Τ.Ε.Ι. Πελοποννήσου. Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής. Θέμα Πτυχιακής Εργασίας:

Transcript

1 5 ο λ ο?7 Τ.Ε.Ι. Πελοποννήσου Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής Θέμα Πτυχιακής Εργασίας: «Συγκριτική Ανάλυση των Βασικών Οικονομικών Θεωριών» Φοιτητής: Χρήστος Τόκας, ΑΜ: Επιβλέπων καθηγητής: Η λίας Μ ακρής Καλαμάτα, 2014

2 Ευχαριστίες Για τη διεκπεραίωση της παρούσας Πτυχιακής Εργασίας, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου σε όλους όσους βρέθηκαν δίπλα μου και με στήριξαν όλο αυτό το διάστημα, ο καθένας με το δικό του τρόπο. Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κ. Ηλΐα Μάκρη, ο οποίος με τις πολύτιμες συμβουλές του και με τη σωστή καθοδήγησή του με βοήθησε να καταλήξω σε αυτό το επιθυμητό αποτέλεσμα και παράλληλα να διευρύνω τους ορίζοντες του γνωστικού μου πεδίου για τη μετέπειτα ζωή μου. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την αμέριστη υποστήριξη που μου παρείχε σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μου στο ΤΕΙ Πελοποννήσου. 2

3 Περιεχόμενα Περιεχόμενα...3 Περιεχόμενα Σχημάτων...5 Περίληψη... 6 Εισαγωγή... 7 Κεφάλαιο 1. Η εξέλιξη της Οικονομικής Επιστήμης Βιομηχανική Επανάσταση Κλασική Πολιτική Οικονομία Φιλόσοφοι της Οικονομικής Επιστήμης Pendulum Approach Totem Pole Κεφάλαιο 2. Βιογραφικά Στοιχεία των Φιλοσόφων του Οικονομικού Κόσμου Adam Smith Η ζωή του To tpyo του John Maynard Keynes Η ζωή του To spy ο του Κεφάλαιο 3. Οι Θεωρίες των Adam Smith και John Maynard Keynes Θεωρία του Adam Smith

4 3.1.1 Η Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων Ο Πλούτος των Εθνών Το Κλειδί για την Ευημερία" και ο Καταμερισμός της Εργασίας Γενική Θεώρηση της Θεωρίας του Adam Smith Θεωρία του John Maynard Keynes Οι Οικονομικές Συνέπειες της Ειρήνης Η Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήματος Γενική Θεώρηση της Θεωρίας του Keynes - Κεϋνσιανή Θεωρία...36 Κεφάλαιο 4. Αντιπαράθεση Οικονομολόγων και των Θεωριών τους Σύγκριση των Οικονομολόγων Adam Smith και John Maynard Keynes Σύγκριση των Οικονομικών Θεωριών του Smith και του Keynes Κεφάλαιο 5. Οι θεωρίες των Οικονομολόγων στη σημερινή εποχή Η Θεωρία του Adam Smith στη σύγχρονη εποχή Η Θεωρία του Keynes στη σύγχρονη εποχή...50 Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

5 Περιεχόμενα Σχημάτων Σχήμα 1.1 Η Προσέγγιση του Εκκρεμούς (Pendulum Approach) για τις ανταγωνιστικές οικονομικές θεωρίες Σχήμα 1.2 Η Προσέγγιση των Πόλων του Τοτέμ (Totem Pole): Η Κατάταξη των τριών Οικονομολόγων (Smith, Keynes, Marx) σύμφωνα με την Οικονομική Ελευθερία και Ανάπτυξη...13 Σχήμα 3.1 Η Υπόδειγμα IS/LM

6 Περίληψη Σε ένα άκρως ανταγωνιστικό και αμφιλεγόμενο περιβάλλον, που οι ισορροπίες σε οικονομικό επίπεδο ολοένα και μεταβάλλονται, η μελέτη της ιστορίας των οικονομικών θεωριών κρίνεται αναγκαία. Εξετάζοντας την ιστορία των οικονομικών θεωριών με την πάροδο των χρόνων, γίνεται αντιληπτή η εξέλιξή τους και η εναρμόνισή τους με την εκάστοτε εποχή. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλές οικονομικές θεωρίες, όσο προγενέστερες κι αν είναι, ανταποκρίνονται και στη σύγχρονη εποχή. Ο τομέας της οικονομικής επιστήμης έχει επεκταθεί με αξιοσημείωτους ρυθμούς κατά τον 20 αιώνα, καθώς η οικονομία ολοένα και μεγεθύνεται και χαρακτηρίζεται για την πολυπλοκότητά της και τη σύνθετη υπόστασή της. Βασικός στόχος της παρούσας εργασίας είναι η ανάλυση δύο βασικών οικονομικών θεωριών, του Adam Smith και του John Maynard Keynes. Η επιλογή των δύο αυτών οικονομολόγων δεν έγινε τυχαία, αφού οι οικονομικές θεωρίες τους διατυπώθηκαν σε δύο σημαντικές εποχές της παγκόσμιας ιστορίας, αναζητώντας και επεξηγώντας σημαντικές έννοιες, τόσο για εκείνες τις εποχές στις οποίες απευθύνονταν, όσο και για τη σύγχρονη εποχή. Σε γενικές γραμμές, η μελέτη προγενέστερων εποχών βοηθά στην βαθύτερη κατανόηση εννοιών, οι οποίες έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα και στη σύγχρονη εποχή. Οι οικονομικές θεωρίες των δύο αυτών οικονομολόγων μπορεί να εκφράστηκαν το 18 και το 19 αιώνα αντίστοιχα, αλλά όπως προκύπτει και στη συνέχεια της παρούσας μελέτης, στο γενικό σύνολό τους βρίσκουν εφαρμογή και σήμερα. Ουσιαστικά, λοιπόν, εξετάζονται αυτά που ίσχυαν σε προγενέστερες εποχές και αντιπαρέρχονται με το παρόν. Η συλλογή των χρήσιμων στοιχείων που συνθέτουν το βασικό κείμενο της εργασίας αυτής πραγματοποιήθηκε με ανασκόπηση και εκτενή μελέτη της υπάρχουσας βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας. 6

7 Εισαγωγή Η Οικονομική Επιστήμη από τη πρώτη στιγμή της εμφάνισής της μέχρι σήμερα ολοένα και επεκτείνεται και όσο περνούν τα χρόνια δημιουργούνται νέα δεδομένα, περισσότερα σύνθετα και πολύπλοκα. Στην εποχή που ζούμε οι οικονομολόγοι ασχολούνται με την Οικονομική Πολιτική τόσο του δημόσιου, όσο και του ιδιωτικού τομέα. Με την πάροδο των χρόνων, η Οικονομική Επιστήμη αποτελεί έναν ξεχωριστό επιστημονικό κλάδο και διακρίνεται από την πολιτική επιστήμη και την κοινωνιολογία, παρόλο που πάντα υπάρχει συνεργασία με αυτούς τους κλάδους, αφού αλληλοεπηρεάζονται. Οι πρώτες προσπάθειες για τη συγκρότηση της Οικονομικής Σκέψης εντοπίζονται στην Πολιτεία του Πλάτωνα αλλά και σε έργα του Αριστοτέλη. Ο Πλάτωνας αναγνώρισε την οικονομική βάση της κοινωνικής ζωής και οργάνωσε το πρότυπο της κοινωνίας που ονειρευόταν με βασική αρχή τον καταμερισμό της εργασίας. Ο Αριστοτέλης έθεσε τον όρο οίκο ορίζοντάς τον ως τη λειτουργία του νοικοκυριού με σκοπό την ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών. Με το πέρας των χρόνων, η οικονομία έγινε αντικείμενο της πολιτικής οικονομίας και πολλές καινούργιες έννοιες, για εκείνα τα δεδομένα, εμφανίστηκαν στο προσκήνιο. Τους τελευταίους τρεις αιώνες, 18, 19 και 20, η Οικονομική Επιστήμη εξελίχθηκε ραγδαία, καθώς διατυπώθηκαν σημαντικές για την πορεία της παγκόσμιας οικονομίας θεωρίες. Αυτούς τους τελευταίους τρεις αιώνες αναδείχθηκαν και λαμπρά ονόματα οικονομολόγων, οι οποίοι αφιέρωσαν την ζωή τους για να επεξηγήσουν καταστάσεις που σχετίζονται με την Οικονομική Σκέψη. Πολλοί είναι εκείνοι που αναρωτιούνται και αναζητούν τους λόγους που οι τελευταίοι τρεις αιώνες ανέδειξαν την οικονομική επιστήμη και έζησαν οι μεγάλοι φιλόσοφοι του οικονομικού κόσμου. Ο βασικός λόγος έγκειται στο γεγονός ότι η οικονομική σαν επιστήμη έχει λόγο ύπαρξης και ακμάζει μόνο σε μία κοινωνία στην οποία κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει ο μηχανισμός της αγοράς. 7

8 Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η παρουσίαση δύο από τους βασικότερους οικονομολόγους της ιστορίας της οικονομικής επιστήμης, των Adam Smith και John Maynard Keynes. Η επιλογή των δύο αυτών οικονομολόγων δεν έγινε τυχαία, καθώς αναφέρονται σε δύο διαφορετικές εποχές, οι οποίες συνέβαλλαν καθοριστικά στην ανάπτυξη των θεωριών τους. Στο Πρώτο Κεφάλαιο αναλύεται η εξέλιξη της Οικονομικής Επιστήμης. Ειδική αναφορά γίνεται στη Βιομηχανική Επανάσταση, μία εποχή η οποία σηματοδότησε τον Οικονομικό Κλάδο και τις αναζητήσεις του. Παράλληλα, μελετάται η Κλασική Πολιτική Οικονομία και τοποθετούνται χρονικά οι κύριοι φιλόσοφοι του οικονομικού κόσμου. Στο Δεύτερο Κεφάλαιο καταγράφονται τα σημαντικότερα στοιχεία του βίου και του έργου των δύο εξεταζόμενων οικονομολόγων. Πιο συγκεκριμένα, αναλύεται η παιδική τους ηλικία, πώς ξεκίνησαν, οι ακαδημαϊκές σπουδές τους, η επαγγελματικής τους εξέλιξη και το τέλος της ζωής τους. Στη συνέχεια, το περιεχόμενο του Τρίτου Κεφαλαίου ασχολείται με την ανάλυση των Θεωριών και πώς αυτές αναπτύχθηκαν από τον Adam Smith και τον John Maynard Keynes. Περιγράφονται αναλυτικά τα έργα τους και το κάθε ένα στοιχείο που προκύπτει από αυτά και συνθέτει τη θεωρία του καθενός. Μετά την ανάλυση των θεωριών και των απόψεων των οικονομολόγων, ακολουθεί η σύγκρισή τους. Ειδικότερα, το Τέταρτο Κεφάλαιο εξετάζει και συγκρίνει την εποχή που ο κάθε ένας από τους οικονομολόγους έζησε, δραστηριοποιήθηκε και απέκτησε ερεθίσματα που λειτούργησαν καθοριστικά για τη μετέπειτα ζωή του και την διατύπωση της θεωρίας του. Τέλος, στο Πέμπτο Κεφάλαιο μελετάται η ανταπόκριση των οικονομικών αυτών θεωριών στη σύγχρονη εποχή και πραγματικότητα. Ουσιαστικά, οι θεωρίες αυτές, οι οποίες διατυπώθηκαν το 18 και 19 αιώνα αντίστοιχα, τοποθετούνται στην εποχή του σήμερα και εξετάζεται η εφαρμογή τους και η εξέλιξη της οικονομικής σκέψης. 8

9 Κεφάλαιο 1. Η εξέλιξη της Οικονομικής Επιστήμης 1.1 Βιομηχανική Επανάσταση Η οικονομική πολιτική που ακολουθούσαν οι πλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών το 16 και 17 αιώνα στηριζόταν στις αρχές του εμποροκρατικού ή μερκαντιλιστικού συστήματος, σύμφωνα με το οποίο πρωταρχικός σκοπός και βασικό μέλημα ήταν η δημιουργία ενός ισχυρού κράτους με εφαρμογή οικονομικών πολιτικών τέτοιων ώστε να αποσκοπούν στον πλουτισμό του κράτους και κατ επέκταση στην οικονομική ευημερία των πολιτών. Η γέννηση της Οικονομικής Επιστήμης προέκυψε λόγω της Βιομηχανικής Επανάστασης, η οποία έκανε την εμφάνισή της το 18 αιώνα στη Μεγάλη Βρετανία και στη συνέχεια σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Πολλές γενιές ιστορικών έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή την Επανάσταση και έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις για το συγκεκριμένο θέμα. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας θα περιγράφει με συντομία η εξέλιξη και η κατάληξη στην Βιομηχανική Επανάσταση. Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, η οικονομία της Μεγάλης Βρετανίας είχε παρουσιάσει σημαντική ανάπτυξη και ήταν μεγάλη αποικιακή δύναμη. Αυτή η ανάπτυξη της βρετανικής οικονομίας συνδεόταν κυρίως με την ανάπτυξη της βιομηχανίας, την εδραίωση διάφορων θεσμών και οργανωτικών συστημάτων και την αύξηση του πληθυσμού. Παράλληλα, έκαναν την εμφάνισή τους επιχειρήσεις, λειτούργησαν ιδιωτικές τράπεζες, αναπτύχθηκαν ασφαλιστικές εταιρείες, ενώ έκαναν την εμφάνισή τους και τα πρώτα χρηματιστήρια εμπορευμάτων. Οι συνθήκες αυτές δημιουργούσαν τις προϋποθέσεις για περαιτέρω ταχύτερη ανάπτυξη της βρετανικής οικονομίας. Σημαντική αύξηση παρατηρήθηκε στον πληθυσμό της Μεγάλης Βρετανίας, στη γεωργική παραγωγή, στη βελτίωση των συγκοινωνιών, στην τεχνική, κυρίως στους τομείς της υφαντουργίας και της κατεργασίας του σιδήρου, στις εξαγωγές, ενώ εξαιρετικά σημαντικό γεγονός υπήρξε και η εφεύρεση της 9

10 ατμομηχανής. Η έμφαση πλέον δόθηκε στη χρήση μηχανών και όχι ανθρώπινης εργασίας, ενώ αυξήθηκε ο καταμερισμός των έργων και η παραγωγικότητα, με αποτέλεσμα να μειωθεί το κόστος παραγωγής των βιομηχανικών προϊόντων. Υπό αυτές τις συνθήκες ήταν επόμενο να διατυπωθούν και να επικρατήσουν φιλελεύθερες αντιλήψεις για την οικονομική πολιτική, αντιλήψεις που σκοπό είχαν να ευνοήσουν την ελεύθερη άσκηση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, δηλαδή ένα καθεστώς οικονομικής ελευθερίας. Κύριοι εκφραστές αυτών των αντιλήψεων ήταν οι Βρετανοί οικονομολόγοι που ανήκαν στη λεγάμενη Κλασική Σχολή της Πολιτικής Οικονομίας. 1.2 Κλασική Πολιτική Οικονομία Ο όρος κλασική θεωρία ή κλασική σχολή ή κλασική πολιτική οικονομία έχει χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς με διαφορετική έννοια από πολλούς συγγραφείς. Ο πρώτος που χρησιμοποίησε τους όρους κλασική πολιτική οικονομία και κλασικοί συγγραφείς αναφερόμενος σε εκείνους τους συγγραφείς που ερεύνησαν τις πραγματικές σχέσεις της παραγωγής στην αστική κοινωνία ήταν ο Marx. Η σειρά των κλασικών συγγραφέων, κατά το Marx, αρχίζει στην Αγγλία από τον Petty, περιλαμβάνει τον Adam Smith και καταλήγει στο Ricardo. Σύμφωνα με το Marx, η περίοδος της κλασικής σχολής εκτείνεται από τα μέσα περίπου του 17ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα. Αντίθετα, για τον Keynes ο όρος κλασικοί αφορά στους συνεχιστές του έργου του Ricardo, αυτούς δηλαδή που εφάρμοσαν την οριακή ανάλυση στην οικονομική θεωρία. Οι συγγραφείς αυτοί είναι κυρίως ο J. S. Mill, ο Marshall, ο Edgeworth και o Pigou, οι οποίοι πολλές φορές χαρακτηρίζονται και ως νεοκλασικοί. Βασικό χαρακτηριστικό όλων είναι η άποψή τους ότι η προσφορά δημιουργεί ισόποση ζήτηση αγαθών και, κατά συνέπεια, δεν μπορεί να εμφανιστεί στην οικονομία γενική υπερπροσφορά αγαθών, η οποία να οφείλεται στην ανεπάρκεια της συνολικής ζήτησής τους. Για τον Keynes, η κλασική σχολή καλύπτει την περίοδο από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Σήμερα, στη διεθνή βιβλιογραφία της οικονομικής επιστήμης, οι περισσότεροι συγγραφείς, όταν χρησιμοποιούν τους όρους κλασική θεωρία και κλασικοί συγγραφείς αναφέρονται σε αυτούς που αποδέχονταν ό,τι θεωρούνταν ως η 10

11 ορθόδοξη οικονομική θεωρία, μέχρι την εποχή του Keynes. Έτσι λοιπόν, με τον όρο κλασική θεωρία εννοούμε σήμερα τη θεωρία που διατυπώθηκε από τους συγγραφείς εκείνους τους οποίους θεωρούσαν κλασικούς, τόσο ο Marx όσο και ο Keynes, ξεκινώντας από τον Adam Smith και τη δημοσίευση του Πλούτου των Εθνών το Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης, θα ασχοληθούμε με τους δύο από τους μεγάλους οικονομολόγους, τον Adam Smith και τον John Maynard Keynes. 1.3 Φιλόσοφοι της Οικονομικής Επιστήμης Μελετώντας την ιστορία της Οικονομικής Επιστήμης, παρατηρείται ότι κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων αιώνων, τρία ονόματα Οικονομολόγων είναι αυτά που ξεχωρίζουν ως αρχέτυπα, ως σύμβολα λόγω των διαφορετικών προσεγγίσεων που διατύπωσαν για την Οικονομική Φιλοσοφία. Οι τρεις αυτοί μεγάλοι οικονομολόγοι είναι ο Adam Smith τον 18 αιώνα, ο οποίος έχει χαρακτηριστεί ριζοσπάστης και επαναστάτης για την εποχή του από τον Milton Friedman, το 1978 ο Karl Marx το 19 αιώνα, ο οποίος φημίζεται για το αμείλικτο σύστημά του και σύμφωνα με τον Saul Κ. Padover (1978), είχε καταληφθεί από δαιμονική ιδιοφυία που ήταν άξια να μεταμορφώσει το σύγχρονο κόσμο, και τέλος ο John Maynard Keynes, τον 20 αιώνα, ο οποίος δεν ήταν σοσιαλιστής, είχε έρθει να σώσει τον καπιταλισμό, να μην θαφτεί σύμφωνα με τον Paul Krugman το 2006 (Skousen, 2007) Pendulum Approach O Skousen Mark (2007) στην προσπάθειά του να αντιληφθεί τις οικονομικές θεωρίες των τριών αυτών οικονομολόγων, διατύπωσε μια θεωρία την οποία ονόμασε "Pendulum Approach". Πιο συγκεκριμένα, σε έναν άξονα, ο οποίος στο ένα άκρο απεικονίζει την Ακροαριστερά και στο άλλο την Ακροδεξιά, τοποθέτησε τις θεωρίες των οικονομολόγων και εξήγησε τη μεταξύ τους σχέση. Όπως απεικονίζεται και στο Σχήμα 1, κοντά στην ακροαριστερά, τοποθέτησε τον Karl Marx, χαρακτηρίζοντάς τον Ριζοσπάστη και κοντά στην ακροδεξιά τον Adam Smith, χαρακτηρίζοντας τη θεωρία του συντηρητική. Στη μέση ακριβώς τοποθέτησε τον φιλελεύθερο John Maynard 11

12 Keynes. Ουσιαστικά, o Skousen αντιμετωπίζει τον Marx και τον Smith σαν ισότιμους, καθώς αποτελούν τα άκρα, σύμφωνα με την ανάλυσή του, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα εκκρεμές στο οποίο ταλαντεύονται τα δύο άκρα καταλήγοντας στη μέση. Επομένως, στη μέση, δηλαδή η θεωρία του Keynes, εντοπίζεται η ισορροπία και το ιδανικό. Rac 1 γ9 ' i e r a l C o n s e r v a t iv e I f E xtrem e λ 1 R ight J l e /. a rx K e )/n e s S m. Σχήμα 1.1 Η Προσέγγιση του Εκκρεμούς (Pendulum Approach) για τις ανταγωνιστικές οικονομικές θεωρίες Πηγή: Skousen Mark (2007), The Big Three in Economics: Adam Smith, Karl Marx and John Maynard Keynes Από αυτή την προσέγγιση, όμως, προκύπτουν σημαντικά ερωτήματα σχετικά με το αν η μέση αποτελεί τρόπο για την επίτευξη ανάπτυξης και ευημερίας ή είναι απλά η μέση της πορείας για μια μεγαλειώδη κυβέρνηση και ένα δυσκίνητο κράτος πρόνοιας. Για το λόγο αυτό, ο Skousen προτείνει μια εναλλακτική προσέγγιση, η οποία θα λέγαμε ότι χαρακτηρίζεται ιεραρχική. Αντλώντας χαρακτηριστικά κουλτούρας και λαογραφίας από τις Ινδιάνικες Φυλές του Καναδά, διατύπωσε μια ανάλυση που την ονόμασε "Οι Πόλοι του Τοτέμ1" ή "Totem Pole", η οποία περιγράφεται παρακάτω. ' Το Τοτέμ προέρχεται από Ινδιάνικες Φυλές του Καναδά και περιγράφει κάθε φυσικό αντικείμενο, ζώο ή φυτό για το οποίο πιστεύουν ότι έχει ιερές ιδιότητες, με αποτέλεσμα να το εκτιμούν ως προστάτη της πάτριάς, της φυλής και γενικότερα ως γενάρχη. Κάθε φυλή έχει και το δικό της τοτέμ, είναι δηλαδή κάτι σαν σημαία της κάθε φυλής, και απαγορεύεται κανείς να το πειράξει ή να το θίξει ( 12

13 1.3.2 Totem Pole Σύμφωνα με το Totem Pole, o Skousen κατατάσσει τους τρεις μεγάλους οικονομολόγους σύμφωνα με την επιρροή τους στους μεταγενέστερους οικονομολόγους. Σχήμα 1.2 Η Προσέγγιση των Πόλων του Τοτέμ (Totem Pole): Η Κατάταξη των τριών Οικονομολόγων (Smith, Keynes, Marx) σύμφωνα με την Οικονομική Ελευθερία και Ανάπτυξη. Πηγή: Skousen Mark (2007), The Big Three in Economics: Adam Smith, Karl Marx and John Maynard Keynes Ένα μεγάλο πλήθος οικονομολόγων και ιστορικών της οικονομικής σκέψεις θεωρούν τον Adam Smith τον σημαντικότερο εκφραστή της οικονομικής θεωρίας, καθώς, όπως ισχυρίζονται, το μοντέλο των ανταγωνιστικών αγορών αποτελεί το πρώτο θεμελιώδες θεώρημα της οικονομικής ευημερίας, και χαρακτηρίζεται το πετράδι του στέμματος για την οικονομία, ως η πιο σημαντική και ουσιαστική 13

14 πρόταση που αφορά την Οικονομική Επιστήμη (Stigler, 1976). Επόμενος στην κατάταξη είναι ο John Maynard Keynes, ο οποίος υποστήριξε την ατομική ελευθερία και εξέφρασε την άποψη ότι η μακροοικονομική θεώρηση είναι απαραίτητη για τη σταθεροποίηση της οικονομίας. Η άποψή του αυτή εξακολουθεί να βρίσκει πολλούς υποστηρικτές, ακόμα και σήμερα. Ο τρίτος κατά σειρά, ο Karl Marx, υποστήριξε τις κατευθυνόμενες οικονομίες, τόσο σε μικροοικονομικό όσο και σε μακροοικονομικό επίπεδο, μαγνητίζοντας την προσοχή πολλών οικονομολόγων, ιστορικών της οικονομικής επιστήμης αλλά και κοινωνιολόγων {Skousen, 2007). 14

15 Κεφάλαιο 2. Βιογραφικά Στοιχεία των Φιλοσόφων του Οικονομικού Κόσμου 2.1 Adam Smith Ο Adam Smith θεωρείται από τους περισσοτέρους οικονομολόγους ως πατέρας της επιστήμης τους και αρχηγός της φιλελεύθερης οικονομικής σχολής που επέδρασε στην εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος και στην πρόοδο της δημοκρατικής διακυβέρνησης. Μπορεί να έχουν περάσει πάνω από τρεις αιώνες από την εποχή που δημοσίευσε ο Smith την Οικονομική Θεωρία του, αλλά βασικά της μηνύματα παραμένουν ακόμα και σήμερα ζωντανά και επίκαιρα Η ζωή του Ο Adam Smith γεννήθηκε το 1723 (η ακριβής ημερομηνία γέννησής του δεν είναι γνωστή, ενώ το βάπτισμά του καταγράφηκε στις 5 Ιουνίου 1723) στην πόλη Kirkcaldy στην κομητεία Φάιφ της Σκωτίας, κοντά στο Εδιμβούργο To Kirkcaldy είχε πληθυσμό κατοίκους. Ο Adam Smith γεννήθηκε σε μία εποχή που κάποιοι από τους κατοίκους χρησιμοποιούσαν ακόμα καρφιά αντί χρημάτων. Τη χρονιά που γεννήθηκε, έφυγε από τη ζωή ο πατέρας του, ο οποίος είχε το ίδιο όνομα και ήταν ελεγκτής των τελωνείων στην περιοχή του Kirkcaldy. Από την αρχή της ζωής του, ο Smith ήταν επιμελής μαθητής παρ' όλο που, και σαν παιδί ακόμα, περνούσε κρίσεις αφηρημάδας. Φοίτησε στη Σχολή Burgh, όπου σπούδασε Λατινικά, Μαθηματικά, Ιστορία. Ήταν προφανώς φτιαγμένος για καθηγητής, κι έτσι στην ηλικία των δεκαεπτά ετών πήγε στην Οξφόρδη, πραγματοποιώντας το ταξίδι με άλογο, με υποτροφία, όπου παρέμεινε για 6 χρόνια. Η Οξφόρδη, τότε, δεν ήταν ακόμα ξακουστή σαν το κάστρο της μάθησης που χαρακτηρίστηκε αργότερα. Ο Smith πέρασε τα φοιτητικά του χρόνια χωρίς ιδιαίτερη καθοδήγηση, διαβάζοντας μόνος του ό,τι αυτός θεωρούσε σωστό. Σε μια βιογραφία του, μάλιστα, περιγράφεται ένα περιστατικό σύμφωνα με το οποίο μια φορά παραλίγο 15

16 να αποβληθεί από το πανεπιστήμιο γιατί βρέθηκε στο δωμάτιό του ένα αντίτυπο από το βιβλίο του David Χιουμ Πραγματεία πάνω στην ανθρώπινη φύση. Ο Χιουμ δεν θεωρούνταν τότε κατάλληλο ανάγνωσμα (Heilbroner, 2000). Το 1751, πριν γίνει ακόμα 28 ετών, προσφέρθηκε στον Smith η έδρα της Λογικής στο πανεπιστήμιο της Γλασκόβης και, αμέσως μετά, του δόθηκε η έδρα της Φιλοσοφίας της Ηθικής ( ). Σε αντίθεση με την Οξφόρδη, η Γλασκόβη ήταν ένα σοβαρό κέντρο αυτού που αργότερα ονομάστηκε "Ο Σκωτσέζικος Διαφωτισμός" και διακρινόταν για τα ταλέντα της. Το 1758 ο Smith έγινε Κοσμήτορας. Αναμφισβήτητα γνώριζε μεγάλη επιτυχία και αναγνώριση στη Γλασκόβη. Ήταν αγαπητός στους φοιτητές του και διακεκριμένος ομιλητής. Φημολογείται ότι ακόμα και ο Μπόσγουελ πήγαινε να ακούσει τις διαλέξεις του. Το 1787 χρήστηκε Πρύτανης του Πανεπιστημίου της Γλασκόβης. Εμφανισιακά, ο Adam Smith ήταν μέτριου αναστήματος, ελαφρώς υπέρβαρος με όμορφα χαρακτηριστικά στο πρόσωπό του (Skousen, 2007). Είχε περίεργο τρόπο στο περπάτημά του και στην ομιλία του. Η Γαλλίδα Μυθιστοριογράφος Madame Riccoboni κατά συνάντησή της για πρώτη φορά με τον Adam Smith περιέγραψε χαρακτηριστικά ότι ήταν το πιο αφηρημένο πλάσμα που είχε γνωρίσει αλλά παράλληλα και το πιο αξιαγάπητο (Skousen, 2007). Πέρασαν πολλές γυναίκες από τη ζωή του, όμως ποτέ δεν παντρεύτηκε. Ο Adam Smith έφυγε από τη ζωή το 1790 σε ηλικία 67 ετών. Ο θάνατός του πέρασε σχετικά απαρατήρητος, ίσως επειδή ο κόσμος ήταν απορροφημένος από τη Γαλλική Επανάσταση και τις επιπτώσεις που θα μπορούσε να έχει στην αγγλική ύπαιθρο. Ετάφη στο νεκροταφείο του Κάνονγκειτ σε έναν απλό και απέριττο τάφο, όπου λέει ότι εκεί αναπαύεται ο Adam Smith, συγγραφέας του βιβλίου Ο πλούτος των εθνών Το έργο του Το 1748, ο Adam Smith άρχισε να δίνει μια σειρά δημόσιων διαλέξεων στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Μέσα από αυτές τις διαλέξεις, το 1750 γνώρισε και 16

17 έγινε δια βίου φίλος με τον Σκωτσέζο Φιλόσοφο και Οικονομολόγο David Hume. Η σχέση αυτή οδήγησε στο διορισμό του Smith στο Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης το Οχτώ χρόνια αργότερα, το 1759, ο Smith δημοσίευσε τη "Θεωρία των Ηθικών Συναισθη μάτων". ένα βιβλίο του οποίου κύριος ισχυρισμός είναι ότι η ανθρώπινη ηθική εξαρτάται από τη συμπάθεια του ατόμου και των άλλων μελών της κοινωνίας. Η θεωρία αυτή κατέταξε τον Smith αμέσως στην πρωτοκαθεδρία των Άγγλων φιλοσόφων (Heilbroner, 2000), όμως δημιούργησε θέμα συζητήσεων. Παράλληλα, κέρδισε την εύνοια ενός σημαντικού ανθρώπου του 18 αιώνα, του Townshend2, ο οποίος ήταν ένθερμος οπαδός του Adam Smith. Η γνωριμία του με τον Smith έγινε με αφορμή την εύρεση καθηγητή για το γιο της γυναίκας του. Ο Smith μαζί με το μαθητή του έφυγαν για τη Γαλλία το 1764, όπου έμειναν σε διάφορες πόλεις για αρκετό χρονικό διάστημα. Εκεί ο Smith άρχισε να προετοιμάζει μία νέα θεωρία στην πολιτική οικονομία (Heilbroner, 2000). Μετά από 12 χρόνια και πολλές δυσκολίες και έρευνες, το 1776 ο Smith δημοσίευσε μια έρευνα για τη Φύση και τις Αιτίες του Πλούτου των Εθνών, η οποία είναι γνωστή με τον τίτλο "Ο Πλούτος των Εθνών3" και θεωρείται ως το πρώτο έργο αφιερωμένο στη μελέτη της Πολιτικής Οικονομίας. Η άποψη του Smith ότι η εργασία αποτελεί την πηγή της αξίας, και όχι η φύση, ήταν μία από τις μεγαλύτερες διανοητικές επιτυχίες του. Την εποχή εκείνη κυριαρχούσε η άποψη ότι ο πλούτος μιας χώρας μετράται σε χρυσό και αργυρό. Ο Smith εξέφρασε την άποψη ότι ο πλούτος ενός έθνους πρέπει να κρίνεται με βάση τη μέτρηση του συνόλου της παραγωγής και του εμπορίου, το γνωστό σήμερα Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ). 2 Ο Townshend ήταν μελετητής της Φιλοσοφίας και της Πολιτικής και χαρακτηρίζεται ιδιαίτερη προσωπικότητα που έζησε τον 18 αιώνα Ο Οράτιος Γουόλπολ τον χαρακτήρισε "άνθρωπο προικισμένο με όλα τα μεγάλα ταλέντα, ο οποίος θα ήταν ο σημαντικότερος άνθρωπος της εποχής του αν διέθετε κοινή ειλικρίνεια, κοινή σταθερότητα και κοινή λογική". Ως υπουργός των οικονομικών, συνέβαλε στην επίσπευση της Αμερικανικής Επανάστασης με το να αρνηθεί στους άποικους το δικαίωμα να εκλέγουν τους δικαστές τους και επιβάλλοντας βαρύτατους δασμούς στο αμερικάνικο τσάι (Heilbroner, 2000). 3 Ο Πλούτος των εθνών κυκλοφόρησε στις 9 Μαρτίου 1776 και σε καμία περίπτωση δεν είναι διδακτικό εγχειρίδιο. Ο Adam Smith απευθύνεται στους ανθρώπους της εποχής του και όχι στους μαθητές του. Αναπτύσσει ένα δόγμα που προορίζεται να συμβάλλει στη διοίκηση μιας αυτοκρατορίας δεν γράφει μια θεωρητική πραγματεία για διανομή στα πανεπιστήμια. Χαρακτηρίζεται επαναστατικό βιβλίο, όπως και επαναστατική χαρακτηρίζεται και η κεντρική του ιδέα (Heilbroner, 2000). 17

18 Παράλληλα, διερεύνησε τις θεωρίες για τον "Καταμερισιιό rpc Εργασίας" (ένα θέμα που εντοπίζεται χρονολογικά από τον Πλάτωνα), μέσω του οποίου η εξειδίκευση θα οδηγήσει σε ποιοτική αύξηση της παραγωγικότητας. Με την πάροδο των χρόνων, ο Πλούτος των Εθνών κέρδιζε εξαιρετικές κριτικές και ο Adam Smith φήμη, και το έργο του θεωρήθηκε θεμελιώδες έργο της Κλασικής Πολιτικής Οικονομίας. Πολλοί είναι αυτοί που το χαρακτήρισαν ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία που γράφηκαν ποτέ. 2.2 John Maynard Keynes Οι Νεοκλασικοί Οικονομολόγοι θεμελίωσαν τη σύγχρονη Μικροοικονομική, ο Keynes είναι θεμελιωτής της σύγχρονης Μακροοικονομικής. Ο John Maynard Keynes είναι αναμφισβήτητα μια από τις μεγαλύτερες μορφές της ιστορίας της οικονομικής επιστήμης, καθώς υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους οικονομολόγους όλων των εποχών. Γύρω από τις σκέψεις και τις οικονομικές του θεωρίες δημιουργήθηκε ολόκληρη σχολή, η επονομαζόμενη Κεϋνσιανή Σχολή. Τα τελευταία 80 χρόνια πολλοί πολιτικοί σε όλο τον κόσμο έχουν επικαλεστεί το όνομα και τις θεωρίες του, αλλά δυστυχώς λίγοι τις έχουν πιστέψει και τις έχουν ακολουθήσει πραγματικά. Με το κλασικό πλέον έργο του The General Theory of Employment, Interest and Money'; το 1936, εισήγαγε μια επανάσταση στα οικονομικά Η ζωή του Ο John Maynard Keynes γεννήθηκε το 1883, τη χρονιά που έφυγε από τη ζωή ο Karl Marx και μεγάλωσε στους κύκλους της ακαδημαϊκής και οικονομικής ελίτ της εποχής του. Οι τρεις ιδιότητες που του δίνονται είναι Πατέρας, Ακαδημαϊκός, Οικονομολόγος. Το όνομά του ήταν βρετανικό με μεγάλη ιστορία που χρονολογείται από το 1066 και τον William de Cahagnes. Ο Keynes αγαπούσε την παράδοση και πίστευε ότι το μεγαλείο είναι κληρονομικό. Ο πατέρας του ήταν και ο ίδιος γνωστός 18

19 οικονομολόγος. Ο Keynes αγαπούσε τη ζωή, την έζησε με άνεση, απόλαυση και επιτυχία και χαρακτηρίστηκε ο αρχιτέκτονας της Επιβίωσης του Καπιταλισμού. Τα παιδικά του χρόνια ήταν παραδοσιακά και σηματοδοτούσαν τη λαμπρή επιτυχία που θα ακολουθούσε. Στα πέντε μόλις πρώτα χρόνια της ζωής του άρχισε μόνος του να προσπαθεί να αντιληφθεί την έννοια του τόκου από οικονομική άποψη. Στα έξι του, αναρωτιόταν και αναζητούσε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο εγκέφαλος. Στα εφτά του, ο πατέρας του τον θεωρούσε απολαυστικό για παρέα, καθώς παρουσίαζαν έντονο ενδιαφέρον οι αναζητήσεις και οι προβληματισμοί του και οι δυο τους έκαναν συζητήσεις πάσης φύσεως. Φοίτησε σε ιδιωτικό δημοτικό σχολείο, του κ. Γκούνττσαϊλντ, όπου ανέδειξε τις ικανότητές του να χειραγωγεί τους συμμαθητές του. Στην ηλικία των δεκατεσσάρων ετών, ο Keynes έγινε δεκτός στο Ήτον με υποτροφία. Οι σπουδές του είχαν κατεύθυνση στα Οικονομικά και τα Μαθηματικά. Σε όλη τη διάρκεια των σπουδών του, οι βαθμοί του ήταν εξαιρετικοί, κέρδιζε το ένα βραβείο μετά το άλλο. Αγαπούσε πολύ το Ήτον. Εκλέχθηκε Γραμματέας της Φοιτητικής Ένωσης, αξίωμα που αυτόματα του εξασφάλισε τελικά την προεδρία του διασημότερου στον κόσμο, μη κυβερνητικού, συλλόγου δημόσιων συζητήσεων. Ήταν καλοί φίλοι με τους Λέοναρντ Γουλφ και Λίτον Στράτσι κι έτσι δημιουργήθηκε ο πυρήνας της παρέας που θα έμενε στην ιστορία ως η ομάδα Μπλούμσμπερι. Του άρεσε να κάνει ορειβασία, να αγοράζει βιβλία, και να ξενυχτά λογομαχώντας μέχρι τις πρώτες μεταμεσονύχτιες ώρες. Είχε ελάχιστα χρήματα και μια πανεπιστημιακή καριέρα θα του εξασφάλιζε ακόμα λιγότερα. Οι φιλοδοξίες του ήταν μεγαλύτερες: "Θέλω να διευθύνω μια εταιρία σιδηροδρόμων ή να οργανώσω ένα Τραστ ή, τουλάχιστο, να βγάλω λεφτά εξαπατώντας το επενδυτικό κοινό. Είναι τόσο εύκολο και γοητευτικό να μάθεις σε βάθος τις αρχές που διέπουν αυτά τα πράγματα", περιέγραφε χαρακτηριστικά. Το 1907 ο Keynes βρέθηκε να δουλεύει στο Υπουργείο των Ινδιών, όπου δεν του άρεσε, καθώς συνειδητοποίησε ότι η θέση ενός κατώτερου υπαλλήλου σε ένα δημόσιο οργανισμό απείχε παρασάγγας από τη διοίκηση μιας εταιρίας σιδηροδρόμων. Δύο χρόνια αργότερα, αφού είχε πια βαρεθεί για τα καλά, παραιτήθηκε και επέστρεψε στο Cambridge. Ωστόσο, θα λέγαμε ότι η θητεία του στο δημόσιο δεν πήγε εντελώς χαμένη, αφού από όσα έμαθε για τις υποθέσεις των Ινδιών, έγραψε το 19

20 1913 ένα βιβλίο για το "Νόμισμα και τα χρηματοοικονομικά των Ινδιών". Στην πορεία του ανατέθηκε η αρχισυνταξία του Economic Journal, ενός οικονομικού εντύπου με τη μεγαλύτερη επιρροή στη Βρετανία, όπου και παρέμεινε για 33 χρόνια. Μετά από λίγα χρόνια, όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, το Υπουργείο Οικονομικών κάλεσε τον Keynes και του ανατέθηκε να εργαστεί για τις εξωτερικές οικονομικές υποθέσεις της Βρετανίας, όπου και αναδείχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα στελέχη του Υπουργείου. Ο Keynes, όντας πλέον ένα σπουδαίο πρόσωπο, πήγε στο Παρίσι ως Αναπληρωτής του Υπουργού Οικονομικών στο Ανώτατο Οικονομικό Συμβούλιο, με πλήρη εξουσιοδότηση για τη λήψη αποφάσεων και ως αντιπρόσωπος του Υπουργείου στην ίδια τη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης. Είχε όμως δευτερεύοντα ρόλο, μολονότι κατείχε επίσημη θέση, δεν είχε την εξουσία να παρέμβει άμεσα στα τεκταινόμενα. Διαφωνούσε με τη Συνθήκη της Ειρήνης, την οποία χαρακτήριζε ότι είναι παράλογη και ανεφάρμοστη και δεν θα φέρει παρά δυστυχία. Λόγω αυτού, παραιτήθηκε και μετά από τρεις ημέρες πριν από την υπογραφή της, άρχισε να γράφει την πολεμική του εναντίον της συνθήκης την οποία ονόμασε "Οι οικονομικές συνέπειες της ειρήνης". Με αυτό το έργο του έγινε ευρύτατα γνωστός. Στο μεταξύ πάντα στη ζωή του Keynes συνέβαιναν πολλά πράγματα ταυτόχρονα, καθώς αρθρογραφούσε στην εφημερίδα Manchester Guardian, παρέδιδε μαθήματα στο Cambridge, αγόραζε πίνακες, πλούτιζε τη βιβλιοθήκη του και, μετά από μια πολυτάραχη ερωτική σχέση με τον Λίτον Στράτσι, τον Ντάνκαν Γκραντ και αρκετούς ακόμα άλλους άνδρες, παντρεύτηκε τη Λύδια Λοπόκοβα. Το 1935 ο Keynes είχε πια μια λαμπρή παγιωμένη καριέρα. Το βιβλίο για το Νόμισμα και τα χρηματοοικονομικά των Ινδιών, αν και ολιγοσέλιδο, ήταν ένα επίτευγμα. Οι Οικονομικές συνέπειες της ειρήνης είχαν κάνει πάταγο. Και η "Πραγματεία για την Πιθανότητα" ήταν κι αυτή ένας θρίαμβος, παρότι πολύ εξειδικευμένη. Το 1923 είχε τραβήξει την προσοχή του κόσμου με το "Φυλλάδιο για τη Νομισματική Μεταρρύθμιση". Στη συνέχεια, το 1930 κυκλοφόρησε την "Πραγματεία για το χρήμα" και το 1936 τη "Γενική Θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος", η οποία ήταν ένα βιβλίο άκρως επαναστατικό. Ο Keynes ήταν ένας πολυπράγμων άνθρωπος που δεν μπορούσε να ασχολείται με ένα μόνο πράγμα κάθε φορά. Ενώ επεξεργαζόταν τη Γενική θεωρία 20

21 στο μυαλό του, έχτιζε ένα θέατρο στο Cambridge με δικά του έξοδα. Ήταν άλλη μια από τις γνωστές επενδύσεις του. Ενώ το θέατρο ξεκίνησε με ζημιά, μέσα σε δύο χρόνια ήταν ήδη μια κερδοφόρα επιχείρηση και είχε τεράστια καλλιτεχνική επιτυχία. Ο Keynes βρισκόταν παντού ανά πάσα στιγμή σαν χρηματοδότης της επιχείρησης, στον έλεγχο των εισιτηρίων, σύζυγος της πρωταγωνίστριας (η Λύδια έπαιξε Σαίξπηρ, αποσπώντας διθυραμβικές κριτικές), μέχρι και θυρωρός. Έφτιαξε ένα εστιατόριο δίπλα στο θέατρο και με ζήλο παρακολουθούσε τις εισπράξεις, σχεδιάζοντας γραφήματα που τις συσχέτιζαν με τα διαφορετικά είδη ψυχαγωγίας. Διέθετε και μπαρ, όπου πωλούσε φτηνά τη σαμπάνια για να ενθαρρύνει την ευρύτερη κατανάλωσή της. Ίσως ήταν το πιο ευχάριστο διάλειμμα σε μια ευχάριστη ζωή, το οποίο, όμως δεν κράτησε πολύ, καθώς το 1937 η σειρά των επιτυχιών του διακόπηκε απότομα, αφού υπέστη μια καρδιακή προσβολή και αναγκάστηκε να περιπέσει σε αδράνεια. Ωστόσο, εξακολούθησε να συναλλάσσεται στο χρηματιστήριο και να έχει την αρχισυνταξία της Economic Journal και να γράφει δοκίμια προβάλλοντας το βιβλίο του της Γενικής θεωρίας. Όταν άρχισε ο πόλεμος, ο Keynes ήταν πολύ άρρωστος για να συμμετάσχει στην κυβέρνηση, όμως διατηρούσε ένα γραφείο στο Υπουργείο Οικονομικών και κάθε τόσο ζητούσαν την πολύτιμη γνώμη του. Είχε ήδη γράψει άλλο ένα βιβλίο "Πώς να πληρώσουμε για τον πόλεμο". Έτσι, άρχισαν να συσσωρεύονται και οι τιμητικές διακρίσεις. Του απονεμήθηκε τίτλος ευγένειας και ήταν πλέον Λόρδος Keynes, Βαρόνος του Τίλτον, ενός κτήματος που είχε αγοράσει σε μέση ηλικία και το οποίο, όπως ανακάλυψε αργότερα προς μεγάλη του ικανοποίηση, ανήκε κάποτε σε έναν από τους προγόνους του. Στο Εδιμβούργο, τη Σορβόνη και το δικό του πανεπιστήμιο, του απονεμήθηκαν τιμητικοί ακαδημαϊκοί τίτλοι. Διορίστηκε στο διοικητικό συμβούλιο της Εθνικής Πινακοθήκης. Μέσα σε όλα αυτά, έπρεπε να γίνουν και οι διαπραγματεύσεις για το πρώτο μεταπολεμικό δάνειο που θα έπαιρνε η Βρετανία και, φυσικά, το καθήκον να παρουσιάσει την άποψη της Βρετανίας ανατέθηκε στον Keynes. Το 1946, αφού ολοκλήρωσε αυτή τη δοκιμασία, επέστρεψε στο Σάσεξ με σκοπό να διαβάσει, να ξεκουραστεί και να προετοιμαστεί για ένα νέο κύκλο μαθημάτων στο Cambridge. Το πρωί της 21ης Απριλίου, όμως ακούστηκε να βήχει > 21

22 ασταμάτητα και η σύζυγός του, η Λύδια έσπευσε στο πλευρό του, αλλά ο Keynes ήταν ήδη νεκρός. Η νεκρώσιμη ακολουθία έγινε στο Αβαείο του Ουεστμίνστερ Το έργο του Όπως έχει προαναφερθεί, ο Keynes χαρακτηριζόταν για την πολυπραγμοσύνη του, καθώς ήθελε να ασχολείται με πολλά πράγματα. Κατά τη διάρκεια της ζωής και της καριέρας του ασχολήθηκε με ποικίλα πράγματα, τα οποία συνθέτουν ένα υπέρλαμπρο έργο. Μετά την ενασχόλησή του στο Δημόσιο Τομέα και ειδικότερα στο Υπουργείο των Ινδιών, το 1913 κατέγραψε στο βιβλίο του "Νόιιισιια και Χρηματοοικονοιιικά των Ινδιών" τις εμπειρίες του και όλα όσα έμαθε από τη θητεία του στην Ινδία. Το έργο του αυτό, κατά γενική αναγνώριση, ήταν ένα αριστούργημα. Την ίδια χρονιά συστήθηκε η Βασιλική Επιτροπή για να μελετήσει το νομισματικό πρόβλημα των Ινδιών. Τότε, ο Keynes, ο οποίος ήταν μόλις 29 ετών, κλήθηκε να συμμετάσχει, σε αυτή, γεγονός άκρως τιμητικό για τον ίδιο. Συνεχίζοντας το έργο του, και αφού είχε επιστρέφει στο Cambridge, όπου συνέχιζε τα μαθήματα στο Πανεπιστήμιο, η επιτυχία του ήταν λαμπρή και άμεση και, σε ένδειξη της εκτίμησης που λάμβανε, του ανατέθηκε η αρχισυνταξία του Economic Journal, ενός οικονομικού εντύπου, το οποίο είχε μεγάλη αναγνώριση και ασκούσε ακόμα μεγαλύτερη επιρροή στη Μεγάλη Βρετανία. Στην αρχισυνταξία αυτού του οικονομικού εντύπου παρέμεινε για 33 χρόνια της ζωής του. Σημαντικό εγχείρημα και εμπειρία ήταν το Μπλούμσμπερι, το οποίο δεν ήταν απλά μια περιοχή, αλλά και μια διανοητική κατάσταση. Ήταν δηλαδή μια μικρή ομάδα διανοουμένων, στην οποία ανήκε ο Keynes από τα φοιτητικά του χρόνια και η οποία είχε αποκτήσει φιλοσοφία και φήμη. Η ομάδα αυτή δεν αριθμούσε ποτέ περισσότερα από 20 με 30 μέλη και οι απόψεις που εξφράζονταν είχαν καταλυτική επίδραση στον καλλιτεχνικό κόσμο της Αγγλίας. Μέλη της ομάδας, εκτός των άλλων, ήταν ο Λέοναρντ και η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Ε. Μ. Φόρστερ, ο Κλάιβ Μπελ, ο Ρότζερ Φράι και ο Λίτον Στράτσι. Αξίζει να σημειωθεί ότι η δυναμική της ομάδας αυτής ήταν τέτοια που μια καλή κριτική και μια καλή άποψη ήταν αρκετά για να εξελιχθεί 22

23 ένας ποιήτης, και αντίθετα ένας μορφασμός της ομάδας διανοουμένων ήταν αρκετός για να μη γνωρίσει κάποιος τη δόξα και να μην αναγνωριστεί το καλλιτεχνικό του εγχείρημα. Ο ρόλος του Keynes σε αυτή τη μικρή ομάδα των διανοουμένων ήταν κεντρικός, καθώς συμμετείχε ως σύμβουλος και επιδιαιτητής. Ο Keynes είχε την ικανότητα να συζητά και να σχολιάζει πάσης φύσεως θέματα με απόλυτη αυτοπεποίθηση. Λόγω των δυνατοτήτων του, το είχε αποδοθεί το παρατσούκλι Pozzo, από το όνομα ενός Κορσικανού διπλωμάτη του 19ου αιώνα, γνωστού για τα πολυσχιδή ενδιαφέροντά του και τις ραδιουργίες του. Η ομάδα του Μπλούμσμπερι χτυπήθηκε από τον πόλεμο, ο οποίος άφησε τα σημάδια του διαλύοντας την ομάδα. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, του ζητήθηκε από το Υπουργείο Οικονομικών της Μεγάλης Βρετανίας να ασχοληθεί με τις εξωτερικές οικονομικές υποθέσεις της χώρας, γεγονός που τον κατέστησε σημαντικό στέλεχος του Υπουργείου. Λόγω αυτού, κλήθηκε να συμμετάσχει στο Ανώτατο Οικονομικό Συμβούλιο στο Παρίσι, ως απεσταλμένος της χώρας του, για τη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης. Ο Keynes διαφωνούμε με αυτή τη Συνθήκη και πριν ακόμα υπογραφεί παραιτήθηκε με αισθήματα απόγνωσης. Το γεγονός αυτό σηματοδότησε την ενασχόλησή του με τη συγγραφή ενός σημαντικού έργου του, "Οι Οικονομικές Συνέπειες της Ειρήνης", το 1919, στο οποίο κατέγραφε τις αντιρρήσεις του σχετικά με τη Συνθήκη της Ειρήνης. Το εν λόγω βιβλίο γράφτηκε με μεγάλη ταχύτητα και θυμό αλλά τον έκανε ευρύτατα γνωστό, καθώς παρουσίαζε τις απόψεις του εκφράζοντας συντριπτικά επιχειρήματα και όπως ήταν αναμενόμενο το βιβλίο γνώρισε άμεση επιτυχία. Ο Keynes θεωρούσε τη Συνδιάσκεψη ως "την απερίσκεπτη διευθέτηση πολιτικών μνησικακιών με πλήρη αδιαφορία για το πιεστικό πρόβλημα των καιρών, την αναγέννηση της Ευρώπης σε ένα ενιαίο και λειτουργικό σύνολο" {Heilbroner, 2000). Το γεγονός ότι η Συνθήκη της Ειρήνης ήταν απίθανο να εφαρμοστεί, ήταν οφθαλμοφανές από την πρώτη στιγμή της υπογραφής της. Ο Keynes το αντιλήφθηκε και το επεσήμανε πρώτος προτείνοντας την άμεση αναθεώρησή της. Αναζητώντας κανείς το έργο του Keynes, μετά το σημαντικό έργο που αφορούσε τη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης, έγραψε πλήθος δοκιμίων, όπως "Πραγματεία για την Πιθανότητα" και "Πραγματεία για το Χριίαα". Η "Πραγματεία για το Χρήμα" κυκλοφόρησε το 1930 και αποτελεί μια προσπάθεια να εξηγήσει τη συμπεριφορά του συνόλου της οικονομίας. Η Πραγματεία χαρακτηρίζεται συναρπαστικό σαν βιβλίο, 23

24 διότι αντιμετώπιζε σαν κεντρικό πρόβλημα το ερώτημά του τι είναι αυτό που κάνει την οικονομία να λειτουργεί τόσο άνισα, δηλαδή από τη μία να παρατηρείται ευημερία και από την άλλη ύφεση και να εμφανίζονται κρίσεις. Χωρίς καμία αμφιβολία, το συγκεκριμένο ερώτημα είχε απασχολήσει πολλές γενιές οικονομολόγων για πολλές δεκαετίες. Η "Πραγματεία για το Χρήμα" αποτελεί μια λαμπρή ανάλυση ουσιαστικά της ταλάντωσης μεταξύ καταθέσεων και επενδύσεων. Η ιδέα, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δεν ανήκε αποκλειστικά στον Keynes, καθώς είχαν προηγηθεί πολλοί σπουδαίοι οικονομολόγοι που υπογράμμισαν τον κρίσιμο ρόλο που έπαιζαν οι δύο αυτοί παράγοντες στους οικονομικούς κύκλους και στην εξέλιξή τους. Ο Keynes, όμως, έδωσε μια νέα διάσταση σε αυτές τις αφηρημένες οικονομικές έννοιες, η οποία θα αναλυθεί εκτενώς στην καταγραφή της θεωρίας του. Κατά τη διάρκεια της συγγραφής όλων των έργων του, είχε στο μυαλό του να καταγράψει μια δική του θεωρία. Όλη η πορεία του και οι εμπειρίες του αποτυπώνονταν αποσπασματικά και όλα συνέθεσαν ένα έργο, το οποίο έχει απομείνει στην ιστορία της Οικονομικής Επιστήμης. Ο λόγος γίνεται για το βιβλίο του "Γενική Θεωρία me Απασχόληστκ. του Τόκου και του Χρήαατος". το οποίο κυκλοφόρησε το 1936 και ανέτρεπε τα μέχρι τότε δεδομένα της Οικονομικής Επιστήμης. Αναλυτικότερα, εστιάζει σε έννοιες όπως ευημερία, ύφεση, καταθέσεις, αποταμιεύσεις, οικονομικοί κύκλοι και προσπαθεί να εντοπίσει τις μεταξύ των εννοιών σχέσεις, αναζητώντας ένα μηχανισμό ασφάλειας. Η θεωρία αυτή καταλήγει σε ένα βασικό συμπέρασμα, σύμφωνα με το οποίο δεν υπάρχει ένας μηχανισμός ασφάλειας για την εξισορρόπηση της ευημερίας και της ύφεσης. Αναλυτικότερη αναφορά στη Γενική Θεωρία του Keynes πραγματοποιείται σε ακόλουθο κεφάλαιο, όπου αναλύεται η θεωρία του. 24

25 Κεφάλαιο 3. Οι Θεωρίες των Adam Smith και John Maynard Keynes 3.1 Θεωρία του Adam Smith Η συνολική θεωρία του Adam Smith περιγράφεται σε τρία διαφορετικά δημιουργήματά του, τα οποία θα αναλυθούν το κάθε ένα ξεχωριστά Η Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων Όπως έχει προαναφερθεί στην ανάλυση για το έργο του μεγάλου αυτού οικονομολόγου, το 1759 εξέδωσε ένα βιβλίο, πρωτοποριακό για την εποχή του, δημιουργώντας ποικίλες εντυπώσεις και αντιδράσεις. Ο λόγος για το βιβλίο που έφερε τον τίτλο "Η Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων", το οποίο κατέστησε τον Adam Smith αμέσως στην πρωτοκαθεδρία των Άγγλων Φιλοσόφων. Η θεωρία αυτή περιελάμβανε ουσιαστικά μια έρευνα για την προέλευση τόσο της ηθικής επιδοκιμασίας όσο και αποδοκιμασίας. Ειδικότερα, αναζητούσε τους λόγους για τους οποίους το ανθρώπινο ον, παρόλο που είναι ένα πλάσμα που χαρακτηρίζεται για την ιδιοτέλειά του, διατυπώνει ωστόσο ηθικές κρίσεις, στις οποίες η ιδιοτέλεια φαίνεται είτε να αναστέλλεται, είτε να μεταστοιχειώνεται σε κάτι ανώτερο. Ο Adam Smith υποστήριζε ότι η ικανότητα των ανθρώπων να γίνονται αντικειμενικοί παρατηρητές, δηλαδή να εισέρχονται στη θέση κάποιου τρίτου ανθρώπου, διαμορφώνοντας μια αίσθηση ομοφροσύνης και αντικειμενικής υπόστασης, παραμερίζει την ανθρώπινη ιδιοτέλεια Ο Πλούτος των Εθνών Στη Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων, ο Adam Smith αναρωτιόταν "Προς τι όλος αυτός ο μόχθος και η φασαρία αυτού του κόσμου; Ποιος είναι ο σκοπός της 25

26 πλεονεξίας και της φιλοδοξίας, της επιδίωξης του πλούτου, της εξουσίας και των πρωτείων;". Στη συνέχεια, με το βιβλίο του "Ο Πλούτος των Εθνών" έρχεται και δίνει την απάντησή του ότι "Ολος αυτός ο αρπακτικός τσακωμός για τα πλούτη και τη δόξα βρίσκει την ύστατη δικαίωσή του στην ευημερία του απλού ανθρώπου". Θα υποστήριζε κανείς, λοιπόν, ότι τα δύο αυτά βιβλία του με τις θεωρίες του, αλληλοσυμπληρώνονται αρμονικά. Ο Πλούτος των Εθνών σε ολόκληρο το εύρος του χαρακτηρίζεται σαν μια σπουδαία ιστορική πραγματεία, που εξηγεί τους τρόπους που δημιουργήθηκε και λειτουργούσε το σύστημα της απόλυτης ελευθερίας και το σύστημα της φυσικής ελευθερίας, όπως χαρακτηριστικά αποκαλούσε ο Adam Smith τον εμπορικό καπιταλισμό. Ο Adam Smith θεωρούσε ότι ο καπιταλισμός γενικά και η ελεύθερη αγορά ειδικότερα θα προωθούσαν ποικίλα θετικά αποτελέσματα στην κοινωνία, τα οποία όμως θα ήταν ακούσια από την πλευρά των καπιταλιστών (Βαρουψάκης, 2007). Το συγκεκριμένο δημιούργημα πραγματεύεται μια σειρά από θέματα κοινωνικά τα οποία έχουν άμεσο αντίκτυπο στην οικονομική θεωρία και επιστήμη. Την προσοχή του Adam Smith απορρόφησαν δύο προβληματισμοί στους οποίους με το βιβλίο του αυτό προσπαθεί να αναζητήσει λύσεις και επεξηγήσεις. Το πρώτο ζήτημα αφορά την ανακάλυψη του μηχανισμού εκείνου που διατηρεί τη συνοχή της κοινωνίας, παρόλο που ο κάθε άνθρωπος ασχολείται με την προώθηση των προσωπικών του συμφερόντων. Αναζητά να ερμηνεύσει το "αόρατο χέρι", όπως το αποκαλούσε, το οποίο οδηγεί τόσο τα προσωπικά συμφέροντα όσο και τις έντονες επιθυμίες του κάθε ατόμου προς την κατεύθυνση η οποία είναι η πλέον θετική για το συμφέρον ολόκληρης της κοινωνίας (Heilbroner, 2000). Τόσο για τον Adam Smith, όσο και για τους μεταγενέστερους από αυτόν οικονομολόγους, η κοινωνία δεν αποτελεί ένα στατικό επίτευγμα της ανθρωπότητας το οποίο συνεχώς θα αναπαράγεται, ίδιο και απαράλλαχτο, από τη μια γενιά στην άλλη, αντιθέτως αντιμετωπίζεται ως ένας οργανισμός που έχει τη δική του ιστορία και εξελικτική πορεία. Το δεύτερο ζήτημα που απασχόλησε τον Adam Smith ήταν το προς τα πού κατευθύνεται η κοινωνία. Για το θέμα αυτό ανέπτυξε τη δική του θεωρία που αφορά 26

27 το νόμο της αγοράς. Οι νόμοι της αγοράς δεν είναι μόνο απαραίτητοι για την κατανόηση του κόσμου του Adam Smith, αλλά οι ίδιοι νόμοι βρίσκονται πίσω από τον πολύ διαφορετικό κόσμο του Karl Marx και από τον επίσης διαφορετικό κόσμο στον οποίο ζούμε σήμερα (Heilbroner, 2000). Σύμφωνα με τον Adam Smith, οι νόμοι της αγοράς είναι απλοί και αναφέρουν ότι ένας συγκεκριμένος τρόπος συμπεριφοράς σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο θα επιφέρει απολύτως συγκεκριμένα και προβλεπτά αποτελέσματα, αποδεικνύοντας ότι το κίνητρο του προσωπικού συμφέροντος μέσα σε ένα περιβάλλον ατόμων υποκινούμενων από παρόμοια συμφέροντα θα καταλήξει στον ανταγωνισμό. Με απλά λόγια, ένα άτομο που έχει παρόμοια συμφέροντα με κάποιο άλλο, το αντιμετωπίζει με ανταγωνιστική διάθεση για τον απλό λόγο ότι προσδοκούν τα ίδια ή παρόμοια οφέλη και αποτελέσματα. Σε γενικές γραμμές, το αποτέλεσμα του ανταγωνισμού είναι η παραγωγή των αγαθών εκείνων που έχει δείξει η ίδια η κοινωνία ότι επιθυμεί και σε τιμές τέτοιες που πάλι η ίδια η κοινωνία είναι διατεθειμένη να πληρώσει για να τα αποκτήσει. Αυτό συμβαίνει γιατί το προσωπικό συμφέρον δρα ως κινητήρια δύναμη για να κατευθύνει τους ανθρώπους προς εκείνες τις εργασίες για τις οποίες είναι διατεθειμένη να πληρώσει η κοινωνία (Heilbroner, 2000). Ο καθένας που προσπαθεί και πασχίζει να πετύχει το βέλτιστο για τον εαυτό του χωρίς να σκέφτεται τις συνέπειες που θα έχουν αντίκτυπο στην κοινωνία, αντιμετωπίζει τους υπόλοιπους ανθρώπους που έχουν αντίστοιχες επιδιώξεις. Για το λόγο αυτό ο κάθε άνθρωπος με προθυμία επωφελείται από την απληστία του συνανθρώπου του και επιτρέπει στο προσωπικό του συμφέρον να υπερβεί πάσης φύσεως όρια, ανακαλύπτοντας έτσι ότι η ανταγωνισμός βρίσκεται απέναντι του. Αν πουλά ακριβά τα προϊόντα του ή αν αρνείται να πληρώσει όσο και οι άλλοι τους εργάτες του, θα βρεθεί χωρίς αγοραστές στη μια περίπτωση και χωρίς εργάτες στην άλλη. Σε αυτό ακριβώς το σημείο έρχεται η πρώτη θεωρία του Adam Smith, η Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων και συμπληρώνεται από τη μεταγενέστερη θεωρία του, αναφέροντας ότι τα εγωιστικά κίνητρα των ανθρώπων μεταλλάσσονται λόγω αλληλεπίδρασης και οδηγούν στο πιο απρόσμενο αποτέλεσμα, που δεν είναι άλλο από την κοινωνική αρμονία. Μέσω της εκτενούς ανάλυση των κινήτρων των 27

28 προσωπικών συμφερόντων και του ανταγωνισμού να κατέχει τη θέση του ρυθμιστή, ο Adam Smith έδωσε εξήγηση στα παρακάτω καίρια, και μέχρι και σήμερα, επίκαιρα ζητήματα: (α) Πώς συγκρατούνται οι τιμές ώστε να μην είναι πολύ μεγαλύτερες από το κόστος παραγωγής του προϊόντος; (β) Πώς μπορεί η ίδια η κοινωνία, οι ίδιοι οι καταναλωτές δηλαδή, να παροτρύνει τους παραγωγούς αγαθών να παρέχουν την ποσότητα που έχει ανάγκη; (γ) Πώς οι υψηλές τιμές προκαλούν αύξηση της παραγωγής και μετουσιώνουν την προσφορά σε αυξανόμενη; (δ) Πώς γίνεται τα εισοδήματα σε κάθε επίπεδο μεγάλων παραγωγικών στρωμάτων ενός έθνους να παρουσιάζουν ομοιομορφίες; (Heilbroner, 2000) Παρατηρώντας κανείς τα ζητήματα, τα οποία έθιξε στη θεωρία του στον Πλούτο των Εθνών, ο Adam Smith, αντιλαμβάνεται ότι αναζήτησε και βρήκε στο μηχανισμό της αγοράς ένα σύστημα, το οποίο δικαίως χαρακτηρίζεται αυτορυθμιζόμενο, για τον τακτικό και συνεχόμενο εφοδιασμό της κοινωνίας. Στο βιβλίο ο Πλούτος των Εθνών, εκτός των άλλων, εκφράζονται και οι απόψεις του Smith περί εμπορίου και αρετής. Παρακάτω παρατίθεται αυτούσιο ανάλογο απόσπασμά του: "Κάθε άνθρωπος έχει σχεδόν πάντοτε ανάγκη από την βοήθεια των συνανθρώπων του, αλλά θα ήταν μάταιο να προσδοκά τη βοήθεια αυτή από την καλοσύνη τους και μόνο. Θα είναι πιο πιθανό να ωφεληθεί εάν μπορέσει να χρησιμοποιήσει τον εγωισμό τους προς όφελος του και εάν τους δείξει ότι είναι προς το συμφέρον τους να κάνουν γι αυτόν ό,τι αυτός επιθυμεί από αυτούς" Εια τον Έμπορο: "Κυνηγώντας το προσωπικό του συμφέρον, συχνά προωθεί το συμφέρον της κοινωνίας πιο αποτελεσματικά από ό,τι εάν σκόπευε πραγματικά να το προωθήσει. Δεν έχει δει ποτέ τίποτα το ιδιαίτερα θετικό να προκύπτει από όσους πασχίζουν για το κοινό συμφέρον." (Adam Smith, Ο Πλούτος των Εθνών, 1776) 28

29 O Adam Smith, αναλύοντας τη δραστηριότητα του εμπορίου, επιτέθηκε άμεσα στο εμπορικό σύστημα της εποχής, καταγγέλλοντας τους υψηλούς δασμούς και άλλους περιορισμούς που συναντούσε κανείς κατά τη διάρκεια των συναλλαγών. Ειδικότερα, αναφέρθηκε στο εμπορικό ισοζύγιο και στις εξαγωγικές δραστηριότητες, εκφράζοντας τη γνώμη ότι οι εμπορικοί φραγμοί πρέπει να εξαφανιστούν, καθώς υπάρχουν χώρες που χαρακτηρίζονται για την παραγωγή κάποιων αγαθών, των οποίων η παραγωγή είναι ασύμφορη σε κάποια άλλη χώρα και έτσι ενισχύεται η επιλογή της εξαγωγής και της εισαγωγής αντίστοιχα (Skousen, 2007) Το "Κλειδί για την Ευημερία" και ο Καταμερισμός της Εργασίας Ο Adam Smith ήταν μεγάλος υποστηρικτής της άποψης να δοθεί στους ανθρώπους η οικονομική τους ελευθερία, καθώς θεωρούσε ότι αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, και ενστερνιζόταν τη γνώμη για όσο το δυνατόν λιγότερη έως ελάχιστη την κρατική παρέμβαση. Σε ολόκληρο το βιβλίο του Πλούτου των Εθνών δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην αρχή της φυσικής ελευθερίας, της ελευθερίας δηλαδή που μπορεί να έχει κάποιος για να κάνει και να δημιουργήσει ότι ο ίδιος επιθυμεί, χωρίς να επεμβαίνει ο κρατικός μηχανισμός. Με τον τρόπο αυτό, ενθάρρυνε την ελεύθερη και χωρίς περιορισμούς, κυκλοφορία των εργαζομένων, των κεφαλαίων, των χρημάτων και των εμπορευμάτων (,Skousen, 2007). Για τον Adam Smith η πηγή του πλούτου ενός έθνους είναι η εργασία. Η αύξηση του πλούτου μπορεί να προέλθει είτε από την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, που είναι αποτέλεσμα του εντεινόμενου καταμερισμού της εργασίας, είτε από την αύξηση του αριθμού των παραγωγικών εργατών, που εξαρτάται από τη συσσώρευση του κεφαλαίου (Heilbroner, 2000). Το μεγάλο πλεονέκτημα του καταμερισμού της εργασίας δεν είναι η πολυπλοκότητά του. Στην πραγματικότητα, ο καταμερισμός της εργασίας απλοποιεί τις περισσότερες εργασιακές δραστηριότητες και επιτρέπει στους ανθρώπους των χαμηλότερων κοινωνικών και οικονομικών στρωμάτων να ζουν ευπρεπώς {Heilbroner, 2000). Η Βιομηχανική Επανάσταση, από τα πρώτα κιόλας στάδιά της, ωφέλησε οικονομικά όσους ήταν αρκετά γρήγοροι και εργατικοί με αποτέλεσμα να 29

30 επωφελούνται τις διαθέσιμες ευκαιρίες που αντιλαμβάνονταν. Ο πρώτος και κύριος σκοπός της πλειοψηφίας των καπιταλιστών ήταν να συσσωρεύουν τις αποταμιεύσεις τους. Τόσο ο ρυθμός συσσώρευσης του κεφαλαίου όσο και η εμβάθυνση του καταμερισμού της εργασίας εξαρτώνται από τη διαρκή μεγέθυνση των αγορών, που επιτυγχάνεται με την απελευθέρωση του εμπορίου από τα προστατευτικά εμπόδια. Στη συσσώρευση του κεφαλαίου ο Adam Smith έβλεπε ένα μεγάλο όφελος για την κοινωνία. Το κεφάλαιο, ακόμα και αν το χρησιμοποιούσε κανείς για μηχανήματα, παρείχε εκείνον το καταμερισμό της εργασίας που πολλαπλασιάζει τις παραγωγικές ενέργειες του ανθρώπου. Με τον όρο πλούτο, ο Smith αναφερόταν στο σύνολο των υλικών προϊόντων ή των ειδών κατανάλωσης, δεδομένου ότι η κατανάλωση ήταν για αυτόν ο τελικός στόχος και η αιτία της παραγωγής. Ακόμα, αναφερόταν στα αναγκαία καταναλωτικά αγαθά εμπορεύματα που τα ήθη μιας κοινωνίας θεωρούν ανεπίτρεπτο για αξιοπρεπείς ανθρώπους, ακόμα και της κατώτερης εισοδηματικής τάξης, να μη διαθέτουν. Παρ όλα αυτά, δεν πρότεινε κάποια μορφή κρατικής παρέμβασης υπέρ των φτωχών, ώστε και αυτοί να εξασφαλίζουν τα αναγκαία καταναλωτικά αγαθά, διότι εμπιστευόταν απόλυτα το σύστημα της ελεύθερης αγοράς ως προς αυτό το θέμα. Θεωρούσε συγκεκριμένα ότι η αγορά λειτουργούσε ως "αόρατο χέρι, που εναρμόνιζε τα εγωιστικά ατομικά συμφέροντα με το συμφέρον της κοινωνίας. Παράλληλα, θεωρούσε ότι η νομοθεσία για τους φτωχούς, που προέβλεπε βοήθεια σε χρήμα και σε είδος, έπρεπε να καταργηθεί, διότι παρεμπόδιζε τη γεωγραφική κινητικότητα της εργασίας Γενική Θεώρηση της Θεωρίας το ο Adam Smith Ο Adam Smith ανέπτυξε και ανέλυσε μια επαναστατική, θα λέγαμε, οικονομική φιλοσοφία με πολλά κοινωνικά ερεθίσματα. Ουσιαστικά, προέβαλε ένα οικονομικό σύστημα το οποίο θα επιτρέπει σε ανθρώπους κάθε φύλου να ακολουθούν τη δική τους ιδιοτέλεια, με την έννοια της φυσικής ελευθερίας και ο ανταγωνισμός που θα αναπτύσσεται να οδηγεί σε μια οικονομία ολοένα και πιο ευημερούσα. Τόνισε την εξάλειψη των περιορισμών στις εισαγωγές, στην εργασία και στις τιμές, γεγονός 30

31 που θα συνέβαλλε καθοριστικά σε μια καθολική ευημερία, η οποία θα έχει περιθώρια μεγιστοποίησης με τακτικές όπως χαμηλότερες τιμές, υψηλότεροι μισθοί και καλύτερα ποιοτικά προϊόντα. Ο συνδυασμός των παραπάνω θα παρέχουν σταθερότητα τόσο οικονομική, όσο και κοινωνική αλλά και ανάπτυξη. Σε γενικές γραμμές, ο Adam Smith εντοπίζει και δίνει έμφαση σε τρία χαρακτηριστικά, τα οποία συνθέτουν τη θεωρία του κλασικού μοντέλου και είναι τα παρακάτω: ο ο ο Ελευθερία: Το κάθε άτομο έχει δικαίωμα να παράγει και να πραγματοποιεί συναλλαγές προϊόντων, εργασίας και κεφαλαίου, Ανταγωνισμός: Το κάθε άτομα έχει δικαίωμα να αξιολογεί την παραγωγή και την ανταλλαγή προϊόντων και υπηρεσιών, Δικαιοσύνη: Οι πράξεις και οι ενέργειες κάθε ατόμου πρέπει να είναι έννομες, δίκαιες, ειλικρινείς και σύμφωνα πάντα με τους κανόνες της κοινωνίας στην οποία το άτομο δραστηριοποιείται. Και τα τρία αυτά χαρακτηριστικά, όπως υποστηρίζει, θα οδηγήσουν σε μια φυσική αρμονία τόσο την κοινωνία ολόκληρη, όσο και τα συμφέροντα μεταξύ των εργαζομένων, των επιχειρηματιών και των καπιταλιστών. Αυτά τα τρία συστατικά τα συμπεριλαμβάνει στη θεωρία του διατυπώνοντας την ακόλουθη φράση: "Κάθε άνθρωπος αφήνεται απόλυτα ελεύθερος να ακολουθήσει το δικό του συμφέρον με το δικό του τρόπο και να προσφέρει στη βιομηχανία και στο κεφάλαιο μέσω του ανταγωνισμού με οποιονδήποτε άλλο άνθρωπο ή ομάδα ανθρώπων, χωρίς όμως να παραβιάζονται οι νόμοι της δικαιοσύνης" (Skousen, 2007). 3.2 Θεωρία του John Maynard Keynes Ο Keynes γράφοντας πλήθος δοκιμίων συνέβαλε καθοριστικά στην αναζήτηση λύσεων και επεξηγήσεων της Οικονομικής Θεωρίας, καθώς και εισήγαγε νέες οικονομικές έννοιες. Στη συνολική του θεωρία συνέβαλαν καθοριστικά, όλα τα έργα του, καθώς σε κάθε ένα εντόπιζε και κατέληγε σε κάτι καινούργιο. 31

32 Θα μπορούσε κανείς να γράφει πολλές σελίδες για τη θεωρία του Keynes, στα πλαίσια όμως της παρούσας μελέτης, θα εντοπιστούν τα βασικά και καίρια σημεία. Θα γίνει αναφορά στα δύο βασικότερα έργα του, τα οποία αποτελούν ένα μεγάλο μέρος της συνολικής θεωρίας του Οι Οικονομικές Συνέπειες της Ειρήνης Όπως έχει προαναφερθεί, τον Ιούνιο του 1919, πραγματοποιήθηκε η Συνθήκη των Βερσαλιών, κατά την οποία διατυπώθηκε η Συνδιάσκεψη της Ειρήνης, η οποία ήταν μια συνθήκη που ουσιαστικά τιμωρούσε τη Γερμανία και την καθιστούσε υπεύθυνη για τον πόλεμο. Η Συνθήκη της Ειρήνης δεν εξασφάλιζε τους όρους, όμως, μιας μελλοντικής ειρήνης. Ο Keynes διαφωνούσε με αυτή τη Συνδιάσκεψη και έτσι προέκυψε το βιβλίο του "Οι Οικονομικές Συνέπειες της Ειρήνης", όπου διατύπωνε τις αμφιβολίες του για τη Συνθήκη αυτή. Σε γενικές γραμμές επεσήμανε ότι η Γερμανία δεν είχε τη δυνατότητα να πληρώσει τις πολεμικές αποζημιώσεις που απαίτησαν από αυτή οι νικήτριες δυνάμεις του Α Παγκοσμίου Πολέμου και ότι αυτό θα οδηγήσει μελλοντικά και σε άλλο πόλεμο μεγαλύτερης κλίμακας και βεληνεκούς (Heilbroner, 2000). Ο Keynes προειδοποίησε ότι η ύπαρξη των μεγάλων χρεών του πολέμου είναι μια απειλή για την οικονομική σταθερότητα παντού και προέβλεψε αρνητικές συνέπειες σε ολόκληρη τη γηραιά ήπειρο, την Ευρώπη (Skousen, 2007). Παρακάτω παρατίθενται δύο αυτούσια αποσπάσματα από το βιβλίο του. Το πρώτο απόσπασμα αφορά τις πρακτικές που εφάρμοζαν οι Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες έκρυβαν τα συμφέροντά τους με αντίκτυπο στην κοινωνία και το δεύτερο απόσπασμα επισημαίνει και προειδοποιεί για τη σοβαρότητα της κατάστασης που θα δημιουργηθεί σε όλη την Ευρώπη. "Το Συμβούλιο των Τεσσάρων δεν έδωσε καμία σημασία σ' αυτά τα ζητήματα, καθώς άλλα είχαν στο νου τους - ο Clemenceau πώς να συντρίψει την οικονομική ζωή του εχθρού του, ο Lloyd George πώς να κλείσει μια συμφωνία για να επιστρέφει με κάτι που θα γινόταν αποδεκτό για μια εβδομάδα, ο Πρόεδρος πώς να μην κάνει τίποτα που δεν θα ήταν δίκαιο. Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι τα θεμελιώδη προβλήματα μιας 32

33 Ευρώπης που λιμοκτονούσε και διαλυόταν μπρος στα μάτια τους, ήταν το μόνο ζήτημα που δεν ήταν ικανό να διεγείρει το ενδιαφέρον των Τεσσάρων. Οι αποζημιώσεις ήταν η μόνη τους παρέκκλιση προς το χώρο της οικονομίας και τις προσέγγισαν σαν να ήταν πρόβλημα θεολογικό, πολιτικό, ψηφοθηρικό και, εν πάση περιπτώσει, από κάθε άλλη άποψη εκτός απ' αυτή που αφορούσε το οικονομικό μέλλον των Κρατών των οποίων το μέλλον διαχειρίζονταν. Κατά συνέπεια, ο κίνδυνος που αντιμετωπίζουμε είναι η ταχύτατη συμπίεση του βιοτικού επιπέδου των πληθυσμών της Ευρώπης σε σημείο που για μερικούς θα συνεπάγεται κυριολεκτική λιμοκτονία (σημείο στο οποίο έχει φτάσει ήδη η Ρωσία και σχεδόν η Αυστρία). Οι άνθρωποι δεν είναι πάντοτε διατεθειμένοι να πεθάνουν ήσυχα. Διότι η λιμοκτονία, που σε ορισμένους φέρνει λήθαργο και την ανημποριά της απόγνωσης, σε άτομα διαφορετικού ταμπεραμέντου προξενεί τη νευρική αστάθεια της υστερίας και τρελή απόγνωση. Κι αυτοί στην απελπισία τους μπορεί να ανατρέψουν τα υπολείμματα οργάνωσης και να καταποντίσουν τον ίδιο τον πολιτισμό στην προσπάθειά τους να ικανοποιήσουν όπως μπορούν τις κυρίαρχες ανάγκες του ατόμου. Αυτός είναι ο κίνδυνος που για να αντιμετωπίσουμε θα πρέπει να συνεργαστούν όλοι οι πόροι μας και το θάρρος μας και ο ιδεαλισμός μας" (John Maynard Keynes, Οι Οικονομικές Συνέπειες της Ειρήνης, 1919) Η Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήματος Η Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήματος είναι το έργο που επηρέασε ίσως όσο κανένα άλλο την οικονομική πολιτική της μεταπολεμικής Ευρώπης, εννοώντας των χωρών που δεν άνηκαν στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Το βιβλίο αυτό δημοσιεύτηκε το 1936, όταν τα αποτελέσματα του παγκόσμιου οικονομικού κραχ ήταν ακόμα νωπά στο Δυτικό Κόσμο. Η πιο σοβαρή, θα λέγαμε, συνέπεια της κρίσης ήταν η μαζική και μεγάλης διάρκειας ανεργία που ενδυνάμωνε τις κοινωνικές εντάσεις και ανισότητες. Αυτή η κατάσταση αμφισβητούσε τον Δυτικό Καπιταλισμό. Εκτός των άλλων, το σοβαρό ζήτημα της ανεργίας υπήρξε βασικό κίνητρο του Keynes για να αποτυπώσει τη Γενική του Θεωρία. Σαν βιβλίο έχει αρκετές απαιτήσεις και προϋποθέτει οικονομικές και 33

34 μαθηματικές γνώσεις για την κατανόησή του από τον αναγνώστη. Βασικός στόχος του Keynes είναι να προβληματίσει πνευματικά το αναγνωστικό του κοινό. "Έχω πειστεί ο ίδιος για τον ψυχολογικό νόμο πως, όταν αυξάνει το εισόδημα, αυξάνεται και το χάσμα μεταξύ εισοδήματος και κατανάλωσης" αναφέρει χαρακτηριστικά στην αρχή του έργου του. Η άποψη αυτή, με απλά λόγια, εκφράζει ότι οι πλούσιοι ξοδεύουν και καταναλώνουν λιγότερο συγκριτικά με τους φτωχούς. Αυτή η παραδοχή χαρακτηρίζεται εύλογη, καθώς οι βασικές ανάγκες των ανθρώπων για σίτιση, ένδυση και στέγαση είναι όμοιες μεταξύ τους και όπως γίνεται αντιληπτό ο πλούσιος θα δαπανήσει μικρότερο τμήμα από το εισόδημά του για να τις καλύψει, συγκριτικά με το φτωχό. Βέβαια, δεν πρέπει κανείς αμελεί και το ζήτημα της ροπής προς κατανάλωση, η οποία συνήθως είναι μικρότερη στα υψηλότερα εισοδήματα, εννοώντας ότι τους ανθρώπους με υψηλά εισοδήματα επικρατεί το πνεύμα της οικονομίας. Αυτά εξαρτώνται, όπως είναι φυσικό, από την οπτική που τα αντιμετωπίζει και τα διακρίνει κανείς. Στη Γενική Θεωρία του Keynes περιλαμβάνονται δύο θεμελιώδη αξιώματα που έχουν προκύψει από τους οικονομολόγους της Κλασικής Σχολής. Το πρώτο αξίωμα εκφράζει την άποψη ότι ο μισθός ισούται με τον οριακό προϊόν της εργασίας και το δεύτερο αναφέρει ότι για δεδομένο όγκο απασχόλησης, η χρησιμότητα του μισθού ισούται προς την οριακή δυσαρέσκεια του συγκεκριμένου όγκου απασχόλησης. Στο πρώτο αξίωμα, ο Keynes δε φαίνεται να έχει σημαντικές αντιρρήσεις σε αντίθεση με το δεύτερο, για το οποίο αμφισβητεί την ισχύ του. Η αμφισβήτηση αυτή έγκειται στους ισχυρισμούς του ότι το εργατικό δυναμικό επιδεικνύει μια ελαστική ανταπόκριση στις μεταβολές του μισθού, δηλαδή σε μια πιθανή μείωση του μισθού ή μια άνοδος των τιμών δε μεταβάλλει την προσφορά εργατικών χεριών, και ότι δεν υφίσταται καμία διαπραγμάτευση μεταξύ των εργοδοτών και των εργαζομένων για τον καθορισμό του ύψους των μισθών, δηλαδή ο Keynes θεωρεί ότι δεν υπάρχει καμία μέθοδος ασφαλούς αξιολόγησης του πραγματικού μισθού. Σχετικά με την απασχόληση, ο Keynes παρουσιάζει τρεις παράγοντες από τους οποίους εξετάζει ότι εξαρτάται ο όγκος της απασχόλησης. Οι παράγοντες αυτοί είναι η συνολική προσφορά εργατικού δυναμικού, η ροπή προς κατανάλωση και ο 34

35 όγκος επένδυσης του κεφαλαίου. Ο Keynes παραδέχεται ότι κάθε αύξηση της απασχόλησης συνεπάγεται κάποια θυσία πραγματικού εισοδήματος για εκείνους που ήδη απασχολούνται. Με απλά λόγια, αν οι εργαζόμενοι επιθυμούν να απορροφηθεί ένα ποσοστό ανέργων, θα πρέπει να αποδεχτούν μείωση των αποδοχών τους. Ο Keynes στη Γενική Θεωρία του, ασχολείται και με τραπεζικά θέματα, και ειδικότερα με τις τραπεζικές πιστώσεις, οι οποίες αυξάνουν την παραγωγή, την αξία των προϊόντων σε όρους μονάδων μισθού και τη μονάδα μισθού σε χρηματικούς όρους. Παράλληλα, παραθέτει τον ορισμό του επιτοκίου, το οποίο θεωρεί ότι είναι το ποσοστιαίο πλεόνασμα ενός χρηματικού ποσού που συμφωνείται να καταβληθεί στο μέλλον πάνω από εκείνο που ονομάζεται τιμή άμεσης παράδοσης ή μετρητοίς του ποσού αυτού. Ο Keynes στο δημιούργημά του έχει ασχοληθεί με όλα τα ζητήματα που μελετά η Οικονομική Επιστήμη. Θα αναφερθούν επιγραμματικά η οριακή αποδοτικότητα κεφαλαίου, το μακροπρόθεσμο επιτόκιο, η κρατική παρέμβαση, η ανελαστική πολιτική των μισθών, η σταθερότητα των τιμών, η κερδοφορία, η αναδιανομή εισοδήματος, οι τρόποι υποκίνησης της ροπής προς την κατανάλωση, οι επενδύσεις, οι κεντρικοί έλεγχοι, ο στασιμοπληθωρισμός και άλλα θέματα. Το σημαντικότερο και φλέγον ζήτημα όλων που αμφιταλαντεύεται η Γενική Θεωρία του Keynes εστιάζεται στο πρόβλημα της ανεργίας που αντιμετώπιζε ο Δυτικός Κόσμος μετά το κραχ της Νέας Υόρκης του Η σοβαρή και καίριας σημασίας άποψη του Keynes για το συγκεκριμένο ζήτημα μπορεί να αποτυπωθεί σε λίγες μόνο γραμμές, ενώ το νόημα της πρότασης είναι καθόλα μεγάλης βαρύτητας. Για να λυθεί το πρόβλημα της ανεργίας, λοιπόν, ο Keynes υποστηρίζει ότι θα πρέπει να παρέμβει δραστικά το κράτος. Η κρατική παρέμβαση μπορεί να πραγματοποιηθεί προσφέροντας κεφάλαια στην οικονομία και χρηματοδοτώντας τις επιχειρήσεις. Με την πρακτική αυτή θα ενισχυθούν οι επιχειρήσεις και θα επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους. Λόγω αυτού θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας, με αποτέλεσμα τη μείωση των ποσοστών του άνεργου πληθυσμού. 35

36 3.2.3 Γενική Θεώρηση της Θεωρίας του Keynes - Κεϋνσιανή Θεωρία Η Θεωρία του Keynes αποτελεί ορόσημο για τα μακροοικονομικά προβλήματα, καθώς ακολουθεί την οριακή μέθοδο και τις μικροοικονομικές θεμελιώσεις της νεοκλασικής Σχολής. Το κύριο ενδιαφέρον της θεωρίας αυτής είναι το πρόβλημα της απασχολήσεως και η προσπάθεια της να αναιρέσει το νόμο του Say, σύμφωνα με τον οποίο η προσφορά δημιουργεί τη δική της ζήτηση. Δηλαδή τα αγαθά τα οποία παράγοντα και προσφέρονται από ένα άτομο, τα ίδια ακριβώς καθορίζουν και το μέγεθος της ζήτησης του ατόμου για τα αγαθά αυτά. Το αγαθό το οποίο παράγεται, προσφέρεται και ζητείται από τα άτομα σε μια οικονομία είναι το πλήρως ανταλλάξιμο αγαθό που ονομάζεται χρήμα. Δηλαδή μέσω του χρήματος, κάθε προσφερόμενη ποσότητα αγαθών δημιουργεί τη δική της ζήτηση και με αυτό τον τρόπο δεν υπάρχει υπερπαραγωγή. Η διαφορά που εντοπίζεται του Keynes και των οικονομολόγων πριν από αυτόν ήταν το πρόβλημα της αποτελεσματικής ζήτησης αλλά και το γεγονός ότι οι προσδοκίες του μέλλοντος είναι καθόλα αβέβαιες. Η συμβολή του Keynes στη θεωρία του χρήματος ήταν σημαντική και εξέφραζε ότι η προσθήκη της ζήτησης χρήματος είναι για κερδοφορία και όχι μόνο για συναλλακτικούς λόγους. Την τελευταία άποψη, δηλαδή αποκλειστικά για συναλλακτικούς λόγους, την πρέσβευαν οι οικονομολόγοι πριν την εποχή του Keynes. Για τον Keynes, το χρήμα θεωρείται το υποκατάστατο στοιχείο του πλούτου των ατόμων. Παράλληλα, ο Keynes στα έργα του υποστηρίζει ότι η αναδιανομή μέρους των κερδών κεφαλαίου στις κατώτερες τάξεις είναι σωστό να γίνεται με τη μορφή κοινωνικών και άλλων παροχών, προκειμένου να αποφεύγεται η κοινωνική δυσαρέσκεια και οι αναταραχές. Βέβαια, μια τέτοια ρύθμιση δεν ήταν ποτέ στόχος του ίδιου του Keynes. Ο Keynes πρότεινε την άνοδο των δημοσίων δαπανών σε περιόδους κρίσεων για να καλύψουν μέρος του ελλείμματος ζήτησης που υπό προϋποθέσεις μπορεί να οδηγήσει την οικονομία μακριά από μια θέση ισορροπίας πλήρους απασχόλησης. Οι δημόσιες δαπάνες μπορεί να ξοδεύονται ως επιδόματα ανεργία κ.λπ., αλλά ο κύριος στόχος δεν είναι η αναδιανομή αλλά η επανόρθωση της ισορροπίας. Μάλιστα η αύξηση της φορολογίας σε περιόδους κρίσης είναι πλήρως 36

37 αντίθετη στη νοοτροπία του Keynes, ο οποίος ζητά αύξηση των ελλειμμάτων στις κρίσεις, τα οποία χρηματοδοτούνται από πλεονάσματα στις καλύτερες εποχές. Το συγκεκριμένο ζήτημα αναλύεται και παρακάτω. Το μοντέλο που παρουσίασε ο Keynes αποτελείται από μια ομάδα ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που τον διαφοροποίησαν από τους κλασικούς οικονομολόγους. Υποστήριζε ότι με σταθερό το επίπεδο μισθών, η απασχόληση και το προϊόν προσδιορίζονται από τη συνολική ζήτηση στην αγορά προϊόντων, ενώ το επιτόκιο επιφέρει την ισορροπία ανάμεσα στην πραγματική ζήτηση και την προσφορά του χρήματος. Παράλληλα, αφού η ζήτηση για κατανάλωση εξαρτάται από το εισόδημα και την απασχόληση, η πτώση των επενδύσεων μειώνει τη συνολική ζήτηση, το εισόδημα και συνεπώς την κατανάλωση. Η μείωση της κατανάλωσης προκαλεί με τη σειρά της επιπλέον μείωση της ζήτηση του προϊόντος και της απασχόλησης δημιουργώντας μια ανακύκλωση ύφεσης. Ένα οικονομικό σύστημα μπορεί να γίνει επιτυχημένο κατά τον Keynes, "όταν χαρακτηρίζεται από αποτελεσματική οικονομία για τη δημιουργία πλούτου, κοινωνική δικαιοσύνη για το σωστό καταμερισμό του πλούτου και τη διασφάλιση της μέγιστης κοινωνικής απασχόλησης αλλά και κατανάλωσης, και ατομική ελευθερία". Όταν η ελεύθερη αγορά οδεύει σε κρίσεις που δεν μπορεί να αντιμετωπίσει μόνη της, τότε είναι απαραίτητος ο κρατικός παρεμβατισμός. Ο Keynes υποστήριξε ότι όταν διαφαίνεται κίνδυνος σε μια οικονομία, οι πολίτες αποταμιεύουν υπερβολικά και καταναλώνουν λίγο, με αποτέλεσμα η ζήτηση να μειώνεται και η ανεργία να αυξάνεται. Τότε το κράτος πρέπει να δαπανά ό,τι αποταμίευσε στα χρόνια της ανάπτυξης και να αντιδρά δυναμικά τονώνοντας την οικονομία. Ταυτόχρονα, η κεντρική τράπεζα πρέπει να παρέμβει προσαρμόζοντας το επιτόκιο, για να εξισορροπήσει το επίπεδο της αποταμίευσης προς όφελος της ανάπτυξης. Αξίζει να γίνει μια μικρή αναφορά στο υπόδειγμα IS/LM. Το γνωστό στα εγχειρίδια της μακροοικονομικής υπόδειγμα των κεϋνσιανών IS/LM" μπορεί να δείξει την αποτελεσματικότητα της δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής μέσω της σχέσης που υπάρχει στο επιτόκιο και των επιπέδων εισοδήματος ισορροπίας. Η καμπύλη IS δείχνει τα σημεία ισορροπίας επενδύσεων (I) και αποταμιεύσεων (S) στα διάφορα επίπεδα συνδυασμών επιτοκίου και πραγματικού 37

38 εισοδήματος και αντιπροσωπεύει τον πραγματικό τομέα της οικονομίας, την αγορά αγαθών, δηλαδή την καταναλωτική, την επενδυτική και τη δημόσια δαπάνη. Η καμπύλη, όπως φαίνεται και στο παρακάτω διάγραμμα, έχει αρνητική κλίση και αυτό λόγω του γεγονότος ότι η δαπάνη αυξάνει όσο μειώνεται το επιτόκιο. Η καμπύλη ίμ δείχνει τη νομισματική ισορροπία, δηλαδή την εξίσωση προσφοράς και ζήτησης χρήματος στα διάφορα επίπεδα συνδυασμού του επιτοκίου και του εισοδήματος και αντιπροσωπεύει το νομισματικό τομέα της οικονομίας. Σχετικά με τη θετική κλίση της καμπύλης, αυτή ανταποκρίνεται στο γεγονός ότι η αύξηση της δαπάνης συνοδεύεται από αύξηση του επιτοκίου, δηλαδή αύξηση ζήτησης του χρήματος καθαρά για συναλλακτικούς σκοπούς. Από την τομή των καμπύλών 18 και ίμ προκύπτουν τα επίπεδα ισορροπίας του επιτοκίου και του εισοδήματος και παρατηρείται ταυτόχρονη ισορροπία τόσο στην αγορά αγαθών όσο και την αγορά χρήματος. Σχήμα 3.3 Η Υπόδειγμα IS/LM Πηγή: el.wikipedia.org Σε γενικές γραμμές, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η Κεϋνσιανή θεωρία υποστηρίζει ότι η τόνωση της οικονομικής μεγέθυνσης προκύπτει από την κοινωνική πολιτική. Η θεωρία του Keynes μαγνητίζει το ενδιαφέρον από τη σκοπιά της κοινωνικής πολιτικής για τους παρακάτω τρεις λόγους: 38