες επειδή συνοδεύονται από μακροοικονομικές ανισορροπίες). Σε ότι αφορά τις μεταβολές του μέσου ονομαστικού μισθού, η μείωση του ποσοστού ανεργίας αποτελεί παράγοντα αύξησης του μισθού επειδή μετατρέπει τον συσχετισμό δυνάμεων στην αγορά εργασίας μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων. Ανεξάρτητα από χώρα ή εποχή, οι δύο μεταβλητές, του μέσου μισθού και του ποσοστού ανεργίας!41

52 K Κεφάλαιο 3 παρουσιάζουν ισχυρή στατιστική συσχέτιση. Στην παρούσα συγκυρία μείωσης του ποσοστού ανεργίας στην Κύπρο, αυτή η στατιστική συσχέτιση φαίνεται στο διάγραμμα 3.15: Η άνοδος της ανεργίας μετά το 2008 οδήγησε σε μεγάλες μειώσεις του μέσου μισθού, και αντιστρόφως, η μείωση της ανεργίας κατά το ανέκοψε την πτώση του μέσου ονομαστικού μισθού. Είναι αξιοσημείωτο ότι χρειάστηκε να μειωθεί το ποσοστό ανεργίας στο επίπεδο του 12% για να υπάρξουν αυξήσεις του μέσου ονομαστικού μισθού. Η σχέση αυτή αναλύεται λεπτομερώς στο κεφάλαιο 4 της έκθεσης. Διάγραμμα Ετήσιες % μεταβολές του μέσου χρηματικού μισθού και ποσοστό ανεργίας. ποσοστό ανεργίας (%) 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% Ποσοστό ανεργίας (αριστερή κλίμακα) 10.0% 7.5% 5.0% 2.5% 0.0% -2.5% -5.0% ετήσιες % μεταβολές Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. 2% Μέσος χρηματικός μισθός -7.5% 0% (δεξιά κλίμακα) -10.0% :2 Πηγή: Eurostat Διάγραμμα Ετήσιες % μεταβολές της παραγωγικότητας της εργασίας (ΑΕΠ ανά απασχολούμενο). Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. ετήσιες % μεταβολές 5% 4% 3% 1% 0% -1% -3% -4% -5% :2 Πηγή: Eurostat!42

53 K Κεφάλαιο 3 Εξετάζουμε στη συνέχεια τις μεταβολές των μισθών από την άποψη του κόστους και των τιμών. Η σχέση των μισθών με τις τιμές διαμεσολαβείται από το μοναδιαίο κόστος εργασίας που είναι ο λόγος του μέσου ονομαστικού μισθού προς την παραγωγικότητα της εργασίας. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 3.16, από το 2008 και μετά, δεν παρατηρείται πλέον μακροχρόνια ανοδική τάση της παραγωγικότητας αλλά διακυμάνσεις γύρω από την ίδια σταθερή τιμή που είχε διαμορφωθεί το Η απουσία μακροχρόνιας αυξητικής τάσης σχετίζεται με το γεγονός ότι η οικονομία εισήλθε από την αρχή της κρίσης σε φάση αποεπένδυσης, η οποία διέκοψε την μεταφορά της τεχνολογικής και οργανωτικής προόδου στις παραγωγικές διαδικασίες. Στη διάρκεια της τετραετίας , η παραγωγικότητα της εργασίας παρουσίασε άνοδο της τάξης του 1% χωρίς να έχει αποκριθεί στις μεγάλες αυξήσεις των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου των δύο τελευταίων ετών. Αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι οι επενδύσεις αυτές έγιναν σε μεγάλο βαθμό σε κατοικίες (βλ. στο Κεφάλαιο 2), που δεν λειτουργούν ως μέσα παραγωγής, σε αυτοκίνητα, που δεν έχουν ιδιαίτερη επίπτωση στην παραγωγικότητα της εργασίας, και σε πλοία τα οποία εγγράφηκαν στην Κυπριακή σημαία. Διάγραμμα Ετήσιες % μεταβολές του μοναδιαίου κόστους εργασίας. 12% 10% 8% ετήσιες % μεταβολές 6% 4% 2% 0% -2% Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. -4% -6% -8% :2 Πηγή: Eurostat Το μοναδιαίο κόστος εργασίας 3 (διάγραμμα 3.17) μέχρι το τέλος του 2013 παρουσίασε θεαματικές μειώσεις, οι οποίες συνεχίστηκαν, με μειούμενους όμως ρυθμούς, μέχρι την άνοιξη του 2017, όταν οι μεταβολές του μοναδιαίου κόστους εργασίας βρέθηκαν πλέον στην περιοχή του μηδενός. Έκτοτε, το μοναδιαίο κόστος εργασίας αυξάνεται με πολύ μικρούς ρυθμούς. Για το 2019, οι υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής εκτιμούν ότι θα υπάρξει μικρή αύξηση 1,5%. Παρόλο που η μείωση του μοναδιαίου κόστους εργασίας η οποία ήταν διαρκής μέχρι την άνοιξη του 2017 και εξαιρετικά μεγάλη, μετατράπηκε μόνο εν μέρει σε μειώσεις των τιμών, είτε των εγχωρίων είτε των εξαγωγών. Οι τιμές εξαγωγών ακολούθησαν ανοδική πορεία έως το τέλος του 2012 και στη συνέχεια σταθεροποιήθηκαν έως το φθινόπωρο του 2014 σε επίπεδο ανώτερο από αυτό του 2008 κατά 7% περίπου. Μέχρι το τέλος του 2016, οι τιμές των εξα- 3 Το μοναδιαίο κόστος εργασίας ισούται με τον λόγο του μέσου ονομαστικού ακαθάριστου μισθού προς το επίπεδο της παραγωγικότητας της εργασίας!43

54 K Κεφάλαιο 3 γωγών μειώθηκαν κατά περίπου 5% και στη συνέχεια αυξήθηκαν ξανά περίπου στο ιστορικά υψηλότερο σημείο τους (2012). Επομένως, ολόκληρο το όφελος των εξαγωγικών επιχειρήσεων από την μείωση του μοναδιαίου κόστους εργασίας δεν μετατράπηκε σε βελτίωση της ανταγωνιστικότητας τιμής αλλά μετατράπηκε σε αύξηση των περιθωρίων κέρδους. Το όφελος αυτό φαίνεται στο διάγραμμα 3.18 (πρόκειται για το χάσμα μεταξύ των δύο καμπυλών του διαγράμματος). Στο διάγραμμα 3.19, φαίνεται ότι οι τιμές των κυπριακών εξαγωγών αντί να ακολουθήσουν τις μεταβολές του μοναδιαίου κόστους εργασίας ακολούθησαν τις τιμές εξαγωγών της ΕΕ: ο εξαγωγικός τομέας της Κύπρου είναι price-taker, ακολουθεί δηλαδή αρκετά πιστά τις διεθνείς τιμές. Διάγραμμα Τιμές εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών και μοναδιαίο κόστος εργασίας. 2006Q1= Κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος Τιμές εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα :2 Διάγραμμα Τιμές Κυπριακών εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών και αντίστοιχες τιμές Ευρωπαϊκής Ένωσης Τιμές εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών Πηγή: Eurostat 2006Q1= Τιμές εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών Ευρωπαϊκής Ένωσης Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα :2 Πηγή: Eurostat Αυτό εξηγεί γιατί οι μεταβολές του μοναδιαίου κόστους εργασίας αντί να μετατραπούν σε βελτίωση της ανταγωνιστικότητας μετατράπηκαν σε αυξήσεις των κερδών.!44

55 K Κεφάλαιο 3 Σύμφωνα με τις οικονομετρικές εκτιμήσεις του ΙΝΕΚ, οι τιμές εισαγωγών ιστορικά διαμορφώνονταν κατά το 70% από τις διεθνείς τιμές, κατά το 30% από τις εγχώριες, και μόνον κατά 18% από το μοναδιαίο κόστος εργασίας 4. Όταν το καλοκαίρι του 2014 εκκίνησε η μείωση της τιμής του πετρελαίου, οι διεθνείς τιμές εξαγωγών ενσωμάτωσαν την πτώση της, και οι τιμές των εξαγωγών της Κύπρου ακολούθησαν τις τιμές του ανταγωνισμού. Απορρέει λοιπόν από τα διαγράμματα 3.18 και 3.21, ότι η πτώση των τιμών των εξαγωγών δεν είναι ένα επίτευγμα της πολιτικής της μείωσης του κόστους εργασίας αλλά κυρίως μια επίπτωση της μείωσης της τιμής των εισαγωγών και ιδιαίτερα του πετρελαίου. Σε μικρότερο βαθμό, οι ίδιες διαπιστώσεις ισχύουν και για τον αποπληθωριστή του ΑΕΠ, δηλαδή για τις τιμές της εγχώριας παραγωγής: η πτώση του αποπληθωριστή του ΑΕΠ εκκίνησε ενάμιση έτος μετά από την αντίστοιχη εκκίνηση της πτωτικής πορείας του μοναδιαίου κόστους εργασίας και ήταν συνολικά περιορισμένη (περίπου 6%), με αποτέλεσμα να αυξηθούν τα περιθώρια κέρδους. Με το τέλος της εσωτερικής υποτίμησης, από το πρώτο τρίμηνο του 2017 ο αποπληθωριστής του ΑΕΠ ακολουθεί ανοδική πορεία, σε αντίθεση με το μοναδιαίου κόστους εργασίας του οποίου οι αυξήσεις είναι εξαιρετικά περιορισμένες και δυσδιάκριτες (διάγραμμα 3.20). Διάγραμμα Αποπληθωριστής του ΑΕΠ και μοναδιαίο κόστος εργασίας Αποπληθωριστής του ΑΕΠ 2006Q1= Κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα :2 Πηγή: Eurostat Το διάγραμμα 3.21 επιβεβαιώνει ότι οι εγχώριες τιμές ακολουθούν κυρίως τις τιμές των εισαγωγών, οι οποίες κατά την περίοδο που εξετάζουμε επηρεάστηκαν έντονα από την πτώση της τιμής του πετρελαίου και την πολιτική αποπληθωρισμού που ακολούθησαν πολλές χώρες διατηρώντας τους μισθούς σε χαμηλά επίπεδα. Οι παραπάνω διαπιστώσεις διαψεύδουν την βασική παραδοχή της πολιτικής της εσωτερικής υποτίμησης ότι υπάρχει ισχυρή και άμεση αιτιακή σχέση μεταξύ του μοναδιαίου κόστους εργασίας και των τιμών των εξαγωγών, επομένως και της ανταγωνιστικότητας τιμής. Η απουσία μιας τέτοιας σχέσης εξηγεί και το γεγονός ότι παρά την ευρέως διαδεδομένη άποψη, υπάρχει μόνο ασθενής στατιστική συσχέτιση μεταξύ του όγκου 4 βλ. στη μελέτη του Ινστιτούτου Εργασίας Κύπρου ΠΕΟ, H ανταγωνιστικότητα της Κυπριακής οικονομίας μετά την υιοθέτηση του ευρώ, Μάρτιος 2011!45

56 K Κεφάλαιο 3 των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών και του μοναδιαίου κόστους εργασίας (διάγραμμα 3.22). Έχοντας αναλύσει τις μεταβολές των μισθών ως κόστος, εξετάζουμε σε όσα ακολουθούν τις ίδιες μεταβολές ως εισόδημα για τους εργαζόμενους, επομένως και την επίπτωσή τους στην ιδιωτική κατανάλωση και την συνολική ζήτηση. Διάγραμμα Αποπληθωριστής του ΑΕΠ και τιμές εισαγωγών Αποπληθωριστής του ΑΕΠ 2006Q1= Τιμές εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών 95 Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα :2 Πηγή: Eurostat Διάγραμμα Όγκος εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών έναντι μοναδιαίου κόστους εργασίας (ετήσιες % μεταβολές). Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. Όγκος εξαγωγών αγαθών & υπηρεσιών (ετήσιες % μεταβολές) 15% 10% R 2 =0,12 5% 0% -5% -10% -15% -15% -10% -5% 0% 5% 10% 15% Μοναδιαίο κόστος εργασίας (ετήσιες % μεταβολές) Οι αυξήσεις των χρηματικών μισθών ως εισόδημα προ φόρων για τους εργαζόμενους (μετά από αφαίρεση των ασφαλιστικών εισφορών από τις αμοιβές εργασίας που τις!46

57 K Κεφάλαιο 3 περιλαμβάνουν 5), σε συνδυασμό με τις μεταβολές του δείκτη τιμών καταναλωτή δια- μορφώνουν τις μεταβολές της αγοραστικής δύναμης των μισθών (δηλαδή τις μεταβολές των ακαθάριστων πραγματικών μισθών). Κατά το , χάρη στον αποπληθωρισμό, υπήρξε μεγέθυνση της αγοραστικής δύναμης των μισθών κατά 2,5% περίπου στη διετία. Η διαμόρφωση αυτής της αύξησης, περιορισμένης έκτασης αλλά υπαρκτής, φαίνεται στο διάγραμμα 3.23 ως το έγχρωμο εμβαδόν μεταξύ των δύο καμπυλών, του μέσου χρηματικού μισθού και του μέσου πραγματικού μισθού. Ωστόσο, κατά το , η περίοδος της εσωτερικής υποτίμησης (ή ανταγωνιστικού αποπληθωρισμού) ολοκληρώθηκε και ο πληθωρισμός επανεμφανίστηκε διαβρώνοντας την αγοραστική δύναμη του ονομαστικού (ή χρηματικού) μισθού. Διάγραμμα Χρηματικός και πραγματικός μισθός (ετήσιες % μεταβολές. Μισθοί = αμοιβές εργασίας μείον εργοδοτικές εισφορές. Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. Το Σχήμα 3.1 συγκεφαλαιώνει τις αιτιακές σχέσεις που καταγράφηκαν στο κεφάλαιο αυτό και συγκρότησαν κατά την τετραετία έναν ενάρετο κύκλο οικονομιποσοστό ανεργίας (%) 9% 7% 5% 3% 1% -1% -3% -5% -7% Μέσος πραγματικός μισθός Μέσος χρηματικός μισθός -9% :2 Πηγή: Eurostat Η επανεμφάνιση του πληθωρισμού θα ακυρώνει στο εξής ένα μέρος από τις αυξήσεις των ονομαστικών μισθών: για το 2019, προβλέπεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ότι θα υπάρξει αύξηση του μέσου ονομαστικού μισθού κατά 2,2%, αλλά με ταυτόχρονη αύξηση του δείκτη ιδιωτικής κατανάλωσης κατά 1,3%, ο μέσος πραγματικός μισθός θα αυξηθεί κατά 0,9%. Αυτή η εξέλιξη υπογραμμίζει ότι στην παρούσα συγκυρία (α) το μεν παραγωγικό δυναμικό απασχολείται πλήρως και αυτό δίνει στις επιχειρήσεις την δυνατότητα να αυξάνουν τις τιμές τους εκμεταλλευόμενες την περίσσεια ζήτησης έναντι της μέγιστης δυνατής παραγωγής (δηλαδή του δυνητικού ΑΕΠ), ενώ (β) ενώ το ποσοστό ανεργίας μειώνεται επί σειρά ετών και έχει πλέον μειωθεί σε 7%, οι αυξήσεις των πραγματικών μισθών παραμένουν πολύ μικρές, πολύ κοντά στην ζώνη του μηδενός (βλ. αναλυτικότερα στο κεφάλαιο 4 για τους μισθούς). Η ανατροπή αυτής της ανισορροπίας (όπου η μείωση του ποσοστού ανεργίας δεν προκαλεί αυξήσεις των πραγματικών μισθών ή προκαλεί πολύ μικρές αυξήσεις) μπορεί να επιτευχθεί, με βάση όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα για την αγορά εργασίας, μόνο με την άνοδο της μαχητικότητας και την καλύτερη συνδικαλιστική και πολιτική οργάνωση των δυνάμεων του κόσμου της εργασίας. 5 Ακαθάριστοι μισθοί = αμοιβές εργασίας μείον εργοδοτικές εισφορές.!47

58 Κεφάλαιο 3 κής μεγέθυνσης. Το σχήμα εκτέθηκε για πρώτη φορά στην περυσινή έκθεση του ΙΝΕΚ αλλά το επαναλαμβάνουμε στην εφετινή έκθεση, παρόλο που δεν παρουσιάζει μεταβολές, επειδή συγκεφαλαιώνει όλες τις παρατηρήσεις που μπορέσαμε να κάνουμε σχετικά με την πορεία της κυπριακής οικονομίας από το 2015 και μετά.!48

59 Κεφάλαιο 3 Σχήμα 3.1. Ο ενάρετος κύκλος Απασχόλησης-Μισθών-Ιδιωτικής Κατανάλωσης-ΑΕΠ- Απασχόλησης κατά την τετραετία !49

60 K Κεφάλαιο 3 Ο ενάρετος κύκλος απασχόλησης-μισθών-ιδιωτικής κατανάλωσης-αεπ-απασχόλησης που περιγράψαμε επηρεάζεται από την δημοσιονομική προσπάθεια (όπως φαίνεται στο σχήμα 3.1) αλλά και από το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών που καθορίζει την εξωτερική ζήτηση που απευθύνεται στην οικονομία. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 3.24, το εμπορικό ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών ως ποσοστό του ΑΕΠ κινείται κατά την αντίθετη φορά από αυτήν του ΑΕΠ (επομένως και της ζήτησης). Στις περιόδους ταχύρρυθμης μεγέθυνσης της οικονομίας καθίσταται αρνητικό επειδή η αυξημένη ζήτηση μεγεθύνει υπέρμετρα τις εισαγωγές -και αντιστρόφως. Στην διάρκεια της κρίσης, το ισοζύγιο μειώθηκε βαθμιαία και κατέστη θετικό εξαιτίας της μεγάλης υποχώρησης του όγκου των εισαγωγών ως επακόλουθο της περιστολής της εγχώριας ζήτησης αλλά και χάρη στην αύξηση των εξαγωγών, ιδιαίτερα του τουρισμού. Η βελτίωση των εξαγωγών ενίσχυσε την εξωτερική ζήτηση και απετέλεσε τον μόνιμο και βασικό κινητήρα του ενάρετου κύκλου που φαίνεται στο σχήμα 3.1. Διάγραμμα Εμπορικό ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών και ΑΕΠ (2006:1-2018:2, εκατομμύρια ευρώ σε τιμές 2010). εκατομμύρια ευρώ ανά τρίμηνο (τιμές 2010) Εμπορικό ισοζύγιο ΑΕΠ (δεξιά -600 αγαθών και υπηρεσιών κλίμακα) 4200 (κινητός μέσος 8 τριμήνων αριστερή κλίμακα) :2 εκατομμύρια ευρώ ανά τρίμηνο (τιμές 2010) Διάγραμμα Όγκος εξαγωγών και εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών (σε εκατομμύρια ευρώ, σε σταθερές τιμές 2010, κινητοί μέσοι 4 τριμήνων, 2006:1-2018:2). εκατομμύρια ευρώ, κινητοί μέσοι 4 τριμήνων Πηγή: Eurostat Όγκος εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών Όγκος εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών :2 Πηγή: Eurostat!50

61 K Κεφάλαιο 3 Από το 2017, όμως, το ισοζύγιο έχει επανέλθει σε αρνητικές τιμές καθώς οι εισαγωγές αυξάνονται πλέον ταχύτερα από τις εξαγωγές (διάγραμμα 3.25). Επειδή οι εισαγωγές θα αυξάνονται για όσο χρονικό διάστημα θα διαρκεί η μεγέθυνση του ΑΕΠ, κατά το 2019, ιδιαίτερα δε επειδή το αχρησιμοποίητο εγχώριο παραγωγικό δυναμικό είναι πλέον πολύ μικρό και δεν μπορεί να καλύψει επιπλέον ζήτηση, είναι αναγκαίο οι εισαγωγές να αντισταθμίζονται αρκούντως από αυξημένες εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών. Οι υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προβλέπουν όμως ότι κατά το 2019 αυτό δεν θα συμβεί και ο ρυθμός αύξησης του όγκου των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών θα υπολείπεται του αντίστοιχου ρυθμού μεγέθυνσης των εισαγωγών. Διάγραμμα Εξαγωγική επίδοση* της Κύπρου (δισεκατομμύρια ευρώ σε σταθερές τιμές 2010, ). *Ο δείκτης εξαγωγικής επίδοσης είναι το μερίδιο των Κυπριακών εξαγωγών στις εισαγωγές που πραγματοποιούν οι αγορές προορισμού (σε 36 χώρες). έτος 2006= Πηγή: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Το ασφαλέστερο κριτήριο για τις επιδόσεις των εξαγωγών είναι ο δείκτης εξαγωγικής επίδοσης, ο οποίος εκτός από τον ίδιο τον όγκο των εξαγωγών λαμβάνει υπόψη του και την μεγέθυνση των αγορών προορισμού των κυπριακών εξαγωγών (διάγραμμα 3.26). Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 3.26, η εξαγωγική επίδοση βελτιώθηκε σημαντικά από το 2015, και η Κύπρος έχει βελτιώσει κατά πολύ την ανταγωνιστική της θέση, παρόλο που αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στην ευνοϊκή διεθνή συγκυρία. Η τρέχουσα και η προβλεπόμενη διεύρυνση του ελλείμματος στο ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών ανάγεται λοιπόν στις αδυναμίες που υπάρχουν κυρίως στην πλευρά των εισαγωγών, οι οποίες καλύπτουν ένα υπερβολικά μεγάλο ποσοστό της εγχώριας ζήτησης. Για τον λόγο αυτό, από μακροχρόνια άποψη, είναι στρατηγικής σημασίας η ανάπτυξη εγχώριας παραγωγής που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μείωση της διείσδυσης των εισαγωγών και σε αποδυνάμωση του περιοριστικού παράγοντα του εξωτερικού ισοζυγίου, παράλληλα με την αύξηση του εγκατεστημένου παραγωγικού δυναμικού του τουριστικού κλάδου και τον προσανατολισμό του προς λύσεις αειφορίας.!51

62

63 Κεφάλαιο 4 Οι μισθοί και τα κέρδη

64 Κεφάλαιο 4 Ο μέσος χρηματικός μισθός πριν την κρίση ακολουθούσε ανοδική πορεία η οποία ανακόπηκε το Οι μειώσεις που ακολούθησαν κατά την περίοδο της ύφεσης (βλ. στο διάγραμμα 4.1), και μέχρι το 2018:2, ανήλθαν αθροιστικά σε περίπου 8%. Την ραγδαία υποχώρηση που παρουσιάστηκε από το καλοκαίρι του 2012 έως το καλοκαίρι του 2014, την διαδέχθηκε τριετής περίοδος στασιμότητας καθώς η ανάκαμψη της παραγωγής και η επακόλουθη μείωση του ποσοστού ανεργίας αναχαίτσαν την πτώση των χρηματικών μισθών. Στη συνέχεια, μικρή αύξηση εμφανίστηκε κατά το 2018 (+1,5%) όταν η ανεργία μειώθηκε σε μονοψήφιο ποσοστό. Διάγραμμα 4.1. Μέσος τρέχων μισθός (δείκτης με βάση το έτος 2006=100 και ετήσιες μεταβολές). Τριμηνιαία στοιχεία 2006:1-2018:2, εποχικά διορθωμένα. ετήσιες % μεταβολές 16% 12% 8% 4% 0% -4% ετήσιες % μεταβολές -8% :2 Πηγή: Eurostat Μέσος τρέχων μισθός (έτος 2006 =100) (δεξιά κλίμακα) =100 Διάγραμμα 4.2. Ετήσιες μεταβολές του μέσου χρηματικού μισθού και ποσοστό απασχόλησης*. Τριμηνιαία στοιχεία 2006:1-2018:2, εποχικά διορθωμένα. * Ποσοστό απασχόλησης= αριθμός απασχολουμένων ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού. ποσοστό απασχόλησης (%) 100% 95% 90% 85% 80% Μέσος χρηματικός μισθός (ετήσιες % μεταβολές, δεξιά κλίμακα) Ποσοστό απασχόλησης (αριστερή κλίμακα) 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% 75% -8% :2 ετήσιες % μεταβολές Πηγή: Eurostat 54

65 Κεφάλαιο 4 Μεθοδολογικό σημείωμα 7: Χρηματικό μισθός, ακαθάριστες και μικτές αποδοχές Ως μέτρο της αμοιβής εργασίας θεωρούμε τον ακαθάριστο χρηματικό μισθό, ο οποίος δεν περιλαμβάνει τις εργοδοτικές ασφαλιστικές εισφορές, σε αντίθεση με τις ακαθάριστες (ή μικτές) χρηματικές αποδοχές. Ο όρος "μικτές" ή "ακαθάριστες" αποδοχές αναφέρεται στο γεγονός ότι πρόκειται για τις αμοιβές με την ευρύτερη έννοια, διότι περιλαμβάνουν, πέραν του καθαρού μισθού (take-home pay), τον φόρο εισοδήματος που έχει προκαταβληθεί, τις ασφαλιστικές εισφορές του εργαζόμενου και του εργοδότη, και κάθε άλλου είδους παροχές που μπορούν να εκληφθούν ως αμοιβή εργασίας. Ο όρος μέσες αποδοχές" αναφέρεται στο γεγονός ότι πρόκειται για την αμοιβή ανά απασχολούμενο. Ο όρος χρηματικός μισθός (περισσότερο γνωστός ως ονομαστικός μισθός) αναφέρεται στον μισθό σε ευρώ, σε αντιπαράθεση με τον πραγματικό μισθό που αναφέρεται σε αγοραστική δύναμη, δηλαδή σε ένα καλάθι αγαθών και υπηρεσιών που ο ονομαστικός μισθός μπορεί να αγοράσει. Επομένως, ο χρηματικός μισθός είναι ο μισθός μετά την παρακράτηση των εργοδοτικών εισφορών και πριν την παρακράτηση του φόρου εισοδήματος και των εισφορών του εργαζομένου στο ασφαλιστικό του ταμείο. Οι μέσες μικτές (χρηματικές) αποδοχές είναι ένα μέγεθος το οποίο αφορά στον υπολογισμό του κόστους εργασίας επειδή περιλαμβάνει όλα όσα δαπάνησε η επιχείρηση για να απασχολήσει τον εργαζόμενο, ενώ ο μέσος ακαθάριστος χρηματικός μισθός, που δεν περιλαμβάνει τις εργοδοτικές εισφορές, αφορά στον υπολογισμό του εισοδήματος της εργασίας. Η κατάσταση της αγοράς εργασίας εξηγεί τις μεταβολές του χρηματικού μισθού: Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 4.2, οι μεταβολές του μέσου χρηματικού μισθού ακολουθούν το ποσοστό απασχόλησης, δηλαδή την απασχόληση ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού (που ισούται προς 100% μείον το ποσοστό ανεργίας). Συγκρίνοντας τις μέσες μικτές χρηματικές αποδοχές στην Κύπρο με άλλες χώρες, στο διάγραμμα 4.3, διαπιστώνουμε ότι αυξήθηκαν μέχρι και το 2012 με ρυθμούς ελαφρώς υψηλότερους από τις άλλες χώρες της νότιας Ευρώπης. Στη διάρκεια της κρίσης, η Ελλάδα και η Κύπρος ήταν οι μοναδικές χώρες μεταξύ των πιο προηγμένων χωρών της ΕΕ, στις οποίες υπήρξαν μειώσεις των αποδοχών. Στην Ισπανία και την Ιταλία υπήρξε απλώς επιβράδυνση της ανόδου των ονομαστικών αποδοχών ενώ στην Πορτογαλία και την Ιρλανδία υπήρξε αύξηση μετά από μια πρόσκαιρη μείωση. Στην κατάταξη των πιο προηγμένων χωρών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με κριτήριο τις μικτές αποδοχές (ακαθάριστος χρηματικός μισθός + εισφορές εργοδότη), η Κύπρος διατηρεί μια από τις κατώτερες θέσεις μαζί με την Ελλάδα και την Πορτογαλία. Εξαιτίας της περιοριστικής πολιτικής που ασκήθηκε, έχει αυξηθεί σημαντικά η απόστασή της Κύπρου από τον μέσο ευρωπαϊκό όρο, αν και σε πολύ μικρότερο βαθμό από όσο η αντίστοιχη απόσταση της Ελλάδας. Στο διάγραμμα 4.4 φαίνεται η πλήρης κατάταξη των χωρών με βάση τις ετήσιες αποδοχές ανά απασχολούμενο το Είναι ευδιάκριτη η ταξινόμηση των χωρών σε τρεις ομάδες: Οι χώρες του ευρωπαϊκού βορρά μαζί με τη Γαλλία αποτελούν την ομάδα των υψηλών αποδοχών (μεγαλύτερων των 44 χιλιάδων ευρώ ετησίως). Η δεύτερη ομάδα χωρών με ενδιάμεσες αποδοχές εργασίας (41-43 χιλιάδες ευρώ) αποτελείται από τρεις μεγάλες χώρες, την Γερμανία, την Βρετανία και την Ιταλία. 55

66 Κεφάλαιο 4 Διάγραμμα 4.3. Μικτές ετήσιες αποδοχές ανά απασχολούμενο στην Ιρλανδία και στις χώρες της νότιας Ευρώπης που ανήκουν στην ευρωζώνη (σε χιλιάδες ευρώ, ) Ιρλανδία Ιταλία Ισπανία Κύπρος Ελλάδα Πορτογαλία Πηγή: Ameco Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Διάγραμμα 4.4. Μικτές ετήσιες αποδοχές ανά απασχολούμενο σε επιλεγμένες χώρες της ΕΕ κατά το 2018 (σε χιλιάδες ευρώ). Πηγή: Ameco Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ολλανδία Βέλγιο Δανία Γαλλία Ιρλανδία Φιλανδία Αυστρία Σουηδία Βρετανία Γερμανία Ιταλία Ισπανία Σλοβενία 27.4 Κύπρος 24.6 Ελλάδα 21.6 Πορτογαλία 21.3 Τσεχία

67 Κεφάλαιο 4 Η τρίτη ομάδα χωρών, με μεσαίες προς χαμηλές αποδοχές εργασίας αποτελείται από την Σλοβενία, την Κύπρο, την Ελλάδα, την Τσεχία και την Πορτογαλία με σαφή υπεροχή των αποδοχών εργασίας στην Σλοβενία (27,4 χιλιάδες ευρώ) και στην Κύπρο (24,6 χιλιάδες ευρώ) έναντι της Ελλάδας, της Πορτογαλίας και της Τσεχίας. Μια τέταρτη ομάδα χωρών είναι οι λοιπές χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, οι οποίες δεν έχουν συμπεριληφθεί στο διάγραμμα. Η Ισπανία κατατάσσεται μεταξύ της δεύτερης και της τρίτης ομάδας χωρών.. Διάγραμμα 4.5. Αγοραστική δύναμη* μικτών αποδοχών ανά απασχολούμενο στην Ιρλανδία και στις χώρες της νότιας Ευρώπης που ανήκουν στην ευρωζώνη (ετήσια στοιχεία, σε χιλιάδες ευρώ, ) Ιρλανδία Ιταλία Ισπανία χιλιάδες ευρώ Κύπρος Ελλάδα Πορτογαλία 2010 * Αγοραστική δύναμη αποδοχών εργασίας: χρηματικές αποδοχές αποπληθωρισμένες με τον δείκτη τιμών καταναλωτή Πηγή: Ameco Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Σε διεθνή σύγκριση (διάγραμμα 4.5), η αγοραστική δύναμη των μικτών αποδοχών ανά απασχολούμενο στην Κύπρο αυξήθηκε μέχρι και το 2009 με ρυθμούς υψηλότερους από τις άλλες χώρες της νότιας Ευρώπης με εξαίρεση την Ελλάδα. Οι μοναδικές χώρες μεταξύ των περισσότερο προηγμένων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις οποίες υπήρξαν ιστορικά υψηλές μειώσεις της αγοραστικής δύναμης των μισθών στη διάρκεια της κρίσης ήταν η Κύπρος (με υποχώρηση στο επίπεδο του 2004) και η Ελλάδα (με υποχώρηση στο επίπεδο του 2001). Στην Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ιταλία η αγοραστική δύναμη παρέμεινε πρακτικά αμετάβλητη στο επίπεδο του Η αγοραστική δύναμη των αποδοχών παρουσίασε μικρή αύξηση στην Κύπρο κατά το λόγω της μείωσης του δείκτη τιμών καταναλωτή, και κατά το 2018 λόγω μικρών αυξήσεων στον μέσο ονομαστικό μισθό. 57

68 Κεφάλαιο 4 Πιο αναλυτικά, στο διάγραμμα 4.6 φαίνεται ο μέσος πραγματικός μισθός, δηλαδή η αγοραστική δύναμη του μέσου χρηματικού μισθού (σε επίπεδο και σε ετήσιες ποσοστιαίες μεταβολές). Η μείωση του μέσου πραγματικού μισθού εκκίνησε κατά το πρώτο τρίμηνο του 2010 υπό την πίεση της αυξανόμενης ανεργίας, η οποία υπερέβη τότε το 6,5%. Η πτώση ολοκληρώθηκε κατά το τελευταίο τρίμηνο του 2014 και η άνοδος επανήλθε από το Η άνοδος αυτή, η οποία οφειλόταν στον αποπληθωρισμό (με τον μέσο χρηματικό μισθό πρακτικά αμετάβλητο) ολοκληρώθηκε με το τέλος της διαδικασίας της εσωτερικής υποτίμησης (βλ. κεφάλαιο 3) και από το 2017 η αγοραστική δύναμη του μέσου μισθού έμεινε στάσιμη. Διάγραμμα 4.6. Αγοραστική δύναμη μέσου χρηματικού μισθού (με έτος βάσης 2006=100, σε χιλιάδες ευρώ). 20% 16% Μέσος πραγματικός μισθός (δεξιά κλίμακα, με βάση το 2010=100) Τριμηνιαία στοιχεία 2006:1-2018:2, εποχικά διορθωμένα. ετήσιες % μεταβολές 12% 8% 4% 0% -4% ετήσιες % μεταβολές -9% ετήσιες % μεταβολές -8% :2 60 Πηγή: Eurostat Στο διάγραμμα 4.7 φαίνεται το εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας 1 ως ποσοστό του ΑΕΠ, σε συνάρτηση με το ποσοστό απασχόλησης. Προκύπτει από την σύγκριση αυτή, ότι η πτώση του ποσοστού απασχόλησης, ή ισοδύναμα, η άνοδος του ποσοστού ανεργίας, η οποία εκκίνησε κατά το πρώτο τρίμηνο του 2009, οδήγησε, με χρονική υστέρηση ενός έτους περίπου (συγκεκριμένα από το δεύτερο τρίμηνο του 2010) σε δραματική μείωση το εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας. Μεθοδολογικό σημείωμα 8: Οι καθοριστικοί παράγοντες των μισθών. Σε διεθνή σύγκριση, οι αυξήσεις των πραγματικών αμοιβών εργασίας στην Κύπρο, από το 1995 έως το 2009 ήταν υψηλές. Αυτό ανάγεται στο γεγονός ότι οι απαιτήσεις των μισθωτών, όσον αφορά τον χρηματικό μισθό τους, μακροχρονίως τείνουν να ευθυγραμμιστούν με την παραγωγικότητα της εργασίας και με τον πληθωρισμό. Ο βαθμός κατά τον οποίο αυτό επιτυγχάνεται εξαρτάται από τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ εργαζομένων και επιχειρήσεων, ο οποίος περιγράφεται σε μεγάλο βαθμό από το ποσοστό ανεργίας ή το συμπληρωματικό του μέγεθος που είναι το ποσοστό απασχόλησης (=100%- ποσοστό ανεργίας). Ως συνέπεια, οι χρηματικές αποδοχές εργασίας τείνουν να είναι υψηλότερες στις χώρες όπου οι τιμές και η παραγωγικότητα αυξάνονται ταχύτερα και το ποσοστό ανεργίας είναι χαμηλότερο. 1 Το μερίδιο της εργασίας περιλαμβάνει τις μικτές αποδοχές των μισθωτών και την τεκμαρτή αμοιβή εργασίας των αυτοαπασχολουμένων. 58

69 Κεφάλαιο 4 Διάγραμμα 4.7. Εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας % του ΑΕΠ και ποσοστό απασχόλησης. Τριμηνιαία στοιχεία 2006:1-2018:2, εποχικά διορθωμένα. * Ποσοστό απασχόλησης= αριθμός απασχολουμένων ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού. ποσοστό απασχόλησης (%) 100% 96% 92% 88% 84% Μερίδιο της εργασίας % του ΑΕΠ (δεξιά κλίμακα) 58% Ποσοστό 56% απασχόλησης (αριστερή κλίμακα) 54% 52% 50% 80% 48% :2 Πηγή: Eurostat μερίδιο εργασίας (% του ΑΕΠ σε τιμές αγοράς) Κατά το , το ποσοστό απασχόλησης αυξήθηκε (το ποσοστό ανεργίας μειώθηκε) αλλά η απόκριση του μεριδίου εργασίας ήταν ελαφρώς αρνητική. Η εικόνα ωστόσο είναι διαφορετική όταν η συσχέτιση του ποσοστού ανεργίας δεν γίνεται με το εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας στο σύνολο της οικονομίας (που περιλαμβάνει τον δημόσιο τομέα) (διάγραμμα 4.8β) αλλά στον επιχειρηματικό τομέα: όπως φαίνεται στο διάγραμμα 4.8α, η μείωση του ποσοστού ανεργίας δεν οδήγησε σε αύξηση του εισοδηματικού μεριδίου της εργασίας, όπως θα ήταν φυσικό να αναμένουμε, αλλά σε στασιμότητα. Εκτός αυτού, διακρίνουμε, στην εν λόγω συσχέτιση, ότι μετά την εφαρμογή του προγράμματος μεταρρυθμίσεων που εφαρμόστηκε, έχει επέλθει διαρθρωτική μετατόπιση στην σχέση μεταξύ ποσοστού ανεργίας και μεριδίου της εργασίας, με την έννοια ότι οι δυνάμεις της εργασίας, για το ίδιο ποσοστό ανεργίας, επιτυγχάνουν τώρα σαφώς μικρότερο μερίδιο της εργασίας. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι τροποποιημένες θεσμικές συνθήκες που προέκυψαν από την εφαρμογή του μνημονίου λειτουργούν υπέρ των επιχειρήσεων αποδυναμώνοντας την διαπραγματευτική ισχύ των μισθωτών. Το αποτέλεσμα αυτής της διαρθρωτικής μεταβολής φαίνεται στο διάγραμμα 4.8α: ενώ η συσχέτιση μεταξύ ανεργίας και εισοδηματικού μεριδίου της εργασίας για το χρονικό διάστημα από το πρώτο τρίμηνο του 2008 έως το τέταρτο τρίμηνο του 2014 περιγράφεται από την ευθεία ΑΑ, κατά την επαναφορά του ποσοστού ανεργίας σε κατώτερα επίπεδα στη διάρκεια της ανάκαμψης (πρώτο τρίμηνο 2015 έως δεύτερο τρίμηνο 2018), το εισοδηματικό μερίδιο της εργασίας δεν ακολουθεί τον προηγούμενο δρόμο επαναφοράς σε υψηλότερα επίπεδα (δηλαδή δεν ακολουθεί την ευθεία ΑΑ με κατεύθυνση από το Α προς το Α), αλλά έναν χαμηλότερο δρόμο που ορίζεται από την ευθεία ΒΒ (ακολουθεί δηλαδή την ευθεία αυτή με κατεύθυνση από το Β προς το Β ). Έχουμε επομένως διαρθρωτική μεταβολή στον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ επιχειρήσεων και μισθωτών, η οποία συνίσταται στο ότι για το ίδιο ποσοστό ανεργίας οι εργαζόμενοι καρπώνονται εισοδηματικό μερίδιο μικρότερο από την προ του 2012 περίοδο κατά περίπου 2 εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ (πριν από τις αναδιανεμητικές παρεμβάσεις της κρατικής πολιτικής). Η γραμμή συσχέτισης ΒΒ ', στο εξής και έως ότου μεταβληθούν εκ νέου οι διαρθρωτικές συνθήκες που επηρεάζουν στον 59

70 Κεφάλαιο 4 συσχετισμό δυνάμεων εργασίας-κεφαλαίου, θα είναι η ΒΒ. Η πρόσφατη Βρετανική εμπειρία δείχνει ότι εάν οι δυνάμεις της εργασίας δεν ανακλήσουν τις δυνάμεις τους, το ποσοστό ανεργίας μπορεί να μειωθεί ακόμη και στο επίπεδο του 4% χωρίς να αυξηθούν οι πραγματικοί μισθοί. Διάγραμμα 4.8α. Συσχέτιση ποσοστού ανεργίας και εισοδηματικού μεριδίου της εργασίας % του ακαθάριστου προϊόντος στον επιχειρηματικό τομέα. Τριμηνιαία στοιχεία 2008:1-2018:2, εποχικά διορθωμένα. Πηγή: Ameco Εισοδηματικό μερίδιο εργασίας (% του ακαθάριστου προϊόντος του επιχειρηματικού τομέα) 58% 56% 54% 52% 50% 48% Α Β Β Α 0% 4% 8% 12% 16% 20% Ποσοστό ανεργίας Διάγραμμα 4.8β. Συσχέτιση ποσοστού ανεργίας και εισοδηματικού μεριδίου των μισθών% του ΑΕΠ στο σύνολο της οικονομίας. Τριμηνιαία στοιχεία 2010:1-2018:2, εποχικά διορθωμένα. Πηγή: Ameco. Εισοδηματικό μερίδιο εργασίας (% του ΑΕΠ) 40% 39% 38% 37% 36% 35% 34% :1 2018:2 2013:2-2015:4 Σύνολο οικονομίας 2010:1-2018:2 0% 4% 8% 12% 16% 20% Ποσοστό ανεργίας 60

71 Κεφάλαιο 4 Οι μεταβολές του μοναδιαίου κόστους εργασίας φαίνονται στο διάγραμμα 4.9 για τις χώρες της νότιας Ευρώπης που ανήκουν στην ευρωζώνη. Στο τέλος της υπό εξέταση περιόδου ( ) η Κύπρος παρουσίασε μείωση του μοναδιαίου κόστους εργασίας μεγαλύτερη από την αντίστοιχη μείωση στην Ισπανία αλλά μικρότερη από την Ελλάδα (στην δε Ιταλία και την Πορτογαλία υπήρξαν αυξήσεις). Οι παραπάνω παρατηρήσεις δείχνουν ότι οι χώρες της ευρωζώνης που παρουσίασαν τα μεγαλύτερα προβλήματα στην διάρκεια της κρίσης είναι οι χώρες της νότιας Ευρώπης, στις οποίες το μοναδιαίο κόστος εργασίας ήταν ήδη χαμηλότερο κατά την έναρξη της κρίσης. Στην κορυφή της κατάταξης των χωρών με κριτήριο τις επιδόσεις στο διεθνές εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών, τοποθετούνται οι χώρες που έχουν υψηλό μοναδιαίο κόστος εργασίας. Αυτή και μόνον η παρατήρηση καταδεικνύει ότι η ανταγωνιστικότητα είναι ένα σύνθετο φαινόμενο το οποίο με κανένα τρόπο δεν μπορεί να αναχθεί σε απλές ερμηνείες όπως αυτή που κυριαρχεί σήμερα και σύμφωνα με την οποία η ανταγωνιστικότητα έχει ως μέτρο της το μοναδιαίο κόστος εργασίας. Διάγραμμα 4.9. Κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος στις χώρες χαμηλού κόστους εργασίας της ΕΕ-15 (ετήσια στοιχεία ) Κύπρος Ιταλία Πορτογαλία 95 Ισπανία Ελλάδα Πηγή: Ameco Το διάγραμμα 4.10 συνοψίζει την σύγκριση του κόστους εργασίας στην Κύπρο έναντι των 36 κυριοτέρων εμπορικών εταίρων της. Στο διάγραμμα 4.11 φαίνεται το σύνολο των εισοδημάτων από εργασία (μισθωτών και αυτοαπασχολουμένων) και του κεφαλαίου, προ φόρων. Η ανάκαμψη από το επίπερο 2 στο επιπεδο 3 οφείλεται αποκλειστικά στην αύξηση της απασχόλησης (διότι το συνολικό εισόδημα της εργασίας είναι το γινόμενο του μέσου μισθού επί τον αριθμό των απασχολουμένων). Το εισόδημα του κεφαλαίου (διάγραμμα 4.11) αντιθέτως αυξήθηκε. Η αναδιανομή του εισοδήματος από την εργασία στο κεφάλαιο επιβεβαιώνεται, τόσο από την άνοδο του μέσου περιθωρίου κέρδους (διάγραμμα 4.12β), το οποίο παραμένει σε επίπεδα σαφώς υψηλότερα από την προ κρίσης περίοδο, όσο και από την αύξηση του εισοδηματικού μεριδίου του κεφαλαίου % του ΑΕΠ (διάγραμμα 4.13). 61

72 Κεφάλαιο 4 Διάγραμμα Σύγκριση μοναδιαίου κόστους εργασίας στην Κύπρο με το αντίστοιχο μέγεθος στους 37 κυριότερους εμπορικούς εταίρους (έτος βάσης 2010=100, 2005:1-2018:2). έτος 2010= Πηγή: Ameco Database, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Διάγραμμα Εισοδήματα εργασίας και κεφαλαίου προ φόρων (σε εκατομμύρια ευρώ, στοιχεία διορθωμένα με την επίπτωση της αυτοαπασχόλησης). Τριμηνιαία στοιχεία 2006:1-2018:2, εποχικά διορθωμένα. εκατομμύρια ευρώ ανά τρίμηνο (τιμές 2010) Αμοιβή εργασίας Κέρδη, τόκοι, πρόσοδοι προ φόρων και αποσβέσεων Πηγή: Eurostat (3) (1) (2) Όσον αφορά το μέσο περιθώριο κέρδους (υπολογισμός με βάση το μοναδιαίο κόστος εργασίας) διαμορφώνεται από δύο παράγοντες: πρώτον, τον πληθωρισμό (τον αποπληθωριστή του ΑΕΠ), και δεύτερον, το μοναδιαίο κόστος εργασίας στον επιχειρηματικό τομέα. Οι δύο αυτές παράμετροι φαίνονται στο διάγραμμα 4.12α και διαπιστώνουμε τα εξής: Το κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος μειώθηκε δραματικά μεταξύ του δευτέρου τριμήνου του 2012 και του πρώτου τριμήνου του 2014 (όπως φαίνεται στη σκιασμένη περιοχή στο διάγραμμα) και αυτό είχε ως αποτέλεσμα την μεγάλη αύξηση των περιθωρίων κέρδους επειδή οι εγχώριες τιμές (δηλαδή ο αποπληθωριστής του ΑΕΠ) υποχώρησαν σε μικρότερο βαθμό από όσο το κόστος (διάγραμμα 4.12α). Μόνον το 50% από τις μειώσεις που υπέστησαν οι 62

73 Κεφάλαιο 4 μισθωτοί, μετατράπηκε σε μείωση των τιμών, ενώ το υπόλοιπο 50% μετατράπηκε σε αύξηση των περιθωρίων κέρδους (διάγραμμα 4.12β). Διάγραμμα 4.12α. Καθοριστικοί παράγοντες του μέσου περιθωρίου κέρδους με βάση το κόστος εργασίας: (1) Αποπληθωριστής του ΑΕΠ και (2) Kόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος στον επιχειρηματικό τομέα. 2006Q1= Αποπληθωριστής του ΑΕΠ Κόστος εργασίας ανά μονάδα 100 προϊόντος στον επιχειρηματικό τομέα :1 2012:1 2017: :2 Διάγραμμα 4.12β. Μέσο περιθώριο κέρδους υπολογισμένο με βάση το κόστος εργασίας στον επιχειρηματικό τομέα. Μέσο περιθώριο κέρδους= Λόγος αποπληθωριστή ΑΕΠ προς μοναδιαίο κόστος εργασίας. Τριμηνιαία στοιχεία 2006:1-2018:2, εποχικά διορθωμένα. 100% 80% 60% 40% 20% Μέσο περιθώριο κέρδους στον επιχειρηματικό τομέα (με βάση το μοναδιαίο κόστος εργασίας) 2012:1 2014:1 0% :2 Πηγή: Eurostat Όσον αφορά το εισοδηματικό μερίδιο του κεφαλαίου ως ποσοστό του ΑΕΠ, όπως φαίνεται στο διάγραμμα 4.13, αυξήθηκε μέσα στην κρίση από το επίπεδο 45,5% κατά τα έτη , στο επίπεδο του 50,5% το

74 Κεφάλαιο 4 Διάγραμμα Εισοδηματικό μερίδιο του κεφαλαίου % του ΑΕΠ (2006:1-2018:2). 52.5% 50.0% Εισοδηματικό μερίδιο του κεφαλαίου % του ΑΕΠ, κινητός μέσος 4 τριμήνων 47.5% 45.0% Τριμηνιαία στοιχεία, εποχικά διορθωμένα. 42.5% 40.0% :2 Πηγή: Eurostat Για τα εισοδήματα του κεφαλαίου χρησιμοποιήσαμε, σε όσα προηγήθηκαν, τρεις δείκτες: πρώτον, το σύνολο των εισοδημάτων κέρδη+τόκοι+πρόσοδοι προ φόρων και αποσβέσεων (EBITDA), δεύτερον, το μέσο περιθώριο κέρδους, και τρίτον, το εισοδηματικό μερίδιο του κεφαλαίου ως ποσοστό του ΑΕΠ. Διαπιστώνουμε ότι και με τους τρεις δείκτες, υπήρξε σαφέστατη αναδιανομή του εισοδήματος σε όφελος του κεφαλαίου. 64

75 Κεφάλαιο 5 Η απασχόληση και η ανεργία

76 L Κεφάλαιο 5 Ο ρυθμός μεταβολής του αριθμού των απασχολουμένων καθορίζεται από την ταχύτητα με την οποία μεταβάλλονται δύο μεγέθη: Το ΑΕΠ και η παραγωγικότητα της εργασίας (υπολογισμένη ανά εργαζόμενο). Όταν η παραγωγικότητα της εργασίας δεν μεταβάλλεται (ή μεταβάλλεται με βραδείς ρυθμούς) τότε τις μεταβολές της απασχόλησης τις καθορίζει ο ρυθμός μεγέθυνσης του ΑΕΠ (δηλαδή του όγκου του παραγόμενου προϊόντος). Σε αυτόν τον γενικό κανόνα εμπίπτει κατά την τελευταία πενταετία και η περίπτωση της Κυπριακής οικονομίας: Κατά τα έτη παρατηρήθηκε στασιμότητα της παραγωγικότητας της εργασίας, η οποία κυμαινόταν γύρω από την ίδια σταθερή τιμή, ως φυσικό αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης και της αποεπένδυσης (δηλαδή των αρνητικών ρυθμών συσσώρευσης παγίου κεφαλαίου έως το καλοκαίρι του 2016). Η επακόλουθη συρρίκνωση του παραγωγικού δυναμικού αναχαίτισε την μεταφορά τεχνολογικής και οργανωτικής προόδου στο παραγωγικό σύστημα. Η στασιμότητα της παραγωγικότητας της εργασίας, που ήταν αναμενόμενη μέσα σε συνθήκες βαθιάς διαρθρωτικής κρίσης, συνεχίστηκε όμως και κατά την επόμενη τριετία, παρά την ανάκαμψη της οικονομίας από το 2015 και μετά, και πήρε την μορφή των πολύ μικρών αυξήσεων της παραγωγικότητας. Αυτή η δυσμενής εξέλιξη, ανάγεται σε τρεις παράγοντες: πρώτον, η επενδυτική προσπάθεια (δηλαδή οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου ως ποσοστό του ΑΕΠ) που είχε καταγραφεί μέχρι το καλοκαίρι του 2016 ήταν μειωμένη, δεύτερον, κατά την περίοδο 2016:2-2018:2, οι αυξήσεις των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου που καταγράφηκαν αφορούσαν σε μεγάλο βαθμό κατοικίες, εγγραφές πλοίων στην Κυπριακή σημαία και αυτοκίνητα πάσης φύσεως (ήταν δηλαδή τοποθετήσεις που δεν αυξάνουν τις τωρινές ούτε ευνοούν τις μελλοντικές αυξήσεις της παραγωγικότητας της εργασίας), και τρίτον, η επενδυτική προσπάθεια παρέμεινε, ακόμη και κατά τα τελευταία έτη ταχείας ανόδου της οικονομικής δραστηριότητας στην Κύπρο, σε επίπεδα τα οποία σε διεθνή σύγκριση είναι τα χαμηλότερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά από τις έτι χειρότερες επιδόσεις της Ελλάδας (βλ. αναλυτικά στο κεφάλαιο 2). Διάγραμμα 5.1. ΑΕΠ και αριθμός απασχολουμένων, ετήσιες % μεταβολές. Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. ετήσιος ρυθμός μεταβολής % 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% ΑΕΠ (αριστερή κλίμακα) Απασχόληση (αριστερή κλίμακα) -10% Διαφορά ΑΕΠ-Απασχόλησης -12% (δεξιά κλίμακα) :2 20% 16% 12% 8% 4% 0% -4% ετήσιος ρυθμός μεταβολής % Πηγή: Εθνικοί

77 L Κεφάλαιο 5 Η στασιμότητα της παραγωγικότητας της εργασίας έχει ως αποτέλεσμα οι αυξήσεις της παραγωγής κατά την τρέχουσα ανάκαμψη να μετατρέπονται σχεδόν εξ ολοκλήρου σε αυξήσεις της απασχόλησης (με άλλα λόγια υπάρχει ισχυρή στατιστική συσχέτιση μεταξύ των αυξήσεων του ΑΕΠ και των αυξήσεων του αριθμού των απασχολουμένων, βλ. διάγραμμα 5.1). Ως αποτέλεσμα, η αύξηση του αριθμού των απασχολουμένων, όπως προκύπτει από τις Έρευνες Εργατικού Δυναμικού, κατά τη τετραετία της ανάκαμψης ανήλθε σε μέσο ετήσιο ρυθμό 3,3% (αθροιστικά σε 13,4%). Ο ρυθμός μεγέθυνσης του αριθμού των απασχολουμένων, από το 2006 έως σήμερα, φαίνεται στο διάγραμμα 5.2, όπου διακρίνουμε ότι οι αυξήσεις της απασχόλησης άρχισαν την άνοιξη του 2016, εν συνεχεία επιταχύνθηκαν και τελικά μεγιστοποιήθηκαν κατά το πρώτο εξάμηνο του Διάγραμμα 5.2. Ετήσιες % μεταβολές αριθμού απασχολουμένων. Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. ετήσιος ρυθμός μεταβολής % 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% :2 Πηγή: Έρευνα Εργατικού Δυναμικού Διάγραμμα 5.3. Ποσοστό ανεργίας. Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2, εποχικά διορθωμένα. ποσοστό ανεργίας (%) 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% :2 Πηγή: Έρευνα Εργατικού

78 L Κεφάλαιο 5 O αριθμός των ανέργων κατά το πρώτο εξάμηνο του 2018 ανήλθε σε περίπου 40 χιλιάδες έναντι 51 χιλιάδων κατά το πρώτο εξάμηνο του 2017 και 54 χιλιάδων του Παρά την μεγάλη μείωση, όμως, ο αριθμός των ανέργων παραμένει περίπου τριπλάσιος του αντίστοιχου αριθμού ανέργων που υπήρχε κατά το 2008 (14 χιλιάδες). Για το 2019, οι υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προβλέπουν περαιτέρω μείωση του αριθμού των ανέργων κατά 8 χιλιάδες άτομα. Οι μεταβολές του ποσοστού ανεργίας φαίνονται στο διάγραμμα 5.3. Συγκρίνοντας τα διαγράμματα 5.2 και 5.3, παρατηρούμε ότι η μείωση της απασχόλησης κατά το 2015 και το πρώτο εξάμηνο του 2016 συνοδεύθηκε από ραγδαία πτώση του ποσοστού ανεργίας. Το παράδοξο αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι το ποσοστό ανεργίας δεν εξαρτάται μόνο από τις μεταβολές της απασχόλησης αλλά επίσης από τις μεταβολές του εργατικού δυναμικού: έτσι, όταν από το καλοκαίρι του 2014 έως τον χειμώνα Διάγραμμα 5.4. Εργατικό δυναμικό και αριθμός απασχολουμένων Εργατικό δυναμικό χιλιάδες άτομα Απασχόληση Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018: :3 Διάγραμμα 5.5. Ποσοστό ανεργίας, εργατικό δυναμικό και αριθμός απασχολουμένων. Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2006:1 έως 2018:2. χιλιάδες άτομα : : Εργατικό δυναμικό Απασχόληση Πηγή: Eurostat :3 Ποσοστό 300 ανεργίας 2016: :2 25% 20% 15% 10% 5% 0% Μέσο περιθώριο κέρδους Πηγή:

79 Κεφάλαιο 5 του 2016, το εργατικό δυναμικό συρρικνώθηκε υπερκεράζοντας τις μειώσεις της απασχόλησης του 2015, παρατηρήθηκε μείωση του ποσοστού ανεργίας χωρίς να υπάρχει αντίστοιχη βελτίωση στην αγορά εργασίας. Γίνεται αντιληπτό από το διάγραμμα 5.4 ότι η μείωση του αριθμού των ανέργων κατά το 2014:3-2016:1 επήλθε αποκλειστικά εξαιτίας της μείωσης του εργατικού δυναμικού (λόγω μετανάστευσης και αποθάρρυνσης ανέργων που σταματούν πλέον να αναζητούν εργασία). Κατά την επόμενη περίοδο (2016:2-2018:2) αντιθέτως, η μείωση του ποσοστού ανεργίας προήλθε από την ταχεία αύξηση του αριθμού των απασχολουμένων παρά την αύξηση του εργατικού δυναμικού που επανήλθε στα ιστορικά υψηλά επίπεδα των ετών Οι παραπάνω παρατηρήσεις δείχνουν ότι στην παρούσα ιστορική συγκυρία της ανάπτυξης ελαστικών και άτυπων μορφών απασχόλησης πέραν της τυπικής σχέσης της εργασίας με πλήρες ωράριο και σταθερές συνθήκες απασχόλησης, υπάρχουν χρονικές περίοδοι κατά τις οποίες ο δείκτης του ποσοστού ανεργίας περιγράφει ελλιπώς την κατάσταση στην αγορά εργασίας από την πλευρά όσων υφίστανται τις συνέπειες της ανεργίας, ή ακόμη χειρότερα, μπορεί να δίνει παραπλανητική εικόνα. Για τον λόγο αυτό επιβάλλεται να χρησιμοποιούμε εναλλακτικούς ως προς το ποσοστό ανεργίας δείκτες που αναδεικνύουν και την κοινωνική διάσταση του προβλήματος. Μια πρώτη διόρθωση που γίνεται προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι παραπάνω ανεπάρκειες του ποσοστού ανεργίας, είναι η διόρθωση του αριθμού των απασχολουμένων με τις μεταβολές του αριθμού των ωρών εργασίας. Η διόρθωση αυτή αφορά είτε την επίπτωση της μερικής απασχόλησης (εκούσιας και ακούσιας) είτε την επίπτωση των μειωμένων ωραρίων που επιβάλλονται σε περιόδους ύφεσης από τις επιχειρήσεις σε εργαζόμενους πλήρους ωραρίου. Η διόρθωση γίνεται διότι αμφότερες οι επιπτώσεις μπορούν να δημιουργήσουν την ψευδή εντύπωση ότι αυξήθηκε η ικανότητα της οικονομίας να μεγεθύνει την απασχόληση ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για επιμερισμό των ωρών εργασίας σε περισσότερα άτομα ή για γενική μείωση των ωρών εργασίας. Προκύπτει από την διόρθωση αυτή το μέγεθος του ισοδύναμου αριθμού απασχολουμένων με πλήρες ωράριο που είναι ο αριθμός απασχολουμένων ο οποίος θα υπήρχε εάν το σύνολο των ωρών εργασίας που πραγματοποιήθηκαν στην διάρκεια ενός τριμήνου είχε πραγματοποιηθεί από απασχολούμενους που θα εργάζονταν με το πλήρες ωράριο των σαράντα ωρών. Ο δείκτης αυτός προφανώς δείχνει με πιο ακριβή τρόπο την ικανότητα της οικονομίας να αυξάνει την απασχόληση. Τα αποτελέσματα του σχετικού υπολογισμού φαίνονται αμέσως παρακάτω στο διάγραμμα 5.6. Όπως προκύπτει από την σύγκριση του τρέχοντος αριθμού των απασχολουμένων με τον ισοδύναμο αριθμό απασχολουμένων στο εν λόγω διάγραμμα, η υπερεκτίμηση της απασχόλησης εξαιτίας της μερικής απασχόλησης και των μειωμένων ωραρίων γενικότερα, ανερχόταν κατά την τριετία σε 8 χιλιάδες άτομα και η αντίστοιχη υποεκτίμηση του ποσοστού ανεργίας σε περίπου 1,5 εκατοστιαίες μονάδες. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 5.6, κατά το καλοκαίρι του 2018, ο ισοδύναμος αριθμός απασχολουμένων δεν είχε ακόμη ανακτήσει τις απώλειες που υπέστη από το 2011 και μετά, η δε καμπύλη του ισοδύναμου αριθμού απασχολουμένων είναι μετατοπισμένη προς χαμηλότερες τιμές σε σχέση με τον τρέχοντα αριθμό απασχολουμένων (η διαφορά τους φαίνεται στο κάτω μέρος του διαγράμματος). Όπως φαίνεται στην γραμμή τάσης της διαφοράς της τρέχουσας από την ισοδύναμη απασχόληση, όσο επεκτείνεται το φαινόμενο των λιγότερων ωρών εργασίας ανά απασχολούμενο, τόσο αυξάνεται η υπερεκτίμηση της συνολικής απασχόλησης και τόσο αυξάνεται η υποεκτίμηση του ποσοστού

80 L Κεφάλαιο 5 Διάγραμμα 5.6. Αριθμός απασχολουμένων και ισοδύναμος αριθμός απασχολουμένων με πλήρες ωράριο. Τριμηνιαία στοιχεία της περιόδου 2008:1 έως 2018:2. Πηγή: Έρευνα Εργατικού Δυναμικού χιλιάδες άτομα :2 Αριθμός απασχολουμένων (κινητός μέσος 3 όρων, αριστερή κλίμακα) Ισοδύναμος αριθμός απασχολουμένων με πλήρες ωράριο (αριστερή κλίμακα) 310 Διαφορά (δεξιά κλίμακα) :2 Η κρίση έχει αναδείξει, σε όλες τις χώρες, την ανεπάρκεια των δεικτών που παραδοσιακά χρησιμοποιήθηκαν σε περιόδους αδιάλειπτης οικονομικής ανάπτυξης και ρύθμισης της οικονομίας από ένα σχετικά σταθερό θεσμικό πλαίσιο της αγοράς εργασίας του οποίου οι αλλαγές ήταν μικρές και βαθμιαίες. Στις σημερινές συνθήκες, ιδιαίτερα ανεπαρκής αποδεικνύεται ότι είναι ο δείκτης του ποσοστού ανεργίας διότι δεν αναδεικνύει πολύ σημαντικές αλλαγές που πραγματοποιούνται στην αγορά εργασίας. Αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται στο γεγονός ότι ο ορισμός του ποσοστού ανεργίας δεν λαμβάνει υπόψη σημαντικές μερίδες του εργατικού δυναμικού που βρίσκονται στην ασαφή ζώνη μεταξύ απασχόλησης και ανεργίας και οι οποίες μεγεθύνονται συνεχώς σε όλες τις αναπτυγμένες οικονομίες. Προκειμένου να αντιμετωπίσει την ανεπάρκεια του παραδοσιακού δείκτη ανεργίας, το Bureau of Labor Statistics του Υπουργείου Εργασίας των ΗΠΑ (US Department of Labor), έχει αναπτύξει μεθοδολογία με την οποία υπολογίζει δέσμη δεικτών που προκύπτουν από τροποποίηση του συνήθως χρησιμοποιούμενου δείκτη (που είναι ο λόγος του αριθμού των ανέργων προς το εργατικό δυναμικό) Εκτίθενται παρακάτω η μεθοδολογία που χρησιμοποιεί το Bureau of Labour Statistics καθώς και οι υπολογισμοί της σχετικής σειράς δεικτών, οι οποίοι προσφέρουν απεικόνιση της κατάστασης της αγοράς εργασίας κατά πολύ πληρέστερη και σαφέστερη από την συνήθη απεικόνισή της με έναν και μοναδικό δείκτη ανεργίας (που είναι ο λόγος του αριθμού των ανέργων προς το εργατικό δυναμικό). Ο δείκτης αυτός εκφράζει μεν τον συσχετισμό διαπραγματευτικών δυνάμεων μεταξύ επιχειρήσεων και εργαζομέχιλιάδες

81 Κεφάλαιο 5 νων στην αγορά εργασίας αλλά συσκοτίζει πολλές άλλες πλευρές που αφορούν στην κοινωνική αναπαραγωγή αλλά και στην σύνθετη φύση της αγοράς εργασίας. Πιο αναλυτικά, το ποσοστό ανεργίας (δηλαδή ο λόγος του αριθμού των ανέργων προς το εργατικό δυναμικό) αποτελεί δείκτη των πιέσεων που ασκεί στους μισθούς η ανεργία, η οποία καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τον συσχετισμό διαπραγματευτικών δυνάμεων μεταξύ εργαζομένων και εργοδοτών στην αγορά εργασίας. Επομένως, το ποσοστό αυτό αφορά στον καθορισμό των μισθών κυρίως ως κόστος παραγωγής και για αυτόν τον λόγο ενδιαφέρει τις συλλογικές διαπραγματεύσεις. Δεν περιγράφει όμως ικανοποιητικά το μέγεθος της ανεργίας από την πλευρά της κοινωνίας, δηλαδή της συντήρησης και της αναπαραγωγής των εργαζομένων. Πιο συγκεκριμένα, οι δείκτες της αγοράς εργασίας έχουν διπλή όψη η οποία αφορά αφενός την παραγωγή και την οικονομία (όπου ο μισθός είναι κόστος), και αφετέρου την καθημερινή ζωή και τη συντήρηση των εργαζομένων (όπου ο μισθός είναι εισόδημα). Προκειμένου να αναλύσουμε το φαινόμενο της ανεργίας από την πλευρά της συντήρησης και αναπαραγωγής των εργαζομένων, είναι αναγκαίο να χρησιμοποιούμε εναλλακτικούς δείκτες του ποσοστού ανεργίας, οι οποίοι δεν εκφράζουν απλώς τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ επιχειρήσεων και μισθωτών στον ανταγωνισμό τους για τον καθορισμό του μισθού, αλλά περιγράφουν τις συνθήκες που επιτρέπουν ή δυσχεραίνουν την συντήρηση και αναπαραγωγή των εργαζομένων και των οικογενειών τους. Σε αυτό το πνεύμα, το Bureau of Labour Statistics των ΗΠΑ (στο εξής BLS) έχει διαμορφώσει σειρά δεικτών ανεργίας, οι οποίοι προσφέρουν απεικόνιση της κατάστασης της αγοράς εργασίας κατά πολύ πληρέστερη και σαφέστερη από την συνήθη απεικόνισή της με έναν και μοναδικό δείκτη ανεργίας. Οι δείκτες του BLS έχουν καταστεί ιδιαίτερα επίκαιροι στη διάρκεια της κρίσης, η οποία έχει καταδείξει, σε όλες τις χώρες, την ανεπάρκεια των δεικτών που παραδοσιακά χρησιμοποιήθηκαν σε παλαιότερες περιόδους. Οι δείκτες του BLS αναδεικνύουν τις σημαντικότερες διαρθρωτικές αλλαγές της αγοράς εργασίας από την πλευρά της συντήρησης των εργαζομένων, αλλά και από την πλευρά σημαντικών μερίδων του εργατικού δυναμικού που βρίσκονται στην ασαφή ζώνη μεταξύ απασχόλησης και ανεργίας, αλλά και στην ασαφή ζώνη εργατικού δυναμικού και μη ενεργού πληθυσμού, και οι οποίες διογκώθηκαν, και εξακολουθούν να διογκώνονται στη διάρκεια της κρίσης. Οι κυριότεροι από τους δείκτες του BLS είναι οι εξής: Το ποσοστό ανεργίας (U3): άνεργοι ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού. Είναι ο συνήθως χρησιμοποιούμενος δείκτης ανεργίας, ο οποίος υιοθετεί κυρίως την άποψη των επιχειρήσεων διότι αναφέρεται στην διαδικασία παραγωγής και όχι στην διαδικασία κοινωνικής αναπαραγωγής. Είναι επίσης η μεταβλητή που ενδιαφέρει για τον σχηματισμό των χρηματικών μισθών όπως αυτοί προκύπτουν από τις διαπραγματεύσεις (συλλογικές ή ατομικές) μεταξύ μισθωτών και επιχειρήσεων. Το ποσοστό ανέργων και αποθαρρημένων (U4): άνεργοι + αποθαρρημένοι ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού (συμπεριλαμβανομένων σε αυτό των αποθαρρημένων ανέργων). Σε αντίθεση με το ποσοστό ανεργίας U3, το ποσοστό U4 λαμβάνει υπόψη του το φαινόμενο της αποθάρρυνσης μιας μερίδας ανέργων, οι οποίοι δεν καταγράφονται ως τέτοιοι από την Έρευνα Εργατικού

82 Κεφάλαιο 5 κού. Αποθαρρημένοι άνεργοι είναι οι άνεργοι που δεν αναζητούν απασχόληση αλλά θα ήθελαν να έχουν μια εργασία και είναι διατεθειμένοι να την αναλάβουν μέσα στις δύο επόμενες εβδομάδες. Το επαυξημένο ποσοστό ανεργίας (U5): άνεργοι + αποθαρρημένοι + λοιπό εν δυνάμει πρόσθετο εργατικό δυναμικό, ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού (περιλαμβανομένων σε αυτό των αποθαρρημένων και του λοιπού εν δυνάμει πρόσθετου εργατικού δυναμικού). Το λοιπό εν δυνάμει πρόσθετο εργατικό δυναμικό είναι κυρίως άτομα που αναζητούσαν εργασία κατά τον τελευταίο μήνα αλλά δεν ήταν διαθέσιμοι να αναλάβουν εργασία μέσα στις επόμενες δύο εβδομάδες. To ποσοστό ανέργων, αποθαρρημένων και υποαπασχολούμενων (U6): άνεργοι + αποθαρρημένοι άνεργοι + λοιπό εν δυνάμει πρόσθετο εργατικό δυναμικό + ακούσια μερική απασχόληση ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού (περιλαμβανομένων σε αυτό των αποθαρρημένων και του εν δυνάμει πρόσθετου εργατικού δυναμικού). Όπως ήδη αναφέραμε, ο δείκτης που χρησιμοποιείται συνήθως είναι το ποσοστό ανεργίας (U3), ο οποίος παραμένει αναντικατάστατος στις αναλύσεις μακροοικονομικού ενδιαφέροντος διότι αποτυπώνει την πίεση που ασκεί η ανεργία επί των μισθών. Αναφέρεται στην οικονομική λειτουργία της ανεργίας αλλά δεν αναφέρεται στις κοινωνικές της επιπτώσεις. Το κενό αυτό καλύπτουν οι τροποποιημένοι δείκτες του ποσοστού ανεργίας: ο U4 ενσωματώνει τους αποθαρρημένους ανέργους, και ο U5 τους αποθαρρημένους και το λοιπό εν δυνάμει πρόσθετο εργατικό δυναμικό που αποτελείται κυρίως από όσους αναζητούν εργασία αλλά δεν είναι διαθέσιμοι στο άμεσο μέλλον. Σε αντίθεση με τους αποθαρρημένους, που αποτελούν ένα σημαντικό επαμφοτερίζον στρώμα μεταξύ ανεργίας και αεργίας, το λοιπό εν δυνάμει πρόσθετο εργατικό δυναμικό, στην περίπτωση της Κύπρου, δεν μεταβάλλει ουσιαστικά την κατάσταση στην αγορά εργασίας. Έτσι, οι δείκτες U4 και U5 διαφέρουν ελάχιστα, και είναι λογικό για την Κύπρο στο εξής να χρησιμοποιούμε μόνο τον δείκτη U5, ο οποίος διαφέρει από τον συνήθως χρησιμοποιούμενο δείκτη U3 κατά το ότι ο πρώτος λαμβάνει υπόψη του το φαινόμενο της αποθάρρυνσης και του λοιπού εν δυνάμει πρόσθετου εργατικού δυναμικού αθροιστικά. Ιδιαίτερα χρήσιμος δείκτης είναι ο U6, οποίος περιλαμβάνει τους ανέργους, τους αποθαρρημένους, το λοιπό εν δυνάμει εργατικό δυναμικό και τους υποαπασχολούμενους (την ακούσια μερική απασχόληση, όσους δηλαδή εργάζονται με μειωμένο ωράριο χωρίς να το έχουν επιλέξει). Επομένως, τα ποσοστά U4, U5 και U6 αναφέρονται σε διευρυμένες έννοιες του εργατικού δυναμικού και περιγράφουν την έκταση της ανεργίας από την πλευρά της κοινωνικής αναπαραγωγής και των κοινωνικών επιπτώσεων της

83 Κεφάλαιο 5 Μεθοδολογικό σημείωμα 8: Αποθάρρυνση, πρόσθετοι εργαζόμενοι και ποσοστό ανεργίας. Η εξήγηση των αντιφατικών κινήσεων του εργατικού δυναμικού σε σχέση με την απασχόληση ανάγεται σε δύο διαφορετικούς μηχανισμούς που επιδρούν στις μεταβολές της προσφοράς εργασίας: Καταρχάς, στη διάρκεια της ύφεσης, όταν αυξάνεται η ανεργία, μειώνονται οι μισθοί και στενεύουν τα περιθώρια δανεισμού, τα νοικοκυριά τείνουν να προσφέρουν περισσότερη εργασία προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν, αφενός μεν, την μείωση του εισοδήματός τους, αφετέρου δε, την γενικευμένη ανασφάλεια που επικρατεί μεταξύ των μισθωτών σε συνθήκες αυξημένης ανεργίας (επίπτωση του πρόσθετου εργαζόμενου). Ωστόσο, η υψηλή και παρατεταμένη ανεργία, οδηγεί σε αποτυχία την προσπάθεια σημαντικής μερίδας των ανέργων να καταλάβουν μια θέση εργασίας ακόμη και μετά από επίμονες απόπειρες. Αυτό δημιουργεί το φαινόμενο της αποθάρρυνσης, που εξωθεί αυτήν την μερίδα ανέργων στην παραίτηση και στην αποχώρηση από το εργατικό δυναμικό. Επομένως, οι μεταβολές του εργατικού δυναμικού εξηγούνται από αυτές τις δύο αντίρροπες δυνάμεις που δημιουργεί η κρίση: αφενός από την αποθάρρυνση, αφετέρου από την επιτακτική ανάγκη αναπλήρωσης του χαμένου εισοδήματος και διασφάλισης έναντι της αβεβαιότητας που προκαλεί η ανεργία. Η Έρευνα Εργατικού Δυναμικού προσφέρει ισχυρές ενδείξεις ότι η αποθάρρυνση και η ροπή προς απόσυρση από την αγορά εργασίας υπήρξαν κατά το 2014:3-2016:1 έντονες, όταν το εργατικό δυναμικό μειώθηκε κατά 25% (ακόμη και αν διορθώσουμε τις μεταβολές του εργατικού δυναμικού με τις μεταβολές του πληθυσμού διότι κατά την ίδια περίοδο μειώθηκε ο πληθυσμός ηλικίας ετών). Η πιθανότερη ερμηνεία είναι, λοιπόν, ότι ο παράγοντας της αποθάρρυνσης απέκτησε μεγάλο βάρος όταν πλέον το ποσοστό ανεργίας είχε προσεγγίσει το ιστορικά υψηλότερο επίπεδό του μετά από συνεχή πενταετή άνοδο ενώ ο παράγοντας της αναπλήρωσης του χαμένου εισοδήματος (επίπτωση του πρόσθετου εργαζόμενου) παρέμεινε αμετάβλητος καθώς οι μειώσεις των ονομαστικών μισθών κατά το 2015 ήταν περιορισμένες και πολύ μικρότερες από τις αντίστοιχες των προηγουμένων ετών, και επιπλέον, τα νοικοκυριά συνέχισαν να αντλούν από τις αποταμιεύσεις τους. Έτσι, ενώ ο παράγοντας της ανάγκης να αναπληρωθεί το χαμένο εισόδημα εξηγεί την μεγέθυνση του εργατικού δυναμικού από το καλοκαίρι του 2008 έως το τέλος του 2009 (και την στασιμότητά του κατά το εν μέσω οξύτατης ύφεσης), ο παράγοντας της αποθάρρυνσης εξηγεί την μείωση του εργατικού δυναμικού κατά το 2014:3-2016:1 (σε συνδυασμό και με την μείωση του πληθυσμού). Ένα μέρος της αποθάρρυνσης οφειλόταν και στην επιδείνωση της ποιότητας της απασχόλησης, επιδείνωση που μεταφέρει στα νοικοκυριά την αίσθηση ότι η κατάσταση στην αγορά εργασίας έχει επιδεινωθεί, όχι μόνο διότι δεν παρουσιάζει αξιόλογη αύξηση του αριθμού απασχολουμένων, επομένως των ευκαιριών εξεύρεσης εργασίας, αλλά και επειδή οι νέες θέσεις εργασίας είναι κακής ποιότητας. Μεταστροφή του κλίματος από την αποθάρρυνση στην ενθάρρυνση υπήρξε από το δεύτερο τρίμηνο του 2016 και μετά, όταν εμφανίστηκαν αυξήσεις της απασχόλησης οι οποίες ώθησαν (και ακόμη ωθούν) ένα μέρος των αποθαρρημένων να εμφανιστούν στην αγορά εργασίας αναζητώντας ενεργητικά απασχόληση.

84 Κεφάλαιο 5 έτσι από την κατηγορία των αποθαρρημένων στην κατηγορία των ανέργων, και μια μερίδα από αυτούς στην κατηγορία των απασχολουμένων. Οι κατηγορίες του εργατκού δυναμικού που περιγράφουμε σε αυτό το ένθετο, αναφέρονται στην στατιστική ονοματολογία ως εξής: Αποθαρρημένοι άνεργοι είναι οι δυνητικοί εργαζόμενοι οι οποίοι δεν αναζητούν ενεργητικά απασχόληση εξαιτίας των μικρών πιθανοτήτων που υπάρχουν να εξεύρουν εργασία λόγω της υψηλής ανεργίας, αλλά θα ήθελαν να εργαστούν και είναι διατεθειμένοι να αναλάβουν εργασία μέσα στις δύο επόμενες εβδομάδες. Με άλλα λόγια, πρόκειται για ανέργους που είτε θα εργάζονταν ή θα αναζητούσαν απασχόληση εάν οι ευκαιρίες στην αγορά εργασίας ήταν περισσότερες. Καθώς οι άνεργοι καταγράφονται από την Έρευνα Εργατικού Δυναμικού ως τέτοιοι μόνον υπό την προϋπόθεση ότι αναζητούν ενεργητικά απασχόληση, οι αποθαρρημένοι άνεργοι καταγράφονται στον μη ενεργό πληθυσμό. Οι αποθαρρημένοι άνεργοι αποτελούν κατηγορία του εν δυνάμει πρόσθετου εργατικού δυναμικού. Το λοιπό εν δυνάμει πρόσθετο εργατικό δυναμικό είναι κυρίως άτομα που αναζητούσαν εργασία κατά τον τελευταίο μήνα αλλά δεν ήταν διαθέσιμοι να εργαστούν αμέσως. Μη ηθελημένη (ακούσια) μερική απασχόληση είναι η απασχόληση των υποαπασχολούμενων με μειωμένο ωράριο (μερική απασχόληση) οι οποίοι επιθυμούν και είναι διαθέσιμοι να εργαστούν περισσότερες ώρες εάν τους δοθεί η δυνατότητα. Κάνοντας χρήση της μεθοδολογίας του BLS υπολογίζουμε τους δείκτες ανεργίας για την Κύπρο. Τα αποτελέσματα φαίνονται στα παρακάτω διαγράμματα: Στο διάγραμμα 5.7 φαίνονται οι εναλλακτικοί δείκτες U5 (επαυξημένο ποσοστό ανεργίας) και U6 (ποσοστό ανεργίας, αποθάρρυνσης και υποαπασχόλησης) σε σύγκριση με το ποσοστό ανεργίας (U3). Στο διάγραμμα 5.8 φαίνονται οι τέσσερις κατηγορίες που συγκροτούν το σύνολο της ανεργίας και της υποαπασχόλησης. Το ποσοστό ανεργίας και υποαπασχόλησης (U6), το οποίο ενδιαφέρει τους εργαζόμενους από την άποψη της οικονομικής δυσπραγίας την οποία υφίστανται λόγω της κρίσης, είναι κατά πολύ υψηλότερο από το τρέχον ποσοστό ανεργίας (διάγραμμα 5.7): Στη διάρκεια της ύφεσης, αλλά και της ανάκαμψης από το 2015 και μετά, όσοι συμμετείχαν στο εργατικό δυναμικό ή βρίσκονταν στις παρυφές του, ήταν άτομα που επεδίωκαν ή επιθυμούσαν να εργαστούν και αναγκάζονταν να βρίσκονται σε κατάσταση ανεργίας ή υποαπασχόλησης. Πέραν των ανωτέρω εναλλακτικών δεικτών ανεργίας, προκειμένου να αποκτήσουμε καλύτερη αντίληψη της πραγματικής έκτασης των προβλημάτων στην αγορά εργασίας, είναι αναγκαίο να εξετάζουμε και ξεχωριστούς δείκτες για την έκταση της προσωρινής απασχόλησης, της μερικής απασχόλησης, του αποθαρρημένου εργατικού δυναμικού, και της μακροχρόνιας ανεργίας (διάγραμμα

85 L Κεφάλαιο 5 Διάγραμμα 5.7. Ποσοστό ανεργίας, επαυξημένο ποσοστό ανεργίας, και ποσοστό ανεργίας, αποθάρρυνσης και υποαπασχόλησης (2008:1-2018:2). 30% 25% U3: Ποσοστό ανεργίας. U5+: Επαυξημένο ποσοστό ανεργίας = ποσοστό ανεργίας διορθωμένο με αποθαρρημένους ανέργους, με εν δυνάμει πρόσθετο εργατικό δυναμικό και με τις μεταβολές του μέσου χρόνου εργασίας. U6: Ποσοστό ανεργίας και υποαπασχόλησης = ποσοστό ανεργίας διορθωμένο με τους αποθαρρημένους ανέργους, το εν δυνάμει πρόσθετο εργατικό δυναμικό και την ακούσια μερική απασχόληση. % τoυ εργατικού δυναμικού 20% 15% 10% 5% 0% Πηγή: Eurostat Η βελτίωση του δείκτη U6 (διάγραμμα 5.7) που οφείλεται στην ανάκαμψη της οικονομίας έχει περίπου την ίδια έκταση με την βελτίωση του ποσοστού ανεργίας (U3). Παραμένουν ωστόσο σε κατάσταση ανεργίας, αποθάρρυνσης ή υποαπασχόλησης 15% των ατόμων που συμμετέχουν στο εργατικό δυναμικό ή βρίσκονται στις παρυφές του και επιδιώκουν ή επιθυμούν να εργαστούν. Οι αποθαρρημένοι είναι μια μερίδα του πληθυσμού που συγκροτήθηκε ουσιαστικά στη διάρκεια της κρίσης και τοποθετείται στην ενδιάμεση ζώνη μεταξύ ανεργίας και αεργίας (δηλαδή μη ενεργού πληθυσμού). Οι αποθαρρημένοι άνεργοι δεν συμμετέχουν στην διαμόρφωση του συσχετισμού δυνάμεων μεταξύ εργαζομένων και επιχειρήσεων για τη διαμόρφωση του μισθού διότι δεν παρουσιάζονται στην αγορά εργασίας προς αναζήτηση εργασίας. Για τους λόγους αυτούς, ορθώς δεν περιλαμβάνονται στον ορισμό του ποσοστού ανεργίας (U3), το οποίο εκφράζει αυτόν τον συσχετισμό δυνάμεων. Από την άποψη, όμως, της κοινωνικής αναπαραγωγής, οι αποθαρρημένοι παραμένουν άνεργοι και πρέπει να περιλαμβάνονται στον υπολογισμό των διευρυμένων ποσοστών ανεργίας (U4, U5 και U6). Ο συνολικός αριθμός αποθαρρημένων ανέργων (διάγραμμα 5.9) αφού αυξήθηκε από το 1,5% του εργατικού δυναμικού κατά το , σε 5,5% το 2015, μειώνεται από το καλοκαίρι του 2016 και ανερχόταν το καλοκαίρι του 2018 σε περίπου 4%. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι κατά τα δύο τελευταία έτη υπήρξε μερικώς μεταστροφή της αποθάρρυνσης των μη καταγεγραμμένων ανέργων σε ενθάρρυνση εισόδου στην αγορά εργασίας και ενεργητικής αναζήτησης απασχόλησης. Παρά την βελτίωση αυτή, παραμένει σε κατάσταση αποθάρρυνσης 2,5% του εργατικού δυναμικού περισσότερο από όσο το Η υποαπασχόληση (δηλαδή η ακούσια μερική απασχόληση) παρουσίασε στη διάρκεια της κρίσης αύξηση της τάξης των 26 χιλιάδων μισθωτών (διάγραμμα 5.9) που ισοδυνα- U6 U5+

86 L Κεφάλαιο 5 μούν με 7% της συνολικής απασχόλησης και παρουσίασε βελτίωση (δηλαδή μείωση) με την ανάκαμψη της οικονομίας με σημαντική καθυστέρηση, κατά τη διετία 2017 και Η βελτίωση όμως αυτή έχει αναιρέσει την αύξηση της υποαπασχόλησης της προηγούμενη περιόδου μόνο κατά το ήμισυ. Κατά την περίοδο της ανοδικής πορείας της οικονομίας ( ), το άθροισμα αποθάρρυνσης και ακούσιας υποαπασχόλησης ήταν κατά προσέγγιση ίσο προς τον αριθμό των ανέργων (δηλαδή σε κάθε δύο ανέργους αντιστοιχούσε ένας υποαπασχολούμενος και ένας αποθαρρημένος). Όμως, κατά το δεύτερο τρίμηνο του 2018, το άθροισμα αποθάρρυνσης και ακούσιας υποαπασχόλησης κατέστη μεγαλύτερο από τον αριθμό των ανέργων (περίπου 40 έναντι 30 χιλιάδων ατόμων αντίστοιχα) (διάγραμμα 5.8). Αυτή η εξέλιξη, μετά από τέσσερα χρόνια ταχείας οικονομικής ανόδου σηματοδοτεί ότι η νέα διάρθρωση της αγοράς εργασίας που εμφανίστηκε μετά το 2008 με την ανάπτυξη της προσωρινής απασχόλησης, της υποαπασχόλησης, της μακροχρόνιας ανεργίας, της αποθάρρυνσης των ανέργων και του εν δυνάμει πρόσθετου εργατικού δυναμικού, τείνει να παγιωθεί ή έχει ήδη παγιωθεί. Διάγραμμα 5.8. Άνεργοι, αποθαρρημένοι και υποαπασχολούμενοι (σύνθεση δείκτη U6, περίοδος 2008:1-2018:2) χιλιάδες άτομα Υποαπασχόληση Αποθαρρημένοι + δυνητικό εργατικό δυναμικό Μακροχρόνια ανεργία Βραχυχρόνια ανεργία Η ακούσια υποαπασχόληση και οι αποθαρρημένοι άνεργοι είναι δύο μερίδες του εργατικού δυναμικού που υπήρχαν μεν πριν το 2008 αλλά υπήρχαν ως ακραίες, οριακές περιπτώσεις. Στη διάρκεια της κρίσης αναδείχθηκαν σε σημαντικές μερίδες του εργατικού δυναμικού οι οποίες τοποθετούνται στην ενδιάμεση ζώνη που βρίσκεται μεταξύ απασχόλησης, ανεργίας και αεργίας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα περίπου 1/7 του εργατικού δυναμικού να βρίσκεται σε κατάσταση ανεργίας, αποθάρρυνσης και υποαπασχόλησης 1. Η μακροχρόνια ανεργία, μετά τη ραγδαία άνοδό της, που άρχισε το 2008, και την σταθεροποίησή της από το 20 Πηγή: Eurostat 1 Στο ποσοστό ανέργων, αποθαρρημένων και υποαπασχολούμενων, το εργατικό δυναμικό είναι προσαυξημένο κατά τους

87 Κεφάλαιο 5 καλοκαίρι του 2014 στο 45% περίπου της συνολικής ανεργίας, υποχώρησε σημαντικά από το καλοκαίρι του Ωστόσο, παρά την βελτίωση που παρουσιάζουν οι τέσσερις δείκτες που φαίνονται στο διάγραμμα 5.9, παραμένουν σε επίπεδα σαφώς υψηλότερα από το Αυτό αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι οι εν λόγω τέσσερις δείκτες δεν περιγράφουν πλέον πρόσκαιρα χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας αλλά διαρθρωτικές αλλαγές. Άλλη μια σημαντική μεταβολή στην απασχόληση είναι η μεταβολή της επαγγελματικής σύνθεσής της: όπως φαίνεται στο διάγραμμα 5.10, ο αριθμός των ειδικευμένων και ανειδίκευτων εργατών και τεχνιτών μετά την μεγάλη υποχώρηση που παρουσίασε από τις 140 χιλιάδες άτομα το 2010 στις περίπου 110 χιλιάδες το 2016, έχει μεν αυξηθεί στη διάρκεια της τελευταίας διετίας, πλην όμως όχι περισσότερο από 10 χιλιάδες. Ο αριθμός των υπαλλήλων, αντιθέτως, έχει υπερβεί ελαφρώς το επίπεδο του 2010, το οποίο ήταν κατά προσέγγιση 115 χιλιάδες άτομα. Η μεγέθυνση του όγκου της απασχόλησης των υπαλλήλων σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με την αύξηση της απασχόλησης στον κλάδο του εμπορίου. Επίσης, ο αριθμός των απασχολουμένων διευθυντών και των επιστημονικών και τεχνικών επαγγελμάτων, έχει επιστρέψει στον αντίστοιχο ιστορικά υψηλό αριθμό του και τον έχει υπερβεί

88 L Κεφάλαιο 5 Διάγραμμα 5.9. Προσωρινή απασχόληση, υποαπασχόληση (ακούσια μερική απασχόληση), αποθαρρημένοι άνεργοι και εν δυνάμει πρόσθετο εργατικό δυναμικό, μακροχρόνια ανεργία (2008:1-2018:2). 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 12% 10% 8% 6% Προσωρινή απασχόληση % της συνολικής απασχόλησης 0% :2 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% :2 60% 50% 40% 30% Αποθαρρημένοι άνεργοι και εν δυνάμει πρόσθετο εργατικό δυναμικό ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού 4% 2% Υποαπασχόληση % της συνολικής απασχόλησης 20% 10% Μακροχρόνια ανεργία % της συνολικής ανεργίας 0% :2 0% :2 Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι η μακροχρόνια ανεργία, παρά την μείωσή της στη διάρκεια της ανοδικής φάσης του οικονομικού κύκλου στην Κύπρο, παραμένει υψηλή σε διεθνή σύγκριση και καταλαμβάνει την έκτη χειρότερη θέση μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (μετά από την Ελλάδα, την Ισπανία, την Ιταλία, την Κροατία και την Σλοβακία) ενώ πριν το 2011 κατελάμβανε μία από τις ευνοϊκότερες θέσεις (διάγραμμα 5.11). Η μεγέθυνση του ΑΕΠ κατά την τελευταία τετραετία μείωσε μεν την μακροχρόνια ανεργία πλην όμως μόνον κατά το ήμισυ της αύξησης που είχε προηγηθεί κατά τα έτη Όμοιες παρατηρήσεις ισχύουν για την ανεργία των νέων (διάγραμμα 5.12): Παρά την μείωσή της κατά την ανοδική φάση του οικονομικού κύκλου, παραμένει υψηλή σε διεθνή σύγκριση και καταλαμβάνει την πέμπτη χειρότερη θέση μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (μετά από την Ελλάδα, την

89 L Κεφάλαιο 5 την Ιταλία και την Κροατία) ενώ πριν από την κρίση κατείχε μια από τις ευνοϊκότερες θέσεις. Επίσης, το ποσοστό των ηλικίας 20 έως 24 ετών που βρίσκονται εκτός απασχόλησης, εκπαιδευτικού συστήματος και προγραμμάτων κατάρτισης (διάγρααμμα 5.13) παραμένει σήμερα πολύ υψηλότερο από όσο πριν το 2011 και παρά την μείωσή του κατά τα δύο τελευταία έτη. Παρατηρούμε, λοιπόν, σε όλους τους ανωτέρω δείκτες ότι η βελτίωση στην αγορά εργασίας, που προήλθε από την αύξηση του προϊόντος, δεν αντιστάθμισε την επιδείνωση που είχε δημιουργηθεί στα χρόνια της ύφεσης. Γενικεύοντας, μπορούμε να πούμε ότι η κατάσταση βελτιώθηκε κατά το ήμισυ. Κάθε περαιτέρω βελτίωση δε, επειδή θα συνοδεύεται από αύξηση του ΑΕΠ επάνω από το όριο του δυνητικού ΑΕΠ, έχει αυξημένες πιθανότητες να μην είναι διατηρήσιμη, να είναι δηλαδή πρόσκαιρη. Διάγραμμα Αριθμός απασχολουμένων ανά επαγγελματική κατηγορία (ISCO, περίοδος 2014:4-2018:2) Διευθυντές, μάνατζερ, επιστημονικά επαγγέλματα, τεχνικά επαγγέλματα (ISCO 1,2,3) χιλιάδες άτομα Υπάλληλοι ( ISCO 4,5) Ειδικευμένοι και ανειδίκευτοι εργάτες, και τεχνίτες (ISCO 7,8,9) 70 Πηγή: Έρευνα Εργατικού Δυναμικού :2 Πηγή:

90 L Κεφάλαιο 5 Διάγραμμα Η μακροχρόνια ανεργία στην Κύπρο και στις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( ) Διάγραμμα Η ανεργία των νέων στην Κύπρο και στις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ηλικίες ετών,

91 Κεφάλαιο 5 Διάγραμμα Ποσοστό νέων που βρίσκονται εκτός απασχόλησης, εκπαιδευτικού συστήματος και προγραμμάτων κατάρτισης (ηλικίες ετών, ) Διάγραμμα Δείκτης ποιότητας της απασχόλησης και της ασφάλειας της εργασίας (2015) Ο δείκτης ποιότητας της απασχόλησης και ασφάλειας της εργασίας λαμβάνει υπόψη του το ποσοστό της ακούσιας προσωρινής απασχόλησης, το ποσοστό της ακούσιας μερικής απασχόλησης και την επισφάλεια της εργασίας (με δείκτη τον κίνδυνο απώλειας της απασχόλησης εντός εξαμήνου). Πηγή: European Trade Unions Institute

92 @ Κεφάλαιο 5 Επίσης, θα πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας και το γεγονός ότι με κριτήριο τον δείκτη ποιότητας του είδους της απασχόλησης και της ασφάλειας της εργασίας, τον οποίο καταρτίζει το European Trade Unions Institute (ETUI) με βάση στοιχεία της Eurostat, η Κύπρος καταλαμβάνει την δεύτερη χειρότερη θέση στην κατάταξη των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (διάγραμμα 5.14) και την χειρότερη θέση όσον αφορά την ποιότητα των εργασιακών συνθηκών (διάγραμμα 5.15). Διάγραμμα Δείκτης ποιότητας των συνθηκών εργασίας (2015) Ο δείκτης ποιότητας των συνθηκών εργασίας λαμβάνει υπόψη του την εντατικοποίηση της εργασίας (ταχύτητα, χρονοδιάγραμμα εργασίας, στενότητα χρόνου για την εκτέλεση της εργασίας), την εργασιακή αυτονομία (δυνατότητα αναδιάταξης των επιμέρους εργασιών που πρέπει να υλοποιηθούν, δυνατότητα επιλογής της μεθόδου εργασίας, περιορισμένες δυνατότητες διαλειμμάτων για ανάπαυση), και άλλες αντικειμενικές συνθήκες εργασίας. Πηγή: European Trade Unions Institute

93 Κεφάλαιο 6 Εισοδηματικές ανισότητες και υλική στέρηση

94 I Κεφάλαιο 6 Η διανομή του εισοδήματος στην Κύπρο κατά το 2017, που είναι το τελευταίο έτος για το οποίο υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, πραγματοποιήθηκε κατά τις αναλογίες που φαίνονται στα διαγράμματα 6.1 έως 6.5. Το τέταρτο τεταρτημόριο, δηλαδή το 25% των πιο εύπορων πολιτών ιδιοποιήθηκε το 45,7% του εισοδήματος (έναντι 46,6% κατά το 2016). Αυτή η ελαφρά μείωση (η οποία βρίσκεται στα όρια του στατιστικού σφάλματος) οφείλεται στο γεγονός ότι κατά την περίοδο ανάπτυξης της οικονομίας, από το 2015 και μετά, η αύξηση του ΑΕΠ οδήγησε σε ισόποση εκατοστιαία αύξηση του αριθμού των απασχολουμένων βλ. κεφάλαιο 5) με τον ίδιο τρέχοντα μισθό. Με άλλα λόγια, το συνολικό εισόδημα των μισθωτών αυξήθηκε, παρόλο που ο μέσος μισθός παρέμεινε αμετάβλητος (βλ. κεφάλαιο 4), επειδή εργάζονται τώρα περισσότερα άτομα. Για τους ίδιους λόγους, το πρώτο τεταρτημόριο, δηλαδή το 1/4 των λιγότερο εύπορων ιδιοποιήθηκε μόλις το 11,5% του εισοδήματος (διάγραμμα 6.1), έναντι 11,0% κατά το Το 50% του πιο εύπορου πληθυσμού ιδιοποιήθηκε περίπου το 71% του εισοδήματος, ενώ το 50% των λιγότερο εύπορων μόλις το 29% του συνολικού εισοδήματος. Στο διάγραμμα 6.2 φαίνεται ο δείκτης ανισότητας του εισοδήματος, που αναφέρεται ως S80/S20 και είναι ο λόγος του εισοδήματος των 20% πιο εύπορων προς το εισόδημα των 20% λιγότερο εύπορων. Διάγραμμα 6.1. Διανομή του εισοδήματος σε τεταρτημόρια (2017). 4ο τεταρτημόριο 45.7% 11.5% 1ο τεταρτημόριο 17.7% 2ο τεταρτημόριο Πηγή: Eurostat 25.1% 3ο τεταρτημόριο Διαπιστώνουμε από το διάγραμμα 6.2, ότι ο δείκτης ανισότητας S80/S20 παρέμεινε σταθερός από το 2008 μέχρι και το 2011, αλλά αυξήθηκε δραματικά στη συνέχεια, όταν ασκήθηκε η πολιτική της δημοσιονομικής προσαρμογής και των διαρθρωτικών αλλαγών που βύθισαν την οικονομία στην βαθιά ύφεση της τριετίας Ο δείκτης S80/S20, που βρισκόταν στο επίπεδο του 4,5 πριν την κρίση, προσέγγισε το 5,5 κατά το 2014, γεγονός που σημαίνει ότι το εισόδημα των 20% πιο πλούσιων ανήλθε σε 5,5 φορές το αντίστοιχο εισόδημα των φτωχότερων 20%. Στη διάρκεια της ανάκαμψης των ετών υπήρξε εν μέρει διόρθωση στον δείκτη ανισότητας που μειώθηκε στο 5, δηλαδή στο ήμισυ της απόστασης που είχε διανύσει κατά την προηγούμενη άνοδό του. Η μερική διόρθωση που παρατηρείται στα χρόνια της οικονομικής ανάκαμψης οφείλεται στο γεγονός ότι αυξήθηκε η απασχόληση, η οποία (έστω και με αμετάβλητο τον μέσο μισθό) παρήγαγε επιπλέον εισοδήματα για τις ασθενέστερες κοινωνικές τάξεις. Ωστόσο, η διορθωτική κίνηση που υπήρξε κατά τα χρόνια της ανόδου της οικονομίας, δεν έχει αναιρέσει την αύξηση των ανισοτήτων που είχε προηγηθεί κατά τα έτη Κατά το 2017, δηλαδή, ο δείκτης ανισότητας S80/S20 παρέμενε σε επίπεδο υψηλότερο των ετών

95 I Κεφάλαιο 6 Διάγραμμα 6.2. Δείκτης ανισότητας στην κατανομή του εισοδήματος (S80 / S20, ). S20: εισόδημα του 20% των χαμηλότερων εισοδημάτων S80: εισόδημα του 20% των υψηλότερων εισοδημάτων ποσοστό % του συνολικού εισοδήματος S80/S20 Πηγή: Eurostat Πηγή: Eurostat Διάγραμμα 6.3. Μεταβολή του δείκτη εισοδηματικών ανισοτήτων Gini μεταξύ 2009 και Ουγγαρία Λιθουανία Σουηδία Λουξεμβ. Κύπρος Ισπανία Σλοβενία Ιταλία Μάλτα Ιρλανδία Δανία Αυστρία Ελλάδα Εσθονία Γερμανία Ολλανδία Βέλγιο Γαλλία Φιλανδία Τσεχία Βρετανία Ρουμανία Σλοβακία Κροατία Πορτογαλία Πολωνία Λεττονία Η έκταση της διεύρυνσης των εισοδηματικών ανισοτήτων μεταξύ Πηγή: 2009 Eurostat και 2017 γίνεται φανερή από την μεταβολή του δείκτη εισοδηματικών ανισοτήτων Gini, για τον οποίο διαθέτουμε στοιχεία για όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο διάγραμμα 6.3, όπου φαίνεται η μεταβολή του δείκτη μεταξύ 2009 και 2017 ανά χώρα, διαπιστώνουμε ότι στην Κύπρο υπήρξε διεύρυνση των ανισοτήτων, διότι στην κατάταξη των

96 3 Κεφάλαιο 6 χωρών ανάλογα με την ένταση της αναδιανομής υπέρ των πλουσιότερων, η Κύπρος μοιράζεται μία από τις πρώτες θέσεις με την Ουγγαρία, την Λιθουανία, την Σουηδία και το Λουξεμβούργο. Αυτό συνέβη παρά την διόρθωση που υπήρξε στη διάρκεια της ανάκαμψης της Κυπριακής οικονομίας (διάγραμμα 6.2), γεγονός που υπογραμμίζει ξανά ότι η διόρθωση αυτή ήταν μερική και δεν αντέστρεψε την μεγάλη διεύρυνση των ανισοτήτων που προηγήθηκε κατά τα έτη 2012 έως Διάγραμμα 6.4. Δείκτης εισοδηματικών ανισοτήτων Gini κατά το 2009 και το 2017 ανά χώρα Λεττονία Λιθουανία Λιθουανία Λεττονία Πορτογαλία 35.4 Ισπανία 34.1 Ρουμανία 34.5 Πορτογαλία 33.5 Ελλάδα 33.1 Ελλάδα 33.4 Ισπανία Βρετανία Ιταλία Εσθονία Πολωνία Ρουμανία Ιταλία Εσθονία Βρετανία Λουξ Κροατία 30.4 Κύπρος 30.8 Γαλλία 29.9 Κροατία 29.9 Κύπρος 29.5 Ιρλανδία 29.8 Λουξεμβούργο Γερμανία Ιρλανδία Αυστρία Μάλτα Ολλανδία Δανία Βέλγιο Φιλανδία Τσεχία Σουηδία Σλοβακία Ουγγαρία Σλοβενία Γαλλία Πολωνία Γερμανία Μάλτα Ουγγαρία Σουηδία Αυστρία Δανία Ολλανδία Βέλγιο Φιλανδία Τσεχία Σλοβενία Σλοβακία Πηγή: Eurostat Πηγή: Eurostat 386

97 I Κεφάλαιο 6 Διάγραμμα 6.5. Συσχέτιση του δείκτη Gini μεταξύ των ετών 2017 και E Gini Cy Gr 25 Πηγή: Eurostat Gini 2009 Στο διάγραμμα 6.4, όπου φαίνεται η κατάταξη των χωρών με βάση τον δείκτη Gini κατά το 2009 και το 2017, παρατηρούμε ότι οι εισοδηματικές ανισότητες στην Κύπρο κατά το 2009 είχαν μια ενδιάμεση (13η) θέση μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το 2017, η Κύπρος καταλάμβανε την ενδέκατη θέση υψηλότερης εισοδηματικής ανισότητας μεταξύ των 28 χωρών της ΕΕ. Η επιδείνωση αυτή των ανισοτήτων, σε διεθνή σύγκριση, καταδεικνύει με έναν άλλον τρόπο ότι η βελτίωση στη διάρκεια της ανάκαμψης της Κυπριακής οικονομίας δεν ήταν αρκετή ώστε να επαναφέρει τον δείκτη Gini στα επίπεδα του Στο διάγραμμα 6.5 φαίνεται η συσχέτιση του δείκτη Gini μεταξύ των ετών 2009 και Η συσχέτιση αυτή δείχνει ότι παρά τις μετατοπίσεις που έχουν πραγματοποιηθεί κατά τα τελευταία δέκα χρόνια, οι χώρες στις οποίες οι ανισότητες ήταν αυξημένες στην αρχή της κρίσης γενικά διατηρούν συγκριτικά υψηλές ανισότητες, και αντιστρόφως. Πιο συγκεκριμένα, ορισμένες χώρες της ανατολικής Ευρώπης (Σλοβακία, Σλοβενία, Τσεχία) και της βόρειας Ευρώπης (Φιλανδία, Ολλανδία, Δανία και Αυστρία) εμφανίζουν διαχρονικά χαμηλούς δείκτες ανισότητας, ενώ στην άλλη άκρη της κατάταξης βρίσκονται οι χώρες της Μεσογείου, οι χώρες της Βαλτικής, η Βρετανία και η Ρουμανία. Ο δείκτης της φτώχειας, ο οποίος αναφέρεται στο ποσοστό του πληθυσμού το οποίο κινδυνεύει από τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, είναι ένας δείκτης σχετικής φτώχειας, διότι συγκρίνει το εισόδημα των λιγότερο εύπορων με το μέσο εισόδημα. Στο διάγραμμα 6.6 φαίνεται ο δείκτης φτώχειας για το σύνολο του πληθυσμού, για τους νέους ετών και για τους μισθωτούς. Ο συνολικός δείκτης παρουσίασε μεγάλη αύξηση από το 2012, στη διάρκεια της ύφεσης Έτσι, 31% του πληθυσμού βρισκόταν το 2014 σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού έναντι 24% από το 2006 έως και το Το αντίστοιχο ποσοστό παρουσίασε κάμψη στο 25,5% κατά το

98 I Κεφάλαιο 6 Διάγραμμα 6.6. Ποσοστό του πληθυσμού που βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού ( ). Δείκτης πριν από την αναδιανεμητική παρέμβαση του κράτους. ποσοστό % του πληθυσμού ετών Σύνολο Μισθωτοί Πηγή: Eurostat Διάγραμμα 6.7. Ποσοστό του πληθυσμού που βρίσκεται σε κατάσταση σοβαρής υλικής στέρησης ( ). ποσοστό % του αντίστοιχου πληθυσμού Έως δευτεροβάθμια εκπαίδευση 3 ετών Σύνολο Άνεργοι Μισθωτοί 5 Τριτοβάθμια εκπαίδευση Πηγή: Eurostat Κατά πολύ περισσότερο από τον μέσο όρο εθίγησαν οι νέοι ηλικίας ετών, πλην όμως υπήρξε ραγδαία βελτίωση κατά το (διάγραμμα 6.6). Όσον αφορά τους μισθωτούς, απειλούνται σε μικρότερο βαθμό από την φτώχεια σε σύγκριση με τον μέσο όρο. Όμως, το ποσοστό των μισθωτών που κινδυνεύει από τη φτώχεια αυξήθηκε στη διάρκεια της ύφεσης και πλησίασε το 19%, κάτι που προφανώς οφείλεται στη μείωση των μισθών, ιδιαίτερα των χαμηλόμισθων. Το ποσοστό μειώθηκε στη διάρκεια της ανάκαμψης της οικονομίας αλλά παραμένει αισθητά υψη- 388

99 Κεφάλαιο 6 λότερο από το επίπεδο του Το γεγονός ότι το 13% των μισθωτών επαπειλούνταν από την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό κατά το 2017, αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι υπάρχει και στην Κύπρο, όπως και στις περισσότερες άλλες χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, μια ιδιαίτερη κατηγορία εργαζόμενων φτωχών, οι οποίοι, μολονότι εργαζόμενοι βρίσκονται σε κατάσταση φτώχειας επειδή οι μισθοί τους είναι χαμηλοί. Η βελτίωση που παρουσιάστηκε με την ανάκαμψη της οικονομίας, μείωσε το ποσοστό των μισθωτών που επαπειλούνται με φτώχεια ή κοινωνικό αποκλεισμό πιθανότατα επειδή αυξήθηκε η απασχόληση σε θέσεις ανειδίκευτης ή ημι-ειδικευμένης εργασίας, ιδιαίτερα στο εμπόριο και στον κλάδο του τουρισμού. Οι δείκτες υλικής στέρησης υπερτερούν του δείκτη φτώχειας κατά το ότι αναφέρονται στην απόλυτη φτώχεια, η οποία μετράται απευθείας με επιμέρους φυσικούς δείκτες, όπως η αδυναμία πληρωμής λογαριασμών ή ενοικίου, θέρμανσης της κατοικίας κλπ. Προσδιορίζεται έτσι ένας δείκτης σοβαρής υλικής στέρησης που αναφέρεται σε συνδυασμούς περισσότερων επιμέρους υλικών στερήσεων, και εν συνεχεία υπολογίζεται το ποσοστό του πληθυσμού που βρίσκεται σε κατάσταση σοβαρής υλικής στέρησης. Οι διαχρονικές μεταβολές του δείκτη σοβαρής υλικής στέρησης για επιλεγμένες κατηγορίες επιμέρους ομάδων του πληθυσμού μετά το 2008 ακολούθησαν, γενικά, τις μεταβολές του γενικού δείκτη. Ωστόσο, σημαντικές είναι οι διαφορές επιπέδου μεταξύ αυτών των επιμέρους ομάδων (βλ. διάγραμμα 6.7). Παρατηρούμε και εδώ ότι ο γενικός δείκτης, που αναφέρεται στο σύνολο του πληθυσμού, παρουσίασε μεγάλη άνοδο κατά το σε επίπεδο 15% του πληθυσμού, αλλά μειώθηκε κατά το σε 11% έναντι 9% το Στο ίδιο διάγραμμα φαίνεται ότι για τους ανέργους η βελτίωση είναι μικρή σε σχέση με την αύξηση που είχε προηγηθεί. Επίσης, η υλική στέρηση είναι κατάσταση που αφορά σε μεγάλο βαθμό όσους συμπλήρωσαν κατά μέγιστο την δευτεροβάθμια εκπαίδευση τριών ετών. Αντιθέτως, μεγάλη βελτίωση φαίνεται ότι υπήρξε για τους μισθωτούς χάρη στην μεγέθυνση της απασχόλησης και την απόκτηση εισοδήματος. Γενική διαπίστωση από τους ανωτέρω δείκτες είναι ότι η ανοδική πορεία της οικονομίας κατά το μείωσε μεν σημαντικά τους δείκτες φτώχειας και υλικής στέρησης αλλά δεν τους έχει επαναφέρει στα επίπεδα του Είναι σημαντικό, στο σημείο αυτό, να υπογραμμίσουμε ότι ο αριθμός των ατόμων που βρίσκονται σε κατάσταση σοβαρής υλικής στέρησης όσο και αριθμός των ατόμων που βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχειας, είναι υποεκτιμημένοι στα στατιστικά στοιχεία της τελευταίας δεκαετίας για δύο λόγους: πρώτον, επειδή το όριο της φτώχειας είναι άμεση συνάρτηση του ΑΕΠ ανά κάτοικο, το οποίο μειώθηκε στη διάρκεια της κρίσης παρασύροντας προς τα κάτω και το κατώφλι της φτώχειας, και δεύτερον, επειδή από το 2013 αποχώρησε από την χώρα μια μερίδα μεταναστών, στους οποίους οι δείκτες της φτώχειας και της υλικής στέρησης είναι αυξημένοι, και επηρεάζουν επομένως σημαντικά τον μέσο όρο. Έτσι, επειδή το 2017 οι μετανάστες συμμετέχουν με μικρότερο ποσοστό στον υπολογισμό των μέσων όρων φτώχειας και υλικής στέρησης από ό,τι στα έτη πριν το 2013, οι δείκτες παρουσιάζουν στρέβλωση προς ευνοϊκότερες τιμές. Επομένως, τα ανωτέρω στατιστικά στοιχεία που παρουσιάσαμε, και τα οποία είναι τα συνήθως χρησιμοποιούμενα, παρουσιάζουν στρεβλή ευνοϊκή εικόνα για την φτώχεια και την υλική στέρηση οι οποίες στην πραγματικότητα είναι δυσμενέστερες. Προκειμένου να υπάρξει μια εικόνα πιο πιστή στην πραγματικότητα, η Eurostat δημοσιεύει πλέον και συμπληρωματικούς δείκτες φτώχειας με βάση το κατώφλι φτώχειας προηγου- 389

100 3 Κεφάλαιο 6 μένων ετών διότι είναι παραπλανητικό να θεωρούμε ως φτωχό έναν πολίτη που το 2008 είχε εισόδημα κατώτερο των 9600 ευρώ ενώ για το 2017 να θεωρούμε ότι το αντίστοιχο εισόδημα ήταν Έτσι, μετά από την διόρθωση αυτή, ο δείκτης φτώχειας παρουσιάζει την εικόνα που φαίνεται στο διάγραμμα 6.8. Διαπιστώνουμε ότι ο δείκτης φτώχειας, διορθωμένος με τις μεταβολές που παρουσιάζει όταν υπολογίζεται με βάση το τρέχον εισόδημα, είχε το 2017 σχεδόν διπλάσια τιμή σε σύγκριση με το παρά την υποχώρησή του κατά την διετία της οικονομικής ανάκαμψης Διάγραμμα 6.8. Ποσοστό του πληθυσμού που βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού με βάση το κατώφλι του