«ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΖΩΗ» Αθηναϊκό μυθιστόρημα

Transcript

1 «ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΖΩΗ» Αθηναϊκό μυθιστόρημα Η αθηναιογραφία του Τίμου Μωραϊτίνη δεν εξαντλείται στα «Ρωμαντικά Χρόνια της Αθήνας» (τελευταίο του βιβλίο, 1951) ή στην «Ολόκληρη Ζωή» (το κατ εξοχήν αθηναϊκό μυθιστόρημα, 1923). Η αθηναιολατρεία του Μωραϊτίνη διατρέχει ολόκληρο το έργο του, το ποιητικό, το θεατρικό και το χρονογραφικό και πάντα θα βρει ευκαιρία να την εκφράσει σε ο,τιδήποτε έγραφε, όπως στην επιθεώρηση «Η Μπερλίνα» που για τις ανάγκες του έργου αυτού έγραψε τους στίχους και τη μουσική της καντάδας «Στης Πλάκας τις Ανηφοριές». Σημαντική επίσης αθηναιογραφία του Τίμου Μωραϊτίνη είναι το πρωτότυπο και πρωτοποριακό για την εποχή του θεατρικό έργο «Ιστορία της Αθήνας» με έντονα στοιχεία επιθεώρησης. Η ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΖΩΗ είναι ένα κατ εξοχήν αθηναϊκό μυθιστόρημα. Αλλά δεν είναι μόνο «αθηναϊκό» αφού διεισδύει αριστοτεχνικά μέσα στην ανθρώπινη ψυχή και στους τύπους που περιγράφει και που συναντάει κανείς σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Ούτε και «μυθιστόρημα» όμως είναι, με τη στενή του όρου έννοια, αφού σ ένα μεγάλο μέρος του έργου ο κεντρικός ήρωας, ο Άλκης Μαρής, είναι σε πολλά σημεία, αυτός ο ίδιος ο Τίμος Μωραϊτίνης. Αυτό ήταν ένα μυστικό του συγγραφέα που το απεκάλυψε μόνο στο στενό οικογενειακό του περιβάλλον. Αλλά και οι τύποι της ΟΛΟΚΛΗΡΗΣ ΖΩΗΣ είναι υπαρκτά και γνωστά πρόσωπα της εποχής, όπως είναι υπαρκτά πολλά γεγονότα. Θα μπορούσε συνεπώς να θεωρηθεί και ως Ιστορικό Μυθιστόρημα. 1

2 Η ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΖΩΗ γράφτηκε σε συνέχειες στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ κατά παράκληση του φίλου του Γεωργίου Βλάχου και εκδόθηκε το 1923 σε βιβλίο που σημείωσε μεγάλη κυκλοφοριακή επιτυχία. Μέσα στις σελίδες του βιβλίου αυτού ζωντανεύει και πάλλεται ένα παρελθόν (τέλη του 19 ου αιώνα, αρχές 20 ου ) που σήμερα φαίνεται τόσο μακρινό και χαμένο μέσα στην αχλή του ονείρου των ρομαντικών εκείνων χρόνων. Είναι μια αρμονική σύνθεση αβρότητας, λυρισμού, πνεύματος, αλλά και σαρκασμού βεβαίως, σε μια ρωμαλέα επίθεση που επιχειρεί ο συγγραφέας, με στόχο τη σκληρότητα, την αδικία, και τον δόλο που εκφράζεται στην κοινωνία από τους διάφορους «επιτήδειους». Η θέση του έργου είναι ο πικρός στοχασμός του Τίμου Μωραϊτίνη: «το καλό δεν ζει». Εκεί εστήριξε το έργο του και από τη θέση αυτή πηγάζει ο χείμαρρος των ιδεών και των φιλοσοφικών του παρατηρήσεων. «Όταν τον διαβάζει κανείς, τον βλέπει να έχει απέναντί του την απεραντοσύνη της αιωνιότητας», γράφει ο αλεξανδρινός λόγιος και εκδότης της εφ. ΑΝΑΤΟΛΗ Σωτ. Καστρουνής. Το χρονικό και τοπικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται Η ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΖΩΗ είναι, όπως προελέχθη, τα τέλη του 19 ου και αρχές του 20 ου αιώνα και η Αθήνα. Οι αναφορές και οι περιγραφές της ζωής των αστικών οικογενειών δίνουν μια πολύτιμη και πρωτογενή ηθογραφική απεικόνιση της εποχής. Η ζωή, τα ήθη και τα έθιμα της αστικής τάξης περιγράφονται με τη γλαφυρότητα και το πνεύμα του Τίμου Μωραϊτίνη. Ένα μεγάλο μέρος - το μεγαλύτερο αφιερώνεται στη νεότητα της εποχής και το φοιτητικό κόσμο με τους αγώνες τους, τις διεκδικήσεις τους, τα όνειρά τους. Περιγράφει μια «ζωντανή» νεολαία, που ωστόσο βαδίζει προς τον θάνατο μέσα στα πεδία των μαχών του «ατυχούς πολέμου» του Μοναδική περιγραφή αφού ο συγγραφέας πολέμησε 2

3 εκεί και πρωτογνώρισε την αγριότητα του πολέμου, δίνοντας μέσα από τις σελίδες αυτές ένα μεγάλο μάθημα αγάπης. Οι κεντρικοί ήρωες του μυθιστορήματος είναι πραγματικοί. Η οικογένεια του Τίμου Μωραϊτίνη αρνείται να αποκαλύψει την ταυτότητά τους πλην του Φάνη, που ήταν ο αγαπημένος πρωτοξάδελφος του συγγραφέα, Κωστής Χαιρόπουλος, που ξεκίνησαν μαζί στη δημοσιογραφία. Γεμάτος υψηλά ιδανικά, πρωτοπόρος και πρωτοστατήσας σε κάθε εκδήλωση έργων πνοής, ο Κ. Χαιρόπουλος ήταν ο ιδρυτής και διευθυντής της μεγάλης πολιτικής εφημερίδας «Ο Χρόνος». Τα γραφεία του ήταν το εντευκτήριο των νέων πολιτικών που έδιναν αγώνες για να καταργήσουν τον τότε παλαιοκομματισμό. «Ο Χρόνος», πρώτος πρόβαλε και επέβαλε τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως πολιτικό ολκής και στα γραφεία του προετοιμάστηκε η επανάσταση του Γουδή. Αληθινός επίσης τύπος είναι ο Πέτρος Γιαρέλης. Τον γνωρίζουμε από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου, που αποβιβάζεται στο σταθμό του τρένου και σε λίγο τον συναντάμε αγνώριστο μέσα στα αθηναϊκά σαλόνια και στους κύκλους των διανοουμένων. Μία άνοδος όμως που στηρίχθηκε στην ανεντιμότητα και στον καιροσκοπισμό. Ο Γιαρέλης είναι ένας αδίστακτος, βδελυρός και επικίνδυνος τύπος που φθονούσε έως τα κατάβαθα της ψυχής του τον Άλκη Μαρή. Η ζωή και η ψυχολογία του κεντρικού ήρωα Άλκη Μαρή δεν είναι παρά μία «εκ βαθέων» εξομολόγηση του Τίμου, ο οποίος πάντοτε απέφευγε να 3

4 γράψει μία αυτοβιογραφία γιατί δεν παραδεχόταν το είδος αυτό της συγγραφής ως γνήσιας δημιουργίας. «Δεν μπορεί, κάτι θα προσθέσει, κάτι θα αφαιρέσει ο συγγραφέας κάτι θα αλλάξει, παρουσιάζοντας τον εαυτό του», έλεγε. Έτσι, πλάθοντας τον Άλκη Μαρή, τον λεπταίσθητο μα απροσάρμοστο στα ανθρώπινα μέτρα ρομαντικό, τον ωραιοπαθή και απόκοσμο ήρωά του, δίνει τον αληθινό του εαυτό. Ο Άλκης Μαρής είναι ο Τίμος Μωραϊτίνης μέχρι το τέλος του πολέμου του Οι περισσότερες καταστάσεις και τα περισσότερα επεισόδια μέχρι τότε είναι πραγματικά. Μετέπειτα είναι μόνο συμβολικά. Σφιχτά δεμένοι ο Τίμος και ο Άλκης στην αρχή της ζωής τους, χωρίζονται κάποτε μοιραία. Ο Τίμος ξεμακραίνει ανεβαίνοντας και φθάνοντας στην κορύφωση, στην αναγνώριση, στη δόξα. Ο Άλκης Μαρής μένει αδιάφορος στα εγκόσμια. Προχωρεί αφήνοντάς τα πίσω του, θαμπά, ωχρά, ξεθωριασμένα, χωρίς νόημα και χωρίς ενδιαφέρον και τραβάει προς κάποιο ανθισμένο μονοπάτι, οδοιπόρος, τραγουδιστής και ερευνητής της ανθρώπινης ψυχής. Ο συγγραφέας δημιουργώντας τον ήρωά του αφήνει την ψυχή του να τραγουδήσει με τον παλμό, με τους ενθουσιασμούς, με την αγνότητα και με την ορμή ενός εικοσάχρονου, με ό,τι πλημμυρίζει τις νεαρές αδιάλλακτες ψυχές στην πρώτη επαφή τους με την ασχήμια, μαστιγώνοντας ό,τι καταστρέφει την ομορφιά. Και η διαθήκη του Άλκη Μαρή είναι η εμπειρία που ο Τίμος απεκόμισε από τη ζωή. Μια φιλοσοφία τραγικά επαληθευμένη που γίνεται δογματική και αποφθεγματική. Είναι το σαρκαστικό επιμύθιο της ΟΛΟΚΛΗΡΗΣ ΖΩΗΣ. 4

5 Μπορεί ο Τίμος Μωραϊτίνης να αποκόπτεται περιγραφικά και βιογραφικά από τον Άλκη Μαρή μετά τον πόλεμο του 1897, ωστόσο δεν αποκόπτεται ψυχικά. Η ιδιοσυγκρασία, η ευαισθησία, η αγνότητα και η αθωότητα και των δύο είναι ταυτόσημες, όσο κι αν η ζωή τους παίρνει άλλους δρόμους. Τα κεφάλαια που αποτελούν την ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΖΩΗ θα μπορούσαν να παρουσιαστούν και σαν αυτοτελή μικρά αφηγηματικά αριστουργήματα όπως ο «Πρωτοετής», «Χιονισμένα Χριστούγεννα», «Γαζίες», «Το άντρον της Αράπως», ο «Τζερεμές», η «Γειτονιά», «Μέσα στα ρόδα», «Ο Εσταυρωμένος», «Μυρίννη», «Νινόν», «Ο ψαράς που βασανίζεται» - ένα ξεχωριστό συμβολικό κομμάτι - ή η περιγραφή του χαρτοπαίγνιου και τόσα άλλα καθώς και οι λυρικές του στροφές στη νύχτα, στη σελήνη, στη λύπη. «Πολλοί επεχείρησαν να μιμηθούν την ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΖΩΗ χρησιμοποιώντας την ιδέα του πολεμικού μέρους της - γράφει η σύζυγος και επιμελήτρια του έργου του Μαρία Μωραϊτίνη - δέσμιοι της υποβλητικής γοητείας του έργου, αλλά και της μεγάλης κυκλοφοριακής του επιτυχίας και παρουσίασαν παρόμοιες δημιουργίες που δεν πήγαν άσχημα αφού και το «πατρόν» ήταν πολύ καλό! Ακόμη και η σκηνή με το θάνατο του πουλιού έχει ξεπατικωθεί! Άλλοι πάλι αυτοαποκαλούμενοι «αθηναιογράφοι» αλλά χωρίς να έχουν καμία, όχι μόνον λογοτεχνικήν περγαμηνήν, αλλά ούτε και την παραμικράν σχέσιν με την λογοτεχνίαν, εσύλησαν όσα κομμάτια περιγράφουν τύπους και ζωή της παλιάς Αθήνας και τα παρουσίασαν σε βιβλία ή σε περιοδικά, αυτούσια με το όνομά τους», καταλήγει. 5

6 Ολόκληρο το αφιέρωμα στον Τίμο Μωραϊτίνη της εφ. ΑΝΑΤΟΛΗ της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου του Σωτ. Καστρουνή υπάρχει στο link «Κριτικές». Στοιχεία του ανωτέρω κειμένου ελήφθησαν από τον 4 ο τόμο των ΑΠΑΝΤΩΝ του Τίμου Μωραϊτίνη και από τον πρόλογο με υπογραφή Μ. Τ. Μ. Ακολουθεί σε μορφή PDF το κεφάλαιο «Χιονισμένα Χριστούγεννα» από την ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΖΩΗ. Το αφήγημα ξεκινάει με τους στίχους που αναφέρονται στο θάνατο ενός πουλιού και απετέλεσαν αργότερα μέρος μιας ποιητικής ενότητας με τον τίτλο ΛΕΥΚΟΙ ΘΑΝΑΤΟΙ. Τα ποιήματα αυτά αποτελούν μνημείο λυρισμού και σπάνιας ευαισθησίας. 6

7 7

8 8

9 9