H έρευνα στο CERN και οι ιατρικές εφαρμογές (Διδακτική πρόταση για τη Φυσική Γενικής Παιδείας Γ Λυκείου)

Transcript

1 H έρευνα στο CERN και οι ιατρικές εφαρμογές (Διδακτική πρόταση για τη Φυσική Γενικής Παιδείας Γ Λυκείου) Χαρατζόπουλος Παναγιώτης Φυσικός, Msc Ηλεκτρονικής και Ραδιοηλεκτρολογίας, Msc Ε-learning Καθηγητής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (1o Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αθήνας «Γεννάδειο») Μέλος της ομάδας εκλαϊκευσης CERN και της επιτροπής παιδείας της ΕΕΦ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ανακοίνωση αποτελεί μια διδακτική πρόταση, που απευθύνεται σε όσους διδάσκουν Φυσική Γενικής Παιδείας στη Γ Λυκείου και η διδασκαλία έχει πραγματοποιηθεί στους μαθητές του ομίλου Φυσικής του 1ου ΠΠ Λυκείου Αθήνας. Το κεντρικό θέμα του ομίλου είναι: «Ταξειδεύοντας στα μονοπάτια της σύγχρονης Φυσικής». Ο διδάσκων, στο πλαίσιο του αναλυτικού προγράμματος της Φυσικής Γεν. Παιδείας Γ Λυκείου, μπορεί να προεκτείνει την διδασκαλία του και σε θέματα, τα οποία βρίσκονται στο προσκήνιο της επικαιρότητας και κάποια από αυτά έχουν σχέση και με την καθημερινή μας ζωή. Το πείραμα του CERN, ειδικότερα η πρωτοποριακή έρευνα που πραγματοποιείται και εξελίσσεται εκει και οι επιπτώσεις τους στην καθημερινότητά μας είναι θέματα, τα οποία ο διδάσκων μπορεί να αξιοποιήσει στην διδασκαλία στο πλαίσιο του μαθήματος Φυσικής Γεν. Παιδείας Γ Λυκείου, με στόχο να κινήσει το ενδιαφέρον των μαθητών. Αντίστοιχη παρουσίαση μπορεί να γίνει και στο πλαίσιο του ομίλου Φυσικής, με επίκεντρο θέματα σύγχρονης Φυσικής και με αφορμή σχετική αναφορά στο "πείραμα του αίώνα",το οποίο λαμβάνει χώρα στο CERN. Η συγκεκριμένη διδακτική πρόταση αφορά στις ιατρικές εφαρμογές, που απορρέουν από την έρευνα στο CERN. Στο πλαίσιο της ανακοίνωσης γίνεται αναφορά στη χρήση των επιταχυντών στην ιατρική και συγκεκριμένα στην απεικόνιση και στη θεραπεία, στα ραδιοφάρμακα, τα οποία αποτελούν την πλέον σύγχρονη μέθοδο διάγνωσης ασθενειών και παρουσιάζεται η Τομογραφία Εκπομπής Ποζιτρονίων (PET). Τέλος γίνεται αναφορά στις πιο πρόσφατες εξελίξεις και μέσω της συγκεκριμένης ανακοίνωσης επιδιώκεται να προβληθούν ο κοινωνικός ρόλος του CERN και η συμβολή του στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων του πλανήτη μας. Λέξεις κλειδια: CERN, επιταχυντές, Ιατρική, ραδιοφάρμακα, PET. 1. Εισαγωγή Η εργασία αυτή, αποτελεί μια διδακτική πρόταση, που απευθύνεται σε όσους διδάσκουν Φυσική Γενικής Παιδείας στη Γ Λυκείου, αλλά και μια ιδέα για τη θεματολογία ενος Ομίλου Φυσικής, ο οποίος μπορεί να λειτουργήσει στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων ενος Προτύπου Πειραματικού Λυκείου. Ο διδάσκων, στις προαναφερθείσες περιπτώσεις, μπορεί να επεκτείνει τη διδασκαλία του και σε θέματα, τα οποία βρίσκονται στο προσκήνιο της επικαιρότητας και έχουν σχέση και με την καθημερινή μας ζωή. Το πείραμα του CERN, ειδικότερα η πρωτοποριακή έρευνα που πραγματοποιείται και εξελίσσεται εκει και οι επιπτώσεις τους στην καθημερινότητά μας είναι θέματα, τα οποία ο διδάσκων μπορεί να αξιοποιήσει στην διδασκαλία στο πλαίσιο του μαθήματος Φυσικής Γεν. Παιδείας Γ Λυκείου, με στόχο να κινήσει το ενδιαφέρον των μαθητών, το οποίο είναι υποβαθμισμένο εξαιτίας του ότι ελάχιστοι υποψήφιοι το επιλέγουν, προκειμένου να εξεταστούν σ αυτό σε πανελλαδικό επίπεδο. Η συγκεκριμένη διδακτική πρόταση αφορά στις ιατρικές εφαρμογές, που απορρέουν από την έρευνα στο CERN. Στο πλαίσιο της παρουσίασης γίνεται αναφορά στη χρήση των επιταχυντών στην ιατρική και συγκεκριμένα στην απεικόνιση και στη θεραπεία. Γίνεται επίσης αναφορά στα ραδιοφάρμακα, τα οποία αποτελούν την πλέον σύγχρονη μέθοδο διάγνωσης ασθενειών και επισημαίνεται ότι το

2 448 Πρακτικά 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου ΠΠΣ Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης CERN προμηθεύει με ραδιοφάρμακα το Νοσοκομείο του Καντονιού της Γενεύης στην Ελβετία. Ως παραδείγματα αναφέρονται είδη ραδιοφαρμάκων τα οποία χορηγούνται για την μελέτη της λειτουργικότητας του μυοκαρδίου αλλά και για τον έλεγχο λειτουργίας του θυρεοειδούς. Παρουσιάζεται στη συνέχεια η Τομογραφία Εκπομπής Ποζιτρονίων (PET), η οποία βασίζεται στο φαινόμενο της εξαϋλωσης, δίνει μια εικόνα στους γιατρούς για το πού ακριβώς καταλήγει το ραδιοφάρμακο μέσα στο σώμα, και τους επιτρέπει να δουν αν όλα λειτουργούν κανονικά. Επισημαίνεται στην ενότητα αυτή, ότι οι πρόδρομοι των ανιχνευτών που χρησιμοποιούνται σε πολλά συστήματα ΡΕΤ σχεδιάστηκαν για ένα πείραμα του CERN. Τέλος γίνεται αναφορά στις πιο πρόσφατες εξελίξεις, σύμφωνα με τις οποίες, επιταχυντές πρωτονίων έχουν αρχίσει να χρησιμοποιούνται για τη ραδιοθεραπεία ή τη θεραπεία με αδρόνια, καθώς αυτό το αναπτυσσόμενο πεδίο έρευνας γίνεται ευρύτερα γνωστό. Σήμερα, με την εμπειρία που έχει συσσωρευτεί στις πρωτοποριακές του εγκαταστάσεις, το CERN σχεδιάζει έναν επιταχυντή πρωτονίων και ιόντων άνθρακα αποκλειστικά για ιατρικούς σκοπούς, γνωστό ως PIMMS (Συσκευή Ιατρικής Μελέτης Πρωτονίων Ιόντων, Proton Ion Medical Machine Study). Το πρόγραμμα αυτό είναι μια πραγματικά διεθνής συνεργασία που φέρνει κοντά ερευνητές από το CERN, το γερμανικό εργαστήριο GSI, το αυστριακό Med-AUSTRON, και τον ιταλικό οργανισμό TERA. Μέσα από την όλη παρουσίαση επιδιώκεται να προβληθούν ο κοινωνικός ρόλος του CERN και η συμβολή του στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων του πλανήτη μας. 2. Εφαρμογές των επιταχυντών, από τις ακτίνες Χ στα ραδιοφάρμακα Οι επιταχυντές σωματιδίων επινοήθηκαν τη δεκαετία του 1920 ως εργαλεία της έρευνας στη Φυσική. Είναι διατάξεις, οι οποίες παράγουν δέσμες σωματιδίων υψηλής ενέργειας χρησιμοποιώντας ηλεκτρομαγνητικά πεδία. Από την εποχή της εφεύρεσής τους οι επιταχυντές έχουν διανύσει πολύ δρόμο. Αν και παραμένουν απαραίτητοι στη σωματιδιακή φυσική, χρησιμοποιούνται σήμερα και σε πολλούς άλλους τομείς της ζωής μας. Στις μέρες μας, υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου επιταχυντές σωματιδίων στον κόσμο, από τους οποίους οι μισοί και πλέον χρησιμοποιούνται στην ιατρική και μόνο λίγοι χρησιμοποιούνται στη βασική έρευνα. Στην ιατρική, οι επιταχυντές χρησιμοποιούνται με δύο τρόπους: στην απεικόνιση και στη θεραπεία. Εικόνα 1: Η πρώτη ακτινογραφία αποτυπώνει το χέρι της κυρίας Roentgen με το δαχτυλίδι Στα 1895 o Wilhelm Roentgen (Γερμανός φυσικός) μελετούσε τις ιδιότητες των ηλεκτρονίων που επιταχύνονται από τάση, που δημιουργεί ένα επαγωγικό πηνίο, μέσα σε σωλήνα χαμηλής πίεσης (σωλήνας Crookes). Παρατήρησε, ότι παράγεται μια ακτινοβολία η οποία όταν πέφτει πάνω σε φθορίζουσα ουσία (π.χ. κυανιούχα άλατα βαρίου και λευκοχρύσου), αυτή ακτινοβολεί, είναι πολύ διεισδυτική, π.χ. διαπερνά από ένα λεπτό φύλλο αλουμινίου, έως ένα χοντρό βιβλίο και διαπερνά επίσης την σάρκα αποκαλύπτοντας τον σκελετό. Μάλιστα η πρώτη ακτινογραφία του W. Roentgen, και η οποία παρουσιάζεται σε όλα τα σχολικά εγχειρίδια, που αναφέρονται στις ακτίνες-χ, είναι αυτή που απεικονίζει το χέρι της κας Roentgen (εικόνα 1). Αμέσως μετα την ανακάλυψή του, ο Roentgen πληροφορεί το κοινό του για τις άγνωστες

3 Η έρευνα στο CERN και οι ιατρικές εφαρμογές 449 ακτίνες, πολύ πρίν η επιστημονική κοινότητα δώσει επαρκείς απαντήσεις για την φύση της ακτινοβολίας. Mόλις λίγες εβδομάδες μετα την ανακάλυψή τους οι γιατροί εκείνης της εποχής άρχισαν να χρησιμοποιούν για διαγνωστικούς σκοπούς, τις ακτίνες άγνωστης φύσης και προέλευσης, τις οποίες για τον λόγο αυτόν ονόμασαν ακτίνες-χ. 17 χρόνια αργότερα ο Max von Laue, πραγματοποπιώντας πειράματα περίθλασης με ακτίνες Χ, απέδειξε ότι αυτές είναι ακτινοβολία ηλεκτρομαγνητικής φύσεως με μήκη κύματος περίπου φορές μικρότερα από αυτά των ορατών ακτινοβολιών. Σήμερα, οι ακτίνες-χ είναι ευρύτατα δεδομένες και παρέχουν στους γιατρούς ανεκτίμητες πληροφορίες για τη διάγνωση. Μια πιο σύγχρονη μέθοδος διάγνωσης χρησιμοποιεί ραδιοφάρμακα. Αυτά είναι ραδιενεργές ουσίες που χορηγούνται στον ασθενή. Καθώς αυτές οι ουσίες διασπώνται, εκπέμπουν σωματίδια που ανιχνεύονται και αναλύονται. Η τεχνική αυτή δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τις λειτουργίες και το μεταβολισμό του σώματος, δίνοντας εικόνες που συντίθενται με μεθόδους παρόμοιες με αυτές των ακτίνων-χ. Περίπου 20 εκατομμύρια άνθρωποι χρησιμοποιούν ραδιοφάρμακα για τη διάγνωση ασθενειών. Επειδή τα ραδιοφάρμακα έχουν πολύ μικρό χρόνο ζωής, πρέπει να παράγονται κοντά στο νοσοκομείο που χρησιμοποιούνται. Η παραγωγή γίνεται με τη χρήση δεσμών πρωτονίων μεγάλης έντασης που προέρχονται από επιταχυντές. Το CERN προμηθεύει με ραδιοφάρμακα το Νοσοκομείο του Καντονιού της Γενεύης στην Ελβετία. Η Πυρηνική Ιατρική χρησιμοποιεί τα ραδιοϊσότοπα, με τη μορφή ραδιοφαρμάκων, που χορηγούνται στον εξεταζόμενο με κατάποση, με ένεση ή με εισπνοή. Το ραδιοφάρμακο διαχέεται στο σώμα σύμφωνα με την κατάσταση του οργανισμού εκείνη τη στιγμή, αλλά και σύμφωνα με τους νόμους του μεταβολισμού. Κατάλληλα τοποθετημένος εξωτερικός ανιχνευτής (γ camera) συλλέγει την εκπεμπόμενη ακτινοβολία (που παράγεται κατά την αποδιέγερση του ραδιοϊσοτόπου), η οποία διαπερνά το σώμα του εξεταζόμενου και δημιουργεί εικόνες προβολής (ημι-διέλευσης). Π.χ. το χημικό στοιχείο θάλλιο έχει την τάση να συγκεντρώνεται στο μυοκάρδιο, αλλά δεν συγκεντρώνεται σε ισχαιμικές ή εμφραγματικές περιοχές του μυοκαρδίου. Έτσι αυτές οι περιοχές εμφανίζονται στην τελική εικόνα (μετά τη χορήγηση ραδιενεργού θαλλίου) ως ψυχρές και είναι ενδεικτικές της λειτουργικής κατάστασης του μυοκαρδίου. Το χημικό στοιχείο ιώδιο, επιλέγει και συγκεντρώνεται στον ιστό του θυρεοειδούς, επομένως το ραδιενεργό ιώδιο είναι κατάλληλο για να παραχθεί εικόνα εκπομπής του ίδιου του θυρεοειδούς, όπως και περιοχών του σώματος με τυχόν μετάσταση του καρκίνου του θυρεοειδούς. 3. Τομογραφία Εκπομπής Ποζιτρονίων (PET) Η Τομογραφία Εκπομπής Ποζιτρονίων (Positron Emission Tomography, PET) είναι μια μορφή ραδιοφαρμακευτικής διάγνωσης. Είναι μία δυναμική μέθοδος, η ανάπτυξη της οποίας οφείλεται σ ένα μεγάλο βαθμό στο CERN και στο Νοσοκομείο του Καντονιού της Γενεύης. Το ΡΕΤ επιτρέπει την ανίχνευση μεταβολών σε ιστούς και όργανα που συνδέονται με ασθένειες, πολύ πριν εμφανιστούν σοβαρά συμπτώματα των ασθενειών αυτών. Στον ασθενή χορηγείται ένα ραδιοφάρμακο που εκπέμπει ποζιτρόνια, τα αντι-σωματίδια των ηλεκτρονίων. Τα ποζιτρόνια αυτά πολύ γρήγορα εξαϋλώνονται με τα ηλεκτρόνια που συναντούν στο σώμα του ασθενή. Με την εξαΰλωση αυτή απελευθερώνονται δύο ακτίνες γάμμα (φωτόνια) (εικόνα 2), προσδιορίζοντας ακριβώς τη θέση που έγινε η εξαΰλωση. Το ΡΕΤ δίνει μία εικόνα στους γιατρούς για Εικόνα 2: Εξαϋλωση ηλεκτρονίου-ποζιτρονίου, κατα την οποία απελευθερώνονται δύο φωτόνια

4 450 Πρακτικά 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου ΠΠΣ Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης το πού ακριβώς καταλήγει το ραδιοφάρμακο μέσα στο σώμα, και τους επιτρέπει να δουν αν όλα λειτουργούν κανονικά. Η τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων (Positron Εmission Tomography - PET) με τη χρήση φθοριωμένης γλυκόζης (18FDG) είναι η τεχνολογία αιχμής της μεταβολικής απεικόνισης. Η αυξημένη κατανάλωση γλυκόζης από τα καρκινικά κύτταρα είναι η βάση για την αυξημένη πρόσληψη FDG στα λεμφώματα όπως και στους άλλους όγκους. Συγκέντρωση του ραδιοφαρμάκου παρατηρείται επίσης σε φυσιολογικούς ιστούς με αυξημένο μεταβολισμό γλυκόζης, όπως ο εγκέφαλος και το μυοκάρδιο, καθώς και στη μεταβολική οδό αποβολής του, που είναι οι νεφροί και το ουροποιητικό σύστημα (εικόνα 3). Εικόνα 3: Η λειτουργία της Τομογραφίας Εκπομπής Ποζιτρονίων (PET) Πολλές μορφές ιατρικής απεικόνισης εξαρτώνται από ένα άλλο τεχνολογικό επίτευγμα της σωματιδιακής φυσικής: τους ανιχνευτές σωματιδίων. Οι πρόδρομοι των ανιχνευτών που χρησιμοποιούνται σε πολλά συστήματα ΡΕΤ σχεδιάστηκαν για ένα πείραμα του CERN. Είναι κατασκευασμένοι από κρυστάλλους που ακτινοβολούν όταν προσπίπτει πάνω τους άλλη ακτινοβολία όπως η γάμμα. 4. Σωματίδια για τη θεραπεία Η ραδιοθεραπεία είναι μια ευρέως διαδεδομένη μέθοδος θεραπείας που εφαρμόζεται σε περισσότερους από τους μισούς καρκινοπαθείς ανά τον κόσμο. Πρόκειται για ένα είδος βιολογικού χειρουργείου, όπου το νυστέρι αντικαθίσταται από ένα μικροσκοπικό σωματίδιο ικανό να στειρώσει τα κακοήθη κύτταρα, αποκόβοντας το DNA που προκαλεί τον πολλαπλασιασμό τους. Η πιο διαδεδομένη μορφή ραδιοθεραπείας χρησιμοποιεί ακτίνες-χ (εικόνα 4), ή ηλεκτρόνια που προέρχονται από έναν γραμμικό επιταχυντή παρόμοιο αλλά πολύ μικρότερο από τον Μεγάλο Επιταχυντή Συγκρoυομένων Δεσμών Ηλεκτρονίων και Ποζιτρονίων του CERN, (Large Electron-Positron Collider, LEP). Οι ακτίνες-χ ή οι δέσμες ηλεκτρονίων οδηγούνται πάνω στον όγκο και Εικόνα 4: Ραδιοθεραπεία με χρήση ακτίνων-χ έχουν τόση ενέργεια όση χρειάζεται για να φτάσουν και να χτυπήσουν τα καρκινικά κύτταρα.

5 Η έρευνα στο CERN και οι ιατρικές εφαρμογές 451 Τη δεκαετία του 1960 τα νετρόνια μπήκαν στο παιχνίδι της ραδιοθεραπείας. Τα νετρόνια απελευθερώνουν ενέργεια με τρόπο διαφορετικό από τις ακτίνες-χ ή τα ηλεκτρόνια, πράγμα που τα καθιστά καταλληλότερα για τη θεραπεία ορισμένων όγκων. Κυκλικοί επιταχυντές που ονομάζονται κύκλοτρα (εικόνα 5) χρησιμοποιούνται για να παράγουν νετρόνια, επιταχύνοντας πρωτόνια που πέφτουν πάνω σε στόχους βηρυλλίου. Η θεραπεία με νετρόνια είναι πιο δαπανηρή από τη θεραπεία με ακτίνες-χ ή ηλεκτρόνια, αλλά έχει το πλεονέκτημα ότι τα κύκλοτρα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για την παραγωγή ραδιοφαρμάκων. Εικόνα 5: Κύκλοτρο Η πιο πρόσφατη εξέλιξη στο χώρο των επιταχυντών, είναι οι επιταχυντές πρωτονίων, που έχουν αρχίσει να χρησιμοποιούνται για τη ραδιοθεραπεία ή την θεραπεία με αδρόνια, καθώς αυτό το αναπτυσσόμενο πεδίο έρευνας γίνεται ευρύτερα γνωστό. Το πλεονέκτημα των πρωτονίων είναι ότι εναποθέτουν όλη τους την ενέργεια στο ίδιο σημείο (εικόνα 6). Αυτό κάνει τη θεραπεία με αδρόνια ιδανική για όγκους που εμφανίζονται κοντά σε ζωτικά όργανα, όπου η ακρίβεια είναι θεμελιώδους σημασίας. Ήδη, σε Εργαστήρια Φυσικής στον Καναδά, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιαπωνία, τη Ρωσία, τη Νότια Αφρική, τη Σουηδία, την Ελβετία, τη Μεγάλη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ασθενείς υποβάλλονται με επιτυχία σε θεραπεία με αδρόνια, με τη χρήση επιταχυντών των οποίων ο βασικός ρόλος είναι η καθαρή έρευνα. Εικόνα 6: Ακτινοβόληση όγκου με πρωτόνια Σήμερα οι περισσότεροι από τους επιταχυντές του CERN μοιάζουν πολύ λίγο με αυτούς που χρησιμοποιούνται στην ιατρική επιστήμη. Αλλά βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της εξέλιξης, προωθώντας ακόμα περισσότερο την τεχνολογία με τη βοήθεια της οποίας υλοποιήθηκαν οι σύγχρονες εφαρμογές. Με την εμπειρία που έχει συσσωρευτεί σε αυτές τις πρωτοποριακές εγκαταστάσεις, το CERN σχεδιάζει έναν επιταχυντή πρωτονίων και ιόντων άνθρακα αποκλειστικά για ιατρικούς σκοπούς. Το πρόγραμμα αυτό είναι γνωστό ως PIMMS (Συσκευή Ιατρικής Μελέτης Πρωτονίων Ιόντων, Proton Ion Medical Machine Study), και αποτελεί μια πραγματικά διεθνή συνεργασία που φέρνει κοντά ερευνητές από το CERN, το γερμανικό εργαστήριο GSI, το αυστριακό Med-AUSTRON, και τον ιταλικό οργανισμό TERA.

6 452 Πρακτικά 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου ΠΠΣ Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης 5. Επίλογος Παρά το γεγονός, ότι η έρευνα στο CERN έχει ως βασικό αντικείμενό της τη Θεμελιακή Φυσική, δηλαδή τη μελέτη των συστατικών και των λειτουργιών του σύμπαντος, η παραγωγή γνώσης υψηλού επιπέδου, η πρωτοποριακή έρευνα, η οποία διεξάγεται, η χρήση των πλέον πολύπλοκων επιστημονικών οργάνων για τη μελέτη των βασικών συστατικών της ύλης, των στοιχειωδών σωματιδίων και των μεταξύ τους συγκρούσεων, έχουν ως αποτέλεσμα την παραγωγή υψηλής ποιότητας τεχνολογίας, η οποία διαχέεται σε βασικούς τομείς της καθημερινότητάς μας, βελτιώνει την ποιότητα της ζωής μας, απλουστεύει και επιταχύνει την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων του πλανήτη μας, συμβάλλει στη βελτίωση των μεθόδων και της τεχνολογίας διάγνωσης ασθενειών και θεραπείας τους. Οι επιπτώσεις της έρευνας, η οποία πραγματοποιείται στο CERN στην κοινωνική μας πραγματικότητα, είναι δυνατόν να παρουσιαστούν και στο πλαίσιο της διδασκαλίας της Φυσικής στο Λύκειο, όπου το Αναλυτικό Πρόγραμμα το επιτρέπει, αλλά και στο πλαίσιο των Ερευνητικών Εργασιών, οι οποίες για πρώτη φορά εισήχθησαν κατα την τρέχουσα σχολική χρονιά στο Λύκειο. Με τον τρόπο αυτόν οι μαθητές/τριες θα αποκτήσουν κατα κύριο λόγο γνώσεις για την πορεία και τα επιτεύγματα της έρευνας στον χώρο της Φυσικής Υψηλών Ενεργειών. Οι γνώσεις αυτές, σε κείνους που έχουν την έφεση και τις ικανότητες είναι δυνατόν να αποτελέσουν και το κίνητρο ώστε να επιλέξουν τις σπουδές στις Φυσικές Επιστήμες, και να στελεχώσουν τελικά τις ερευνητικές ομάδες αυτού του χώρου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γεωργακάκος Π., Σκαλωμένος Α., Σφαρνάς Ν., Χριστακόπουλος Ι. (2011). Φυσική Γενικής Παιδείας Γ Γενικού Λυκείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ Kορατζίνος Μ., CERN, «Υλη και Αντιύλη», Παρουσίαση στο πλαίσιο προγράμματος του CERN για καθηγητές Δ.Ε., Ιούλιος 2008.