Η ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΚΥΠΡΙΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΕ ΕΝΑ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ. ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ

Transcript

1 Η ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΚΥΠΡΙΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΕ ΕΝΑ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ. ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ Αντωνία Σπυροπούλου Καθηγήτρια Συµβουλευτικής και Επαγγελµατικής Αγωγής 1. Εισαγωγή Η ιδέα της διεξαγωγής της έρευνας αυτής προέκυψε από την τοποθέτηση µου ως Συµβούλου καθηγήτριας σ ένα από τα πρώτα πολυπολιτισµικά σχολεία που λειτούργησαν στην Κύπρο, στο Γυµνάσιο Φανερωµένης Λευκωσίας. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της τελευταίας δεκαετίας και της πολυσυζητηµένης παγκοσµιοποίησης, είναι η συνεχής µετακίνηση πληθυσµών µε διαφορετικά πολιτισµικά και εθνικά χαρακτηριστικά και αξίες και µε βασική επιδίωξη τους την βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου. Η Κύπρος, ένα νησί που εξαιτίας του πολιτικού-εθνικού προβλήµατος της αλλά και οικονοµικού εξήγαγε µετανάστες στο παρελθόν, έχει µετατραπεί την τελευταία δεκαπενταετία σ ένα νησί υποδοχής µεταναστών από τις χώρες του πρώην σοσιαλιστικού µπλόκ, Ελλήνων παλιννοστούτων από την πρώην Σοβιετική Ένωση και οικονοµικών µεταναστών. Η συνύπαρξη των ξένων µεταναστών µε τους αυτόχθονες στην κοινωνία γενικότερα και στο σχολικό περιβάλλον ειδικότερα, δηµιούργησε µια καινούργια πραγµατικότητα µε πολυπολιτισµικά χαρακτηριστικά που απαιτεί εξ ανάγκης ένα ουσιαστικό επαναπροσδιορισµό ρόλων, αναλυτικών προγραµµάτων και στόχων. Για να µπορέσει η κοινωνία να επιτύχει µια οµαλή συνύπαρξη, να ανταποκριθεί στις νέες ανάγκες και απαιτήσεις και να παρέµβει στην επίλυση τους θα πρέπει να µελετήσει τον άνθρωπο µετανάστη που βιώνει αυτές τις κοινωνικές αλλαγές αλλά και τον αυτόχθονα που υπόκειται στη διαδικασία αποδοχής της νέας πραγµατικότητας. Πρέπει να ερευνηθεί ο τρόπος σκέψης, αντίδρασης και λειτουργίας τόσο των µεταναστών όσο και των αυτοχθόνων. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 877

2 Α. Σπυροπούλου Για τον λόγο αυτό αποφάσισα να µελετήσω στην έρευνα αυτή την αυτοεκτίµηση των µαθητών του Γυµνασίου Φανερωµένης, να διερευνήσω τυχόν διαφορές που µπορεί να υπάρχουν, το πως αισθάνονται για τον εαυτό τους οι Κύπριοι σε σχέση µε τους µετανάστες, τους παράγοντες που επιδρούν θετικά ή αρνητικά στη διαµόρφωση της αυτοεκτίµησης τους και τη σχέση που µπορεί να έχει η αυτοεκτιµήση τους µε το φύλο, την τάξη και τη σχολική επίδοση. Η κατανόηση της συναισθηµατικής κατάστασης των µαθητών µου και η διερεύνηση των παραγόντων που την επηρεάζουν πιστεύω πως θα ήταν σηµαντικά εργαλεία για τον απαιτούµενο επαναπροσδιορισµό του ρόλου του Συµβούλου καθηγητή. Ίσως έτσι µπορέσει να αντεπεξέλθει στα καινούργια δεδοµένα που επιβάλουν µια πολυπολιτισµική σχολική κοινωνία, καθώς και στο διπλό ρόλο του, αυτόν που στηρίζει συναισθηµατικά τους µαθητές αλλά και αυτόν που συµβάλλει στην επαγγελµατική αγωγή. Παραθέτω µια σύντοµη αναφορά στην έννοια της αυτοεκτίµησης και τους παράγοντες που πιστεύεται ότι την καθορίζουν µέσα από τη διεθνή βιβλιογραφία. Είναι απαραίτητη επίσης µια ανασκόπηση σε πρόσφατες έρευνες που µελέτησαν την αυτοεκτίµηση σε σχέση µε την µεταναστευτική εµπειρία. 2. Θεωρητικό πλαίσιο Ο όρος αυτοεκτίµηση στην έρευνα αυτή αποδίδει τον αγγλικό όρο self concept και συµπεριλαµβάνει και την έννοια της αυτογνωσίας, αυτοαντίληψης, αυτοεικόνας (Φλουρής, 1989). Η έννοια της αυτοεκτίµησης σηµαίνει την προσωπική γνώµη, γνώση, εικόνα, άποψη, αίσθηση που ένα άτοµο έχει για τον εαυτό του. Αυτή η άποψη είναι «αποτέλεσµα της διαδικασίας κατηγοριοποίησης που το άτοµο πραγµατοποιεί στον τεράστιο αριθµό πληροφοριών που προσλαµβάνει για τον εαυτό του» (Γκαρή, Καλαντζή-Αζίζι, 1997, σ.103). Η έννοια της αυτοεκτίµησης απασχολεί τον άνθρωπο εδώ και αιώνες. Περιδιαβαίνοντας την βιβλιογραφία, θα διαπιστώσει κανείς ότι η έννοια της αυτοεκτίµησης συζητήθηκε αρχικά από τους φιλοσόφους όπως το Σωκράτη, µετά πέρασε στους ψυχολόγους και αργότερα µελετήθηκε µέσα από την κοινωνική ψυχολογία. Ο Σωκράτης µε το διάσηµο «γνώθι σ αυτόν» πίστευε πως η γνώση αυτή ήταν πολύ σηµαντική για την επίτευξη της αρετής (Stensrud, 1984) ανοίγοντας έτσι το δρόµο προς τη µελέτη της γνώσης του εαυτού µας. Η επιστηµονική ενασχόληση µε το θέµα ξεκινάει ουσιαστικά τον 19 ο αιώνα µε δηµοφιλέστερη θεωρία για την αυτοεκτίµηση αυτή του ψυχολόγου James (1890) που ισχυρίζεται ότι η αυτοεκτίµηση του ατόµου διαµορφώνεται σύµφωνα µε την επιτυχία ή µη των στόχων που θέτει και «µεταβάλλεται αν µειωθούν οι 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 878

3 προσδοκίες του ή αυξηθούν οι επιτυχίες του στους σηµαντικούς γι αυτόν τοµείς της ζωής του» ( ρόσος & Κασσωτάκη, 2005, σσ ). Στην συνέχεια, οι κοινωνιολόγοι όπως ο Cooley (1902) και ο Mead (1934) µελετάνε τον άνθρωπο ως κοινωνικό ων, τοποθετώντας την έννοια σε ένα κοινωνικό πλαίσιο και έτσι αποκτά κοινωνική υπόσταση. Σηµαντικό ρόλο λοιπόν στη διαµόρφωση της αυτοεκτίµησης πιστεύεται ότι διαδραµατίζουν οι κοινωνικές επιδράσεις, σχέσεις, επαφές οι οποίες καθορίζουν και την κοινωνική συµπεριφορά του ατόµου (Strensrud, 1984). Σύµφωνα µε τη θεωρία του Mead (1934) το άτοµο αποκτά τη γνώση του εαυτού του από τον τρόπο που οι άλλοι τον βλέπουν. Τα µέλη της κοινωνίας που είναι σηµαντικά για τη ζωή του ονοµάζονται significant others, «ουσιώδεις άλλοι». Είναι αυτοί που λειτουργούν ως πρότυπα καθρεφτίζοντας τα αισθήµατα, τις θέσεις, τους ρόλους και τη συµπεριφορά του ατόµου. Αυτοί οι «ουσιώδεις άλλοι» είναι συνήθως οι γονείς, οι συγγενείς, οι φίλοι, οι συµµαθητές, οι εκπαιδευτικοί. Στόχος των ερευνών που ακολούθησαν ήταν να µελετήσουν τους παράγοντες που διαµορφώνουν την αυτοεκτίµηση των ατόµων. Οι έρευνες για την επίδραση της ηλικίας διαφοροποιούνται µε κάποιες να ισχυρίζονται στασιµότητα στο βαθµό αυτοεκτίµησης στην εφηβεία (Monge, 1973, Savin-Williams & Demo, 1984) ενώ άλλες να µιλούν για το αντίθετο (Ellis & Davis, 1982, Scott & Hoffman, 2002). Οι διαφορές αυτές µπορεί να οφείλονται στη χρήση διαφορετικών οργάνων µέτρησης (Skaalvik, 1986). Μελέτες για τη σχέση του φύλου και της αυτοεκτίµησης παρουσιάζουν παρόµοια διαφοροποίηση µε γενικές διαφορές ανάµεσα στα δύο φύλα (Marsh, 1989, Harper & Marshall, 1991, Bolognini, Plancherel & Halfon, 1996), διαφορές σε συγκεκριµένες ηλικίες (Monge, 1973) και σε καθόλου διαφορές κατά τη διάρκεια της εφηβείας (Mboya, 1999). Όταν αναφέρονται διαφορές ανάµεσα στα δύο φύλα συνήθως τη χαµηλότερη αυτοεκτίµηση παρουσιάζουν τα κορίτσια σε σχέση µε τα αγόρια (Ostgard- Ybrandt & Armelius, 2003). Αυτές οι διαφορές όπου παρουσιάζονται αποδίδονται σε σεξιστικά στερεότυπα όπως είναι η αυξηµένη κοινωνικότητα από τα κορίτσια σε σχέση µε τα αγόρια και υπερεκτίµηση των ικανοτήτων από µέρους των αγοριών (Monge, 1973, Dusek & Flaherty, 1981). Επιπρόσθετα, τα κορίτσια φαίνεται να συσχετίζουν την αυτοεκτίµηση τους µε την εξωτερική τους εµφάνιση, περισσότερο από τα αγόρια, µε αποτέλεσµα η δυσαρέσκεια για τις σωµατικές αλλαγές που µπορεί να βιώνουν στην εφηβεία να επιδρά αρνητικά στην αυτοεκτίµηση τους (American Association of University Women, 1991). Οι ερευνητές συµφωνούν ότι υπάρχει µια θετική σχέση ανάµεσα στην επίδοση και την αυτοεκτίµηση (Rosenberg, Μ., Schooler, Schoenback & Rosenberg, F., 1995) παρ όλο που πολλές φορές παιδιά µε χαµηλή αυτοεκτίµηση τα πάνε πολύ καλά στο σχολείο ενώ άλλα µε υψηλή αυτοεκτίµηση δεν τα πάνε και τόσο καλά (Bean, 1992). Στην περίπτωση των µεταναστών, πρόσφατες έρευνες για την σχολική τους επίδοση, στηρίζουν ότι είναι αρκετά ψηλή (Rumbaut, 1990, Caplan, Choy & Witmore, 1991, Kao & Trienda, 1995) 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 879

4 Α. Σπυροπούλου παρά το άγχος που βιώνουν κατά την περίοδο της µεταναστευτικής τους εµπειρίας (Kao, 1999). Αυτό είναι πιθανόν να εξαρτάται από την µεταναστευτική οµάδα, τις σχέσεις και το βαθµό στήριξης που έχουν µεταξύ τους (Flouris, Kassotakis & Vamvoukas, 1990) καθώς και στις διαδικασίες υποδοχής που ακολουθεί η χώρα που εγκαθίστανται. Η µεταναστευτική εµπειρία πιστευόταν, µέχρι πριν από µερικά χρόνια, ότι επηρέαζε αρνητικά την αυτοεκτίµηση των ατόµων (Pedersen, Draguns, Lonner & Trimble, 1989, Portes & Rumbaut, 1990, Padilla & Duran, 1995). Η διαδικασία προσαρµογής στο καινούργιο περιβάλλον και ο αναγκαίος επαναπροσδιορισµός της πολιτιστικής ταυτότητας του ατόµου θεωρήθηκε ότι µπορεί να προκαλέσει συναισθήµατα απόρριψης, απόγνωσης, άγχους και αδυναµίας (Καγκαλίδου, 1999). Πρόσφατες όµως έρευνες φαίνεται να διαφοροποιούν τη θέση αυτή και να αποδεικνύουν ότι η µεταναστευτική διαδικασία από µόνη της δεν προκαλεί αισθήµατα µειωµένης αυτοεκτίµησης (Kao, 1999, Καγκαλίδου & Σιαλιάκη, 2001,) αλλά άλλοι παράγοντες όπως οι οικογενειακές και οι υποστηρικτικές σχέσεις µέσα στην ίδια µεταναστευτική οµάδα ( ρόσος & Κασωτάκη, 2005) καθώς και ο βαθµός προβολής των πολιτιστικών χαρακτηριστικών της µεταναστευτικής οµάδας (Wilson, 1993, Kao, 1999) από την κοινωνία και το σχολείο ειδικότερα παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωση της αυτοεκτίµησης των µεταναστών. Παρ όλο που οι έρευνες γύρω από την επίδραση της µεταναστευτικής εµπειρίας στους αυτόχθονες είναι λίγες φαίνεται ότι τα άτοµα που υφίστανται την εµπειρία υποδοχής στην πατρίδα τους άλλων ατόµων αντιµετωπίζουν συνήθως αρχικά τους ξένους µε καχυποψία και µε ένα συναίσθηµα απειλής απέναντι στη δική τους πολιτιστική ταυτότητα (Κανακίδου & Παπαγιάννη, 1997, Κοσµίδου Hardy, 1999). Τα συναισθήµατα αυτά είναι πιθανόν να έχουν αρνητική επίδραση στην αυτοεκτίµησή τους. Είναι ενδιαφέρον, λοιπόν, να διερευνήσουµε τη σχέση που µπορεί να έχει η αυτοεκτίµηση των µαθητών του Γυµνασίου Φανερωµένης µε τους πιο πάνω παράγοντες. 3. Μεθοδολογία έρευνας 1. Στόχοι της έρευνας Με ερέθισµα λοιπόν την ενασχόλησή µου για πρώτη φορά ως Συµβούλου καθηγήτριας µε µαθητές ενός πολυπολιτισµικού σχολείου και µετά από τη µελέτη της πιο πάνω σχετικής βιβλιογραφικής ανασκόπησης, προέκυψαν τα εξής ερωτήµατα, τα οποία έθεσα ως κύριους στόχους της έρευνας µου: Τη µελέτη της αυτοεκτίµησης των µαθητών, µεταναστών και Κυπρίων, του Γυµνασίου Φανερωµένης σε σχέση µε το φύλο, την τάξη και τη µόρφωση των γονιών τους 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 8

5 Τη διερεύνηση τυχόν διαφορών που µπορεί να υπάρχουν στο βαθµό αυτοεκτίµησης µεταξύ αυτών που γεννήθηκαν στην Κύπρο και αυτών που γεννήθηκαν σε άλλη χώρα Τη σχέση αυτοεκτίµησης µε την σχολική επίδοση των µαθητών στη γλώσσα και στα µαθηµατικά Τα πιθανά µηνύµατα που προκύπτουν για την έννοια του ρόλου του Συµβούλου καθηγητή ως ενός σχολικού παράγοντα που λειτουργεί υποστηρικτικά στις τυχόν ψυχοσυναισθηµατικές διεργασίες που υπόκεινται οι µαθητές του και στις πιθανές επιπτώσεις που αυτές µπορεί να έχουν στις εκπαιδευτικές και επαγγελµατικές επιλογές τους. 2. Περιγραφή του δείγµατος Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε σε µαθητές (ηλικίας 12 έως 15 χρόνων), στο σύνολο δηλαδή των µαθητών των τριών πρώτων τάξεων, του Γυµνασίου Φανερωµένης Λευκωσίας. Η επιλογή του σχολείου δεν ήταν τυχαία. Υπηρετούσα εκεί, ως Σύµβουλος καθηγήτρια, και είχα προσωπική άποψη. Ο µεταναστευτικός µαθητικός πληθυσµός του σχολείου υπολογίζεται στο 30% των εγγραφών και το Γυµνάσιο αυτό είναι ένα από τα πρώτα πολυπολιτισµικά σχολεία στην Κύπρο και στο οποίο εφαρµόζεται πιλοτικά ένα διαπολιτισµικό πρόγραµµα κατά την σχολική χρονιά διεξαγωγής της έρευνας. Για τον λόγο αυτό δεν ήταν δυνατή η λήψη δείγµατος και από άλλα πολυπολιτισµικά σχολεία. Ίσως αυτό να εξυπηρετούσε αν ο ερευνητής είχε ως στόχο τη διερεύνηση των επιπτώσεων που είχε το διαπολιτισµικό πρόγραµµα στη διαµόρφωση της αυτοεκτίµησης σε ένα πολυπολιτισµικό σχολικό περιβάλλον. Η συλλογή των δεδοµένων πραγµατοποιήθηκε το εκέµβριο του σχολικού έτους Το δείγµα αποτελείται κατά 25,6% από παιδιά µεταναστών που προέρχονται από οικογένειες Ελληνοποντίων, 6% από παιδιά οικονοµικών µεταναστών από τις Φιλιππίνες, την Βουλγαρία κ.α και 68,4% από αυτόχθονες (λόγω του µικρού αριθµού µαθητών από τις Φιλιππίνες, Βουλγαρία και άλλες χώρες στις στατιστικές αναλύσεις θα λαµβάνονται ως ενιαία οµάδα όλοι οι µετανάστες). Ποσοστό 56,4% είναι αγόρια και 43,6% κορίτσια. Το 35,9% φοιτά στην Α τάξη, το ίδιο ποσοστό στη Β τάξη και το 28,2% στην Γ Γυµνασίου. 3. ιαδικασίες ιεξαγωγής της έρευνας Για την εκτέλεση της έρευνας χορηγήθηκε στους µαθητές το «Ερωτηµατολόγιο Αυτοεικόνας» του Piers-Harris (1984), (The Piers Harris children s self concept scale: The way I Feel About Myself) το οποίο σχεδιάστηκε για τη µέτρηση της αυτοεκτίµησης παιδιών και εφήβων (ηλικίας 8 18 ετών). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 881

6 Α. Σπυροπούλου Είναι ένα ερωτηµατολόγιο που περιλαµβάνει δηλώσεις οι οποίες διαχωρίζονται σύµφωνα µε τους 6 επιµέρους τοµείς της αυτοεκτίµησης: τη «συµπεριφορά», την «επίδοση», την «εξωτερική εµφάνιση», το «άγχος», το πόσο «δηµοφιλής» αισθάνεται και την «ευτυχία και ικανοποίηση». Οι δηλώσεις είναι στο πρώτο πρόσωπο και οι µαθητές απαντούν µε ένα «ναι» ή ένα «όχι» για να δηλώσουν αν η φράση ισχύει για την περιγραφή του εαυτού τους. Οι απαντήσεις βαθµολογούνται σύµφωνα µε το κλειδί των ορθών απαντήσεων του δηµιουργού. Η κάθε «σωστή» απάντηση παίρνει ένα βαθµό και η κάθε «λάθος» απάντηση δεν παίρνει καθόλου βαθµό. Έτσι η υψηλότερη βαθµολογία θα µπορούσε να είναι δείχνοντας υψηλή αυτοεκτίµηση και η χαµηλότερη 0. Περίπου οι µισές δηλώσεις δείχνουν υψηλή αυτοεκτίµηση και οι άλλες µισές χαµηλή (Piers, 1984). Η κλίµακα αυτή επιλέχτηκε, γιατί είναι απλή και αντανακλά την αυτοπεριγραφή και την αυτοαξιολόγηση τόσο σε θέµατα συµπεριφοράς αλλά και προσωπικών χαρακτηριστικών που θέλησα να διερευνήσω. Υπήρξε ανάγκη µετάφρασης του ερωτηµατολογίου στα ρωσικά γιατί ένας αρκετά µεγάλος αριθµός µεταναστών, κυρίως Ελληνοποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση, είτε δεν γνώριζε καθόλου Ελληνικά είτε η γνώση ήταν ελλιπής και θα παρεµπόδιζε τη ασφαλή λήψη απαντήσεων και δεδοµένων. Εκτός από το πιο πάνω ερωτηµατολόγιο, οι µαθητές κλήθηκαν να απαντήσουν σε ένα ακόµη ερωτηµατολόγιο που αφορούσε τα δηµογραφικά τους χαρακτηριστικά. Επίσης για το σκοπό της έρευνας αυτής χρησιµοποιήθηκε και το αρχείο του σχολείου για την καταγραφή της επίδοσης των µαθητών στο πρώτο τρίµηνο στη γλώσσα (µε την καταγραφή του µέσου όρου της επίδοσης στα Νέα Ελληνικά, Αρχαία Ελληνικά και Ιστορία) και τα Μαθηµατικά καθώς και το µορφωτικό επίπεδο των γονιών τους. 4. Ανάλυση δεδοµένων - Αποτελέσµατα 1.Αυτοεκτίµηση των µαθητών: Από την ανάλυση των δεδοµένων της έρευνας προέκυψε ότι ο µέσος όρος αυτοεκτίµησης των µαθητών του δείγµατος γενικότερα βρίσκεται σε αρκετά χαµηλά επίπεδα (Μ.Ο. =20., Sd =15.47). Η ανάλυση της διακύµανσης (AOVA) έδειξε ότι το φύλο είναι ένας παράγοντας που διαφοροποιεί σε στατιστικά σηµαντικό βαθµό την αυτοεκτίµηση των µαθητών. Τα αγόρια φαίνεται να έχουν υψηλότερη αυτοεκτίµηση από τα κορίτσια (t = 2.68, p<0,05) γεγονός που επιβεβαιώνεται και από άλλες έρευνες (Ostgard-Ybrandt & Armelius, 2003). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 882

7 Πίνακας 1: Σχέση αυτοεκτίµησης και φύλου ΦΥΛΟ M S.D. t df Sig. ΑΓΟΡΙΑ Equal variances assumed ΚΟΡΙΤΣΙΑ Equal variances not assumed ΦΥΛΟ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΕΠΙ ΟΣΗ ΕΞΩΕΤΡΙΚΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΑΓΧΟΣ ΗΜΟΦΙΛΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑ Αγόρια Mean Std.Deviation Κορίτσια Mean Std.Deviation Οι διαφορές µεταξύ των δύο φύλων είναι στατιστικά σηµαντικές µόνο σε σχέση µε τους επιµέρους τοµείς της αυτοεκτίµησης, αυτούς της «Συµπεριφοράς» (αγόρια: Μ.Ο.=3.81, κορίτσια: Μ.Ο.=2.76) της «Επίδοσης» (αγόρια: Μ.Ο.=5.01, κορίτσια: Μ.Ο.=4.23) και του «Άγχους» (αγόρια: Μ.Ο.=3.57, κορίτσια: Μ.Ο.=4.29). Αυτό δείχνει ότι τα αγόρια έχουν υψηλή εικόνα για την «Επίδοση» και η «Συµπεριφορά» τους. Το αίσθηµα του άγχους προέκυψε να είναι σε χαµηλότερη µέση τιµή για τα αγόρια γεγονός που έχει αντιστρόφως ανάλογη επίδραση στην αυτοεκτίµησή τους. Πίνακας 2: Σχέση αυτοεκτίµησης και φύλου (επιµέρους τοµείς) Σύνολο Std.Deviation εν βρέθηκαν στατιστικώς σηµαντικές διαφορές ανάµεσα στην αυτοεκτίµηση των µαθητών και την τάξη τους ( Α τάξη: M.O.=23.90, Β τάξη: M.O.=22.05, Γ τάξη: M.O.=23.36 ). Από εµπειρικές έρευνες που έχουν εντοπισθεί στη βιβλιογραφική επισκόπηση επιβεβαιώνεται ότι δεν παρατηρείται διαφοροποίηση στις ηλικίες αυτές (Monge, 1973, Savin-Williams & Demo, 1984). Το επίπεδο µόρφωσης των γονιών δεν διαφοροποιεί σηµαντικά το βαθµό αυτοεκτίµησης των µαθητών (Απόφοιτοι ηµοτικής Εκπαίδευσης: M.O.=22,65, Απόφοιτοι Μέσης Εκπαίδευσης: M.O.=22.54, Απόφοιτοι Ανώτερης/Ανώτατης Εκπαίδευσης:M.O.=24.92). Η ίδια διαπίστωση απαντάται και σε παρόµοιες έρευνες ( ρόσος & Κασωτάκη, 2005). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 883

8 Α. Σπυροπούλου 2. Αυτοεκτίµηση και Εθνικότητα: Οι εθνικές διαφορές φαίνεται να µην συσχετίζονται µε τον βαθµό αυτοεκτίµησης των µαθητών. Η διαφορά στο βαθµό αυτοεκτίµησης που παρουσιάζεται ανάµεσα στους Κύπριους και τους µετανάστες δεν είναι στατιστικά σηµαντική (Κύπριοι: M.O. =22.69, Sd =9.27 Μετανάστες: M.O.=22.93, Sd =8,59). Αυτό σηµαίνει ότι η µεταναστευτική εµπειρία δεν επηρέασε αρνητικά την αυτοεκτίµηση των µεταναστών σε σχέση µε τους αυτόχθονες γεγονός που επιβεβαιώνεται και από διεθνείς έρευνες και µελέτες (Halmereigh, 1977, Kao, 1999, Καγκαλίδου & Σιαλιάκη, 2001). 3. Αυτοεκτίµηση και σχολική επίδοση: Η στατιστική ανάλυση ανέδειξε µια στατιστικά σηµαντική σχέση ανάµεσα στην αυτοεκτίµηση των µαθητών γενικότερα και της επίδοσης τους στη γλώσσα και στα µαθηµατικά. Η θετική αυτή σχέση εντοπίζεται σε κάποιους επιµέρους τοµείς της αυτοεκτίµησης, διαφοροποιείται µεταξύ µεταναστών και Κυπρίων και δεν κυµαίνεται σε υψηλό επίπεδο. Πίνακας 3: Σχέση αυτοεκτίµησης και επίδοσης Αυτοεκτίµηση Pearson Correlation (P.C.) Sig. (2-tailed) Επίδοση στη Γλώσσα Επίδοση στα Μαθηµατικά Συγκεκριµένα, οι τοµείς «Συµπεριφορά», «Επίδοση» και «Άγχος» φαίνεται να είναι στατιστικά σηµαντικοί για την διαµόρφωση της αυτοεκτίµησης των µαθητών. ηλαδή, οι µαθητές έχουν υψηλή αίσθηση για την εικόνα του εαυτού τους στους τοµείς αυτούς. Για τους Κύπριους, ο τοµέας «Επίδοση» σχετίζεται στατιστικά σηµαντικά µε την επίδοση τους στη γλώσσα (P.C=0.491, p<0.01) και τα µαθηµατικά ((P.C=0.354, p<0.01) και έχει θετική σχέση µε το βαθµό αυτοεκτίµησης τους. Αντιθέτως, για τους µετανάστες δεν υπάρχει θετική σχέση εκτός από τον παράγοντα «Συµπεριφορά» και την επίδοση στα Μαθηµατικά (P.C=0.379, p<0.05) όπου φαίνεται να σχετίζονται θετικά. Αναφορικά µε τη συµπεριφορά των δύο φύλων, οι τοµείς της αυτοεκτίµησης που προέκυψαν να σχετίζονται θετικά µε την επίδοση τους είναι η «Επίδοση» για τα αγόρια στα Ελληνικά (P.C=0.409, p<0.01), δηλαδή τα αγόρια θεωρούν την επίδοση τους στα Ελληνικά αρκετά ικανοποιητική. Για τα κορίτσια, ο τοµέας «Επίδοση» παρουσιάζεται να σχετίζεται στατιστικά σηµαντικά µε την επίδοση στα Ελληνικά ((P.C=0.561, p<0.01) και Μαθηµατικά (P.C=0.572, p<0.01), σε υψηλότερο βαθµό από τα αγόρια καθώς επίσης και ο τοµέας «Συµπεριφορά». Περισσότερο άγχος δηλώνουν τα αγόρια σε σχέση µε τα 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 884

9 Μαθηµατικά (P.C. =0.269, p<0.05) και τα κορίτσια σε σχέση µε τη γλώσσα (P.C. =0.285, p<0.05) (Παράρτηµα: Πίνακας 4). 5. Συζήτηση Παρατηρώντας τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από την ανάλυση των δεδοµένων συµπεραίνει κανείς τα ακόλουθα: Η αυτοεκτίµηση των µαθητών του Γυµνασίου Φανερωµένης ανεξάρτητα από την καταγωγή τους κυµαίνεται σε χαµηλά επίπεδα. Είναι πιθανόν διαφορετικοί λόγοι για την κάθε εθνικότητα να έπαιξαν ρόλο. Για τους κύπριους µαθητές, µπορεί η εµπειρία συνύπαρξης µε τους µετανάστες να προκάλεσε συναισθήµατα απειλής και άγχους όπως αναφέρθηκε και στο θεωρητικό πλαίσιο. Από την πλευρά των µεταναστών, είναι πιθανόν οι διαδικασίες προσαρµογής να δηµιούργησαν αρνητικά συναισθήµατα όπως απόρριψη, αδυναµία, άγχος. Θεωρώ ότι η έρευνα αυτή πρέπει να επαναληφθεί και σε άλλα σχολεία για την εγκυρότερη διαπίστωση των αιτιών. Επαληθεύοντας πορίσµατα σχετικών ερευνών, η έρευνα επιβεβαιώνει ότι τα αγόρια έχουν θετικότερη στάση απέναντι στον εαυτό τους σε σχέση µε τα κορίτσια (Χατζηχρίστου & Hopf, 1992, Giavrimis, Konstantinou & Hatzichristou, 2003, Ostgard & Armelius, 2003). Η διαφορά ανάµεσα στα δύο φύλα επικεντρώνεται στους επιµέρους τοµείς της «Συµπεριφοράς», «Επίδοσης» και του «Άγχους». Τα ευρήµατα αυτά είναι πιθανόν να σχετίζονται µε τα κοινωνικά στερεότυπα (Χατζηχρίστου & Hopf, 1992) και τις ψυχολογικές και σωµατικές µεταβολές τις οποίες υφίστανται τα αγόρια και τα κορίτσια στην ηλικία αυτή. Συγκεκριµένα, το γεγονός ότι τα αγόρια νιώθουν περισσότερη σιγουριά για την συµπεριφορά τους φαίνεται να σχετίζεται θετικά µε την αυτοεκτίµηση τους (Wheeler, Reis & Bond, 1989). Αυτό µπορεί να έχει να κάνει µε τα κυπριακά σεξιστικά στερεότυπα σύµφωνα µε τα οποία τα κορίτσια πρέπει να είναι πιο προσεκτικά µε την κοινωνική τους συµπεριφορά σε σχέση µε τα αγόρια. Ή ακόµη θα µπορούσε να σχετίζεται µε τα συναισθήµατα άγχους και ανασφάλειας που πιθανόν να βιώνουν τα κορίτσια στην εφηβεία τους εξαιτίας των σωµατικών και ψυχολογικών µεταβολών που υφίστανται (τα κορίτσια νιώθουν δυσαρέσκεια για το σώµα τους σε µεγαλύτερο βαθµό στην ηλικία αυτή όπως αναφέρουν άλλες έρευνες (Χατζηχρίστου & Hopf, 1992, American Association of University Women, 1991)). Έτσι, τα κορίτσια δηλώνουν περισσότερο αγχωµένα από τα αγόρια, παράγοντας που σχετίζεται αντιστρόφως ανάλογα µε την αυτοεκτίµηση τους. Επίσης, τα αγόρια εκφράζονται θετικότερα σε γενικές γραµµές για την επίδοση τους, από τα κορίτσια παρ όλο που τα κορίτσια καταφέρνουν να έχουν καλύτερους βαθµούς. Η διαπίστωση αυτή επαληθεύεται και από άλλες έρευνες και δικαιολογείται ως αποτέλεσµα 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 885

10 Α. Σπυροπούλου κοινωνικών στερεοτύπων σύµφωνα µε τα οποία υπάρχει υπερεκτίµηση των προσωπικών επιτευγµάτων από πλευράς των αγοριών (Monge, 1973, Dusek & Flaherty, 1981). ιαπιστώθηκε επίσης ότι η µόρφωση των γονιών δεν βρέθηκε να διαφοροποιεί στατιστικά σηµαντικά την αυτοεκτίµηση των µαθητών γεγονός που επιβεβαιώνεται και από άλλες έρευνες ( ρόσος & Κασωτάκη, 2005). Θα ήταν χρήσιµο σε µια άλλη έρευνα να διερευνηθούν οι αιτίες. Αναµενόµενο, από την άλλη, είναι το εύρηµα ότι η τάξη στην οποία φοιτούν οι µαθητές δεν επηρεάζει την αυτοεκτίµηση τους µιας και στην εφηβεία παρατηρείται µια στασιµότητα στο βαθµό αυτοεκτίµσης που έχουν οι έφηβοι (Monge, 1973, Savin-Williams & Demo, 1984). Η χώρα προέλευσης δεν διαφοροποιεί στατιστικά σηµαντικά την αυτοεκτίµηση των µαθητών στο Γυµνάσιο Φανερωµένης. Θα περίµενε κανείς οι µετανάστες να υποφέρουν από χαµηλή αυτοεκτίµηση, συγκριτικά µε τους κύπριους, λόγω των προβληµάτων που προκύπτουν από το πολιτισµικό σοκ που υφίστανται. Εντούτοις σχετικές έρευνες επιβεβαιώνουν τα πορίσµατα της έρευνας, ότι δηλαδή οι µετανάστες δεν παρουσιάζουν χαµηλή αυτοεκτίµηση παρά τα αισθήµατα µειωµένου αυτοελέγχου και τις δυσκολίες προσαρµογής τους στο καινούργιο σχολικό περιβάλλον (Kao, 1999). Προφανώς ο πληθυσµός των µεταναστών στο σχολείο είναι ένας σηµαντικός παράγοντας. Πρόσφατες έρευνες αποδίδουν το φαινόµενο αυτό στο γεγονός ότι οι µετανάστες τείνουν να αξιολογούν τον εαυτό τους συγκρίνοντας τον µε παιδιά της δικής τους εθνικότητας αποφεύγοντας να συγκριθούν µε τους υπόλοιπους συµµαθητές τους (Καγκαλίδου & Σιαλιάκη, 2001). Είναι σηµαντικό να τονίσουµε εδώ ότι το Γυµνάσιο Φανερωµένης βρίσκεται σε µια υποβαθµισµένη περιοχή που συνορεύει µε την τουρκοκρατούµενη Λευκωσία. Είναι µια περιοχή που κυρίως κατοικείται από µετανάστες καθώς τα ενοίκια είναι φθηνά. Ως εκ τούτου τα παιδιά των µεταναστών στο σχολείο αυξάνονται µε γοργούς ρυθµούς µέρα µε την µέρα, ζουν στη γειτονιά που βρίσκεται το σχολείο τους και χρησιµοποιούν την αυλή του σχολείου τα απογεύµατα για τα παιχνίδια τους. Απέκτησαν έτσι το συναίσθηµα ότι το σχολείο τους «ανήκει». Αντιθέτως, οι κύπριοι µαθητές που διαµένουν στην περιοχή είναι ελάχιστοι και συνήθως χαµηλής κοινωνικοοικονοµικής στάθµης. Οι περισσότεροι προέρχονται από χωριά της επαρχίας Λευκωσίας µε µια τάση να µειώνονται καθηµερινά σε αριθµό. Αυτό τους κάνει να αισθάνονται περισσότερο «ξένοι» προς το σχολείο και την γειτονιά. Η πραγµατικότητα αυτή είναι πιθανόν να έπαιξε ένα σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση της αυτοεκτίµησης των µαθητών του Γυµνασίου Φανερωµένης, θετικά για τους µετανάστες και αρνητικά για τους αυτόχθονες. Ως εκτούτου είναι ανάγκη να επεκταθεί η έρευνα και σε άλλα πολυπολιτισµικά σχολεία για να υπάρξουν εγκυρότερα αποτελέσµατα. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 886

11 Άλλος ένας παράγοντας που ενδέχεται να διαφοροποίησε την εικόνα των µαθητών για τον εαυτό τους είναι η εφαρµογή ενός διαπολιτισµικού προγράµµατος κατά την σχολική χρονιά διεξαγωγής της έρευνας. Το πρόγραµµα αυτό είχε ως κύριο στόχο, να ενσωµατώσει τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά των µεταναστών στο αναλυτικό πρόγραµµα του σχολείου εµπλουτίζοντας το µε την παραγωγή πολυπολιτιµικού υλικού διδασκαλίας καθώς και στην κοινωνική ζωή τους µε απογευµατινές πολιτιστικές εκδηλώσεις. Έτσι το Γυµνάσιο Φανερωµένης ήταν ένα περιβάλλον όπου ο πολιτισµός των µεταναστών κυριαρχούσε αφού αποτελούσε µέρος της κοινωνικής ζωής και του αναλυτικού προγράµµατος του σχολείου. Γι αυτό η διαµονή σε ένα διαφορετικό πολιτιστικό περιβάλλον δεν αποτέλεσε αρνητικό παράγοντα για την αυτοεκτίµηση των µαθητών αφού τα πολιτιστικά τους χαρακτηριστικά προβάλλονταν (Wilson, 1993) και η πολυπολιτισµική εκπαίδευση τους λειτούργησε θετικά προς την κατεύθυνση αυτή. Αυτό ίσως να εξηγεί το γιατί η αυτοεκτίµηση των µεταναστών δε διαφέρει σηµαντικά από αυτή των αυτοχθόνων. Θεωρώ ότι τα συµπεράσµατα αυτά θα ήταν εγκυρότερα και θα υπήρχε η δυνατότητα να εξαχθούν ασφαλέστερες διαπιστώσεις αν η έρευνα πραγµατοποιείτο πριν την εφαρµογή του διαπολιτισµικού προγράµµατος και επαναλαµβανόταν στην ολοκλήρωση του. Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι η ακαδηµαϊκή επίδοση δεν επηρεάζει τη διαµόρφωση της αυτοεκτίµησης για τους µετανάστες µαθητές σε αντίθεση µε τους Κύπριους για τους οποίους η επίδοση τους στη γλώσσα και στα µαθηµατικά είναι αντιστοίχως ανάλογη µε την ενίσχυση ή την αποδυνάµωση της. Αυτό µπορεί να οφείλεται σε ποικίλους λόγους και αιτίες. Φαίνεται ότι οι µετανάστες µαθητές στο Γυµνάσιο Φανερωµένης αντλούν την αυτοεκτίµηση τους από άλλους παράγοντες που δεν σχετίζονται µε την επίδοση τους. Αυτό µπορεί να συνδέεται µε τα πορίσµατα Ελλήνων ερευνητών που ισχυρίζονται ότι οι µετανάστες και κυρίως οι Ελληνοπόντιοι καταφέρνουν να επιλύουν τα θέµατα ταυτότητας τους µέσα στην γενικότερη οµάδα των οµοφύλων τους (Καγκαλίδου & Σιαλιάκη, 2001). Είναι σηµαντικό να αναφέρω εδώ ότι το διαπολιτισµικό πρόγραµµα στο Γυµνάσιο Φανερωµένης εισήγαγε ειδικά µαθήµατα εκµάθησης της ελληνικής γλώσσας και στήριξης στα µαθηµατικά για τους µετανάστες. Έτσι, είναι πιθανόν να αξιολογούσαν και να σύγκριναν τον εαυτό τους µε τους υπόλοιπους µετανάστες. Επίσης οι µετανάστες µαθητές και οι οικογένειες τους ενδεχοµένως να θέτουν ως προτεραιότητα τους την επιβίωση τους στο νησί παρά την ακαδηµαϊκή τους επίδοση. Οι αυτόχθονες από την άλλη, θεωρούν την ακαδηµαϊκή τους επίδοση πολύ σηµαντική στη διαµόρφωση της αυτοεκτίµησης τους. Αυτό είναι πιθανόν να οφείλεται στα κυπριακά κοινωνικά στερεότυπα, σύµφωνα µε τα οποία ένας καλός µαθητής θα είναι κοινωνικά αποδεκτός και επιτυχηµένος στην ζωή του γεγονός που κάνει την ακαδηµαϊκή επίδοση ένα 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 887

12 Α. Σπυροπούλου σηµαντικό παράγοντα στη διαµόρφωση της εικόνας του εαυτού του. Ίσως, ακόµη, η επίδοση για τους κύπριους να ήταν, τη στιγµή διεξαγωγής της έρευνας, η µόνη πηγή άντλησης αυτοεκτίµησης ή και ένας µηχανισµός άµυνας αφού τα πάντα στο σχολείο (αναλυτικό πρόγραµµα, εκδηλώσεις, ειδικά µαθήµατα) οργανώνονταν και λειτουργούσαν µε κύριο άξονα και στόχο τους µετανάστες. Τονίζω και πάλι ότι επιβάλλεται µια πιο συστηµατική έρευνα και µάλιστα σε µεγαλύτερο δείγµα. Αξιοποιώντας τα πορίσµατα της έρευνας ως σύµβουλος και βιώνοντας την εµπειρία ενός πολυπολιτισµικού σχολείου, επαναπροσδιόρισα το ρόλο µου, τη σχέση µου µε τους µαθητές µου και διαφοροποίησα τις συµβουλευτικές τεχνικές τόσο για τους µετανάστες όσο και για τους αυτόχθονες. Τα χαρακτηριστικά µιας διαπολιτισµικής συµβουλευτικής είναι η επίγνωση των προσωπικών πολιτιστικών αξιών, η κατανόηση της οπτικής γωνίας από την οποία βλέπουν οι πολιτιστικά διαφορετικοί µαθητές το κόσµο γύρω τους και η ανάπτυξη κατάλληλων στρατηγικών παρεµβάσεων (Walsh & Osipow, 1995). Ως εκ τούτου, οι προτεραιότητες που ένας σύµβουλος καθηγητής θέτει στη συµβουλευτική διαδικασία διαφοροποιούνται. Η αποδοχή της διαφορετικότητας τίθεται ως βασική προϋπόθεση για την ευηµερία ενός πολυπολιτισµικού σχολείου. Η έρευνα αυτή βοήθησε πολύ στο να διαπιστώσω την ανάγκη να γνωρίζω τα στερεότυπα, τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά, τα ήθη και έθιµα της χώρας προέλευσης των µαθητών µου εάν θέλω να είµαι επαρκής επαγγελµατικά στη δουλειά µου και να παρέχω αποδεκτές πολυπολιτισµικές υπηρεσίες. Τα πορίσµατα φάνηκαν χρήσιµα και βοήθησαν στο να γνωρίσω τις ανάγκες των µαθητών µου, τη συναισθηµατική τους κατάσταση καθώς και τον τρόπο που σκέπτονται για τον εαυτό τους. Αν αποδεχτούµε ακόµη και το ενδεχόµενο ότι η αυτοεκτίµηση σχετίζεται άµεσα µε τις επαγγελµατικές επιλογές των µαθητών, (Super et al., 1963, Φλουρής, 2002, ρόσος & Κασωτάκη, 2005) τότε θεωρείται πολύ σηµαντικό για ένα σύµβουλο να γνωρίζει το βαθµό αυτοεκτίµησης των µαθητών του και τους παράγοντες που την επηρεάζουν, εάν επιθυµεί να παρέχει πολυπολιτισµική επαγγελµατική διαπαιδαγώγηση. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 888

13 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πίνακας 4: Σχέση αυτοεκτίµησης και επίδοσης (επιµέρους τοµείς) ΣΥΝΟΛΟ ΜΑΘΗΤΩΝ ΚΥΠΡΙΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΑΓΟΡΙΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ GREEK MATH GREEK MATH GREEK MATH GREEK MATH GREEK MATH ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ Pearson Correlation Sig. (2-tailed).292** ** ** * ** **.005 ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ Pearson Correlation Sig. (2-tailed).205* ** * * * *.024 ΕΠΙ ΟΣΗ Pearson Correlation Sig. (2-tailed).471** ** ** ** ** ** **.000 ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ Pearson Correlation Sig. (2-tailed) ΑΓΧΟΣ Pearson Correlation Sig. (2-tailed).233* * *.0.285* ΗΜΟΦΙΛΗΣ Pearson Correlation Sig. (2-tailed) *.019 ΕΥΤΥΧΙΑ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ Pearson Correlation Sig. (2-tailed) * ** Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed) * Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed) 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 889

14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ American Association of University Women (1991). Adolescent Girls and Body Image. Retrieved April 24, 2004, from Bean, R. (1992). The four Conditions of Self-Esteem A ew Approach for Elementary and Middle Schods. USA: ETR Associates. Bolognini, M., Plancberel, B., Beltschart, W., & Halfon, O. (1996). Self esteem and mental health in early adolescence: development and gender differences. Journal of Adolescence, Vol 19, Caplan,., Choy, M.H., & Witmore, J.K. (1991). Children of the Boat People; A Study of Educational Success. Ann Arbor: University of Michigan Press. ρόσος Ν. & Κασωτάκη Φ., (2005). Οι σχολικές και επαγγελµατικές επιλογές Ελλήνων και Αλλοδαπών µαθητών που φοιτούν σε Ελληνικά σχολεία σε σχέση µε την αυτοεκτίµηση και τη χώρα προέλευσης τους. Επιθεώρηση Συµβουλευτικής και Προσανατολισµού, Τεύχος Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, σσ Dusek, J.B., & Flaherty, J.F. (1981). The development of self concept during adolescent years. Monographs of the Society for Research in Child development, Vol 46. Ellis, D.W., & Davis, L.T. (1982). The development of self concept boundaries across the adolescent years. Adolescence, Vol 17, Γκαρή, Α. & Καλαντζή Αζίζι, Α. (1997). Σχολική Αυτοαντίληψη µαθητών στην Ελλάδα και Παραδοσιακές Εκπαιδευτικές Αξίες. Πρακτικά από το 4 ο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Ψυχολογίας. Σύγχρονη Ψυχολογία στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, σ.103. Giavrimis, P., Konstantinou, E., & Hatzichristou, C. (2003). Dimensions of immigrant students adaptation in the Greek Schools: Self concept and coping strategies. Greece: University of Athens. Retrieved May 18, 2004, from Harper, J.F., & Marshall, E. (1991). Adolescent s problems and their relationship to self Esteem. Adolescence, Vol 26, Hatzichristou C., & Hopf, D. (1992). School performance and adjustment of Greek remigrant students in the schools of their home country. Applied Psycholinguistics, Vol 13 (3), Helmereigh, R., (1977). Self-Esteem and social behaviour. International Encyclopedia of Psychiatry, Psychology, Psychoanalysis, & eurology. ew York. James, W. (1890). Principles of psychology. ew York: Holt 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 890

15 Α. Σπυροπούλου Καγκαλίδου, Ζ. (1999). Σχολικός Επαγγελµατικός Προσανατολισµός και παλιννοστούντες αλλοδαποί µαθητές. Επιθεώρηση Συµβουλευτικής και Προσανατολισµού, 50-, Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Καγκαλίδου, Ζ. & Σιαλιάκη, Ε. (2001). Αυτοεκτίµηση και Επαγγελµατικές προτιµήσεις παλιννοστούντων και αλλοδαπών µαθητών. Επιθεώρηση Συµβουλευτικής και Προσανατολισµού, 58-59, Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Κανακίδου, Ε. & Παπαγιάννη, Β. (1997). ιαπολιτισµική Αγωγή, Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Kao, G. (1999). Children of Immigrants: Health, Adjustment, and Public Assistance. Washington: The ational Academic Press. Kao. G., and Tienda, M. (1995). Optimism and achievement: The educational performance of immigrant youth. Social Science Quarterly, Vol 76, Κοσµίδου - Hardy, Χ. (1999). Η Συµβολή της Αναπτυξιακής Συµβουλευτικής για την προώθηση της ιαπολιτισµικής Επικοινωνίας: Έµφαση στην κριτική αυτο-γνωσία και κοινωνιο-γνωσία του εκπαιδευτικού. Επιθεώρηση Συµβουλευτικής και Προσανατολισµού, 50-, σς Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Marsh, H.W. (1989). Age and sex effects in multiple dimensions of self concept: preadolescence to early adulthood. Journal of Educational Psychology, Vol 81, Mboya, M.M. (1999). Multiple dimensions of adolescent self concept. Relation with age, gender and scholastic measures. School Psychology International, Vol 20, Mead, G.H. (1934). Mind, self nad society. Chicago: University f Chicago Press. Monge, R.H. (1973). Developmental trends in factors of adolescent self concept. Developmental Psychology, Vol 8, Ostgard - Ybrandt, It., & Armelius, B. A. (2003). Self concept in adolescence. A study of age and gender differences in groups of normal and antisocial adolescents. Umea Psychology Reports. Sweden:Umea University. Padilla, A.M., & Duran, D. (1995). The psychological dimension in understanding immigrant students. In California s Immigrant Children: theory, Research, and implications for Educational Policy. San Diego: Center for U.S. Mexican Studies. Pedersen, P.B., Druguns, J.G., Lonner, W.J.& Trimble, J.E. (1989). Counselling Across Cultures, Hawai. Piers, E. (1984). Piers-Harris children s self concept scale: Revised manual Los Angeles, CA: Western Psychological Services Publishers and Distributors. Portes, A., & Rumbaut, R. (1990). Immigrant America: A Portrait. Berkelery: University of California Press. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 891

16 Rosenberg, M., Schooler, C., Schoenback, C., & Rosenberg, F. (1995). Global self-esteem and specific self-esteem: Different concepts, different outcomes. American Sociological Review, Vol 60, Rumbaut, R.G. (1990). Immigrant Students in California Public Schools: A Summary of Current Knowledge. Report o. 11. Baltimore: Center for Research on Effective Schooling for Disadvantaged Students, Johns Hopkins University. Savin Williams, R.C., & Demo, D.H. (1984). Developmental change and stability in adolescent self concept. Developmental psychology, Vol 20, Scolt, A.B., & Hoffman, J.P. (2002). The dynamic of self esteem: A growth - curve analysis. Journal of Youth and Adolescence, Vol 31, Skaalvik, E.M. (1986). Sex differences in global self esteem. A research review. Journal of Educational Research, Vol 30, Stensrud, R.H., (1984). Avoidant Personalities. Central Traits Conforming Personality Independent Personalities Mental Health. Optimal Functioning. Encyclopedia of Psychology, Vol 3, ew York: A.Wiley-Interscience Publication. Super D.E. et al. (1963), Career Development: Self concept Theory. ew York College Entrance Examinations Board Φλουρής Γ. Στ.,(1989). Αυτοαντίληψη Σχολική Επίδοση και Επίδραση Γονέων, Αθήνα,Γρηγόρη. Φλουρής Γ. (2002), Αυτοαντίληψη, Αυτογνωσία και Επαγγελµατικός Προσανατολισµός,στο Κασσωτάκης Μ. (επιµ.), όπ. Παραπ. Σς Flouris G., Kassotakis M., Vamvoukas M., (1990). The self/concept and career aspirations of Greek students in Greece, France, Germany and Egypt. School Psychology International, 11, Walsh, W., & Osipow, S. (1995). Handbook of Vocational Psychology: Theory, Research, and Practice. ew Jersey. Wheeler, L., Reis, H., & Bond, M. (1989). Collectivism-individualism in everyday social life: the middle Kingdom and the melting pot. Journal of Personality and Social Psychology, Vol 57, Wilson, M. (1993). Best Practices in Systems Influences on Children s Self Concept. California State University: Fresno. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 892