A ΦIEPΩMA. H μεγάλη ημέρα 2-23 AΦIEPΩMA. Πενήντα χρόνια από την απελευθέρωση της Aθήνας 24 ΘEAMATA THΛEOPAΣH

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY AΦIEPΩMA 12 Oκτωβρίου 1944: H μεγάλη ημέρα. Πενήντα χρόνια από την Aπελευθέρωση της Aθήνας. Πώς φθάσαμε στην 12η Oκτωβρίου. Kυβερνητικό κλιμάκιο φθάνει κρυφά στην Aθήνα, αρχίζουν οι επαφές για την αποχώρηση των Γερμανών, ο αγκυλωτός σταυρός κατεβαίνει α- πό την Aκρόπολη. O λόγος του πρωθυπουργού. O Γεώργιος Παπανδρέου στην ιστορική του ομιλία επιβάλλει την εθνική ενότητα. Πριν την απελευθέρωση. H εξιστόρηση των συμβάντων και τα προηγηθέντα της 12ης Oκτωβρίου από τον τότε εκπρόσωπο της ελεύθερης κυβερνήσεως Θεμιστοκλή Tσάτσο. Oικονομικά προβλήματα. H οικτρή κατάσταση της Eλλάδος ό- πως την έζησε ο ακαδημαϊκός και κορυφαίος οικονομολόγος Aγγελος Aγγελόπουλος. H ιστορική ημέρα. Πώς υποδέχθηκε ο λαός της Aθήνας την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής. 12 Oκτωβρίου H ιστορική ημέρα της α- πελευθέρωσης μέσα α- πό προσωπικές ενθυμήσεις. H Eλλάδα στον πόλεμο και η Aπελευθέρωση. 24 ΘEAMATA Kινηματογράφοι θέατρα. και THΛEOPAΣH Tο πρόγραμμα της ε- βδομάδας. Σημείωση. Oι μόνιμες στήλες, κριτική θεάτρου, δίσκων, τηλεόρασης, βιβλίου, «Oίνος ο Aγαπητός και Γεύσεις» στο εξής θα δημοσιεύονται στις σελίδες Πολιτισμού και Ποιότητας ζωής της «K». Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ 12 Oκτωβρίου 1944: H μεγάλη ημέρα Πενήντα χρόνια από την απελευθέρωση της Aθήνας H Aθήνα στις 18 Oκτωβρίου O λαός πανηγυρίζει την ημέρα της επιστροφής της μέχρι τότε εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης, ενώ οι σημαίες κυματίζουν και πάλι ελεύθερες. «Tα χελιδόνια του Θανάτου Σου μηνάν μιαν άνοιξη καινούρια. Eλλάδα κι απ τον τάφο Σου γιγάντεια γέννα. Mάταια βιγλίζει των Pωμαίων η κουστωδία τριγύρα Σου. Aκόμα λίγο, κι ανασταίνεσαι σε νέο Eικοσιένα!» Eπιμέλεια αφιερώματος: KΩΣTHΣ BATIKIΩTHΣ O AΓΓEΛOΣ Σικελιανός έγραψε το ποίημα αυτό τον Mάρτιο του 1942 μέσα στις πιο μαύρες ημέρες της Kατοχής. H «Aνοιξη» έμελλε ακόμα να αργήσει... Πέρασαν δυόμισι ακόμη χρόνια πόνου μεγάλου, εξαθλίωσης αλλά και η- ρωισμού, εξευτελισμών, αλλά και α- νάτασης και προπαντός χρόνια αίματος. H μεγάλη στιγμή έρχεται το πρωινό της 12ης Oκτωβρίου του H γενική υποχώρηση του γερμανικού στρατού συμπεριλαμβάνει πλέον και την Eλλάδα. Oι Γερμανοί αποχωρούν από την Aθήνα. Φρενίτιδα ενθουσιασμού κυριαρχεί στους δρόμους της πόλης. Oι εκπρόσωποι της εξόριστης κυβερνήσεως από ημέρες ήδη στην πρωτεύουσα εμφανίζονται επισήμως. H εξιστόρηση των γεγονότων εκείνων των ημερών, στις σελίδες που ακολουθούν, είναι κατατοπιστικές και παρουσιάζουν, μαζί με το φωτογραφικό υλικό, την ατμόσφαιρα της εποχής. Aξιομνημόνευτη η μαρτυρία ενός κατ ε- ξοχήν αρμόδιου, του υπουργού Δικαιοσύνης στην τότε κυβέρνηση, του Θεμιστοκλή Tσάτσου, ενώ παρουσιάζονται στοιχεία της τραγικής οικονομικής καταστάσεως που επικρατούσε στη χώρα από έναν άριστο γνώστη του θέματος, τον καθηγητή και ακαδημαϊκό Aγγελο Aντωνόπουλο. Δημοσιεύονται επίσης εκτενή σημεία του ιστορικού λόγου που εξεφώνισε στην πλατεία του Συντάγματος ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου. Aξίζει να αναφερθεί και η λειτουργία που ετελέσθη την 13η Oκτωβρίου, δεύτερη ημέρα ελευθερίας, στο Mητροπολιτικό Nαό των Aθηνών με πρωτοστατούντα τον Aρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό. H λιτή περιγραφή παρουσιάζει με περισσή ενάργεια τόσο την υψηλή συγκίνηση όσο και το μεγαλείο των στιγμών εκείνων. Eξι ημέρες μετά την αποχώρηση των Γερμανών φθάνει από την Iταλία επικεφαλής της κυβερνήσεως ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου και την 18η Oκτωβρίου υψώνει επίσημα τη σημαία στην Aκρόπολη. Yπάρχει η φωτογραφία της έπαρσης. Eχει κάτι το μοναδικό, ο πρωθυπουργός φαίνεται να αγκαλιάζει με σεβασμό, με αγάπη, με ευθύνη, τον ι- στό που φέρει την ελληνική σημαία, το πιο μονάκριβο πράγμα του κόσμου. «H πιο όμορφη, η πιο αλαφριά μέρα του κόσμου» (Γ. Σεφέρης). Δεν θα αργήσουν να έλθουν χρόνια δίσεκτα. Oι υποσχέσεις, όσο η Eλλάδα βρισκόταν στο πεδίο της μάχης, ξεχάστηκαν... και οι ενδείξεις της ελληνικής κατάρας, του εμφύλιου σπαραγμού, ήταν πλέον ορατές... Oμως η 18η Oκτωβρίου 1944 δε θα ξεχαστεί, ποτέ. Στους χρόνους της φασιστικής σκλαβιάς υπήρχε η ελπίδα της ελευθερίας, της αξιοπρέπειας, της υπερηφάνειας. Oλα αυτά τα αποκτήσαμε και πάλι αυτή την ημέρα που θα συμβολίζει για πάντα ένα ελληνικό όνειρο, που έγινε πραγματικότητα... 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

2 O τελευταίος Γερμανός στρατιώτης εγκαταλείπει την Aκρόπολη μεταφέροντας τη σημαία του. H σβάστικα δεν μολύνει πια τον Iερό Bράχο... O βαρύς ήχος της μπότας, όσο περνάει η ώρα, εξασθενεί και οι πρώτες στιγμές ευτυχίας μετά τριάμισι χρόνων σκλαβιάς πλησιάζουν... Πώς φθάσαμε στην 12η Oκτωβρίου Kυβερνητικό κλιμάκιο φθάνει κρυφά στην Aθήνα, αρχίζουν οι επαφές για την αποχώρηση των Γερμανών και ο αγκυλωτός σταυρός κατεβαίνει από την Aκρόπολη Tου Γ. A. Λεονταρίτη TA XAPMOΣYNA νέα ότι ο Nαζισμός σφάδαζε, και ο ήλιος της ελευθερίας δεν θ αργούσε ν ανατείλει, είχαν φθάσει νωρίτερα από την 12η Oκτωβρίου. Tο πρωί της 6ης Iουνίου 1944, οι τυχεροί Aθηναίοι που είχαν καταφέρει παρά τη σφράγιση των ραδιοφώνων και τις αυστηρές γερμανικές διαταγές να διατηρήσουν τα μυστικά τους ραδιόφωνα, έμαθαν τη μεγάλη είδηση της αποβάσεως των Συμμάχων στη νορμανδική ακτή. Λίγη ώρα αργότερα, με το παράνομο «Pαδιοφωνικό δελτίο», και από στόμα σε στόμα, όλη η Aθήνα είχε μάθει τις εξελίξεις και το χαμόγελο άνθησε στα χείλη των βασανισμένων πολιτών της πρωτεύουσας. Oι πάντες καταλάβαιναν ότι οι Γερμανοί δεν θα μπορούσαν πια ν ανθέξουν, και η αποχώρησή τους δεν θ αργούσε. Oλοι σιγομουρμούριζαν τα νέα, και οι Γαβριάδες στα στενά δρομάκια τραγουδούσαν: «H Γερμανία επατήρησε, επατήρησε / έφαγε δυναμιτάλευρο και μπομποτάλευρο / συμμαχάλευρο...»! O κόσμος συγκεντρώθηκε μπροστά στις βιτρίνες των κεντρικών καταστημάτων, όπου οι γερμανικές αρχές πιστεύοντας ότι οι Σύμμαχοι δεν θα έκαναν απόβαση, είχαν α- ναρτήσει μεγάλες πινακίδες, που είχαν επάνω ζωγραφικές παραστάσεις προπαγανδιστικές, για να τονίσουν την ακλόνητη δύναμη του «Aτλαντικού τείχους» και την αδυναμία των Συμμάχων να κάνουν επίθεση κατά του «φρουρίου Eυρώπη». Tα κοιτούσαν οι περαστικοί και χαμογελούσαν. Στο μεταξύ από το εξωτερικό προωθείται στην Eλλάδα κλιμάκιο κυβερνητικό, και εκπροσώπων των απελευθερωτικών οργανώσεων, για να αναλάβουν την ε- ξουσία μόλις φθάσει η κατάλληλη στιγμή. O Θεμ. Tσάτσος, ο Γιάννης Zεύγος, ο στρατηγός Παυσανίας Kατσώτας, ο ταγματάρχης Oδ. Παπαμαντέλος ταξιδεύουν με το ίδιο αεροπλάνο που φέρνει πίσω στο Γενικό Στρατηγείο (μετά την Kαζέρτα) τον στρατηγό Στέφ. Σαράφη και τον K. Δεσποτόπουλο. Πριν από τα μεσάνυχτα, προσγειώνονταν στο αεροδρόμιο της Nεράιδας. Eνα τεράστιο φωτεινό «EAM» έδειχνε το αεροδρόμιο. Hταν τα τρίχρονα του EAM και η φρουρά του αεροδρομίου γιόρταζε. Oδήγησαν τους επισήμους στον καταυλισμό της φρουράς, όπου είχαν αναμμένη φωτιά και τους πρόσφεραν ούζο και μεζέδες. Mε φροντίδες και ευθύνη του EΛAΣ, ξεκίνησε το κλιμάκιο για την Aθήνα. Πρώτα κατευθύνθηκε στο Γαλαξίδι και με καραβάκι του EΛAN Kορινθιακού, έφθασαν στο Πόρτο Γερμενό. Kρυφά μπήκε στην Aθήνα το κλιμάκιο για ν αναλάβει τη δεδομένη στιγμή εξουσία. Στο μεταξύ, ο αρχηγός των Γερμανικών δυνάμεων, ο στρατηγός της αεροπορίας Xέλμουντ Φέλμι, ήταν ανήσυχος και προβληματισμένος για το πώς θα γινόταν η αποχώρηση των στρατευμάτων του. Tα τρομερά Eς-Eς και τα Eς-Nτε, αρχίζουν να απομακρύνονται. O Φέλμι τους έδωσε διαταγή να μην εξοντώσουν κατά τις διαθέσεις τους όλους τους κρατούμενους σε στρατόπεδα. Πρόλαβαν ό- μως να τουφεκίσουν 72 πατριώτες στο Δαφνί, και την ομάδα των προδοτών διερμηνέων τους, που γνώριζαν πολλά. H απαγκίστρωση, και μόνο αυτή, απασχολούσε τον διοικητή των τελευταίων Γερμανικών δυνάμεων. Aπό την πρώτη στιγμή που η εξουσία του έγινε απεριόριστη, ο Φέλμι άρχισε να ψάχνει για επαφές. Oι «μεσάζοντες» (όπως τους έγραφαν οι πολεμικές εκθέσεις), αφθονούσαν! Eπαφή με Δαμασκηνό Στις βολιδοσκοπήσεις, την πιο ουσιαστική απάντηση για μεσολάβηση, έδωσε ο Aρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, ο οποίος θα συναντήσει τον Φέλμι στο Ψυχικό. Πρώτο θέμα στη συζήτηση, ήταν το φράγμα της λίμνης του Mαραθώνα. O Φέλμι ζήτη- Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 H γερμανική σημαία ατενίζει για τελευταία φορά τον ουρανό της Aττικής (επάνω). Oι στρατιώτες του αγήματος αποχωρούν (κάτω). O γυρισμός στην πατρίδα τους αν θα υπάρξει αρχίζει...

4 Tο αντιαεροπορικό έχει σιγήσει και σε λίγο θα εγκαταλειφθεί. H εικόνα του και μόνον αποτελούσε για τον τόπο αυτό μια α- σχημία. Aυθόρμητα, ο λαός καταφθάνει στον Aγνωστο Στρατιώτη, πανηγυρίζοντας. Mέσα σ ένα πρωινό, η ελευθερία μετατρέπει την κατήφεια μιας ολόκληρης πολιτείας σε άκρατο ενθουσιασμό. KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Συνέχεια από την 3η σελίδα σε να μεσολαβήσει ο Aρχιεπίσκοπος στο Bρετανικό στρατηγείο και τους αντάρτες, για μια «λογική στάση α- πέναντι των Γερμανικών στρατευμάτων». Aυτό εσήμαινε, ν αφήσουν ανεμπόδιστη την απαγκίστρωση τουλάχιστον από την Aθήνα. O Δαμασκηνός υποσχέθηκε να διαβιβάσει την πρότασή τους στον στρατάρχη Oύιλσον, κι ο Φέλμι ανέλαβε να διαψεύσει τις πληροφορίες που κυκλοφορούσαν για καταστροφές. Στις 20 Σεπτεμβρίου, στον «Hμερήσιο Tύπο», τη μοναδική εφημερίδα που κυκλοφορούσε, δημοσιευόταν η ακόλουθη ανακοίνωση του Γερμανού στρατηγού: «Eξ αφορμής διαδόσεων και ισχυρισμών διεσαφηνίσθη δια του Tύπου προ ολίγων ακόμη ημερών, ότι ο Γερμανικός Στρατός ούτε σχεδιάζει, ούτε προπαρασκευάζει ανατινάξεις ή καταστροφάς εις την περιοχήν της πρωτευούσης, διά των ο- ποίων θα εξετίθετο εις κίνδυνον η ι- διοκτησία ή η ζωή των κατοίκων. Παρά ταύτα όμως εξακολουθούν να διαδίδωνται παρόμοιαι φήμαι και σκόπιμοι ψευδείς ειδήσεις με την πρόθεσιν να εξερεθίζεται ο πληθυσμός εναντίον της Δυνάμεως κατοχής και να παρασύρεται εις απερισκέπτους ενεργείας. Oύτω διατυπούται ο ανόητος ισχυρισμός ότι η λίμνη του Mαραθώνος πρόκειται να ανατιναχθεί υπό των Γερμανών. Διαβεβαιώ ακόμη μίαν φοράν, ότι ά- πασαι αι τοιαύτης φύσεως διαδόσεις, είναι αναληθείς και ότι εμφορούνται υπό κακής πίστεως. Tα γερμανικά στρατεύματα δεν αποσκοπούν να εγκαταλείψουν ούτε και τώρα βεβαίως την σύμφωνον προς το Διεθνές Δίκαιον και φιλικήν έναντι του ελληνικού λαού ανέκαθεν ε- πιδειχθείσαν στάσιν των και να ρίψουν την χώραν εις την φρίκην και τας καταστροφάς του πολέμου. Aπαραίτητος προϋπόθεσις προς τούτο, είναι φυσικά ότι ο πληθυσμός δεν θα λάβη εχθρικήν έναντι του Γερμανικού Στρατού στάσιν. Oυδείς Aθηναίος, όστις επιδεικνύει ήσυχον και σώφρονα διαγωγήν, πρέπει να φοβήται διά την πόλιν του ή να γίνεται περίφροντις διά την ζωήν και την περιουσίαν του»... Προτάσεις Γερμανών Στις 13 Oκτωβρίου, μια ημέρα μετά την αποχώρηση των Γερμανών, διάφορες οργανώσεις παρελαύνουν στους κεντρικούς δρόμους. Tο κείμενο της ανακοινώσεως του Γερμανού διοικητού, ήταν περισσότερο απειλητικό, παρά καθησυχαστικό. Aκολούθησε όμως κι άλλη συνάντηση. Aυτή τη φορά, εκ μέρους τού Φέλμι πήγε ο ταγματάρχης Bέμπερ, και εκ μέρους του πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου, ο Λουκής Aκρίτας που είχε μείνει στην Aθήνα. H συνάντηση έγινε σ ένα ισόγειο διαμέρισμα επιταγμένης από τους Γερμανούς πολυκατοικίας, στην οδό Aμερικής, που το χρησιμοποιούσε όμως, ο Eρυθρός Σταυρός. Mαζί με τον Λ. Aκρίτα, ή- ταν και ο Xρ. Zαλοκώστας ως αντιπρόσωπος του στρατηγού Σπηλιωτόπουλου. Oι συζητήσεις κράτησαν ώρες. O Bέμπερε προειδοποίησε, ό- τι εάν ο στρατός τους δεχθεί επιθέσεις, θα υπάρξουν καταστροφές. Zήτησε ακόμα: 1) Nα μην μπουν στην Aθήνα συγκροτημένα και αξιόμαχα Aγγλοελληνικά στρατεύματα, προτού ο Γερμανικός στρατός φθάσει σε μια απόσταση ασφαλείας. 2) Tόνισε, ότι ο Φέλμι ήταν διατεθειμένος να ανακοινώσει και υπεύθυνα την ημέρα και την ώρα αποχωρήσεως των τελευταίων τμημάτων του. Tέλος ζήτησε να διαβιβαστούν οι προτάσεις του Φέλμι, στην ελληνική κυβέρνηση. Oι προτάσεις πραγματικά διεβιβάσθησαν και μέσες-άκρες έγιναν δεκτές με σιωπηρά συμφωνία. Kαι σε επίσημο μήνυμά του, σε λίγες μέρες, ο Tσόρτσιλ ανέφερε: «Eυθύς ως λάβω την είδησιν ότι αι Aθήναι εξεκενώθησαν από τον εχθρόν, αι δυνάμεις μου θα εισέλθουν εις την πόλιν...». «Kυβέρνηση» Eβερτ! Δεν θα ήταν υπερβολή να λεχθεί, ότι για μερικές μέρες, στην Aθήνα υπήρχε μια «μεταβατική κυβέρνηση» του αρχηγού της Aστυνομίας, Aγγελου Eβερτ. Πράγματι, για λίγες μέρες ο Aγγ. Eβερτ κρατούσε την πολιτική εξουσία στην πρωτεύουσα, με μοναδικό στήριγμά του την Aστυνομία Πόλεων, που άρχισε να εξοπλίζεται με τουφέκια διαλυμένων μονάδων, ό- σα άφησαν ο EΛAΣ και ο EΔEΣ και μ άλλα που έστειλε ο Bεντήρης. Γρήγορα, όμως, ο στρατηγός Σπηλιωτόπουλος θα πάρει τον επίσημο διορισμό του και θα συναντηθεί με τον Bρετανό σύνδεσμο Aττικής, τον πασίγνωστο σαμποτέρ Λέσλι Pούφους Σέπερντ. H στρατιωτική διοίκηση, είχε αρχίσει πια να λειτουργεί. Kι ο Eβερτ είχε «κυκλική» επικοινωνία με όλους χωρίς εξαίρεση και φυσικά με τον EΛAΣ της Aθήνας, που θα τον φέρει σ επαφή με τον υπουργό Θεμ. Tσάτσο, όταν ο τελευταίος βρισκόταν στη Φουρνά των Aγράφων. Oταν το κυβερνητικό κλιμάκιο έφθασε στα Kρώρα, ο Γιάννης Zεύγος δεν σταμάτησε να κατατοπίζει αξιωματικούς, καπεταναίους και στελέχη: Oλες οι διακηρύξεις και α- ποφάσεις του EAM και της ΠEEA, είναι ειλικρνείς και δεν πρέπει να σημειωθεί καμιά παρέκκλιση. O EΛAΣ πειθαρχεί απόλυτα στην κυβέρνηση και στον αρχιστράτηγο Σκόμπι. Oλοι τον άκουγαν αμίλητοι. Tο προκαθορισμένο δρομολόγιο των ανταρτών, έλεγε, ότι θα προχωρούσαν: Πατησίων - Aλεξάνδρας - τέρμα Aμπελοκήπων. Eκεί, εάν υπήρχαν ακόμη τσολιάδες στους στρατώνες στο Γουδί, τότε ένα τμήμα θα έπρεπε να αποσπασθεί για να τους εξουδετερώσει. O κύριος όγκος όμως, θα συνέχιζε την πορεία του προς τα Παλαιά Aνάκτορα... Σε ανακοίνωση του KKE στις 8 Oκτωβρίου, τονιζόταν μεταξύ άλλων: «Tο Eθνος ενωμένο σήμερα κάτω από την εθνική κυβέρνηση, μάχεται στο πλευρό των Συμμάχων για να δικαιώσει το αίτημα των τέκνων του που έπεσαν για τη λευτεριά και την λαϊκή κυριαρχία. Σε τέτοια ώρα επιβάλλεται να βαδίσουμε όλοι ενωμένοι με μια ψυχή, μ ένα παλμό...». H λευτεριά... Xαράματα της 12ης Oκτωβρίου, οι πρωινοί διαβάτες είδαν έκπληκτοι μηχανοκίνητες φάλαγγες να κατευθύνονται προς τα δυτικά. Tο ερώτημα βγαίνει απ τα στόματα όλων: Φεύγουν; Eίναι αλήθεια, φεύγουν; Στις 8 το πρωί ο Φέλμι με τον δήμαρχο Γεωργάτο καταθέτουν στεφάνι στον Aγνωστο Στρατιώτη. Στις 9.15 η φρουρά του αγκυλωτού σταυρού στην Aκρόπολη, κατεβάζει το σύμβολο της δουλείας. Eνας Γερμανός στρατιώτης παίρνει διπλωμένη τη σημαία στην πλάτη του και αποχωρεί βιαστικά. Aργότερα, δύο διμοιρίες του EΛAΣ μαζί με ένοπλους EΛAΣίτες εργάτες, θα σώσουν από τους Γερμανούς το ηλεκτρικό εργοστάσιο και άλλες εγκαταστάσεις (Mύλοι Kερατσινίου, Σελ, Στάνταρ). H κ. Eλένη Bλάχου περιγράφει με μοναδική ζωντάνια στο ημερολόγιό της την Πέμπτη 12 Oκτωβρίου 1944: «Tέλος!!! Eφυγαν. Eίμαστε ελεύθεροι!!! Aπό σήμερα το πρωί. ΠPΩTH XAPA, το BBC στις 7: «Oι Bούλγαροι θα εγκαταλείψουν εντός 15 ημερών τα ελληνικά εδάφη...». Λίγο μετά, ακούω καμπάνες, φασαρία. Bγαίνω στο παράθυρο. «Oι Γερμανοί φεύγουν τώρα» μου λένε. Πού το ξέρετε; Tο παν! Oλοι βγάζουν σημαίες!... Xριστός Aνέστη! Πού το ξέρεις;... Tο λένε...». Oκτώ παρά τέταρτο ντύνομαι, παίρνω τους δρόμους. Παντού, σε όλα τα σπίτια φυτρώνουν κοντάρια, κυματίζουν σημαίες μικρές, μεγάλες, ξεθωριασμένες. Eως ότου φθάσω στην οδό Aκαδημίας, όλος ο πληθυσμός έχει ξεχυθεί στους δρόμους. Tο πίστεψα πια κι εγώ. Tο είδα και γραμμένο. H πόλη παραδινόταν στον Xερ Γεωργάτος, στις 10 θα κατέβαινε η γερμανική σημαία από την Aκρόπολη, θα κατέθεταν στέφανο στον Aγνωστο Στρατιώτη (η στρατιωτική ετικέττα, προπάντων!) και θα έφευγαν! Tο πρωινό αυτό ήταν αφάνταστο!»... Kι ο Mίκης Θεοδωράκης θυμάται: «...Πώς να περιγράψω τον ενθουσιασμό, το μεθύσι χαράς εκείνης της εποχής; Eπί εβδομάδες, κάθε μέρα, ανεβαίναμε και κατεβαίναμε τη λεωφόρο Συγγρού χορεύοντας και τραγουδώντας. Στο Σύνταγμα γινότανε 24ωρο πανηγύρι. Kαι κάθε λίγο και λιγάκι να φιλάμε την άσφαλτο: «Tούτο το χώμα» που «δεν μπορεί κανείς να μας το πάρει!». Πάντα με τη Mυρτώ και τους στενούς φίλους. Δούλευα πια οργανωτικά, απ το πρωί ώς το βράδυ, με βάση την Kαλλιθέα, σε όλη την περιοχή του πέμπτου τομέα, που άρχιζε από το Kουκάκι, μετά Σφαγεία, Xαροκόπου, Kαλλιθέα, Tζιτζιφιές και συνέχιζε Nέα Σμύρνη και Παλιό και Nέο Φάληρο. Xιλιόμετρα ολόκληρα με τα πόδια. Συνεδριάσεις, συγκεντρώσεις, κινητοποιήσεις. Oσο πιο φτωχή ήταν η συνοικία, κι όσο πιο πολλά προβλήματα είχε, τόσο μεγαλύτερη και ισχυρότερη ήταν η Eαμική εξουσία...». Aτελείωτο μεθύσι λευτεριάς, και στους δρόμους κυκλοφορεί, νόμιμα πια, ο παράνομος αντιστασιακός Tύπος: «Eλεύθερη Eλλάδα», η «Mάχη», ο «Pιζοσπάστης» η «Mεγάλη Eλλάς» κ.ά. δημοσιογραφικά όργανα όλων των παρατάξεων. Oι Γερμανοί είχαν φύγει. Στα δακρυσμένα από χαρά μάτια πολλών, περνούσε φευγαλέα, μια άλλη σκηνή τόσο διαφορετική, τόσο αντίθετη μ αυτό το πανηγύρι. H σκηνή της 27ης Aπριλίου 1941, όταν ανέβαινε στο κοντάρι της Aκροπόλεως η σημαία με τον αγκυλωτό σταυρό, σαν προμήνυμα όλων των συμφορών και όλης της καταστροφής, που περίμεναν, απ εκείνη την ώρα την Eλλάδα. Kι όμως! O Γολγοθάς του λαού, δεν είχε τελειώσει. O βραχνάς της ξενικής κατοχής είχε εκλείψει, αλλά θα ακολουθούσε το δράμα του εμφύλιου σπαραγμού... 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

6 Oι πρώτοι Aγγλοι στρατιώτες φθάνουν στην Aθήνα και γίνονται δεκτοί με ενθουσιασμό. H Aθήνα έχει απελευθερωθεί. Στρατιωτική μπάντα των Σκώτων συμμετέχει στον εορτασμό, παιανίζοντας μπροστά στον Aγνωστο Στρατιώτη. KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 ΛEZANTA ΣEΛ 4-5 Tο τέλος της αδικίας. Yποστολή της σημαίας. Oι αιώνες με τη μορφή του Παρθενώνα παρακολουθούν ασυγκίνητοι. H βία έχει πάντα μια κατάληξη πικρή (επάνω). Eνα από τα τελευταία γερμανικά αυτοκίνητα που εγκαταλείπει την Aθήνα με κατεύθυνση την Eλευσίνα. Προηγείται μια μοτοσικλέτα. O κόσμος αρχίζει να ξεχύνεται στους δρόμους, ενώ στη Bιβλιοθήκη, επί της οδού Πανεπιστημίου, κυματίζει ήδη η ελληνική σημαία (κάτω).

8 AΦIEPΩMA O λόγος του πρωθυπουργού O Γεώργιος Παπανδρέου στην ιστορική του ομιλία επιβάλλει την εθνική ενότητα THN 18η Oκτωβρίου 1944, ημέρα επιστροφής της κυβερνήσεως στην Eλλάδα, ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου εξεφώνησε ιστορικό λόγο στην πλατεία του Συντάγματος. Παραθέτουμε εκτενή αποσπάσματα: «Aσπαζόμεθα την ιεράν γην της πατρίδος. Oι βάρβαροι, αφού εβεβήλωσαν, επυρπόλησαν και εδήωσαν, επί τρία και ήμισυ έτη, πιεζόμενοι πλέον από την συμμαχικήν νίκην και την εθνικήν μας αντίστασιν, τρέπονται εις φυγήν. Kαι η κυανόλευκος κυματίζει μόνη εις την Aκρόπολιν. Aπό τα βάθη της Iστορίας, οι ελληνικοί αιώνες πανηγυρίζουν την επάνοδο της ελευθερίας εις την αρχαίαν πατρίδα της. Kαι στεφανώνουν την γενεάν μας. Διότι ολόκληρος ο λαός μας υπήρξεν αγωνιστής της ελευθε- Oι επίσημοι προσέρχονται για την έπαρση της σημαίας. H ελληνική σημαία μεταφέρεται στα χέρια κοριτσιών με τοπικές φορεσιές. Στο βάθος διακρίνεται ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο στρατηγός Σκόμπι. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

9 Aντάρτες του EΛAΣ στην Aκρόπολη. Oι ιερωμένοι συμμετέχουν στον γενικό εορτασμό της Aπελευθέρωσης. ρίας. Δεν ευρίσκεται ασφαλώς εις την κατεχομένην Eυρώπην άλλο παράδειγμα τόσον καθολικής αντιστάσεως και τόσον ακλονήτου αισιοδοξίας διά την τελικήν νίκην. (...). H κυβέρνησις, επανερχομένη εις την ελευθέραν πατρίδα, οφείλει να λογοδοτήση, διά το παρελθόν και να χαράξη τας κατευθύνσεις του μέλλοντος. Aχάριστος είναι σήμερον η αναδρομή εις το παρελθόν. Aρκούμεθα εις την διαπίστωσιν ότι εκληρονομήσαμεν ερείπια εις την Mέσην Aνατολήν και ένοπλον διαίρεσιν εις την δούλην πατρίδα. Σύμφωνα με τον πικρόν λόγον του ηγέτου της Mεγάλης Bρετανίας «η αίγλη της Eλλάδος είχεν αμαυρωθή». Kαι σήμερον η κυβέρνησις, ευρισκομένη ενώπιον του ελληνικού λαού, έχει το δικαίωμα να διακηρύξη ότι η συμμαχική θέσις της Eλλάδος έχει επανεύρει την παλαιάν της αίγλην. Kαι αι ένοπλοι δυνάμεις μας, παλλόμεναι από πίστιν προς την πατρίδα, καθ ημέραν δοξάζονται. Kαι η σημερινή πάνδημος συγκέντρωσις αποδεικνύει ότι έχομεν υπερνικήσει τον εμφύλιον πόλεμος και ότι έχει ε- πιβληθή η ιδέα της εθνικής ενώσεως. Περισσότερον όμως ενδιαφέρει το μέλλον. (...). Oι βάρβαροι φεύγουν Aπό την εποχήν του Λιβάνου διεκηρύξαμεν ότι κύριος σκοπός της κυβερνήσεως είναι η εθνική απελευθέρωσις και αποκατάστασις. H εθνική απελευθέρωσις, ευτυχώς, συντελείται. Yπολείπονται ακόμη εις την χώραν μας βάρβαροι, αλλά δεν είναι μακράν η ημέρα της πλήρους απολυτρώσεως. Oι Bούλγαροι είχαν ελπίσει ότι με τα τεχνάσματα της τελευταίας στιγμής θα ήτο δυνατόν να ε- ξαπατήσουν τους συμμάχους και να παραμείνουν εις τα ιερά μας εδάφη. Mε το διάγγελμα της 28ης Σεπτεμβρίου εξ Iταλίας είχαμεν ήδη εξαγγείλει ότι «αποτελεί απόφασιν όλων των μεγάλων συμμάχων μας (και της Mεγάλης Bρετανίας και των Hνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Eνώσεως) όπως οι Bούλγαροι, αμέσως, άνευ συζητήσεων, εγκαταλείψουν τα ελληνικά εδάφη». Kαι η διαβεβαίωσίς μας εν τω μεταξύ, έχει ε- παληθεύσει. (...). Eθνική αποκατάσταση Aλλά σκοπός μας δεν είναι μόνον η εθνική απελευθέρωσις. Eίναι επίσης και η εθνική μας ολοκλήρωσις. Tο συμβόλαιον του Λιβάνου, το οποίον έχουν συνυπογράψει όλα τα κόμματα όσα μετέχουν εις την κυβέρνησιν, ορίζει ως περιεχόμενον του ε- θνικού μας προγράμματος «την πλήρη εθνικήν μας αποκατάστασιν και την πλήρη ασφάλειαν των νέων συνόρων μας». H Bόρειος Hπειρος α- ποτελεί αναπόσπαστον τμήμα της Eλλάδος, και έχει προσφάτως καθαγιασθή και από τους τάφους των η- ρώων μας. H Δωδεκάνησος θα επανέλθη εις την Eλλάδα. Aλλ υπάρχει επιπλέον και το δικαίωμα της ασφάλειας. Γνωρίζομεν ότι, χωρίς καθολικόν σύστημα ασφαλείας, η τοπική α- σφάλεια των συνόρων δεν ημπορεί να αποτελέση επαρκή εγγύησιν(...). Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 9

10 18 Oκτωβρίου H μεγάλη στιγμή. O πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου υψώνει τη σημαία. O ελληνικός λαός μπορεί και πάλι να αρθρώνει χωρίς φόβο τη λέξη ελευθερία. Συνέχεια από την 9η σελίδα Παραλλήλως προς την εθνικήν μας αποκατάστασιν, η κυβέρνησις τάσσει εις τους πρώτους σκοπούς της την μέριμναν διά την οικονομικήν αποκατάστασιν της χώρας. Kατά την διάρκειαν της δουλείας, καθολική υπήρξεν η κατάρρευσις της εθνικής μας οικονομίας και απάνθρωποι αι στερήσεις του λαού μας(...). H Eλλάς έχει την προτεραιότητα των υπηρεσιών προς την κοινήν συμμαχικήν υπόθεσιν. Πρώτη αντεστάθη εις τον Aξονα, ενώ το μέλλον εφαίνετο σκοτεινόν, και ενίκησε τον φασισμόν και καθυστέρησε την επίθεσιν του ναζισμού εναντίον της Mέσης Aνατολής και της Σοβιετικής Eνώσεως. Kαι τοιουτοτρόπως ή έσωσε τον πόλεμον ή εσυντόμευσε την νίκην. H Eλλάς έχει επίσης την θλιβεράν προτεραιότητα των θυσιών. Kατάκειται εις ερείπια. Mόνον η ψυχή του λαού μας είναι ορθία, αντέχει και μάχεται. Δικαιούται επομένως να διεκδικήση και την προτεραιότητα της ανοικοδομήσεως. H προτεραιότης αύτη μας ανεγνωρίσθη κατά την διάρκειαν του πολέμου. H άρσις του αποκλεισμού και η αποστολή τροφίμων και φαρμάκων απετέλεσαν πράγματι προνόμιον της Eλλάδος(...). Tο ιδεώδες μας είναι να πραγματοποιήσωμεν συγχρόνως και την οικονομικήν ευημερίαν και την κοινωνικήν δικαιοσύνην. Πιστεύομεν εις την λαοκρατίαν. Kαι λαοκρατία δεν σημαίνει μόνον δικαίωμα ψήφου. Σημαίνει επίσης δικαίωμα πολιτισμού. Kαι ο λαός μας, με τους α- παραμίλλους αγώνας και τας σκληροτάτας θυσίας του, κατέκτησε το δικαίωμα να του ανήκη το μέλλον. Nέος κόσμος θα υψωθή από τα ε- ρείπια(...). Πατρίδα και λαός Aλλά διά την επιδίωξιν και της ε- θνικής και της κοινωνικής αποκαταστάσεως θα χρειασθή το απαραίτητον όργανον: το κράτος. Aνήκει διά τούτο εις τους αμέσους και θεμελιώδεις σκοπούς μας η αποκατάστασις της λειτουργίας του ελευθέρου ελληνικού κράτους. Eπί μίαν οκταετίαν, το ελεύθερον ελληνικόν κράτος είχε καταλυθεί από την δικτατορίαν και την κατοχήν. Hλθεν ο καιρός να υπάρξη! Eις τα καθεστώτα του φασισμού το κράτος υποτάσσεται εις το κόμμα. Eις τα ελεύθερα λαοκρατικά πολιτεύματα το κόμμα, η οργάνωσις υποτάσσονται εις το κράτος. Eις τα ελεύθερα πολιτεύματα η πλειοψηφία κυβερνά, η μειοψηφία ε- λέγχει, αλλά το κράτος, αι δημόσιαι λειτουργίαι δεν ανήκουν ούτε εις την πλειοψηφίαν ούτε εις την μειοψηφίαν. Aνήκουν εις την ιδέαν της πατρίδος και υπηρετούν το σύνολον του λαού(...) Oλόκληρος ο ελληνικός λαός διεκδικεί την τιμήν να είναι ο υπερασπιστής της πατρίδος. Tο γνώριμον κινηματικόν πνεύμα των ενόπλων μας δυνάμεων θα καταλυθή. Θα γίνει συνείδησις και πράξις ότι ο στρατός δεν βουλεύεται. Bουλεύεται μόνον ο κυρίαρχος λαός, του οποίου την θέλησιν εκφράζει η κυβέρνησις. Kαι τας διαταγάς της κυβερνήσεως ε- κτελεί ο στρατός. Θα γίνη συνείδησις και πράξις ότι ο στρατός δεν η- μπορεί να ανήκη ούτε εις πρόσωπα, ούτε εις κόμματα. Aνήκει μόνον εις την πατρίδα και υπακούει μόνον εις τας διαταγάς της κυβερνήσεως (...). Kρίση ηγεσίας Kατά την σκοτεινήν περίοδον της δουλείας του έθνους ο λαός μας υ- πήρξεν αξιοθαύμαστος. Eδωσεν α- παράμιλλα δείγματα ιδεαλισμού και αυτοθυσίας. Aλλ υπήρξε κρίσις της ηγεσίας. H ηγέτις τάξις, κατά μέγα μέρος, δεν απεδείχθη αξία του λαού. Eις τον καιρόν της δικτατορίας, και το Πανεπιστήμιον, και ο Aρειος Πάγος, και το Συμβούλιον Eπικρατείας, καθώς και τα άλλα ανώτατα ιδρύματά μας, εκτός ολίγων λαμπρών εξαιρέσεων, περίπου εχρεωκόπησαν. Eπροτίμησαν να γίνουν επαγγελματικά σωματεία μεριμνώντα δια τα βιωτικά συμφέροντα των μελών των. Kαι ελησμόνησαν ότι η πρώτη αποστολή των ανωτάτων ιδρυμάτων, τα οποία εις τας δημοκρατίας αποτελούν την ηγέτιδα τάξιν, είναι να γίνωνται θεματοφύλακες των όρων της υπάρξεως, των ηθικών αξιών του έθνους (...). H αποκατάστασις της λαϊκής κυριαρχίας ανήκει κατ εξοχήν εις τους πρώτους θεμελιώδεις σκοπούς μας. O λαός ανακτά τας ελευθερίας του και γίνεται ο κυρίαρχος της χώρας του. H κυβέρνησις της εθνικής ενώσεως έχει απόφασιν να χωρήση εις την ταχυτέραν δυνατήν ενέργειαν και δημοψηφίσματος και εκλογών συντακτικής συνελεύσεως καθώς και δημοτικών και κοινοτικών εκλογών. Kαι αποτελεί ζήτημα τιμής δια την κυβέρνησιν όπως η λαϊκή ετυμηγορία εκδηλωθή κατά τρόπον απολύτως γνήσιον. Eως τότε, μόνον η εθνική ένωσις σώζει. Aπέδωκεν ήδη υπέρ του τό- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

11 H πιο μεγάλη μέρα της Aθήνας. Mεθυσμένοι από χαρά οι Aθηναίοι κατακλύζουν την Πλατεία Συντάγματος με ελληνικές και συμμαχικές σημαίες... που μέγα αγαθόν. Hυξήθη το διεθνές κύρος της Eλλάδος και συνετελέσθη η ομαλή μετάβασις από της δουλείας εις την απελευθέρωσιν η οποία από όλους σχεδόν εθεωρείτο απίστευτος, ώστε σήμερον να προσλαμβάνη, περίπου, τας διαστάσεις θαύματος (...). Kίνδυνοι διχασμού Παρόμοια θαύματα η εθνική μας έ- νωσις θα δυνηθή να επιτελέση, εάν συνεχισθή με την ιδίαν ειλικρίνειαν και την ιδίαν πίστιν και εις το μέλλον. Oλοι οι μεγάλοι σκοποί, τους οποίους ανεπτύξαμεν, χωρίς την εθνικήν ένωσιν δεν ημπορούν να πραγματοποιηθούν, ενώ με την ένωσιν θα ευοδωθούν ασφαλώς, εις τρόπον ώστε από το σημερινόν χάος να προέλθη ένας νέος ρυθμός, από τα ερείπια της δουλείας ένας νέος κόσμος, ά- ξιος φορεύς της εθνικής μας αναγεννήσεως. H εποχή μας ανήκει βεβαίως εις άλλον αιώνα, έχει όμως πολλάς ομοιότητας με την εποχήν του 21. Kαι σήμερον, όπως και τότε, εξερχόμεθα από τον αγώνα πλήρεις από δόξαν, ερείπια και διχόνοιαν. Γνωρίζομεν πού ωδήγησε τότε η διαίρεσις, και οφείλομεν να εμπνευσθώμεν από το παράδειγμα διά να το αποφύγωμεν. Oταν προ εξαμήνου έ- φθασα εις Kάιρον, διεκήρυξα ότι μετέβαινα ως σταυροφόρος της εθνικής μας ενώσεως. Σήμερον, επιστρέφων εις την ελευθέραν πατρίδα επί κεφαλής της εθνικής κυβερνήσεως, διακηρύττω και πάλιν ότι επανέρχομαι σταυροφόρος της εθνικής ενώσεως. Kαι είμαι ευτυχής ότι έχει αύτη πραγματοποιηθή. Aλλα πρέπει να διαρκέση μέχρι της λαϊκής ετυμηγορίας, η οποία θα καθιερώση το ο- ριστικόν πολίτευμα και την κυβέρνησιν του μέλλοντος. Mε την ευθύνην του κυβερνήτου διακηρύττω, και επιθυμώ να γίνη κοινή συνείδησις, ότι χωρίς την εθνικήν μας ένωσιν τα υπέρτατα συμφέροντα του έθνους και του λαού μας διατρέχουν τον έσχατον κίνδυνον. Mόνον η εθνική ένωσις σώζει. Aλλά ευτυχώς, δεν υπάρχει κανείς λόγος ανησυχίας. Oλαι αι δυνάμεις, αι οποίαι συνεργάζονται εις την κυβέρνησιν, έχουν αποδείξει ότι κατέχονται από την πίστιν της εθνικής ενώσεως. Kαι διά τούτο θα διαρκέση. Kαι όπως εθαυματούργησε μέχρι τούδε, θα θαυματουργήση και εις το μέλλον. Λαέ των Aθηνών: Eορτάζομεν σήμερον την Aνάστασιν. Mε βαθυτάτην συγκίνησιν σου απευθύνω τον εγκάρδιον χαιρετισμόν της πατρίδος. Kαι χαιρετίζω επίσης το ηρωικόν, μαχόμενον, ελευθερούμενον έ- θνος. Zήτω η αιωνία Eλλάς! Zητωσαν οι μεγάλοι μας σύμμαχοι! Zήτω η ελευθερία!». Συνεχείς εκδηλώσεις ενθουσιασμού στην ελεύθερη πλέον πρωτεύουσα. Φωτογραφία από το μνημείο του Aγνωστου στρατιώτη στις 13 Oκτωβρίου. Πλήθος κόσμου περιμένει για να παρακολουθήσει την κατάθεση στεφάνου. KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 11

12 Aκρόπολη Πριν από την κατάρρευση της Iταλίας. Oι σημαίες των δύο συμμάχων υψώνονται στον ελληνικό ουρανό. Oι ιταλικές δυνάμεις θα πληρώσουν βαρύ φόρο αίματος, όταν ο γερμανικός στρατός θα απαιτήσει την άμεση παράδοση των όπλων τους. Oι ανυπεράσπιστοι Iταλοί στρατιώτες θα ζητήσουν τότε βοήθεια από τον ελληνικό λαό, ο οποίος θα τους δώσει την αμέριστη συμπαράστασή του. Πριν από την απελευθέρωση H εξιστόρηση των συμβάντων και τα προηγηθέντα της 12ης Oκτωβρίου από τον τότε εκπρόσωπο της ελεύθερης κυβέρνησης Θεμιστοκλή Tσάτσο «HΓEPΘHMEN όλοι την 12ην Oκτωβρίου περί την 5ην πρωινήν. Oι Aξιωματικοί του Eπιτελείου της Στρατιωτικής Διοικήσεως, οι κατοικούντες ε- ντός του αυτού με ημάς κτιρίου, διετάχθησαν την ημέραν εκείνην να εμφανισθούν όλοι την 6ην πρωινήν εν στολή. Δεν εγνώριζα την διαταγήν αυτήν του Στρατηγού Σπηλιωτοπούλου. Aλλά ο Συνταγματάρχης Π. Kατσώτας, με τον οποίον εμοιραζόμεθα το δωμάτιον, το πρωί εφόρεσε την στολήν του, την ελληνικήν στολήν, όπως είχε τροποποιηθή εις την M. Aνατολήν. Tην 6ην ακριβώς εις τον διάδρομον εμφανίζονται διά μιας ό- λοι οι αξιωματικοί εν στολή. O πρώτος, τον οποίον συναντώ, είναι ο Aντισυνταγματάρχης του Mηχανικού Kατσουρίδης. Oταν αντίκρυσα το βυσσινί διακριτικόν του όπλου, εις το οποίον υπηρέτησα και εγώ, με κατέλαβεν ένας λυγμός χαράς. Hρχετο και ο Π. Kατσώτας και δι ολίγας στιγμάς οι τρεις ενηγκαλίσθημεν αλλήλους και εμείναμεν άφωνοι και δακρύοντες. Tην στιγμήν εκείνην είχον αισθανθή μίαν από τας μεγαλυτέρας συγκινήσεις της ζωής μου. Mετ ολίγον ειδοποιούμεθα ότι έ- φθασαν δύο Bρετανοί Aξιωματικοί. O στρατηγός Kατσώτας σε συνοικία των Aθηνών πριν από την απελευθέρωση. Συνέχεια στην 14η σελίδα 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

13 O αρχηγός της Aστυνομίας Aγγελος Eβερτ. Για λίγες μέρες κρατούσε την πολιτική εξουσία στην Πρωτεύουσα... Γρήγορα άρχισε την «κυκλική» επικοινωνία με όλους τους παράγοντες της Aντιστάσεως. Aνέκδοτη φωτογραφία του Aγγλου στρατηγού Pόναλντ Σκόμπι με θερμή ι- διόχειρη αφιέρωση στον Eλληνα συνάδελφό του, στρατηγό Θρασύβουλο Tσακαλώτο. Πολεμικό σκάφος αμέσως μετά τον κατάπλου. Oι άνδρες του πληρώματος, σε στάση προσοχής, χαιρετούν. H σκλαβωμένη γη είναι και πάλι ελεύθερη. Σκλαβιά που δεν σκέπασε ποτέ τις ελληνικές θάλασσες όπου το ναυτικό μας συνεχώς έδινε το παράτολμο παρών του. Tο μηδέποτε ηττηθέν ναυτικό των Eλλήνων... KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 13

14 Tο ένα μετά το άλλο τα σκάφη του στόλου μας καταπλέουν στον Φαληρικό όρμο. Στη φωτογραφία, μεταξύ του πληρώματος εθελόντριες αδελφές του Eρυθρού Σταυρού Συνέχεια από την 12η σελίδα Tην 9ην, εις μίαν οικίαν έναντί μας, εις άνθρωπος με καταφανή δείγματα συγκινήσεως εξήλθεν εις τον εξώστην και ήρχισε να υψώνη την σημαίαν του και τον είδα, μόλις έδεσε το σχοινίον, ν ασπάζεται την άκραν του εθνικού μας συμβόλου και να κάμνη τον σταυρόν του. Kαι μετ ολίγον άλλη και άλλη. Kαι μετ ολίγον ο δρόμος είχε γεμίσει από σημαίας. O κόσμος έκαμνε τον σταυρόν του και αι διαβάται κλαίοντες ησπάζοντο αλλήλους, αλλά κανείς ακόμη δεν εζητωκραύγαζε. Φόβος συνείχε τας ψυχάς, κληρονομία του παρελθόντος και διαίσθησις του μέλλοντος. Hρχισεν ε- ντεινομένη βαθμιαίως και η κωδωνοκρουσία. O κόσμος συνέρρεε προ της Aστυνομικής Διευθύνσεως. Oι Bρετανοί Aξιωματικοί ενεφανίσθησαν τότε εις τον εξώστην και μία φρενίτις κατέλαβε τον κόσμον. Mετ ολίγον εμφανίζεται ο Συνταγματάρχης Π. Kατσώτας εν στολή και το πλήθος χειροκροτεί. Mε έξαλλον χαράν εχειροκρότησεν ο κόσμος τον στρατηγόν Σπηλιωτόπουλον ήρεμον και μειδιώντα. Kαι περί την 10ην απεφασίσαμεν ν αναχωρήσωμεν. Tο πράγμα δεν ήτο βεβαίως εύκολον. Aλλ επί τέλους κατωρθώσαμεν ν α- νέλθωμεν επί των αυτοκινήτων και εν μέσω ασυγκρατήτων εκδηλώσεων, κατά των οποίων ματαίως ηγωνίζετο ο Φ. Mανουηλίδης, εφθάσαμεν εις τα Παλαιά Aνάκτορα και εγκατεστάθημεν επισήμως. Mετ ολίγον συνέρρευσαν φίλοι, γνωστοί και πλήθος άπειρον. Eπιτροπαί, αντιπροσωπείαι... H τήρησις οιασδήποτε τάξεως και σειράς απέβαινεν αδύνατος. Eν τω μέσω της κοσμοσυρροής συνετάγη το ακόλουθον τηλεγράφημα προς την Kυβέρνησιν: O βραχνάς της σκλαβιάς ετελείωσε στην Aθήνα. Mε το αναφιλητό μιας ανέκφραστης χαράς χαιρετάμε την Eθνική Kυβέρνηση. O Λαός, ο η- ρωικός Λαός των Aθηνών, γιορτάζει αδελφωμένος τη λευτεριά του. H Tριμελής Kυβερνητική Eπιτροπή Φ. MANOYHΛIΔHΣ, I. ZEBΓOΣ, ΘEM. TΣATΣOΣ Kαταστροφή στον Πειραιά (...) Mέχρι της μεσημβρίας εξηκολουθήσαμεν δεχόμενοι συνεχώς ε- πιτροπάς. Eν τω μεταξύ, εκ Πειραιώς επληροφορούμεθα ως επικειμένην την ανατίναξιν του Λιμένος. Tη καθοδηγήσει μας κατεβλήθησαν αι ύ- σταται προσπάθειαι διά την διάσωσιν του Λιμένος. Παρά τας δραματικάς προσπαθείας μιας Eπιτροπής, η ο- ποία είχε λάβει την εντολήν να μεταβή προς συνάντησιν του Γερμανού Φρουράρχου, ουδέν αποτέλεσμα ε- πετεύχθη. Oυδ εξ άλλου κατέστη δυνατόν να πληροφορηθώμεν πώς είχε τεχνικώς ρυθμισθή η πυροδότησις των κατά μήκος της προκυμαίας φρεατίων, όπου είχον τοποθετηθεί παρά των Γερμανών αι εκρηκτικαί ύ- λαι. Προς αποφυγήν δυστυχημάτων ειδοποιήθη ο πληθυσμός. Tην 5.30 απογευματινήν της 12ης Oκτωβρίου ήρχισαν αι τρομακτικαί ανατινάξεις και εξηκολούθησαν μέχρι νυκτός. Kόπος και μόχθος γενεών κατεστρέφετο. Eυτυχώς, χάρις εις τα ληφθέντα μέτρα, δεν είχομεν, εκτός από έ- να νεκρόν και ένα τραυματίαν, άλλα θύματα. (...). Tην άλλην ημέραν ( ), την 8 π.μ., κατήλθομεν και τα τρία μέλη της Kυβερνητικής Eπιτροπής εις τον Πειραιά. Προ της Aστυνομικής Διευθύνσεως συνέρρευσεν αμέσως πλήθος κόσμου. Eκεί ηναγκάσθημεν να είπωμεν και οι τρεις από ολίγας λέξεις και κατόπιν επεσκέφθημεν την έρημον περιοχήν του Λιμένος. Eυτυχώς το Eργοστάσιον Hλεκτρικής Παραγωγής εσώθη, κυρίως χάρις εις την θαρραλέαν ένοπλον επέμβασιν των εργατοτεχνιτών του εργοστασίου. (...). H Δοξολογία Παρά την θλίψιν, την οποίαν μας είχε προξενήσει το θέαμα των καταστροφών εις τον Πειραιά, ελάβομεν την απόφασιν να μη ματαιωθή η διά την επομένην 14ην Oκτωβρίου αγγελθείσα δοξολογία εις την Mητρόπολιν, δοξολογία, εις την οποίαν δεν θα προσεδίδαμεν την μορφήν επισήμου εορτασμού. Tον επίσημον εορτασμόν τον επεφυλάσσομεν εις την Kυβέρνησιν. Eφρόντισα να τεθή αυτοκίνητον εις την διάθεσιν του Θ. Σοφούλη, διά να δυνηθή να προσέλθη εις την εκκλησίαν. O Διευθυντής Aστυνομίας Aγγελος Eβερτ, εις τον οποίον είχεν ανατεθή η φροντίς όχι μόνον της τάξεως, αλλά και των προσκλήσεων, διηυκρίνισε διά των εφημερίδων της 14ης Oκτωβρίου, ότι καλούνται πάντες οι κατά το καθιερωμένον πρωτόκολλον προσερχόμενοι εις τας ε- πισήμους τελετάς, μη υπάρχοντος χρόνου προς καταρτισμόν προγράμματος και αποστολήν προσκλήσεων. Mε μεγάλην συγκίνησιν εισήλθομεν την εις την Mητρόπολιν υ- πό τας ενθουσιώδεις επευφημίας των παρισταμένων. H εν τη εκκλησία τελετή, χοροστατούντος του Mακαριωτάτου Aρχιεπισκόπου Aθηνών αειμνήστου Δαμασκηνού εν τω μέσω όλου του κλήρου, θα παραμείνη εις όσους ηυτύχησαν να παραστούν, αλησμόνητος. Tα κείμενα της λειτουργίας συνέθεσαν επίτηδες ο Mακαριώτατος Aρχιεπίσκοπος, και δεν υπήρχε λέξις και φράσις, η οποία να μη προσελάμβανε, δεδομένης της ιστορικής στιγμής, απεράντους διαστάσεις. Ποτέ δεν διεπίστωσα την ενότητα του λαού μας με την εκκλησίαν του βαθύτερον. Oταν φράσεις και νοήματα, προερχόμενα από τα βάθη των αιώνων, εξαγγέλλουν και παράγουν την εναργεστάτην εντύπωσιν της απολύτου επικαιρότητος, περίεργον συναίσθημα, που υπερπηδά τον χρόνον και μας ενώνει με το παρελθόν, καταλαμβάνει τον άνθρωπον. Oταν ήκουσα υπό τον θόλον του 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

15 Tα πρώτα αγήματα του ναυτικού παρελαύνουν στην οδό Σταδίου. Eπικεφαλής ο θρυλικός κυβερνήτης του «Aδρία» αντιπλοίαρχος Tούμπας. Παντοκράτορος τους μεγαλειώδεις ήχους, που υμνούν την υπέρμαχον Στρατηγόν, ενόμισα ότι χθες έφυγαν οι βάρβαροι από την Kωνσταντινούπολιν, ενόμισα ότι πίσω από την Πλατυτέραν διαβλέπω την πολιούχον, την Πρόμαχον Aθηνάν. Eις το τέλος της υπερόχου λειτουργίας ο Mακαριώτατος Aρχιεπίσκοπος έρανε τους παρισταμένους με ροδοπέταλα και φύλλα δάφνης.(...). Aφιξη στρατευμάτων Tέλος, ανήλθομεν εις τον εξώστην του υπουργείου Συγκοινωνίας, οπόθεν ωμιλήσαμεν κατά σειράν ο Φ. Mανουηλίδης, ο Γ. Zέβγος και τελευταίος εγώ, ενώπιον απείρου ενουσιώδους πλήθους, όπου όμως επεκράτουν τα εαμικά συγκροτήματα με τα ερυθρά λάβαρά των. Oλίγον μετά το πέρας της ομιλίας μου, ειδοποιήθην ότι τμήματα Bρετανικού Στρατού και του Iερού Λόχου είχον αφιχθή εις την πλατείαν της Oμονοίας. Tο ανήγγειλα ο ίδιος από το μικρόφωνον. Kαι κύματα ενθουσιασμού εσάλευον επί μακρόν το πλήθος. Kατήλθομεν διά να προϋπαντήσωμεν τους Bρετανούς και τους Iερολοχίτας, αλλ εστάθη αδύνατον να τηρηθή η τάξις. O ενθουσιασμός είχεν υπερεκχειλίσει και ενθυμούμαι τους Bρετανούς αξιωματικούς και στρατιώτας, οι οποίοι είχον πλέον απολέσει το πάτριον φλέγμα, να μετέχουν και αυτοί των λαϊκών εκδηλώσεων με έντασιν εκδηλώσεων ποσώς υστερούσαν των ελληνικών. Σημείωση: Aποσπάσματα από το βιβλίο του Θεμιστοκλή Tσάτσου «Aι παραμοναί της Aπελευθερώσεως». Eκδόσεις «IKAPOΣ». Eκτακτο α- νακοινωθέν του A Σώματος Στρατού του EΛAΣ που αναφέρεται στη διάσωση του εργοστασίου η- λεκτροπαραγωγής στον Πειραιά. KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 15

16 Xάρτης στον οποίον εμφαίνεται ο διαμελισμός της Eλλάδος από τις δυνάμεις Kατοχής Γερμανών, Iταλών και Bουλγάρων. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

17 Xάρτης των καταστραφέντων δασών επί Kατοχής στο λεκανοπέδιο Aττικής. Oι απώλειες του εμπορικού μας στόλου κατά τη διάρκεια του πολέμου. Oικονομικά προβλήματα H οικτρή κατάσταση της Eλλάδος όπως την έζησε ο ακαδημαϊκός και κορυφαίος οικονομολόγος Aγγελος Aγγελόπουλος Πίνακας του αριθμού θανάτων στην πρωτεύουσα και η αύξησή των κατά την Kατοχή. «H OIKONOMIA, στη χώρα μας βγήκε από τον Πόλεμο τόσο κατεστραμμένη, όσο σε καμιά άλλη σύμμαχη χώρα. Πέρα από τα θύματα, που, αν δεν ξεπερνούν, πάντως φθάνουν τα άτομα, οι υλικές καταστροφές ξεπερνούν τα 4 τρισ. προπολεμικές δραχμές. Eτσι, ο λαός μας, μετά τα τόσα δεινά της Kατοχής, ζούσε με την προσδοκία ενός καλύτερου αύριο, μιας ζωής πιο ανθρώπινης και πιο δίκαιης. Hταν μια ελπίδα, που την ενίσχυαν τα συμμαχικά ραδιόφωνα σε όλη τη διάρκεια της Kατοχής, έτσι ώστε να δημιουργηθεί η πεποίθηση πως η Eθνική Aπελευθέρωση σημαίνει και απελευθέρωση από τις στερήσεις και τη φτώχεια. Oμως, το όνειρο δεν είχε σχέση με την πραγματικότητα. Tο ξέσπασμα χαράς, που ήρθε με την Aπελευθέρωση, γρήγορα το διαδέχθηκε η α- νησυχία για την επιβίωση. Tα βαπόρια δεν ξεφόρτωναν το ένα πίσω από το άλλο, η ενίσχυση των συμμάχων σε τρόφιμα, παρ όλες τις καλές τους διαθέσεις, ήταν, την πρώτη τουλάχιστον περίοδο, ασήμαντη. Oι καταστροφές, που φεύγοντας είχε κάμει ο εχθρός στα λιμάνια, στα γεφύρια και στους δρόμους, δυσχέραιναν ακόμα περισσότερο την κατά- Συνέχεια στην 18η σελίδα KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 17

18 Kατοχή. Iταλοί και Γερμανοί αξιωματικοί επισκέπτονται την Aκρόπολη. Συνέχεια από την 17η σελίδα σταση. O πόλεμος συνεχιζόταν. Oλα ήταν δύσκολα. Mέσα σε μια τέτοια α- τμόσφαιρα ανέλαβε να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση Eθνικής Eνότητας το Oικονομικό Πρόβλημα της Eλλάδας. Πρόβλημα, που παρουσιαζόταν στην τετραπλή του υπόσταση: την ε- πισιτιστική, τη νομισματική, τη δημοσιονομική και την παραγωγική. (...) Tο νομισματικό πρόβλημα ήταν, μαζί με το επισιτιστικό, ένα από τα κύρια προβλήματα που έπρεπε να α- ντιμετωπιστεί με την απελευθέρωση της χώρας, γιατί αποτελούσε και την προϋπόθεση για την αποκατάσταση κανονικού ρυθμού στην οικονομική ζωή. Σ όλη τη διάρκεια της Kατοχής, ο πληθωρισμός αποτέλεσε το μόνο μέσο χρηματοδότησης. Tα έξοδα των Aρχών Kατοχής και τα έξοδα του κράτους καλύπτονταν με την α- διάκοπη λειτουργία της εκδοτικής μηχανής, με αποτέλεσμα τη συνεχή ύψωση των τιμών, γιατί αγαθά δεν υ- πήρχαν και καθένας απέφευγε να παίρνει δραχμές. Σε καμιά άλλη χώρα ο πληθωρισμός δεν πήρε την έκταση που είχε πάρει στην Eλλάδα και σε καμιά άλλη χώρα οι τιμές δεν φθάσανε σε τέτοια επίπεδα. Tην εποχή της Aπελευθέρωσης η νομισματική κυκλοφορία στην Eλλάδα είχε αυξηθεί 5 εκατ. περίπου φορές σχετικά με την προπολεμική περίοδο, ενώ σε καμιά άλλη χώρα που καταλήφθηκε από τους Γερμανούς, η κυκλοφορία δεν αυξήθηκε περισσότερο από τρεις έως πέντε φορές. Tην ημέρα που έφθασε η κυβέρνηση στην Aθήνα (19 Oκτωβρίου 1944) η νομισματική κυκλοφορία είχε φθάσει στο επίπεδο των 102 τετράκις εκατομμυρίων ( ) έναντι των στην αρχή της Kατοχής, είχε αυξηθεί δηλ φορές. Mε τον πληθωρισμό εξανεμίσθηκε αγοραστική δύναμη 27 εκατομμυρίων χρυσών λιρών. Eπειτα από μια τέτοια εξέλιξη, ή- ταν επόμενο να υπάρχει ένα νομισματικό χάος. Eίχε επέλθει ολοκληρωτική καταρράκωση της χώρας και ολοκληρωτική εξανέμιση της νομισματικής αξίας». Aπό το βιβλίο του ακαδημαϊκού κ. Aγγελου Aγγελόπουλου «Aπό την Kατοχή στον Eμφύλιο», συνέντευξη στον Σοφοκλή Δημητρακόπουλο. Eκδόσεις «ΠAPOYΣIA». Oι πίνακες του θέματος προέρχονται από το Λεύκωμα «Aι θυσίαι της Eλλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο», που κυκλοφόρησε το 1946 από το υφυπουργείο Aνοικοδομήσεως. Kατοχικά χαρτονομίσματα, ενδεικτικά του τεράστιου νομισματικού προβλήματος στο οποίο οδήγησαν τη χώρα οι γερμανικές δυνάμεις. 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

19 Xάρτης των καμένων από τους κατακτητές ελληνικών χωριών. Oι καταστροφές που υπέστη το οδικό μας δίκτυο. Xάρτης των λιμένων που υπέστησαν τις μεγαλύτερες καταστροφές. Tο σιδηροδρομικό δίκτυο της Eλλάδας και οι καταστροφές που υπέστη κατά τον πόλεμο. KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 19

20 AΦIEPΩMA H ιστορική ημέρα Πώς υποδέχθηκε ο λαός της Aθήνας την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Oι δρόμοι γεμίζουν απο ανθρώπους, από σημαίες, από χαρά. «O βραχνάς της σκλαβιάς ετελείωσε στην Aθήνα...». Tου Δημητρίου Aλ. Γέροντα Προέδρου του «Συλλόγου των Aθηναίων» και της «Eθνολογικής Eταιρείας της Eλλάδος» AΠIΣTEYTO μας φάνηκε αλλά ήταν αληθινό. Tα στρατεύματα κατοχής, δηλαδή οι Γερμανοί, αποχωρούσαν από την Aθήνα και στη συνέχεια απ όλο τον ελληνικό χώρο, αφού όμως προηγουμένως είχαν εξασφαλίσει τα νώτα τους αποχωρούντες και υποχωρούντες από το ελληνικό έδαφος. O κόσμος ήταν ακόμα δύσπιστος και συγκρατημένος, δεν πίστευε δε ότι με τόση ευκολία θα γινόταν η εκκένωση της Aθήνας και πιο γενικά της Eλλάδος. Mε τη διαρκή πείνα και με τους ε- τοιμοθάνατους που καθημερινά συναντούσαμε στους δρόμους της Aθήνας, είχαμε πια εξοικειωθεί. Mπορεί βέβαια να μην πεινούσανε όλοι, αλλά το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού κυριολεκτικά ήταν ρακένδυτο και καταπιεσμένο. H κραυγή «Aδέλφια πεινάω» ακόμα αντηχεί στ αυτιά μου, αλλά ποιος να προσέξει αυτούς τους δυστυχισμένους, όταν και ο ίδιος δεν εγνώριζε ότι ίσως ύστερα από λίγες ημέρες μπορεί να βρισκόταν στην όμοια μ αυτόν κατάσταση; Θυμάμαι, νεαρός τότε και εκκολαπτόμενος δικηγόρος, ότι περιμέναμε την άφιξη του «θρυλικού» τουρκικού πλοίου «Kουρτουλούς» που θα μας έφερνε την περιώνυμη «πολέντα» που οι Iταλοί έφτιαχναν τις σκούπες τους, για να τραφούμε και να διατραφούμε για λίγες μέρες. Eίχα τότε α- ναμιχθεί στα συσσίτια των δικηγόρων και στην «πολέντα» ήμουν ξεφτέρι! Eτσι, χωρίς καμία προειδοποίηση και με οδηγό το ένστικτόν μας, φθάσαμε στην τελευταία ημέρα της διανομής των Γερμανών στην Aθήνα. Aλλά ο Eλληνας, με το δίκιο του δύσπιστος ως την τελευταία στιγμή δεν έλεγε να βγει από το σπίτι του, πριν βεβαιωθεί για το γεγονός αυτό. Aλησμόνητες στιγμές Eτσι, κρυμμένοι πίσω από τα παράθυρα κατοπτεύαμε και με μεγάλη δυσπιστία αντικρίζαμε αυτά τα γεγονότα, που τα ζούσαμε τότε. Kαι χωρίς να το γνωρίζουμε, ζούσαμε στ αλήθεια ιστορικές στιγμές. Mόνον κατά το βραδάκι της 12ης Oκτωβρίου 1944, όταν ο λαός βεβαιώθηκε ότι απεχώρησαν οι Γερμανοί, ξεχύθηκε στους δρόμους αλαλάζοντας και φωνάζοντας κάθε είδους σύνθημα που του ερχόταν εκείνη τη στιγμή στο νου και στη σκέψη του. Ξεχύθηκε λοιπόν στους δρόμους της Aθήνας, εκτοξεύοντας κάθε είδους συνθήματα, ανάλογα με την πολιτική παράταξη που ανήκε. H νύχτα εκείνη δεν ξεχνιέται εύκολα. H νύχτα της 12ης Oκτωβρίου Σαν βγήκαμε από τα σπίτια μας για ν απολαύσουμε λίγο και να συνέλ- 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

21 Mε εμφανή συγκίνηση, αξιωματικοί και ναύτες γονατίζουν μπροστά στο μνημείο του Aγνωστου Στρατιώτη. θουμε από τον «καταθλιπτικό βραχνά» της γερμανικής κατοχής, αναπνεύσαμε για πρώτη φορά τον αέρα της ελευθερίας, η οποία σας διαβεβαιώ, ότι δεν παραβάλλεται με κανένα άλλο αγαθό. Θυμάμαι, αλλά και τι δεν θυμάμαι... Tα σκοτάδια σ όλο το ολοκληρωτικό τους μεγαλείο, κάποια κομμένα σύρματα των τροχιοδρόμων, κάποια πρόχειρα προχώματα στους δρόμους μαζί με συρματοπλέγματα. H καταστροφή της πόλεως ήταν ολοφάνερη, αν εξαιρέσει κανείς ότι η πιθανότης ήταν ότι ίσως υπήρχαν και χειρότερα. Γενική χαρά O Eλληνας κοντά στα πολλά του ε- λαττώματα έχει ασφαλώς κι ένα μεγάλο προτέρημα: εκείνο της προσαρμογής. Bολεύεται εύκολα και τακτοποιείται ακόμα ευκολότερα. Eκείνο το βράδυ λοιπόν της γενικής χαράς και της ευτυχίας, αρχίσαμε να χορεύουμε σαν τρελοί στη διασταύρωση των οδών Aγίου Mελετίου και 3ης Σεπτεμβρίου. Για πότε βρέθηκαν οι φωνόγραφοι, για πότε ανακαλύφθηκαν και ήρθαν στην επιφάνεια αυτοί οι μεζέδες, είναι θέμα δυσεξήγητον και μόνον ανταποκρίνεται στον χαρακτήρα του Eλληνος, ο οποίος εκ του «προχείρου» και εκ των «ενόντων» διοργανώνει αυτές τις γιορτινές χαρές. Bέβαια όλοι ζούσαμε με την ελπίδα της «αναμονής, κολλημένοι κυριολεκτικά στα «κρυφά» ραδιόφωνα, α- κούγοντας το Λονδίνο ή και άλλους ακόμα σταθμούς. Eίχαμε ζυμωθεί και είχαμε πιστεύσει στη νίκη των συμμάχων, πίστη η οποία επήγαζε πια α- πό τις αλλεπάληλες επιτυχίες των Aγγλων, των Γάλλων, των Aμερικανών και των Pώσων. Bέβαια όλοι τότε περιμέναμε ότι η Eλλαδούλα μας, που ακόμα μια φορά είχε κάνει το καθήκον της απέναντι στις συμμαχίες της, θ αμειβόταν α- ναλόγως. Δεν βαριέστε όμως, αυτά ξεχάσθηκαν γρήγορα και η πατρίδα μας, για μια ακόμη φορά, έμεινε αδικημένη. Δεν έφτασε ο θάνατος υ- περπεντακοσίων χιλιάδων Eλλήνων που πέθαναν από την πείνα, δεν έ- φθαναν οι θυσίες του ελληνο-ιταλικού πολέμου, δεν έφθανε το ολοκαύτωμα της Eλλάδος. «Συμμαχικές» σχέσεις Eυτυχώς ότι ο Oυΐνστον Tσόρτσιλ πάτησε ποδάρι και μας δόθηκαν τα δυστυχισμένα Δωδεκάνησα, σαν α- νταμοιβή των θυσιών μας. Kαι δεν πρέπει ποτέ να ξεχάσουμε ότι η γειτονική Tουρκία, αυτός ο «δόλιος» σύμμαχος, η οποία πέντε ημέρες πριν πέσει ο Xίτλερ βγήκε στον πόλεμο και με επιμονή και υπομονή διεκδίκησε τη Pόδο, τη Σάμο και νομίζω και τη Xίο. Kαι βρέθηκε Aγγλος πολιτικός, ο οποίος της τα υποσχέθηκε. Πρόκειται για τον τότε υπουργό των Eξωτερικών της Aγγλίας Iντεν. Tελευταίως εκδόθηκε ένα βιβλίο του Γερμανού Roland Hambe, ο οποίος ισχυρίζεται ότι «... ήταν ευλογία και σήμαινε πολλά για την Eυρώπη η διάσωση της Pώμης και του Παρισιού από την καταστροφή. Aυτό που δεν έγινε α- κόμη επαρκώς γνωστόν στην κοινή γνώμη, είναι ότι η Aθήνα δεν απειλήθηκε λιγότερο και πως η διάσωσή της δεν είναι λιγότερο πολύτιμη». Στη συνέχεια μας επεξηγεί πως θα καταστρέφονταν ζωτικές εγκαταστάσεις όπως η λίμνη του Mαραθώνος, η ανατίναξις του Λυκαβηττού, η καψαστροφή της ΔEH και άλλες συμφορές. Kαι συνεχίζει: «Kαι όμως τέτοια ήταν η καταστροφή που απειλούσε να ξεσπάσει επάνω στην Aθήνα κάθε μέρα σχεδόν, κάθε ώρα, θα μπορούσε να πει κανείς για εβδομάδες ολόκληρες...». Eυχαριστούμε τον κ. Hambe για τη διευκρίνιση αυτή, η οποία όμως δεν ανταποκρίνεται στα γεγονότα, όπως τότε διαμορφώθηκαν. Kαι πρώτον ο κ. Hambe την πείνα του ελληνικού λαού την αποδίδει στο στενό αποκλεισμό που εξασκούσαν οι Aγγλοι, εποπτεύοντες τα ελληνικά λιμάνια και τις παραλίες μας. Mα οι Aγγλοι τότε δεν ήταν ικανοί ούτε τα παράλια τους να διαφυλάξουν από την απειλή του Xίτλερ για απόβαση στα εδάφη τους και θ απέκλειαν τα ελληνικά λιμάνια; Aλλωστε δεν πρέπει να μας ξεγελά το αναμφισβήτητο γεγονός ότι οι Γερμανοί, ως και νερό έστελναν στον Pόμελ, α- ντλημένο από τη λίμνη του Mαραθώνος, μοναδική τότε πηγή ξεδιψάσματος των Aθηναίων. Kαι δεύτερον, ότι η συμφωνία για τη μη καταστροφή της Aθήνας επετεύχθη χάρη στη μεσολάβηση ορισμένων ανθρώπων από ελληνικής πλευράς και του Γερμανού στρατηγού Φέλμι από γερμανικής, ο οποίος είχε ωστόσο δηλώσει ότι «... ο γερμανικός στρατός έκανε το παν ν αποχωρήσει αμαχητί από την πόλη, εάν όμως υποχρεωθεί να καταφύγει στα όπλα, λόγω επιθέσεως στα στρατεύματά του, κατά την υποχώρησή τους, τότε η ευθύνη για το αίμα που θα χυθεί και για τις καταστροφές που θα επέλθουν, θα βαρύνει αποκλειστικά εκείνους, οι ο- ποίοι προκάλεσαν τις ταραχές...». Bλέπετε, ο Γερμανός, σαν γνήσιος πειθαρχημένος άνθρωπος, τις ευθύνες μόνον προέβλεπε, δεν τον ένοιαζε για τις παντός είδους καταστροφές. Eίχα σημειώσει παλαιότερα ότι ο Mεταξάς λέγοντας το OXI είχε πιάσει γερά το σφιγμό του τότε Eλληνος, αν κρίνουμε από τις στιγμές ηρωισμού μέχρι τρέλας, που κατείχε τους Eλληνες της εποχής εκείνης. Δεν διστάζω και τώρα να επαναλάβω ότι η εποχή εκείνη αποτέλεσε μια «Nέα αναλαμπή του Eλληνισμού» και τελειώνω με μια ευχή προς τους φίλους και προς τους παντός είδους νέους εχθρούς της Eλλάδος. Nα μην τολμήσουν να πατήσουν ποτέ το ελληνικό έδαφος, γιατί αυτό θα επιφέρει τον ξεσηκωμό ολόκληρου του ελληνισμού... KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 21

22 AΦIEPΩMA 12 Oκτωβρίου 1944 H ιστορική ημέρα της απελευθέρωσης μέσα από προσωπικές ενθυμήσεις Δύο φωτογραφίες από την Kατοχική Aθήνα. Aριστερά, Γερμανική Oρχήστρα παίζει στην Πλατεία Συντάγματος για τα στρατεύματα του Aξονος. Δεξιά, Γερμανοί στρατιώτες φωτογραφίζουν τον Aγνωστο Στρατιώτη. Oι δύο αυτές εικόνες συνυπάρχουν με την πείνα, τις θηριωδίες των εισβολέων και τη φρίκη του πολέμου, ενώ οι δυνάμεις της αντιστάσεως συνεχίζουν τον ανελέητο αγώνα τους εναντίον του κατακτητή. Tου Pένου Aποστολίδη ΠPΩI, εννιά, και κατέβαινα την Πατησίων, στο Mουσείο, στη Mάρνη, για τα Xαυτεία. Hλιος κατάμουτρα, εκτυφλωτικός. Ωραία μέρα, από εκείνες τις «μόνο ελληνικές» καθώς νομίζουμε όλοι μας (άντε τώρα να μας α- ποδείξεις, με τεκμήρια, πως έχει γνήσιες τέτοιες και στη Xιλή να πούμε!), με το γαλάζιο ατλάζι τεντωμένο «για μας» στον ανέφελο ουρανό. Oχι μόνο οι τοίχοι όλοι, δεξιά κι α- ριστερά, παρά κι η άσφαλτος βαμμένη κόκκινη πέρα πέρα με σφυροδρέπανα συνεργεία γράφαν ακόμα! και τραβάγαμε ολόισα, με την Aκρόπολη απέναντί μας, σαν τυπικό καρτ ποστάλ... «Σήμερον φεύγουν!», είχε ακουσθεί, ξαναλεγόταν «Φεύγουν!.. Nα! Στα Xαυτεία!..». Tι «στα Xαυτεία»;.. Στα Xαυτεία φεύγαν... Δεν έχει νόημα!.. Mόνο απ τα Xαυτεία φεύγαν;.. Tι πα να πει αυτό; Mα ναι...hξερα τι έλεγε... Bρέθηκα μπρος του άξαφνα σ αυτό που έ- φευγε όντως και το κατάλαβα. Στη διασταύρωση ακριβώς, στο κέντρο, στο σταυρόνημο της μέρας εκείνης που «φεύγανε» αυτή δεν ήτανε η σφραγίδα της στην ιστορία μας για πάντα; ενώ τα πλήθη εμείς χιλιάδες στριφογυρίζαμε σε δίνες κοχλάζουσες, πανηγυρικές, «θριαμβευτικές» «Eμείς! Eμείς τους διώχναμε». (Kι έ- τσι θέλουμε να το θυμόμαστε, να το φωνάζουμε πεισματάρικα ως σήμερα). - εν ανοιχτό πολεμικό φολξβάγκεν της Bέρμαχτ (απ αυτά τα «κασσόνια», με τις σκούρες λαμαρίνες και το σταυρό στις μπάντες), στη μέση απ τα πηχτά λεφούσια μας της «Aπελευθέρωσης, με τρεις μέσα που καπνίζανε στον ήλιο αμέριμνοι σαν κάτι περιμένοντας κι ένα στημένο μυδράλλιο με την αστραφτερή κορδέλλα του όλο σφαίρες μυτερές α- νάμεσά τους, με την κάννη λίγο σκερτσόζικα μισογυρισμένη ψηλά λοξά, δεξιά κι εμείς γύρα «δεν έτρεχε τίποτα!» (δεν το βλέπαμε; δεν το ξέραμε; δεν καταλαβαίναμε πως ή- ταν μυδράλλιο; αν ήθελε, δεν έριχνε; τι κάναμε πώς δεν το βλέπαμε; το ξορκίζαμε; λύκε, λύκε είσαι δω; παίζαμε τώρα; πώς «φεύγανε»; ποιοι «τους διώχνανε»; ας συνεχίσουμε ο καθένας να κάνουμε πως δεν τους βλέπουμε! κι ας στριφογυρίζουμε πανηγυρίζοντας πως «τους διώχνουμε», καθώς αυτοί καπνίζουν αμέριμνοι, προφανώς κάτι περιμένοντας ). Aυτά στα Xαυτεία, ώρα εννιά - εννιάμιση, το πρωί της 12 Oκτωβρίου του 44. H συνάντηση Eκανα κι εγώ πως δεν είχα δει τίποτα! Kαι τράβηξα την Πανεπιστημίου καταπάνω Xιλιάδες αλαλάζανε την «Aπελευθέρωση», φωνάζοντας ό,τι ήθελε ο καθένας!.. Eγώ φώναζα «Kάππα - κάππα - έψιλον!», χωρίς να μουνα ποτέ μου κομμουνιστής, με τη σκέψη πως «αυτό θα θύμωνε παραπάνω κάθε δεξιό που αν τύχη θα τανε κι αυτός ανάμεσά μας και θα κρυβότανε» (ποιος δεξιός θα τόλμαγε να το λέει σήμερα πως είναι δεξιός ανάμεσά μας;) μπορεί μ αυτό το «σκεπτικό» να βρέθηκε για χρόνια το «Kόμμα του Aγώνα» στα πάνω, αλλά δεν ήτανε πράγματι δικός του ο αέρας της «αντίθεσης» στο άλλο ή- τανε κι όλοι το ξέραμε!.. αλλά φώναζα και για μένα: «Kάτω όλα!» («Aμπάσο τούτα!», γύρισα και φώναξα του Λουϊζίδη, του βοηθού του Σκάσση στο Πανεπιστήμιο, κι αυτός κουτσαίνοντας, «Aμπάσο τούτα!» με διαβεβαίωσε έντρομος, φεύγοντας όσο μπορούσε πιο γρήγορα με το μπαστούνι του, να επιβιώσει και να κάτσει με τη σειρά του το ταχύτερο στην έδρα της Λατινικής Φιλολογίας και δαύτος...). Kι ό,τι το χα φωνάξει, να σου το πλήθος χάνετ από μπρος μου εκεί μπροστά στη γωνία με Kοραή, στο δεξί πεζοδρόμιο ανεβαίνοντας και βρίσκομαι σε κρύο κενό, κατάκρυο δέκα μέτρα μπρος μου!.. T ήταν και χάθηκαν όλοι έτσι;.. Γιατί αυτό το κενό, που με χτύπησε σαν κάτι το συγκεκριμένο, το ξεκάθαρο, μα που δεν το βλεπα;... Ωσπου το είδα, να κατεβαίνει αδιάφορο καταπάνω μου: Eνας Γερμανός αξιωματικός στα καλοκαιρινά, τα κοντά του φόραγαν σορτς όλοι τους τα καλοκαίρια με τα σταρένια πόδια του δίχως κάλτσες μεσ στις μαύρες μπότες το καναν κι αυτό οι τρελοί καλοκαιριάτικο, μεσ στη λαύρα: γυμνά τα χάλκινα πόδια μεσ στις ά- γριες βουβαλίσιες μπότες (τι ν αποδείξουν; τι παραπάνω απ ό,τι τρισαπόδειχναν πέντε χρόνια;) και βάσταγ ένα κόκκινο τριαντάφυλλο στ αριστερό του, ένα μαστίγιο πέτσινο στο δεξί του σα σκήπτρο, και το χτύπαγε στο μπούτι του σιγανά, κάθε που το πλήθος ίσως αργούσε λίγο ν ανοίξη μπρος του, στα δέκα, στα δεκαπέντε μέτρα... Kαι κατέβαινε μόνος του, τ αριστερό της Πανεπιστημίου, ανάμεσα στα πλήθη που πανηγύριζαν την «Aπελευθέρωσή» τους... κι απ αυτόν που φευγ έτσι αμέριμνος με το τριαντάφυλλό του, και ψευτομαστίγωνε το μπούτι του σαν αργούσαν τα πλήθη ν ανοίξουν μπρος του... «Tους διώχναμε», ναι! Δειλός κι εγώ, μαρμάρωσα κει πέρα - και πέρασε... Iσως αυτόν θα περίμενε το φολξβάγκεν καπνίζοντας με το μυδράλλιο... Iσως αυτός θα χε καταθέσει το στεφάνι με τη σβάστικα στον Aγνωστο. Kάποιο σήμα τους έσπαγα, γυάλι- 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

23 νο, κίτρινο, πέντε μέτρα ψηλά πώς είχ ανέβει; δε θυμάμαι! κάποιου Soldatenheim τους, στο Mετοχικό, στην Aμερικής, εκεί που τώρα είναι το θέατρο της «εθνικής Mπε-Mπε μας»! (τι; μόνο ο Nτε Γκολ δηλαδή, στο γαλλικό φράγκο; κι εμείς στη ψωροδραχμούλα μας, τη δικιά μας!), κ ύστερα ανηφόρισα κατά τον Aγνωστο... Διαφορά απόψεων Kι εκεί, άλλο τρελό: Πλήθος πολύ, μα δεν ανέβαινε και στο τιμητικό ά- βατο μπρος στο μνημείο, παρά τσακωνόντουσαν μεταξύ τους όλοι, «Oχι!», φώναζαν οι μεν, «Eίναι τιμή! Eίναι τιμή!» αναμεσά τους κ ένας που τον ήξερα και ήτανε της Iντέλιτζενς Σέρβις, υπάλληλος της Tράπεζας της Eλλάδος, δεξιός, στο τμήμα εκτυπώσεως χαρτονομισμάτων (κι ε- πί Kατοχής βέβαια, που διάταζαν μόνο οι Γερμανοί να τυπώνονται, για να μας ληστεύουν μεθοδικά) κι οι άλλοι: «Σκίστε το! Σκίστε το!», μα κανείς δεν τόλμαγε να σαλτάρει τα τρία βήματα, ν τ αρπάξει να το σκίσει που θέλανε... παρά τσιρίζανε μονάχα, σαν γυναικούλες, άπραγα... Kι αυτό άστραφτε κει, προκλητικά, πράσινο - καταπράσινο ένα δάφνινο στεφάνι, ντυμένο πάνω του σαν αυτοκρατορική χλαμύδα, κατακόκκινη, σωστή πορφύρα, τη μεταξωτή παντιέρα με την κατάμαυρη σβάστικα λοξή πάνω της να τρέχη πάντα μπρος στο θάνατο... να πάρη ο διάολος, τι την κοιτάνε; τι την αφήνουμε να τρέχη ακόμα, να φαντάζη κει μπρος μας; Kι ώρμησα, τ άρπαξα, το κανα κομμάτια το στεφάνι απ αληθινή δάφνη μα εκείνη δε σκιζότανε. Tο τρομερό μεταξωτό της «ερζάτς» ή- τανε, κι άντεχε τόσο; τα χέρια μου είχανε χάσει τη δύναμή τους; εγώ σίδερα έστιβα, μα κείνη άντεχε και Δεκαοκτώ Oκτωβρίου H πρώτη ελεύθερη κυβέρνηση εγκαθίσταται επισήμως στη χώρα. O πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου λίγο μετά την έπαρση της σημαίας στην Aκρόπολη. Tον συνοδεύουν υπουργοί και στρατιωτικοί. Πλάι του ο στρατηγός Σκόμπι, στο άκρο δεξιά ο Φίλιππος Δραγούμης. την τράβαγα, τη στριφογύριζα, ζοριζόμουνα, δε σκιζότανε. Λυσσασμένος την πέταξα καταπάνω στο πλήθος που άφριζε!.. Kαι μύρια χέρια την άρπαξαν, την τράβαγαν τετανικά όλα, να την πάρει δικιά του ο καθένας, μα κανείς δεν κατάφερνε, αυτή άντεχε, δε σκιζότανε, δεν κουρελιαζόταν!.. Tέλος είδα που γινε τρία κομμάτια μα τώρα και μικρότερα περισσότερο άντεχαν! Tότε σκέφτηκα: «Eγώ, γιατί δεν κράτησα κανένα;». Kαι χύμηξα κι εγώ ν αρπάξω ένα!.. Kλώτσαγα, έριχνα γροθιές άγριες με το να χέρι ολοένα κατάφερα να διώξω πέντε, δέκα, δεκαπέντε... Mα ένας ήταν γαντζωμένος όλος πάνω στο κουρέλι, και με τα δυο του τα χεράκια τρελά κρεμασμένος, αφρίζοντας, και μου φώναξε, καθώς τον σήκωνα ολάκερο, μισό μέτρο στον αέρα, κι αυτός εκεί σαν ξέφτι, απ το κομμάτι της μαύρης σβάστικας στο καταπόρφυρο φόντο π ακόμα έτρεχε η αναθεματισμένη, και μου φώναξε σπαρακτικά: Aσε μου την! Aσε μου την εμένα!.. Eιμ Eβραίος σου λέω! Eιμ Eβραίος! E, άντε, παρ την! του είπα, μην μπορώντας να τον τινάξω από πάνω της, έτσι υστερικά που χε γραπωθεί και δεν ξεκόλλαγε!.. Aυτή ήταν η 12η Oκτωβρίου 1944 για μένα, με το λόγο της τιμής μου. Kαι με ντροπή μου για μένα. Δε λέω για κανέναν άλλο. Θερμά ευχαριστούμε το Eθνικό και Iστορικό Mουσείο της Eλλάδος για την ευγενή προσφορά του φωτογραφικού και ιστορικού υλικού για την έκδοση του αφιερώματος. Δώδεκα Oκτωβρίου. Oι τελευταίοι Γερμανοί στρατιώτες έχουν αποχωρήσει. Γυναίκες και άντρες στους δρόμους γιορτάζουν. Mαχητές του EΛAΣ στο κέντρο της πόλεως, μια ημέρα μετά την αποχώρηση των Γερμανών. KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY H KAΘHMEPINH 23

24 AΦIEPΩMA H Eλλάδα στον πόλεμο και η απελευθέρωση O πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου μπροστά στις Kαρυάτιδες με Aγγλους και Aμερικανούς αξιωματικούς στις 18 Oκτωβρίου του 44: (Aριστερά του ο στρατηγός Σκόμπι). Φραγκλίνος Pούσβελτ: «Eίμαι βαθέως συγκεκινημένος εκ των πληροφοριών ότι ήρχισεν η απελευθέρωσις της Eλλάδος. Aληθώς, ουδέποτε υπήρξεν αύτη δούλη. Eπί τέσσερα σχεδόν έτη το αδάμαστον ελληνικόν έθνος υπέφερεν εκ των τρομακτικών συνεπειών επιθέσεων άνευ προηγουμένου. Oταν πολλοί εις αυτόν τον κόσμον, ακόμη και οι πλέον σκληροτράχηλοι, είχαν χάσει κάθε ελπίδα, ο ελληνικός λαός ανέτρεψε το αήττητον των μηχανοκινήτων τεράτων και της ψυχράς στρατηγικής διά του ακαταβλήτου πνεύματος της ελευθερίας». Pαδιοφωνικός Σταθμός Mόσχας, : «Eπολεμήσατε άοπλοι εναντίον πανόπλων και ενικήσατε. Eπολεμήσατε μικροί εναντίον μεγάλων και ε- πικρατήσατε. Δεν ήτο δυνατόν να γίνη αλλοιώς, διότι είσθε Eλληνες. Ως Pώσοι εκερδίσαμε χάριν εις την θυσίαν σας χρόνον διά να αμυνθώμεν. Σας ευγνωμονούμεν». Oυίνστον Tσόρτσιλ: «H ηρωική και ιπποτική Eλλάς, με «Kυριακή, 22 Oκτώβρη Oταν μπαίνει κανείς στην Eλλάδα, το αίσθημα όχι πως προχωρείς, αλλά πως ανεβαίνεις σκαλοπάτια, πως περνάς ένα κατώφλι. Aλλος κόσμος, σε άλλο επίπεδο. Σήμερα το πρωί η ανατολική ουρά της Yδρας, ο Πόρος, έ- πειτα το Oρος της Aίγινας ένα αγκάθι πίσω απ τον κάβο, κι έπειτα, με τα γυαλιά, η Aκρόπολη. Hμουν, νομίζω, ο πρώτος που την ξεχώρισα. Oλοι, ξένοι και δικοί μας, στρατιώτες και βαθμοφόροι, όλο το πλήρωμα, απ τη μιαν άκρη του καραβιού ώς την άλλη, είχανε σταματήσει σε μιαν απόλυτ σιγή, όπως όταν ο αρχιμουσικός χτυπήσει το ραβδί στο ανάλογιο σε μιαν αίθουσα συναυλίας. Σήμερα κλείνω ακριβώς τριάμισι χρόνια από τότε που έφυγα από τον Πειραιά στις 22 τ Aπρίλη H πιο όμορφη, η πιο αλαφριά μέρα του κόσμου». τον αγώνα και την υποδειγματική στάση του λαού της, αποτελεί πρότυπο μέσα στην ιστορία των εθνών και των αιώνων....aς μείνει ήσυχη η Eλλάς. Θα πάρει όλα όσα της ανήκουν και θα ζήσει υπερήφανη και ηρωική μέσα στους νικητάς». Aπό το βιβλίο του Γιώργου Σεφέρη «MEPEΣ Δ» Eκδόσεις «IKAPOΣ». Lord Alexander, Aγγλία: «Eδώ πρέπει να διακόψω την αφήγησή μου για να αποτίσω φόρο τιμής στην υπέροχη ανδρεία των υπερασπιστών των οχυρών στη Mακεδονία και στη Θράκη. Oι οποίοι, καίτοι τελείως αποκομμένοι, επολέμησαν μέχρις εσχάτου όπλου, αφού από μακρού είχε χαθεί κάθε ελπίδα. Aυτοί ήταν πραγματικοί άνδρες και αντιλαμβανόμεθα γιατί οι άθλοι τους ζουν και θα ζουν όσο στον κόσμο μας ζουν και ανασαίνουν ελεύθεροι άνθρωποι». Eρνεστ Mπέβιν: «Eπιθυμούμε να υπενθυμίσωμε, στον κόσμο, ότι από το 1940 έως το 1941, εξαιρουμένης της βρεταννικής αυτοκρατορίας, η Eλλάς υπήρξε η μόνη μαχομένη σύμμαχός μας που αντέστη νικηφόρως στον ε- χθρό. Σε μια στιγμή που τα πάντα εφαίνοντο χαμένα, η Eλλάς έθεσε όχι μόνο το έδαφός της, αλλ ακόμη και τα όπλα και τη στρατιωτική της προσπάθεια εις την διάθεσιν του συμμαχικού αγώνος. Δεν επιτρέπεται σήμερα να το λησμονούμε». Aδόλφος Xίτλερ : «..Xάριν της ιστορικής όμως δικαιοσύνης, είμαι υποχρεωμένος να διαπιστώσω ότι εκ των αντιπάλων, οίτινες μας αντιμετώπισαν, ο Eλλην στρατιώτης επολέμησεν ομοίως με παράτολμον θάρρος και υψίστην περιφρόνησιν προς τον θάνατον». Στρατηγός Bohm, Γερμανία: «Eίχαμε ακούσει να μιλούν για τη γενναιότητα, και τον ηρωισμό του ελληνικού στρατού. Aλλά δεν φανταζόμαστε τη γενναιότητα και τον ηρωισμό που επέδειξαν οι στρατιώτες σας». 32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994