Γονεϊκό στυλ διαπαιδαγώγησης και επιδόσεις μαθητών σχολικής ηλικίας: θεωρητικές και πρακτικές όψεις

Transcript

1 Γονεϊκό στυλ διαπαιδαγώγησης και επιδόσεις μαθητών σχολικής ηλικίας: θεωρητικές και πρακτικές όψεις Περίληψη Πέκης Αναστάσιος Νηπιαγωγός, Μ.Α. στις Επιστήμες της Αγωγής Η οικογένεια, χωρίς καμία αμφιβολία, καθορίζει σε σημαντικό βαθμό πολλά στοιχεία της αναπτυξιακής πορείας του παιδιού, αφού μέσα στα πλαίσιά της δημιουργούνται τα πρώτα στηρίγματα για την κοινωνική, ψυχική, συναισθηματική και πνευματική του ανάπτυξη. Η κατανόηση του κόσμου από τα παιδιά και η πορεία τους μέσα σε αυτόν επιτυγχάνεται με τη διαπαιδαγώγηση που λαμβάνουν από τους γονείς. Φτάνοντας στη σχολική ηλικία, το σχολικό σύστημα, μέσα από την παιδαγωγική του μορφή και οργάνωση, συνεχίζει το έργο της οικογένειας και συμβάλλει στην κοινωνικοποίησή του. Παράλληλα, η αποτελεσματική συμμετοχή της οικογένειας στη σχολική εκπαίδευση θεωρείται εξίσου ένας σημαντικός δείκτης για την πρόβλεψη της σχολικής απόδοσης. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να διερευνηθεί ο βαθμός επίδρασης των γονεϊκών σχημάτων διαπαιδαγώγησης στις σχολικές επιδόσεις των παιδιών. Τα αποτελέσματα δείχνουν πως ένα μείγμα δημοκρατικών μεθόδων και στρατηγικών διαπαιδαγώγησης με σταθερότητα και τρυφερότητα απέναντι στην προσωπικότητα του παιδιού οδηγούν στην καλύτερη δυνατή εξέλιξη της σχολικής απόδοσης. Λέξεις-κλειδιά: σχολική επίδοση, γονεϊκό στυλ διαπαιδαγώγησης. Abstract The family determines greatly the developmental growth of the child, after in her frames creates the first supports for its social, mental, emotional and spiritual development. The comprehension of the world by the children and their path within is achieved by the education they receive from their parents. Reaching the school age, the school system continues the work of the family and contributes to the socialization of the child. At the same time, the effective involvement of the family in school education is considered equally as an important indicator for predicting school performance. The purpose of this review study is to investigate the degree of influence of the parental style to the school performance of children. The results show that a mixture of democratic methods and educational strategies with stability and tenderness towards to the child's personality lead to optimal development of school performance. Keywords: school performance, parenting style. 189

2 Εισαγωγή Η παιδαγωγική επιστήμη, στα πλαίσια της αγωγής του παιδιού, μελετά με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και δίνει μεγάλη βαρύτητα σε εκείνους τους παράγοντες που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ατομική εξέλιξη και ανάπτυξή του. Η αγωγή του παιδιού, η οποία διαμορφώνεται καθόλη την πορεία της ζωής του, επηρεάζεται από σπουδαίους παράγοντες, όπως είναι η οικογένεια, το σχολείο και τέλος η κοινωνία. Οι πρώτες εμπειρίες και τα πρώτα βιώματα του παιδιού προέρχονται από το οικογενειακό του περιβάλλον. Οι επιστήμες της παιδαγωγικής και της ψυχολογίας παραδέχονται ότι οι γονείς χτίζουν τα θεμέλια της ψυχοσωματικής υγείας του παιδιού, καθώς φέρουν την ευθύνη για μια ομαλή πνευματική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη. Μια μεγάλη ευθύνη και μια σημαντική διαμορφωτική δύναμη, η οποία συνεχίζει μέχρι περίπου την περίοδο της ενηλικίωσης του παιδιού. Η περίοδος της προσχολικής και της σχολικής ηλικίας συνδέεται αναπόσπαστα με το ρόλο και την αποτελεσματικότητα της γονεϊκής συμπεριφοράς στο παιδί. Η σχέση γονέα-παιδιού σε αυτή την περίοδο θεωρείται σημαντική, καθώς διαμορφώνεται η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας του παιδιού, ενώ ταυτόχρονα καλλιεργούνται και μεταδίδονται αρχές, αξίες και κανόνες της ζωής με τελικό στόχο την κοινωνικοποίηση του. Επομένως, η οικογένεια αποτελεί ένα δυναμικό πλαίσιο αγωγής και μόρφωσης, καθώς λειτουργεί ως πρότυπο για το παιδί. Το σχολείο από την άλλη πλευρά καλείται να συνεχίσει μέσα από την εκπαιδευτική του διαδικασία τη λειτουργία της αγωγής και της κοινωνικοποίησης. Έτσι, πολλές από τις λειτουργίες της οικογένειας μεταφέρονται και μεταβιβάζονται στο σχολείο, όπου σκοπός του είναι να συμβάλει στην ολόπλευρη ανάπτυξη των νοητικών και ψυχοσωματικών ικανοτήτων του παιδιού. Τα τελευταία τριάντα χρόνια, το τρίπτυχο οικογένεια-σχολείο-παιδί αποτέλεσε σημαντικό αντικείμενο μελέτης ερευνών. Τόσο στη δυτική όσο και στην ανατολική κουλτούρα, οι έννοιες της σχολικής επίδοσης και της γονεϊκής διαπαιδαγώγησης συμπεριλαμβάνονται σε πολλές ερευνητικές προσπάθειες. Πολλές από αυτές τις έρευνες έχουν διαπιστώσει ότι η επιρροή της οικογένειας συσχετίζεται με τη σχολική επίδοση των παιδιών και αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τη μαθησιακή διαδικασία. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η περιγραφική ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ως προς το είδος και την αποτελεσματικότητα των γονεϊκών πρακτικών διαπαιδαγώγησης που επηρεάζουν τις σχολικές επιδόσεις των παιδιών. 190

3 Εννοιολογικός προσδιορισμός του όρου γονεϊκό σχήμα διαπαιδαγώγησης Η ανάπτυξη και η κοινωνικοποίηση του παιδιού διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό από την επίδραση του οικογενειακού περιβάλλοντος. Από τη μελέτη της βιβλιογραφίας φαίνεται πως οι συμπεριφορές των γονέων αναφορικά με τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους εκφράζονται μέσα από το γονεϊκό ύφος ή στυλ. Οι περισσότερες αναφέρονται σε πρακτικές, επικοινωνιακά σχήματα ή στάσεις οι οποίες αντικατοπτρίζουν τη συνεχή και δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ οικογένειας και παιδιού. Οι διαστάσεις αυτές της ευρύτερης γονεϊκής συμπεριφοράς είναι γνωστές ως γονεϊκό ύφος ή γονεϊκός τύπος (Darling & Steinberg, 1993 Glasgow, Dornbusch, Troyer, Steinberg & Ritter, 1997 Spera, 2005). Μάλιστα, για να γίνει πιο κατανοητή η γονεϊκή συμπεριφορά, οι Darling και Steinberg (1993) διαχωρίζουν τις έννοιες γονεϊκό ύφος και γονεϊκή πρακτική. Ως γονεϊκό στυλ ορίζουν τις στάσεις και τις συμπεριφορές των γονέων με σκοπό να ενδυναμώσουν τις συνθήκες ενός κατάλληλου ψυχολογικού και συναισθηματικού κλίματος μέσα στο οποίο μεγαλώνει ένα παιδί ενώ οι γονεϊκές πρακτικές σχετίζονται με συγκεκριμένες συμπεριφορές και στόχους οι οποίες επηρεάζουν τη γενικότερη ανάπτυξη του παιδιού. Το γονεϊκό ύφος περιλαμβάνει το γενικό πλαίσιο των συνολικών στάσεων απέναντι στο παιδί μέσα από το οποίο εκδηλώνεται η γονεϊκή συμπεριφορά (Lee, Daniels & Kissinger, 2006). Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η Παππά (2006), ο όρος γονεϊκός τύπος «υποδεικνύει τη μορφή μεθόδου ή πρακτικής που ακολουθούν οι γονείς σε θέματα ανατροφής και διαπαιδαγώγησης του παιδιού τους» (σ. 53). Σε κάθε περίπτωση πάντως, όπως αποδεικνύουν οι έρευνες των τελευταίων δεκαετιών, έχει χαρτογραφηθεί η γονεϊκή συμπεριφορά και το σχήμα διαπαιδαγώγησης που ακολουθούν οι γονείς καθώς έχει αναγνωριστεί η σημασία των επιρροών του οικογενειακού περιβάλλοντος στις σχολικές ικανότητες του παιδιού και ο συσχετισμός τους με τη σχολική επίδοση. Τύποι γονεϊκού ύφους Πολλοί ερευνητές, μελετώντας τις συμπεριφορές των γονέων και τις πρακτικές που εφαρμόζουν στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, διερεύνησαν τις διαστάσεις του γονεϊκού ύφους σε σχέση με τη γενικότερη ανάπτυξη του παιδιού. Αυτή η κατηγοριοποίηση των γονέων έγινε λαμβάνοντας υπόψη το σύστημα αξιών, τις στάσεις, τις συμπεριφορές και τις πρακτικές αναφορικά με την ανατροφή των παιδιών (Παππά, 2006). Οι πτυχές της γονεϊκής συμπεριφοράς απέναντι στο παιδί, όπως αναφέρει ενδεικτικά ο Herbert (1996) και η Δημητρίου-Χατζηνεοφύτου (1997), 191

4 είχαν μελετηθεί αρχικά με βάση το μοντέλο του Αμερικανού ψυχολόγου Earl Schaefer, με βασικά κριτήρια το συναισθηματικό τόνο που υπάρχει στην οικογένεια (απόρριψη, αποδοχή) και τον τρόπο χειραγώγησης του παιδιού (ανεκτικότητα, περιορισμός). Στην ελληνική βιβλιογραφία, σύμφωνα με τη μελέτη της Χουρδάκη (1999), η δομή της ελληνικής οικογένειας περιλαμβάνει τους παρακάτω έξι γονεϊκούς τύπους: α) ο ευερέθιστος τύπος γονέα, όπου είναι νευρικός με χρήση αυστηρού ελέγχου και περιορισμών, β) ο φιλόδοξος τύπος γονέα, όπου έχει υψηλό βαθμό απαιτήσεων και προσδοκιών, επιθυμώντας υψηλές επιδόσεις από το παιδί του, γ) ο απορριπτικός τύπος γονέα, όπου χαρακτηρίζεται από χαμηλό βαθμό ανταπόκρισης και ουσιαστικής επίδειξης ενδιαφέροντος προς το παιδί, δ) ο υπερπροστατευτικός τύπος γονέα, όπου συνάδει με υπερβολικές συμπεριφορές ανησυχίας προς το παιδί, ε) ο ανήσυχος τύπος γονέα, όπου ανησυχεί υπερβολικά σε όλες τις περιστάσεις της ζωής του παιδιού και στ) ο κοσμικός τύπος γονέα, όπου επιδεικνύει ελάχιστο ενδιαφέρον για το παιδί, έχοντας λίγες απαιτήσεις από αυτό. Το μοντέλο όμως της γονεϊκής τυπολογίας που χρησιμοποιείται ευρέως βασίζεται στις έρευνες της Baumrind. Μέσα από τις έρευνες της (Baumrind, 1971,1980,1989,1991a), διαπιστώθηκαν δύο βασικές διαστάσεις οι οποίες καθορίζουν τη σχέση γονέων-παιδιών: ο γονεϊκός έλεγχος και η γονεϊκή αποδοχή. Ο γονεϊκός έλεγχος καταδεικνύει το βαθμό στοργής και ανταπόκρισης προς το παιδί ενώ η γονεϊκή αποδοχή αφορά τον έλεγχο της συμπεριφοράς του παιδιού είτε μέσω ενός αυστηρού μοντέλου είτε μέσω πρακτικών που ενισχύουν την αυτονομία (Cole & Cole, 2002). Με βάση λοιπόν αυτές τις δύο διαστάσεις, αναγνώρισε τρεις τύπους γονεϊκών σχημάτων: τον αυταρχικό, τον ανεκτικό και το δημοκρατικό. Ο αυταρχικός γονέας ελέγχει τη συμπεριφορά του παιδιού με αυστηρότητα και τιμωρίες, εφαρμόζοντας όρια και κανόνες και δεν ενθαρρύνει τις λεκτικές συναλλαγές. Πρωταρχικό του μέλημα είναι ο υπέρμετρος έλεγχος, η επιβολή προτύπων και υπακοής. Με αυτό τον τρόπο περιορίζεται έτσι η αυτονομία του παιδιού, η ανάπτυξη πρωτοβουλιών από μέρους του ενώ το συναισθηματικό και ψυχολογικό κλίμα που επικρατεί χαρακτηρίζεται ως απορριπτικό, άτονο και παθητικό (Cole & Cole, 2002 Νόβα-Καλτσούνη, 2008). Ο ανεκτικός γονέας παρουσιάζει ένα χαμηλό επίπεδο ελέγχου απέναντι στο παιδί. Πιο συγκεκριμένα δεν ασκεί έλεγχο ούτε κριτική, είναι επιεικής και έχει λίγες απαιτήσεις. Δίνει στο παιδί μεγάλα περιθώρια αυτονομίας και αποδέχεται τις παρορμήσεις του χωρίς να θέτει τα κατάλληλα όρια και τους αντίστοιχους κανόνες. Παράλληλα, οι ανεκτικοί γονείς προσφέρουν στα παιδιά τους ένα περιβάλλον αποδοχής και επιβεβαίωσης χωρίς τιμωρίες και παρουσιάζουν χαμηλές απαιτήσεις αναφορικά με τα 192

5 επιτεύγματα και τη συμπεριφορά των παιδιών τους (Cole & Cole, 2002 Παππά, 2006). Τέλος, ο δημοκρατικός γονέας λειτουργεί με υποστηρικτικό τρόπο. Ενθαρρύνει την επικοινωνία και τις λεκτικές συναλλαγές και δείχνει ενεργή συμμετοχή στη ζωή του παιδιού. Οι δημοκρατικοί γονείς είναι θερμοί και δίνουν σημασία στην πειθαρχία, την ανεξαρτησία και την υπευθυνότητα του παιδιού. Ο έλεγχος που ασκείται γίνεται μέσα στα πλαίσια λογικών απαιτήσεων, ώστε να μην υπάρχουν αποκλίσεις από τα επιτρεπτά όρια. Οι δημοκρατικοί γονείς έχουν υψηλές απαιτήσεις και προσδοκίες όσον αφορά τη συμπεριφορά των παιδιών τους, παρέχοντας τους σε μεγάλο βαθμό επαρκή έλεγχο και στήριξη (Cole & Cole, 2002 Παππά, 2006). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι Maccoby και Martin σε μεταγενέστερες έρευνες που έγιναν στην τυπολογία της Baumrind, σύμφωνα με την Παππά (2006), διέκριναν δύο τύπους ανεκτικών γονέων: τον ανεκτικό-επιεική και τον ανεκτικό-αδιάφορο γονέα. Ο ανεκτικός-επιεικής γονέας δείχνει υψηλά επίπεδα ευαισθησίας, θέτει λίγους περιορισμούς και ασκεί πολύ μικρό έλεγχο. Αντίθετα, ο ανεκτικός-αδιάφορος γονέας δείχνει χαμηλή ευαισθησία στις ανάγκες του παιδιού και χαρακτηρίζεται από αδυναμία ανταπόκρισης ή ουσιαστικής επικοινωνίας μαζί του, με αποτέλεσμα να μην εμπλέκεται καθόλου στη ζωή του παιδιού. Μελετώντας το θεωρητικό πλαίσιο της Baumrind, φαίνεται ότι οι διαστάσεις του γονεϊκού ύφους διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, όμως μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό: τον παράγοντα παιδί. Πόσο σημαντική όμως είναι η αλληλεπίδραση των γονεϊκών πρακτικών και του γονεϊκού ύφους στην γνωστική ανάπτυξη του παιδιού και ιδιαίτερα στη σχολική του επίδοση; Η συμβολή και η επίδραση της οικογένειας στη σχολική επίδοση του παιδιού Πολλές μελέτες, μέσα από τη διερεύνηση των σχέσεων της οικογένειας, υπογραμμίζουν το θετικό συσχετισμό της ενίσχυσης των γονέων με τη μαθησιακή διαδικασία των παιδιών (Γεωργίου, 1993 Μυλωνάκου-Κεκέ, 2007 Παπαγεωργίου, 2007 Spera, 2006). Η ποικιλία των μαθησιακών ερεθισμάτων που παρέχει η οικογένεια στο παιδί και η μεταξύ τους αλληλεπίδραση αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς και της προσωπικότητας του παιδιού. Έτσι, μέσα από τη δυναμική της οικογένειας, το παιδί ενεργοποιείται και συμμετέχει στη σχολική εκπαίδευση έχοντας ως πρότυπο συμπεριφοράς τους γονείς και τις αξίες που έχει λάβει. Αρκετές έρευνες εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στο κοινωνικο-οικονομικό περιβάλλον της οικογένειας και προσπαθούν να συσχετίσουν τη σχολική 193

6 επίδοση του παιδιού με τις συμπεριφορές των γονέων, τις προσδοκίες και τις φιλοδοξίες τους καθώς και τις πρακτικές διαπαιδαγώγησης που εφαρμόζουν. Στην ελληνική βιβλιογραφία, η πληθώρα των ερευνών καταδεικνύει τη γονεϊκή συμπεριφορά ως το σημαντικό παράγοντα επιρροής στη σχολική μάθηση. Αναφορικά με τις ακαδημαϊκές επιδόσεις του παιδιού, ο Φλουρής (2004) αναφέρει πως οι γονείς με τη στάση τους, τις πρακτικές που ακολουθούν, τις αξίες και τα πιστεύω τους επηρεάζουν τον τρόπο αντίληψης και προσέγγισης των παιδιών σχετικά με τις προσωπικές τους ικανότητες και τη σχολική επιτυχία. Στην έρευνά του βρέθηκε πως η δημιουργία θετικού και υποστηρικτικού περιβάλλοντος ασκεί θετικές επιδράσεις στις επιδόσεις των παιδιών στα μαθηματικά και στη γλώσσα ενώ αντίθετα ο έλεγχος, η πίεση και η αυστηρότητα μπορεί να έχουν αρνητικά αποτελέσματα. Ανιχνεύοντας την επίδοση και τη σχέση της με το οικογενειακό περιβάλλον, στην έρευνα του Μιχάλη (2006), διερευνήθηκε το είδος και η αποτελεσματικότητα της επίδρασης που ασκούν οι γονείς στη σχολική απόδοση των παιδιών τους. Από την έρευνα του προκύπτει ότι η γονεϊκή πίεση επιφέρει αρνητικές επιδράσεις, επενεργώντας ανασταλτικά στη μαθησιακή πορεία των παιδιών ενώ η επιβολή υπέρμετρης επιτήρησης, περιορισμών και αυστηρών κανόνων μέσα σε ένα φορτισμένο συναισθηματικό κλίμα συσχετίζεται με χαμηλή σχολική επίδοση. Παρόμοιες είναι και οι απόψεις της Καϊλά (1997) όπου στην έρευνα της σε μαθητές της ΣΤ Δημοτικού και της Α Γυμνασίου, σκιαγραφώντας το προφίλ του «καλού και κακού» μαθητή, προέκυψαν αρκετά σημαντικά στοιχεία αναφορικά με τις γονεϊκές πρακτικές και τη σχολική μάθηση των παιδιών. Πιο συγκεκριμένα, το οικογενειακό περιβάλλον του «κακού» μαθητή χαρακτηρίζεται από αδιαφορία, ανικανότητα, ελάχιστη εμπλοκή και αλληλεπίδραση στις σχέσεις με τα παιδιά, δίνοντας παράλληλα μεγάλη σημασία στην τιμωρία, τον αυστηρό έλεγχο και την υπακοή. Αντίθετα, στις οικογένειες των «καλών» μαθητών υπάρχει ευελιξία, ενθαρρύνεται η επικοινωνία και προάγεται η ανάληψη πρωτοβουλιών, οδηγώντας τα παιδιά στην επιτυχία και στην κατάκτηση στόχων. Συναφείς δείχνουν στην ίδια έρευνα και οι αντιδράσεις των γονέων σχετικά με τις χαμηλές και υψηλές επιδόσεις των παιδιών τους. Στις περιπτώσεις όπου παρατηρείται καλή σχολική επίδοση, οι γονείς αντιδρούν λογικά επιδεικνύοντας συνεχές ενδιαφέρον και ενθάρρυνση, ενώ όπου παρατηρείται αποτυχία και χαμηλή επίδοση αυτή συνδυάζεται με μέτρια στήριξη και τιμωρίες. Έτσι δημιουργείται ένα αρνητικό περιβάλλον στο οποίο η υπερβολική πίεση των γονέων για υψηλούς βαθμολογικούς στόχους από τα παιδιά τους οδηγεί σε αντίθετα από τα επιθυμητά αποτελέσματα, με συνέπεια την διαμόρφωση αρνητικών στάσεων προς το σχολείο. 194

7 Στην έρευνα του Γεωργίου (1996) αποτυπώνεται η διαφοροποίηση των γονεϊκών πρακτικών ανάμεσα σε οικογένειες που περιλαμβάνουν άριστο μαθητή και σε οικογένειες που έχουν μαθητή με προβληματική σχολική επίδοση. Τα ευρήματα έδειξαν ότι οι οικογένειες των άριστων μαθητών χαρακτηρίζονται από ενέργειες που αναπτύσσουν την πρωτοβουλία του παιδιού, ενθαρρύνουν το διάλογο μαζί του, εμπλέκονται ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία του παιδιού και προσφέρουν την κατάλληλη συναισθηματική στήριξη. Αντίθετα, οι γονείς των παιδιών που είχαν χαμηλή σχολική επίδοση παρουσίαζαν σχεδόν αυταρχικές συμπεριφορές με στοιχεία αμφισβήτησης για τις δυνατότητες των παιδιών, χρησιμοποιώντας παράλληλα απειλές και τιμωρίες. Μέσα από την ξένη βιβλιογραφική ανασκόπηση φαίνεται πως ο δημοκρατικός τύπος γονέα συσχετίζεται με υψηλές σχολικές επιδόσεις. Η παροχή σταθερής συναισθηματικής στήριξης και αυτονομίας στο παιδί συνδέεται άμεσα με θετικό ψυχολογικό κλίμα, ακαδημαϊκή επιτυχία και καλή κοινωνική προσαρμογή των παιδιών. Τα παιδιά των δημοκρατικών γονέων, διαθέτοντας κίνητρα, υψηλή αυτοεκτίμηση και αυτοαντίληψη, είναι συνεργατικά και στηρίζονται στις δυνάμεις τους επιδεικνύοντας έτσι θετικές στάσεις στο σχολείο και στις επιδόσεις τους (Boon, 2007 Heaven & Ciarrochi, 2008 Steinberg, Elmen & Mounts, 1989). Οι μελέτες της Spera (2005, 2006) καθώς και των Strage και Brandt (1999) καταδεικνύουν την αποτελεσματικότητα του δημοκρατικού τύπου γονέα σε σχέση με τα υψηλά επίπεδα επιδόσεων και θετικής ψυχολογικής εξέλιξης. Οι δημοκρατικοί γονείς είναι ζεστοί, στοργικοί και μεταφέρουν στο παιδί τους την πρέπουσα συναισθηματική ασφάλεια. Ταυτόχρονα ενισχύουν τη λεκτική αλληλεπίδραση σε μεγάλο βαθμό μέσα από κατάλληλη επιχειρηματολογία, συζητήσεις και ανταλλαγή απόψεων με το παιδί τους με αποτέλεσμα να ενισχύεται θετικά η σχολική ικανότητα και επιτυχία. Έτσι η δημοκρατική γονεϊκή πρακτική-συγκριτικά με τις υπόλοιπες δύοσυσχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με θετική ψυχοκοινωνική ανάπτυξη καθώς προωθεί ταυτόχρονα την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων, την αυτοεκτίμηση και την αυτονομία, την αυτοπεποίθηση και την ακαδημαϊκή ικανότητα του παιδιού (Ginsburg & Bronstein, 1993 Hein & Lewko, 1994 Lamborn, Mounts, Steinberg & Dornbusch, 1991 Newman, Harrison, Dashiff & Davies, 2008 Noller & Callan, 1990). Σε ότι αφορά τα παιδιά των ανεκτικών γονέων χαρακτηρίζονται από χαμηλό επίπεδο κοινωνικών δεξιοτήτων, επιδεικνύουν παρορμητικές έως και επιθετικές συμπεριφορές και στηρίζονται ελάχιστα στις δυνάμεις τους. Η απουσία ελέγχου, παραινέσεων αλλά και σημαντικής καθοδήγησης από τους γονείς δημιουργεί αρκετές δυσκολίες σε αυτά τα παιδιά με αρνητικές συνέπειες στην ευημερία και την πρόοδο τους. Μάλιστα είναι πιθανό, αφού δεν συμμετέχουν ενεργά στη σχολική ζωή, να παρουσιάσουν 195

8 προβλήματα στο σχολικό περιβάλλον, όπως χαμηλές επιδόσεις ή μαθησιακές-γνωστικές δυσκολίες (Dornbusch, Ritter, Liederman, Roberts & Fraleigh, 1987 Παππά, 2006). Σε κάποιες περιπτώσεις το αυταρχικό στυλ διαπαιδαγώγησης έχει συνδεθεί αντίστοιχα με καλές σχολικές επιδόσεις. Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι ο πολιτισμικός παράγοντας επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το γονεϊκό στυλ, καθώς αντικατοπτρίζει το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο έχει ενταχθεί η οικογένεια. Στην έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τους Park και Bauer (2002) το δείγμα αποτελούνταν από Αμερικανούς ασιατικής, ευρωπαϊκής και αφρικάνικης καταγωγής καθώς και Ισπανόφωνους. Τα ευρήματα έδειξαν να συσχετίζονται οι καλές επιδόσεις με το αυστηρό στυλ αλλά αυτό αφορούσε τους Αμερικανούς που είχαν ευρωπαϊκή καταγωγή. Όσον αφορά τους Αμερικανούς με ασιατική και αφρικανική καταγωγή δεν φάνηκε να υπάρχουν διαφορές στις επιδόσεις των παιδιών με αυταρχικούς γονείς. Επίσης, στην έρευνα της Chao (1994) όπου μελετήθηκαν οι συμπεριφορές που εκδηλώνουν οι Κινέζοι γονείς σχετικά με την ανατροφή των παιδιών τους, φάνηκε πως το αυταρχικό στυλ είναι η κατάλληλη κοινωνική συμπεριφορά καθώς συνδέεται με την πειθαρχία ενώ τα παιδιά τους εμφανίζουν παράλληλα σημαντικά υψηλές επιδόσεις. Νεότερη έρευνα της Chao (2001) έδειξε πως δεν υπήρχαν σημαντικές διαφορές στις επιδόσεις ανάμεσα στους Αμερικανούς ασιατικής καταγωγής που μεγάλωσαν σε περιβάλλον με αυταρχικούς γονείς και στους Αμερικανούς ευρωπαϊκής καταγωγής που μεγάλωσαν σε περιβάλλον με δημοκρατικούς γονείς. Οι πολιτισμικές διαφορές που παρατηρούνται υποδηλώνουν το διαφορετικό τρόπο και τη σημασία που αποδίδεται στις αυταρχικές πρακτικές, αφού για τις ανατολικές κοινωνίες η έννοια του αυταρχικού τύπου γονέα συνδέεται περισσότερο με θετικά χαρακτηριστικά, που προάγουν την ισορροπία και τη σταθερότητα μέσα στην οικογένεια. Καθώς η είσοδος του παιδιού στο σχολείο αποτελεί σημαντικό ορόσημο στη ζωή του, σε γενικές γραμμές, επιβεβαιώνεται και αποδεικνύεται από τις μελέτες που παρουσιάστηκαν πως η σχολική επίδοση επηρεάζεται αρκετά από τις μεθόδους διαπαιδαγώγησης που χρησιμοποιούν οι γονείς. Συμπεράσματα-εισηγήσεις Τα ερευνητικά ευρήματα δεν επιτρέπουν να υποστηρίξει κανείς με απόλυτη βεβαιότητα και ακρίβεια ποια στρατηγική διαπαιδαγώγησης συνεισφέρει στη δημιουργία θετικού κλίματος για σχολική πρόοδο. Άλλωστε, οι διαφοροποιήσεις των γονεϊκών συμπεριφορών που παρατηρούνται σε διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια, δικαιολογούν αρκετά τις διαφορετικές επιδράσεις που ασκούνται στα παιδιά. 196

9 Όμως, οι επικρατέστερες στάσεις αναφορικά με το γονεϊκό σχήμα διαπαιδαγώγησης είναι αυτές που συνάδουν με τη σταθερότητα, τη συνέπεια, την αποδοχή και τη δημοκρατικότητα. Ο δημοκρατικός γονεϊκός τύπος είναι αυτός που έχει συνδεθεί περισσότερο με καλές ακαδημαϊκές επιδόσεις αλλά και με την ολοκληρωμένη κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Έτσι, το δημοκρατικό στυλ διαπαιδαγώγησης είναι αυτό που επιτρέπει την ελεύθερη επικοινωνία και έκφραση, που βάζει σωστά όρια και κανόνες, που επιβραβεύει τον αυτοέλεγχο και τις πρωτοβουλίες και ενθαρρύνει την αυτόνομη συμπεριφορά και τη λήψη αποφάσεων από το παιδί (Baumrind, 1991b). Αυτό το στυλ γονεϊκής διαπαιδαγώγησης εμφανίζει μεγάλη αποτελεσματικότητα καθώς συνδέεται με σημαντικές έννοιες όπως την κοινωνική επάρκεια, την ακαδημαϊκή επιτυχία, τη σταθερότητα, την επιμονή και την υγιή κοινωνική ανάπτυξη ενός παιδιού (Strage & Brandt, 1999). Επομένως, στα πλαίσια της ανάπτυξης του παιδιού, υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τους οποίους θα πρέπει να υποστηρίζεται ένα ζεστό και δημοκρατικό οικογενειακό κλίμα. Η θερμή και γεμάτη στήριξη οικογενειακή ατμόσφαιρα μπορεί να αποτελέσει ενθαρρυντικό παράγοντα ανάπτυξης κινήτρων επιτυχίας, απόδοσης, αυτοπεποίθησης και αυτενέργειας. Παιδιά που μεγαλώνουν σε ένα τέτοιο περιβάλλον τροφοδοτούνται με θετική ενέργεια και αποκτούν την απαραίτητη υποδομή για την προσωπική τους ευημερία. Ένας από τους σημαντικότερους ρόλους που καλούνται να διαδραματίσουν οι γονείς είναι να προετοιμάσουν το παιδί με τις απαραίτητες για τη σχολική ζωή δεξιότητες και αξίες με επιμονή και υπομονή. Πλησιάζοντας στη σχολική ηλικία, η ελαχιστοποίηση των αποτυχιών του παιδιού μπορεί να γίνει με την επιβράβευση του, τον έπαινο και το έμπρακτο ενδιαφέρον στις σχολικές του δραστηριότητες. Όταν οι γονείς είναι υπερπροστατευτικοί ή πιεστικοί, αποθαρρύνουν κάθε δημιουργική προσπάθεια των παιδιών δημιουργώντας τους έτσι άγχος, φόβο και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Λιγότερη πίεση, μεγαλύτερη ευελιξία και δημοκρατική καθοδήγηση συνιστώνται ως θετικές μέθοδοι επίδρασης, καθώς ενισχύουν τις προσπάθειες των μαθητών και ανορθώνουν το σχολικό συναίσθημα. Αντίθετα, αυταρχικές και καταπιεστικές παιδαγωγικές δημιουργούν προβλήματα και δυσκολίες καθώς δεν είναι αποτελεσματικές στην προαγωγή της εκπαιδευτικής επίδοσης και της γενικότερης ψυχικής υγείας των παιδιών. Ανακεφαλαιώνοντας, διαπιστώνεται πως οι στάσεις και οι συμπεριφορές των γονέων ασκούν καταλυτικό ρόλο στη σχολική επιτυχία ή αποτυχία ενός μαθητή, αφού φέρουν την ευθύνη για τη σωστή πορεία του και τη σχολική του εξέλιξη. Έτσι αυτό που χρειάζεται είναι μια «δημοκρατική σύμπραξη» και μια λειτουργική συνεργασία οικογένειας και παιδιού, η οποία θα αναδείξει τις προσωπικές του ανάγκες, θα βελτιώσει τους 197

10 δίαυλους επικοινωνίας μεταξύ των δυο στοιχείων και θα επιδράσει θετικά στο σύνολο της κοινωνικής και της σχολικής του ζωής. Βιβλιογραφία Baumrind, D. (1971). Current patterns of parental authority. Developmental Psychology Monographs, Vol.4 (1, Pt. 2), Baumrind, D. (1980). New directions in socialization research. American Psychologist, Vol.35 (7), Baumrind, D. (1989). Rearing competent children. In Damon W. (Ed.), Child Development Today and Tomorrow (pp ). San Francisco: Jossey-Bass. Baumrind, D. (1991a). Effective parenting during the early adolescent transition. In P. A. Cowan & E. M. Hetherington (Eds.),Family transitions: Advances in family research series, Vol.2. (pp ), Hillsdale, NJ: Erlbaum. Baumrind, D. (1991b). The influence of parenting style on adolescent competence and substance use. The Journal of Early Adolescence, Vol.11, No.1, Boon, H. (2007). Low-and high-achieving Australlian secondary school students: Their parenting, motivations and academic achievement. Australian Psychologist, 42(3), Chao, R. (1994). Beyond parental control and authoritarian parenting style: understanding Chinese parenting through the cultural notion of training. Child Development, Vol.65 (4), Chao, R. (2001). Extending research on the consequences of parenting style for Chinese Americans and European Americans. Child Development, Vol.72(6), Cole, M. & Cole, S. (2002). Η ανάπτυξη των παιδιών. Γνωστική και Ψυχοκοινωνική Ανάπτυξη κατά τη Νηπιακή και Μέση Παιδική Ηλικία. Τόμος Β. Αθήνα: Τυπωθήτω. Γεωργίου, Σ. (1993). Ο ρόλος της οικογένειας στη σχολική επίδοση. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 19, Γεωργίου, Σ. (1996). Γονεϊκή συμπεριφορά και σχολική επίδοση. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 23, Darling, N. (1999). Parenting style and its correlates. Champaign, IL, ERIC Clearinghouse on Elementary and Early Childhood Education. Διαθέσιμο από Darling, N. & Steinberg, L. (1993). Parenting style as context: An integrative model. Psychological Bulletin, 113, Δημητρίου-Χατζηνεοφύτου, Λ. (1997). Τα 6 πρώτα χρόνια της ζωής. Αθήνα: Singular Publications. 198

11 Ginsburg, G. & Bronstein, P. (1993). Family factors related to children s intrinsic/extrinsic motivational orientation and academic performance. Child Development, Vol.64, Glasgow, K.L., Dornbusch, S.M., Troyer, L., Steinberg, L. & Ritter, R.L. (1997). Parenting styles, adolescents attributions and educational outcomes in nine heterogeneous high schools. Child Development, 68, Heaven, P. & Ciarrochi, J. (2008). Parental styles, conscientiousness, and academic performance in high school: a three-wave longitudinal study. Personality and Social Psychology Bulletin, 451(34), Hein, C. & Lewko, J. (1994). Gender differences in factors related to parenting style: a study of high performing science students. Journal of Adolescent Research, Vol.9, No.2, Herbert, M. (1996). Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας. Ελληνικά Γράμματα: Αθήνα. Καϊλά, Μ. (1997). Η σχολική αποτυχία από την «οικογένεια» του σχολείου στο «σχολείο» της οικογένειας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Lamborn, S., Mounts, N., Steinberg, L. & Dornbusch, S. (1991). Patterns of competence and adjustment among adolescents from authoritative, authoritarian, indulgent and neglectful families. Child Development, 62, Lee, M., Daniels, H. & Kissinger, D.B. (2006). Parental influences on adolescent adjustment: Parenting style versus parenting practices. The Family Journal, 253 (14), Μιχάλης, Η. (2006, Μάιος). Οικογενειακό περιβάλλον και σχολική επίδοση των μαθητών. 1 ο Εκπαιδευτικό Συνέδριο με θέμα: Το ελληνικό σχολείο και οι προκλήσεις της σύγχρονης κοινωνίας. Περιφερειακή Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας & Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ηπείρου, Ιωάννινα. Διαθέσιμο από Μυλωνάκου-Κεκέ, Η. (2007). Σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις στην επικοινωνία σχολείου, οικογένειας και κοινότητας. Αθήνα: Ατραπός. Newman, K., Harrison, L., Dashiff, C. & Davies, S. (2008). Relationships between parenting styles and risk behaviors in adolescent health: an integrative literature review. Revista Latino-Americana de Enfermagem, 16 (1), Noller, P. & Callan, V. (1990). Adolescents perceptions of the nature of their communication with parents. Journal of Youth and Adolescence, Vol.19 (4), Νόβα-Καλτσούνη, Χ. (2008). Η ανάπτυξη του παιδιού στο κοινωνικό περιβάλλον-εγχειρίδιο μελέτης. Πάτρα: Ε.Α.Π. 199

12 Park, H. & Bauer, S. (2002). Parenting practices, ethnicity, socioeconomic status and academic achievement in adolescents. School Psychology International, Vol.23, No.4, Παπαγεωργίου, Ι. (2007). Τι ρόλο παίζει η οικογένεια στη σχολική επίδοση των μαθητών. Επιστημονικό Βήμα, 8, Παππά, Β. (2006). Επάγγελμα γονέας. Ψυχολογικοί τύποι γονέων και συμπεριφορά παιδιών και εφήβων. Αθήνα: Καστανιώτης. Spera, C. (2005). A review of the relationship among parenting practices, parenting styles and adolescent school achievement. Educational Psychology Review, 17 (2), Spera, C. (2006). Adolescents perceptions of parental goals, practices and styles in relation to their motivation and achievement. The Journal of Early Adolescence, 456 (26), Steinberg, L., Elmen, J. & Mounts, N. (1989). Authoritative parenting, psychosocial maturity, and academic success among adolescents. Child Development, Vol.60, No.6, Strage, A. & Brandt, T.S. (1999). Authoritative parenting and college students academic adjustment and success. Journal of Educational Psychology, Vol.91 (1), Φλουρής, Γ. (2004). Αυτοαντίληψη, σχολική επίδοση και επίδραση γονέων. Αθήνα: Γρηγόρης. Χουρδάκη, Μ. (2000). Οικογενειακή Ψυχολογία. Αθήνα: Leader Books. 200