ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ ΟΙ ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΣΤΗΝ ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Transcript

1 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ ΟΙ ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΣΤΗΝ ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΑ ΥΠΟΒΑΛΟΜΕΝΗ ΣΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ-ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΑΘΗΝΑ 2016

2 Εξεταστική επιτροπή: Κωνσταντίνος Γ. Νιάρχος (Εποπτεύων), Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Νικόλαος Πολίτης (Συμβουλευτική Επιτροπή), Ομότιμος Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Ευαγγελία Μαραγγιανού-Δερμούση (Συμβουλευτική Επιτροπή), Καθηγήτρια Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Πανταζάκος Παναγιώτης (Εξεταστική Επιτροπή), Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κανελλοπούλου Βασιλική Λίσσυ (Εξεταστική Επιτροπή), Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Καλογεράκος Ιωάννης (Εξεταστική Επιτροπή), Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Στείρης Γεώργιος (Εξεταστική Επιτροπή), Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Ημερομηνία υποστηρίξεως και εγκρίσεως: Ευχαριστίες Ευχαριστώ θερμώς τους καθηγητές μου κ. Κωνσταντίνο Γ. Νιάρχο, εποπτεύοντα καθηγητή, κ. Νικόλαο Πολίτη και κ. Ευαγγελία Μαραγγιανού-Δερμούση, μέλη της τριμελούς εισηγητικής επιτροπής, για την αμέριστη συμπαράστασή τους και την καθοδήγησή τους σε όλες τις φάσεις της εκπονήσεως της διατριβής. Εκφράζω, επίσης, τις θερμές μου ευχαριστίες προς τους καθηγητές της εξεταστικής επιτροπής κ. Κανελλοπούλου Βασιλική Λίσσυ, κ. Καλογεράκο Ιωάννη, κ. Πανταζάκο Παναγιώτη και κ. Στείρη Γεώργιο και όλους όσοι συνέβαλαν για την ολοκλήρωση της εργασίας αυτής.

3 Περιεχόμενα Περιεχόμενα Πρόλογος..3 Εισαγωγή..4 ΜΕΡΟΣ Α : Ο Πλάτων περί ψυχής Κεφάλαιο 1: Ψυχή και σώμα Η δημιουργία της ψυχής Μέρη και ιδιότητες της ψυχής Αθανασία της ψυχής Σχέση ψυχής και σώματος Πάθη και νόσοι της ψυχής και του σώματος. 42 Κεφάλαιο 2: Η αρμονία των μερών της ψυχής ως προϋπόθεση του ηθικού βίου Η παιδεία ως συντελεστής της αρμονίας των μερών της ψυχής Ο σωκρατικός έλεγχος ως θεραπεία του νοείν και του πάσχειν Η φιλοσοφική ερμηνεία του ηθικού βίου Η κοινωνία των πολιτών ως αντανάκλαση της ψυχής του ανθρώπου..67 Κεφάλαιο 3: Το πρόβλημα της γνώσεως Η γνωστική λειτουργία της ψυχής Η έννοια της συνειδήσεως και η ελευθερία της βουλήσεως Το «γνῶθι σαυτὸν» ως οντολογική κατάφασις...90 ΜΕΡΟΣ Β : Ο Αριστοτέλης περί ψυχής Κεφάλαιο 1: Τα μέρη της ψυχής κατά τον Αριστοτέλη Έννοια, ουσία και διαίρεση της ψυχής Η ψυχή ως εντελέχεια του σώματος Ο νους «το θειότερον και απαθές μέρος της ψυχής»

4 1.4 Νους ποιητικός και νους παθητικός Επιχειρήματα υπέρ της αθανασίας της ψυχής Κεφάλαιο 2: Δυνάμεις και ενέργειες της ψυχής Αίσθηση, αντίληψη, νόηση Η κίνηση της ψυχής Η μνήμη και η συνείδηση Η φαντασία και το φανταστικόν Κεφάλαιο 3: Πάθη της ψυχής και αρμονία Τα πάθη της ψυχής Η ψυχική ισορροπία ως έκφραση της μεσότητος Πρακτικός και θεωρητικός βίος.158 ΜΕΡΟΣ Γ : Πλατωνικές και Αριστοτελικές επιδράσεις επί της συγχρόνου Ψυχολογίας. Κεφάλαιο 1: Η έννοια τού ασυνειδήτου, κατά τον Πλάτωνα και τον S. Freud Κεφάλαιο 2: Η «ψυχή τού παντός», κατά τον Πλάτωνα και την Αναλυτική Ψυχολογία του C. G. Jung..178 Κεφάλαιο 3: Η Ψυχανάλυση, κατά τον Lacan, ως θεραπευτικός διάλογος και η διαλογική μορφή των έργων του Πλάτωνος..191 Κεφάλαιο 4: Η τάση πραγμάτωσης του Carl Rogers και η εντελέχεια του Αριστοτέλους 199 Κεφάλαιο 5: «Η προτεραιότητα στην αλληλεπίδραση» της θεωρίας του Gendlin και η κοινωνικότητα του ανθρώπου κατά τον Αριστοτέλη.212 Επίλογος.226 Βιβλιογραφία..228 Index

5 Πρόλογος Η επιθυμία μου να ερευνήσω την επίδραση των περί ψυχής διδασκαλιών του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους επί των θεωριών της συγχρόνου Ψυχολογίας και, ιδιαιτέρως, επί της θεωρίας του Carl Rogers και του Eugene Gendlin προέκυψε κατά την διάρκεια των σπουδών μου και της εκπαιδεύσεώς μου στην Ψυχοθεραπεία. Το ενδιαφέρον μου αυξήθηκε έτι περαιτέρω, όταν σχολιαστές στο έργο του Gendlin ανέφεραν ότι θεωρείται αριστοτελικός, υπό την έννοια ότι έχει δεχθεί πολλές επιδράσεις εκ της φιλοσοφίας του Αριστοτέλους. Το πρόβλημα της ψυχής έχει εκτενώς ερευνηθεί από όλους σχεδόν τους φιλοσόφους. Τόσο ο Πλάτων, όσον και ο Αριστοτέλης, εμελέτησαν επί μακρόν την φύση και την ουσίαν της ψυχής κατά την αρμονική σύνδεσή της με το σώμα, πράγμα το οποίο έχει ως αποτέλεσμα την βελτίωση του ήθους του ανθρώπου, καθώς και των σχέσεών του με τους συνανθρώπους του στο κοινωνικό του περιβάλλον, με στόχο την κατάκτηση της ευδαιμονίας. Είναι προφανές ότι η πλατωνική και η αριστοτελική ψυχολογία συνετέλεσε τα μέγιστα στην διαμόρφωση της περί ψυχής ερευνητικής προσπαθείας ψυχολόγων της νεότερης και συγχρόνου εποχής. Μάλιστα δε, τινές εξ αυτών ανέπτυξαν θεωρίες, οι οποίες έχουν ως στόχο την αντιμετώπιση των προβλημάτων του ανθρώπου, είτε εσωτερικά/ψυχολογικά είναι αυτά, είτε εξωτερικά/κοινωνικά στις σχέσεις του με τους ανθρώπους του περιβάλλοντός του. Οι θεωρίες αυτές έχουν δεχθεί, κατά το μάλλον ή ήττον, εμφανείς επιδράσεις εκ της φιλοσοφίας του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους, χωρίς, βεβαίως, αυτό να σημαίνει ότι οι εμπνευστές τους δεν ήταν αυθεντικοί και πρωτότυποι σε πολλές από τις αναζητήσεις λύσεων επί ζεόντων προβλημάτων της κοινωνικής συμβιώσεως των ανθρώπων της εποχής των, με έκδηλη την σημασία των και δια την δική μας εποχή, όπου καθημερινώς αναφύονται δυσεπίλυτα ψυχολογικά προβλήματα μεταξύ των συνανθρώπων μας

6 Εισαγωγή α) Σκοπός Πρωτίστως μελετώνται εκ νέου οι θεμελιώδεις διδασκαλίες του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους περί ψυχής και αναζητούνται τυχόν επιδράσεις των επί της καθόλου ερεύνης μερικών νεωτέρων και συγχρόνων ψυχολόγων, των οποίων οι θεωρίες νοηματοδοτούν την όλη εξέλιξη της ψυχολογίας στην εποχή μας. Η σπουδή της διδασκαλίας του Πλάτωνος περί ψυχής περιλαμβάνει όλα σχεδόν τα έργα του φιλοσόφου, καθ όσον η ψυχή και η επιμέλειά της είναι υψίστης σημασίας για τον Πλάτωνα, γι αυτό σε κάθε διάλογο συζητεί περί αυτής, με αποτέλεσμα την περαιτέρω διερεύνηση του θέματός του. Η διαλογική μορφή, εξ άλλου, των έργων του, του δίδει την ελευθερία να συζητεί τα σχετικά προβλήματα σε κάθε διάλογο, θεωρούμενα υπό διαφορετική οπτική γωνία. Ο Αριστοτέλης ακολουθώντας και επεκτείνοντας την πλατωνική ψυχολογία, παρουσιάζει την ψυχή και τις δυνάμεις της σε περισσότερα του ενός έργα του, κυρίως στο Περί Ψυχής. Τα Ηθικά Νικομάχεια περιέχουν στοιχεία περί της θεωρήσεως του ανθρώπου εν σχέσει προς την κοινωνία. Στο πλαίσιο της έρευνάς μας εντοπίζονται στοιχεία της διανοήσεως του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους στα έργα συγχρόνων ψυχολόγων, και, ιδιαιτέρως, των Sigmund Freud, Carl Gustav Jung, Jacques Lacan, Carl R. Rogers και Eugene Gendlin. Το έργο του Freud είναι το θεμέλιον της συγχρόνου ψυχοθεραπείας. Ο Jung ήταν συνεργάτης του Freud για αρκετά χρόνια, ο οποίος, εν συνεχεία, διαφοροποιήθηκε και ανέπτυξε την ιδική του θεωρία. Ο Lacan διακηρύσσει την επιστροφή στον Freud, ενώ με την καινούρια ανάγνωση των έργων του επιθυμεί να φθάσει στην ουσία της ψυχαναλύσεως. Ο Rogers είναι ο εμπνευστής της προσωποκεντρικής θεωρίας στην ψυχοθεραπεία και συνεργάστηκε με τον Gendlin επί σειράν ετών σε έρευνες, που αφορούσαν την ψυχοθεραπεία. Ένα άλλο κοινό, το οποίο έχουν με τους δύο αρχαίους φιλοσόφους, είναι ότι ανά ζεύγη υπήρξαν συνεργάτες, εκτός, βεβαίως, από τον Lacan, ο οποίος υπήρξε μεταγενέστερος του Freud, ακολούθησε το πνεύμα του «δασκάλου» δίδοντας νέα πνοή στην ψυχανάλυση. Η έρευνα δεν έχει ως σκοπό να δείξει μόνο τις επιρροές από τους αρχαίους φιλοσόφους, αλλά, ταυτοχρόνως, και την πρωτοτυπία των συγχρόνων ψυχολόγων, διότι οι συνθήκες μέσα στις οποίες ανεπτύχθησαν οι θεωρίες των ανωτέρω ήταν διαφορετικές

7 β) Διάρθρωση της έρευνας Η έρευνα χωρίζεται σε τρία μέρη. Στα δύο πρώτα μέρη αναλύονται οι διδασκαλίες περί ψυχής του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους, ενώ στο τρίτο μελετώνται οι θεωρίες των πέντε ψυχοθεραπευτών εν σχέσει προς την φιλοσοφία των δύο αρχαίων φιλοσόφων. Στα δύο πρώτα μέρη τα κεφάλαια είναι διαρθρωμένα κατά τέτοιον τρόπο, ούτως ώστε εκκινούμε εκ της δημιουργίας ή της εννοίας της ψυχής και, βαθμιαίως, καταλήγουμε στην μελέτη των ενεργειών και των παθών της. Στο πρώτο μέρος εξετάζεται η φιλοσοφία περί ψυχής του Πλάτωνος. Στο πρώτο κεφάλαιο ερευνάται η σχέση της ψυχής μετά του σώματος, όπως αυτή διατυπώνεται στην διδασκαλία του. Η δημιουργία της ψυχής αναλύεται στον διάλογο Τίμαιο, όπου αναφέρεται η σχέση της προς την ψυχή του κόσμου, καθώς και η κατωτερότητα εκείνης, καθ' όσον εδημιουργήθη από δευτέρας διαλογής υλικά και από τους απογόνους του θεού-δημιουργού. Εν τούτοις, εντός της ψυχής υπάρχει ένα τμήμα της, το οποίο έλκει την καταγωγή του εκ του ιδίου του θεού και καθιστά την ίδια την ψυχή θεία, εάν κυριαρχήσει σε αυτήν (κεφ. Α 1.1). Η ψυχή ενούται μετά του σώματος, το οποίο, εν αντιθέσει προς το θείο μέρος της, την έλκει προς την γη. Το σώμα είναι εμπόδιο πορείας προς τον θεό και τα νοητά, πράγμα το οποίο την καθιστά γεώδη ή και ασθενή (κεφ. Α 1.4 και Α 1.5). Η ψυχή, κατά τον Πλάτωνα, διακρίνεται σε τρία μέρη, το λογιστικό, το οποίο είναι το θεϊκό τμήμα της ψυχής και, κατ' ουσίαν, ο ηγεμών της, το θυμοειδές, το οποίο συνήθως έρχεται ως αρωγός στην προσπάθεια του λογιστικού να επικρατήσει, και το επιθυμητικό, το οποίο περιλαμβάνει όλες τις επιθυμίες του ανθρώπου. Το λογιστικό πρέπει να επικρατήσει, εάν ο άνθρωπος πρόκειται να καταστεί ενιαίος, όσον αφορά την λειτουργικότητα της ψυχής του και την γνωστική ικανότητά του, διότι, εάν επικρατήσουν οι επιθυμίες, οι ανάγκες του γίνονται τόσες πολλές, όσες και οι επιθυμίες του. Δια τούτο η αχαλίνωτη επικράτηση των επιθυμιών οδηγεί την ψυχή σε ποικίλες διαστρεβλώσεις, η οποία υφίσταται την χειρότερη τυραννία (κεφ. Α 1.2). Είναι η ψυχή αθάνατη; Αυτό επιχειρεί ο Πλάτων να αποδείξει δια στόματος Σωκράτους στον Φαίδωνα, ενώ στον Φαίδρο και την Πολιτεία είναι πεπεισμένος περί της αθανασίας της. Είτε τα επιχειρήματά του είναι ορθά είτε όχι, ο Πλάτων θέτει με ενάργεια το πρόβλημα, ενώ ο άνθρωπος καλείται να λάβει θέση, αναλόγως της τοποθετήσεώς του απέναντι στο πρόβλημα (κεφ. Α 1.3)

8 Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται οι προϋποθέσεις εκείνες, οι οποίες είναι δυνατόν να οδηγήσουν τον άνθρωπο στον ηθικό βίο. Η πλέον θεμελιώδης από αυτές είναι η παιδεία, η οποία, εάν σχεδιασθεί με κάθε λεπτομέρεια και εφαρμοσθεί από την παιδική ηλικία, θα οδηγήσει την ψυχή του ανθρώπου στην πολυπόθητη αρμονία, όπως υποστηρίζει ο Πλάτων στην Πολιτεία (κεφ. Α 2.1). Ο Πλάτων, ειδικότερα, δημιουργεί ένα ολόκληρο σχεδίασμα παιδείας για την ιδανική του πολιτεία, το οποίο δύναται να φέρει τα αποτελέσματα που προσδοκά. Εάν το πρόγραμμα της παιδείας δεν καταστεί ιδιαιτέρως επιτυχημένο, και ο άνθρωπος δεν κατορθώσει να ελέγξει τις επιθυμίες του, ούτως ώστε να βελτιώσει την ηθική του υπόσταση, έρχεται ο σωκρατικός έλεγχος ως αρωγός, προκειμένου να ευθύνει τις αστοχίες της παιδείας. Ο σωκρατικός έλεγχος, υπό τύπον ψυχοθεραπείας, βοηθεί τον άνθρωπο να συνειδητοποιήσει πού ίσταται εν σχέσει προς τα μεγάλα προβλήματα, τα οποία έχει ενώπιόν του, οδηγώντας τον στην αυτογνωσία (κεφ. Α 2.2). Το τέλος της παιδείας ή της διαρκούς σωκρατικής εξετάσεως είναι, κατά τον Πλάτωνα, ο φιλόσοφος, ο άνθρωπος εκείνος, ο οποίος έχει αποδεσμευθεί εκ των φαντασμάτων του κόσμου τούτου και έχει αναχθεί προς το Αγαθόν. Ο φιλόσοφος είναι ο κατ' εξοχήν υπηρέτης της αληθείας και ο μόνος, ο οποίος δύναται να εξυψώσει τους συνανθρώπους του και την πόλη του στην ευδαιμονία (κεφ. Α 2.3). Ο Πλάτων, βεβαίως, αντιπαραθέτει την ψυχή του ανθρώπου με την διάρθρωση της πολιτείας και κατορθώνει να συνδυάσει την ψυχολογία του μετά της πολιτικής του φιλοσοφίας (κεφ. Α 2.4). Η κατ' εξοχήν λειτουργία της ψυχής είναι η ικανότητά της προς την γνώση, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι ο άνθρωπος εξέρχεται από τον εαυτό του (κεφ. Α 3.1), προκειμένου να έλθει σε επαφή με το περιβάλλον του και να γνωρίσει τον κόσμο, δια της ενεργείας του νου. Υψίστης σημασίας για την ψυχή καθίσταται η κυριαρχία του λογιστικού επί των υπολοίπων μερών της, διότι είναι πλέον σε θέση να γνωρίζει επακριβώς τι γίνεται εντός της, όσον αφορά την ύπαρξη των συναισθημάτων του θυμοειδούς και των επιθυμιών. Αυτή η κατάσταση της ψυχής (κεφ. Α 3.2) είναι η συνείδηση, κατά την οποίαν ο άνθρωπος δια του νου δύναται να γνωρίζει τα της ψυχής του. Η αυτογνωσία, τοιουτοτρόπως, καθίσταται ο ακρογωνιαίος λίθος της υπάρξεως του ανθρώπου, καθ' όσον δι αυτής γνωρίζει πού ίσταται, από πού έρχεται - 6 -

9 και πού πορεύεται και δύναται να συνδυασθεί μετά των άλλων ανθρώπων (κεφ. Α 3.3). Το δεύτερο μέρος αρχίζει με τα "Μέρη της ψυχής, κατά τον Αριστοτέλη". Στο κεφάλαιο Β 1.1 εξετάζεται η ουσία και η διαίρεση της ψυχής, όπως την παρουσιάζει ο Αριστοτέλης στο έργο του. Στο κεφάλαιο Β 1.2, ερευνάται ο ορισμός, τον οποίον δίδει ο Αριστοτέλης περί της ψυχής και ανιχνεύεται η σχέση της ψυχής μετά του σώματος, ως απόρροια αυτού του ορισμού. Στα κεφάλαια Β 1.3 και Β 1.4 επιχειρείται η σύλληψη και ερμηνεία της εννοίας του νου, κατά τον Αριστοτέλη, ο οποίος τον θεωρεί το «θειότερον» και «απαθές» τμήμα της. Ο Αριστοτέλης, βεβαίως, διακρίνει δύο είδη νου, τον παθητικό, ο οποίος δέχεται τα νοητά και αλλοιώνεται, ενώ ενεργοποιείται μόνο δια της υπάρξεως του ποιητικού νου, ο οποίος είναι και το μόνο θεϊκό εντός της ψυχής του ανθρώπου μέρος και, ως θεϊκός, παραμένει αναλλοίωτος. Το πρόβλημα της αθανασίας της ψυχής ερευνάται υπό του Αριστοτέλους, ο οποίος αποφαίνεται ότι, εν τέλει, μόνον ο ποιητικός νους είναι αθάνατος (κεφ. Β 1.5). Στο δεύτερο κεφάλαιο ερευνάται η βαθμιαία ενεργοποίηση όλων των δυνάμεων της ψυχής, ξεκινώντας από την απλή αίσθηση, η οποία χρησιμεύει στο ζώο ως προς τον προσανατολισμό του στο περιβάλλον και την αναζήτηση τροφής για την επιβίωσή του (κεφ. Β 2.1). Όσα ζώα έχουν την δύναμη της αισθήσεως θέτουν σε ενέργεια την κίνηση, η οποία τα βοηθεί στην εξερεύνηση του περιβάλλοντός τους (κεφ. Β 2.2). Δια της αισθήσεως αποτυπώνονται οι εικόνες, με την βοήθεια της φαντασίας στην ψυχή και μετά την παρέλευση του χρόνου ανασύρονται εκ της μνήμης, ως αναμνήσεις. Η μνήμη είναι αποτύπωση του γενομένου εντός της ψυχής, ενώ η ανάμνηση η προαιρετική ικανότητα του ανθρώπου να ανακαλεί τα γενόμενα συμβάντα (κεφ. Β 2.3). Σε όλη αυτήν την ψυχική ενεργοποίηση σημαντική θέση κατέχει η φαντασία, διότι τα φαντάσματα, οι εικόνες, χρησιμοποιούνται και για την λειτουργία της μνήμης, αλλά και για την ενέργεια της νοήσεως. Χωρίς την φαντασία η νόηση δεν δύναται να λειτουργήσει, καθ' όσον χρησιμοποιεί εικόνες της φαντασίας (κεφ. Β 2.4). Στο τρίτο κεφάλαιο μελετώνται τα πάθη της ψυχής, και το αποτέλεσμα, στο οποίο οδηγούν την ψυχή, την έλλειψη, δηλαδή, της ισορροπίας, με όλες τις συνέπειες ως προς την κοινωνική ζωή του ανθρώπου (κεφ. Β 3.1). Η ισορροπία, συμφώνως προς τον Αριστοτέλη, είναι η έκφραση της μεσότητος, η οποία είναι διαφορετική για - 7 -

10 τον κάθε άνθρωπο. Τα πάθη είναι τα μέσα, τα οποία χρησιμοποιεί η ψυχή, ως κινητήρια δύναμη δια την επίτευξη του στόχου του ανθρώπου, ούτως ώστε να καταστεί ενάρετος και να αποκτήσει την ηθικότητα με βάση τις αρετές. Ο πρακτικός βίος όσο αποτελεσματικός και να είναι δεν συγκρίνεται με τον θεωρητικό βίο, τον οποίον ο Αριστοτέλης θεωρεί ως ανώτερο πάντων, διότι οδηγεί προς την ευδαιμονία (κεφ. Β 3.3). Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει την διδασκαλία των συγχρόνων ψυχολόγων, οι οποίοι με την έρευνά τους επηρέασαν, και συνεχίζουν να επηρεάζουν, τη καθημερινότητα του συγχρόνου ανθρώπου. Στο κεφάλαιο Γ 1 ερευνάται η συνεισφορά του Sigmund Freud και εξετάζεται η θεωρία του εν σχέσει προς την φιλοσοφία του Πλάτωνος, κυρίως, και του Αριστοτέλους. Στο κεφάλαιο Γ 2 μελετάται η θεωρία του Carl Gustav Jung, πώς εξελίχθηκε μετά την απομάκρυνσή του από τον Freud και τις επιδράσεις, τις οποίες εδέχθη από τους δύο αρχαίους φιλοσόφους. Στο κεφάλαιο Γ 3 περιλαμβάνεται η διδασκαλία του Jacques Lacan, ο οποίος αντί να απομακρυνθεί από τον Freud, διεισδύει στο πνεύμα του με την ιδιαίτερη ανάγνωση των έργων του δασκάλου, δίδοντας νέα ορμή στην ψυχανάλυση. Τα κεφάλαια Γ 4 και Γ 5 περιέχουν την θεωρία και φιλοσοφία των Carl R. Rogers και Eugene Gendlin αντιστοίχως, με τις επιρροές από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη στην διανόησή τους, γνωστού όντος ότι δια των θεωριών των οι ανωτέρω ψυχολόγοι έχουν συντελέσει τα μέγιστα στην δημιουργία των προϋποθέσεων εκείνων, μέσω των οποίων σήμερα επιχειρείται η ανατομία των ζεόντων ψυχολογικών προβλημάτων των συνανθρώπων μας και, ιδιαιτέρως, λόγω της συνεχώς μεταβαλλομένης ψυχικής δομής των πολιτών της ολοέν εξελισσομένης τεχνοκρατικής κοινωνίας. Όντως, ο σημερινός άνθρωπος ίσταται ενεός ενώπιον της αλματώδους αναπτύξεως των τεχνολογιών, οι οποίες πολλάκις τείνουν να υποκαταστήσουν ακόμη και τον ανθρώπινο ψυχισμό, τα αισθήματα, τις επιθυμίες, γιατί όχι και τα οράματά του. Είναι, επομένως, προφανές, ότι η φιλοσοφική και, συνάμα, ψυχολογική προσέγγιση των προβλημάτων αυτών είναι απολύτως αναγκαία, διο και η έρευνά μας, ταπεινώς φρονούμε, ότι αποτελεί μικράν συμβολήν στην αντιμετώπισή των, προς το καλώς εννοούμενον συμφέρον των συνανθρώπων μας, καταδεικνύοντας, δια μίαν εισέτι φοράν την ανεκτίμητον προσφοράν της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας στον σύγχρονο άνθρωπο και τα προβλήματά του

11 ΜΕΡΟΣ Α : Ο ΠΛΑΤΩΝ ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ Κεφάλαιο 1: Ψυχή και σώμα Α 1.1 Η δημιουργία της ψυχής Η ανθρώπινη ψυχή, κατά τον Πλάτωνα, γεννάται εν χρόνω υπό του Δημιουργού. Μετά την ολοκλήρωση της δημιουργίας της ψυχής του κόσμου, ο Δημιουργός προχωρεί στην κατασκευή της ανθρώπινης ψυχής, η οποία αποτελείται από δύο μέρη, το ένα αθάνατο, την δημιουργία του οποίου επιμελείται προσωπικώς ο Δημιουργός, ενώ το άλλο είναι θνητό και επιμελούνται της κατασκευής του οι κατώτεροι θεοί, οι απόγονοι του Δημιουργού, μαζί με το σώμα του ανθρώπου 1. Στο σημείο αυτό οφείλουμε να αναφέρουμε ότι ο Πλάτων δεν αναλύει περαιτέρω τον Δημιουργό-Θεό, διότι, όπως παρατηρεί ο Β. Κάλφας, δεν πρόκειται περί κάποιας καινοφανούς συλλήψεως, καθ όσον ο Δημιουργός-Θεός εμφανίζεται επίσης στον Σοφιστή, τον Πολιτικό και τον Φίληβο, διαλόγους της ίδιας χρονικής περιόδου. Επιπλέον, ο ίδιος ο συγγραφέας προβαίνει σε μία παρατήρηση, ότι «η δημιουργία του κόσμου από τον θείο Δημιουργό, η έντεχνη γένεσις, απαιτεί την μετάπλαση, άρα την προΰπαρξη μιας απροσδιόριστης γενέσεως» 2. Η άποψη αυτή απαντάται και στον A.E. Taylor, ο οποίος αναφέρει ότι ο Δημιουργός είναι «η άριστη αιτία και ό,τι αυτός δημιουργεί είναι το άριστο επίτευγμα, το πρότυπο του οποίου «αντίγραφο» ή εικόνα αποτελεί ο αισθητός κόσμος είναι προφανώς αιώνιο» 3. Ο Δημιουργός δεν καθίσταται αντιληπτός ως μία μυθική φιγούρα, αλλά εμφανίζει ιδιότητες ανάλογες προς τον Δημιουργό-Θεό της Γενέσεως της Παλαιάς Διαθήκης, χωρίς, βεβαίως, να ταυτίζεται με αυτόν, ενώ, κατά τον H.-G. Gadamer, ο Δημιουργός του Τιμαίου, δεν συμβολίζει τίποτε περισσότερο από την μεταβολή από μία κατάσταση αταξίας σε μία άλλη κατάσταση λογικής 1 Πλάτωνος, Τίμαιος, 69 c: «καὶ τῶν μὲν θείων αὐτὸς γίγνεται δημιουργός, τῶν δὲ θνητῶν τὴν γένεσιν τοῒς ἑαυτοῦ γεννήμασιν δημιουργεῒν προσέταξεν». Στον Τίμαιο ο Πλάτων αναφέρεται στην δημιουργία του κόσμου. Ο τρόπος γραφής του, κατά τον Κάλφα, θυμίζει τον αριστοτελικό τρόπο συγγραφής, λόγω της συστηματικής εκθέσεως, της συνέπειας και του γεγονότος ότι στόχος της είναι να καταστεί μία πλήρης διήγηση περί της φύσεως. Πβ. Κάλφα, Β., Πλάτων Τίμαιος, εισαγωγήμετάφραση-σχόλια, Αθήνα: εκδ. Πόλις, 2007, σ Πβ. Κάλφα, Β., Πλάτων Τίμαιος, ό.π., σ Πλάτωνος, Τίμαιος, 29 a: «εἰ μὲν δὴ καλός ἐστιν ὅδε ὁ κόσμος ὅ τε δημιουργὸς ἀγαθός, δῆλον ὡς πρὸς τὸ ἀΐδιον ἔβλεπεν». Πβ. Taylor, A.E., Πλάτων, ο Άνθρωπος και το Έργο του, μετ. Ιορδάνης Αρζόγλου, Αθήνα: εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., 2003, σ

12 τάξεως 4. Ενταύθα ο Πλάτων έχει κατά νου μία διαφορετική θεωρία περί του Δημιουργού και της δημιουργίας του κόσμου και της ψυχής, η οποία όσες ομοιότητες και να έχει με την κοσμολογία άλλων θρησκειών ή φιλοσοφικών διδασκαλιών, δεν παύει να έχει ουσιαστικές διαφορές και στοιχεία τέτοια, που την καθιστούν εντελώς πρωτότυπη. Ο Δημιουργός αναμιγνύει στον ίδιο κρατήρα, που κατεσκεύασε την ψυχή του κόσμου, τα εναπομείναντα υλικά της πρώτης κατασκευής και δημιουργεί το αθάνατο μέρος της ανθρώπινης ψυχής, το οποίο είναι το λογιστικό, ο νους, ο οποίος μέλλει να κυριαρχήσει στο θνητό τμήμα της, εάν, βεβαίως, η ψυχή πρόκειται να αποκτήσει την αρμονία. Το υλικό αυτό είναι δεύτερης διαλογής, μη αγνό, με προσμείξεις και άλλων στοιχείων 5. Εξ αιτίας της συνθέσεως αυτής η ανθρώπινη ψυχή ομοιάζει προς την ψυχή του κόσμου, δεν είναι, όμως, απολύτως ίδια προς αυτήν. Ο νους, το λογιστικό, αποτελεί το αθάνατο στοιχείο της ψυχής, διότι επλάσθη από τα χέρια του ίδιου του Δημιουργού δίδοντας σε αυτό κάτι από την δική του λογικότητα, ενώ έχει κάτι από το ίδιο υλικό προς εκείνο της ψυχής του κόσμου και ένεκα τούτου αποκτά τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του προτύπου του. Ως εκ τούτου καλείται ο νους της ανθρωπίνης ψυχής να μιμηθεί το πρότυπό του και να κυριαρχήσει στο θνητό μέρος και στο σώμα θεάται τις Ιδέες στην προσωματική του κατάσταση και προσπαθεί, ευρισκόμενος, κατόπιν, στον κόσμο, μέσα σε ένα σώμα, να εναρμονίσει την βιοτή όλης της ψυχής και του σώματος σύμφωνα με την ανάμνηση που έχει γι αυτές. Η ψυχή, προ της δημιουργίας του σώματος και της ενσωματώσεώς της ευρίσκεται κοντά στους θεούς. Συμφώνως προς τον Πλάτωνα, η ψυχή δύναται να υπάρξει άνευ του σώματος, ενώ λόγω του πτερώματός της είναι σε θέση να ακολουθεί την πομπή των θεών και μετέχει της μακαριότητος αυτών, απ την στιγμή που το άρμα της ακολουθεί τα άρματα των θεών, θεάται τις Ιδέες και το απόλυτο Αγαθό 6. Στην πορεία της γύρω από τον θόλο του ουρανού η ψυχή λαμβάνει τις απαραίτητες γνώσεις που αφορούν την λειτουργία του σύμπαντος και της ζωής, εν γένει, τις γνώσεις που πιθανόν να την βοηθήσουν στην μετέπειτα ενσώματη ζωή της. Στο τέλος της διαδρομής της γύρω από τον θόλο του ουρανού, επιλέγει ένα αστέρι ως 4 Πβ. Cornford, F.M., Plato s Cosmology, Indianapolis: Hackett Publishing Company, Inc., 1997, σ. ix επίσης, Gadamer, H.-G., Dialogue and Dialectic, Eight Hermeneutical Studies on Plato, transl. P. Christopher Smith, New Haven & London: Yale University Press, 1980, σ Πλάτωνος, Τίμαιος, 41 d. 6 Πλάτωνος, Φαῖδρος, 247 c-e

13 μόνιμη κατοικία της δίδοντάς του ζωή 7. Στο αστέρι αυτό καλείται να επιστρέψει έχοντας ολοκληρώσει τον κύκλο των μετενσαρκώσεών της χρησιμοποιώντας ορθώς τον χρόνο που της έχει δοθεί 8. Για το θνητό μέρος της ψυχής, καθώς και για το σώμα, υπεύθυνοι είναι οι κατώτεροι θεοί, οι οποίοι μιμούνται την λογική του Δημιουργού στην κατασκευή της και την τέχνη του, αφού εργάζονται με τρόπο ανάλογο. Το αποτέλεσμα, που παράγεται από τα χέρια τους, δεν έχει την ίδια ποιότητα προς εκείνη του νου. Για τον λόγο αυτόν, εάν πρόκειται το όλο δημιούργημα να αποτελέσει μία ολοκληρωμένη οντότητα, θα πρέπει η κατασκευή των κατωτέρων θεών να υποταχθεί στην βούληση του νου, καθώς είναι το αθάνατο μέρος το προερχόμενο κατ ευθείαν από τον Δημιουργό. Το θνητό μέρος της ψυχής αποτελείται από δύο διαφορετικά στοιχεία, καθιστώντας την διμερή ψυχή, ουσιαστικώς, τριμερή. Στην ουσία, ο Πλάτων εμμένει πιστός στο δόγμα της τριχοτομήσεως της ψυχής, που έχει αναπτύξει σε παλαιοτέρους του Τιμαίου διαλόγους, όπως στον Φαίδρο και την Πολιτεία. Στην Πολιτεία, βεβαίως, η τριμερής αυτή διάκριση τον διευκολύνει ποικιλοτρόπως στην ανάπτυξη της πολιτικής του φιλοσοφίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν διευκολύνεται και στην όλη περί ανθρώπου και των παθών του διδασκαλία του 9. Τα δύο αυτά διακριτά μέρη της θνητής ψυχής επιτελούν διαφορετική λειτουργία στην ανθρώπινη φύση. Το επιθυμητικό εκφράζει την ενέργεια της Ανάγκης μέσα στην ανθρώπινη φύση, όπου τα ζωώδη, φυσικά ένστικτα του ανθρώπου προσπαθούν να βρουν διέξοδο και να πραγματωθούν. Συμφώνως προς τον Ι. Θεοδωρακόπουλο, «η ανάγκη ορίζει μία πλευρά της ζωής του ανθρώπου» 10, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι ο άνθρωπος δια της επικρατήσεως της λογικής δρα όπως και το πρότυπό του. Ο Νους, κατά την δημιουργία του κόσμου, έπρεπε να πείσει την Ανάγκη, ούτως ώστε να μπει μια τάξη στο αρχέγονο χάος, πράξη στην οποία προέβη ο Δημιουργός, διότι η τάξη είναι πιο 7 Του αυτού, Τίμαιος, 41d e: «συστήσας δὲ τὸ πᾶν διεῖλεν ψυχὰς ἰσαρίθμους τοῖς ἄστροις, ἔνειμέν θ ἑκάστην πρὸς ἕκαστον, καὶ ἐμβιβάσας ὡς ἐς ὄχημα τὴν τοῦ παντὸς φύσιν ἔδειξεν». 8 Αυτόθι, 42 b: «καὶ ὁ μὲν εὖ τὸν προσήκοντα χρόνον βιούς, πάλιν εἰς τὴν τοῦ συννόμου πορευθεὶς οἴκησιν ἄστρου, βίον εὐδαίμονα καὶ συνήθη ἕξοι». 9 Του αυτού, Φαῖδρος, 238 a-b οι λέξεις «τυραννεύσασα» και «δυναστευούσης» θυμίζουν την ανάλυση του ήθους και του βίου του τυράννου στην Πολιτεία. Επίσης, του αυτού, Πολιτεία, Θ, 573 e 574 a, όπου η αναφορά στον τύραννο είναι ενδεικτική της ταυτοχρόνου εξετάσεως και της πολιτικής και της ψυχικής καταστάσεως του ανθρώπου. 10 Πβ. Θεοδωρακοπούλου, Ι., Εισαγωγή στον Πλάτωνα, Αθήνα: εκδ. Εστίας, , σ

14 όμορφη από την αταξία 11 με τρόπο παρόμοιο ο νους, το λογιστικό του ανθρώπου έχει να πείσει το επιθυμητικό, ώστε να το ακολουθήσει, και, αν τούτο δεν πείθεται, να επιβληθεί, ει δυνατόν, δια της βίας. Ο άνθρωπος, στον οποίο κυριαρχεί η λογική, ο νους, είναι πιο εύτακτος και όμορφος, εν σχέσει προς εκείνον που οι επιθυμίες του είναι ατάκτως ερριμμένες εντός του 12. Το τρίτο στοιχείο, που στην ουσία του αποτελεί τον μεσάζοντα ανάμεσα στον νου-λογιστικό και το επιθυμητικό, είναι το θυμοειδές, που ενίοτε συνεπικουρεί το λογιστικό στο έργο του. Το θυμοειδές είναι η έδρα του θάρρους και της ανδρείας με την κατάλληλη εκπαίδευση καθίσταται ικανό να βοηθήσει το λογιστικό στο έργο του, ενώ σε αντίθετη περίπτωση παρασύρει το λογιστικό στις ορέξεις του επιθυμητικού 13. Το θνητό μέρος είναι το απαραίτητο εκείνο στοιχείο, το οποίο θα δεθεί μετά του σώματος κατασκευασμένο, επίσης, από τους κατώτερους θεούς. Όπως ο Πλάτων αναφέρει στον Τίμαιο, μια ισχυρή ψυχή θα επεσκίαζε τις δυνατότητες του σώματος οδηγώντας το στην ασθένεια 14 οπωσδήποτε το θεϊκό τμήμα της ψυχής θα ήταν πιο δυνατό από το σώμα και, σε τελική ανάλυση, το θεϊκό με το γήϊνο θα ήταν στοιχεία αταίριαστα μεταξύ τους. Το θνητό μέρος της ψυχής είναι ο εξισορροπητής ανάμεσα στο θείο και το γήϊνο στοιχείο στην φύση του ανθρώπου. Κατ αναλογίαν, το θυμοειδές αναλαμβάνει την ιδιότητα του μεσάζοντος, εξισορροπώντας το λογιστικό μετά του επιθυμητικού. Η ψυχή του κόσμου υπάρχει ανεξάρτητη μόνο κατά την δημιουργία της, προτού συνδυαστεί με το σώμα του κόσμου μετά την ένωσή της με αυτό πορεύονται 11 Πλάτωνος, Τίμαιος, 47 e 48 a: «μεμειγμένη γὰρ οὖν ἡ τοῦδε τοῦ κόσμου γένεσις ἐξ ἀνάγκης τε καὶ νοῦ συστάσεως ἐγενήθη νοῦ δὲ ἀνάγκης ἄρχοντος τῷ πείθειν αὐτὴν τῶν γιγνομένων τὰ πλεῖστα ἐπὶ τὸ βέλτιστον ἄγειν» επίσης, αυτόθι, 68 e 69 a. Πβ. Taylor, A.E., Πλάτων, ο άνθρωπος και το Έργο του, ό.π., σ. 501 επίσης, Κάλφας, Β., Πλάτων Τίμαιος, ό.π., στην Εισαγωγή, σσ το Κεφάλαιο 3.2 «Η δράση του θείου Δημιουργού». 12 Παράδειγμα και πάλι ο Σωκράτης, καθ ότι άσχημος εξωτερικώς, απέπνεε μία εσωτερική ομορφιά, ο οποίος, συμφώνως προς τον Ι. Θεοδωρακόπουλο, αποδέχεται και καταφάσκει, κατά πρώτον, την ομορφιά του σώματος, ενώ χωρίς να εμμένει σε αυτήν, προχωρεί στην θέαση του κάλλους της ψυχής, στην προσπάθειά του να δει τον άνθρωπο πιο ολοκληρωμένα. Πβ. Θεοδωρακοπούλου, Ι., Εισαγωγή στον Πλάτωνα, ό.π., σ Πλάτωνος, Τίμαιος, 70 a. Στην Πολιτεία, Γ, 410 b, δια της γυμναστικής ο παιδαγωγός δεν αποβλέπει απλώς στην άσκηση του σώματος για την απόκτηση σωματικής ρώμης, αλλά για την εκπαίδευση του θυμοειδούς, το οποίο θα βοηθήσει το λογιστικό στο έργο του. Στον Φαῖδρο, 247 b c και 254 a κ.ε. έχουμε παραστατικά δια του μύθου την προσπάθεια του ηνιόχου (λογιστικό-νους) να πείσει, κατά πρώτον, το λευκό άλογο (θυμοειδές) να τον ακολουθήσει στην πορεία του και, εν συνεχεία, να τιθασσεύσει, έστω και δια της βίας, το στρεβλό μαύρο άλογο (επιθυμητικό). Έχει προηγηθεί, βεβαίως, η κατάλληλη εκπαίδευση από πλευράς του ηνιόχου. Συμφώνως προς την θεωρία του Πλάτωνος, ασχέτως πώς, πότε, ή από ποιους εδημιουργήθησαν τα τρία μέρη της ψυχής, είναι πλήρως αλληλοεξαρτώμενα και, εάν κάποιο έλειπε, δεν θα υπήρχε η αναγκαία ισορροπία. 14 Του αυτού, Τίμαιος, 88 a

15 μέσα στον χρόνο αχώριστα. Ο Πλάτων δεν μας αναφέρει τον λόγο, ή τους λόγους, που η ανθρώπινη ψυχή συμπλέκεται μετά του σώματος αναφέρει μόνο ότι συνδέεται μετά του σώματος εξ Ανάγκης 15, χωρίς να εξηγεί ποια είναι η ανάγκη αυτή. Στον μύθο του Φαίδρου, βεβαίως, υποστηρίζει ότι η ψυχή χάνει το πτέρωμά της λόγω της ύβρεως και της ανικανότητας να τιθασσεύσει ο ηνίοχος το κακό και δύστροπο άλογο, το επιθυμητικό, και δια των επιθυμιών βαραίνει και πέφτει προς την γη 16. Η ψυχή προκειμένου να αποκτήσει την σταθερότητά της και να μη περιφέρεται ασκόπως σαν να είναι σε μία δίνη, συνδέεται μετά του σώματος, το απαραίτητο στέρεο συστατικό στην ασταθή πλέον κατάστασή της 17. Η ψυχή έχει, τοιουτοτρόπως, μια ευκαιρία να αποκτήσει εκ νέου το πτέρωμά της δια του έρωτος (στο Συμπόσιο και τον Φαίδρο), δια του οποίου ο ερών θα ανέλθει προς το απόλυτο Κάλλος και το Αγαθόν. Η ερωτική συγκίνηση και η επανάκτηση του πτερώματος πραγματοποιείται εντός του σώματος και δια της θεωρήσεως ενός ετέρου σώματος 18. Πιθανότατα η ψυχή καταδικάζεται από τους θεούς στην ενσωμάτωση, διότι αυτός είναι ο πιο πρόσφορος τρόπος δια να επανακτήσει το πτέρωμά της, αναγόμενη προς το Αγαθόν και τις Ιδέες. Α 1.2 Μέρη και ιδιότητες της ψυχής Κατά την δημιουργία του κόσμου, συμφώνως προς τον Πλάτωνα, ο Δημιουργός-Θεός εδημιούργησε το σώμα του κόσμου, επί τη βάσει ενός ιδεατού σχεδίου, το οποίο, εν συνεχεία, απετέλεσε το πρότυπο για την δημιουργία του ανθρωπίνου σώματος 19. Δεν αναφέρει, όμως, Ιδέα για την ψυχή. Το αόρατο δεν θα εδύνατο να αποτελεί εικών ενός ιδεατού προτύπου. Θα ήταν εκτός λογικής μία τέτοιου είδους θεώρηση, ακόμη και για τον ίδιο τον Πλάτωνα. Η ψυχή ως άϋλη οντότης είναι πολύ δύσκολο να κατανοηθεί, ενώ το ίδιο δύναται να λεχθεί και για τον Νου, το θείον μέρος της. Δεν θα ήταν δυνατόν να συλλάβει κάποιος την έννοια «Νους», ακόμη και την σχετική εικόνα του, εάν δεν είχε υπ όψη του την κύρια λειτουργία του, την αποκατάσταση της τάξεως μέσα από το χάος, είτε στο εσωτερικό είτε στο εξωτερικό του ανθρώπου. Ο Νους βάζει σε τάξη το χάος έχει ως σύλληψη και μια αντίστοιχη Ιδέα του εαυτού του; Θα συνιστούσε κάτι τέτοιο συλλογιστική εκτός λογικής. Ως εκ τούτου, 15 Αυτόθι, 42 a: «ὁπότε δὴ σώμασιν ἐμφυτευθεῖεν ἐξ ἀνάγκης». 16 Του αυτού, Φαῖδρος, 248 c. 17 Αυτόθι, 246 c: «ἡ δὲ πτερορρυήσασα φέρεται ἕως ἂν στερεοῦ τινος ἀντιλάβηται, οὗ κατοικισθεῖσα, σῶμα γήϊνον λαβοῦσα, αὐτὸ αὑτὸ δοκοῦν κινεῖν διὰ τὴν ἐκείνης δύναμιν, ζῷον τὸ σύμπαν ἐκλήθη, ψυχὴ καὶ σῶμα παγέν, θνητόν τ ἔσχεν ἐπωνυμίαν». 18 Αυτόθι, 251 b κ.ε. 19 Του αυτού, Τίμαιος, 30 d 31 b

16 καθίσταται αδύνατη η ύπαρξη μιας νοητής εικόνος, ως προτύπου του Νου ή της ψυχής, διότι αναγνωρίζονται εκ των αποτελεσμάτων των λειτουργιών τους, χωρίς αυτά να είναι εξ ιδίων απτά. Ο H.-G. Gadamer ισχυρίζεται ότι η διδασκαλία περί ψυχής μορφοποιείται υπό του Πλάτωνος ολίγον κατ ολίγον θεώμενος τα φαινόμενα του κόσμου, περαίνοντας ούτως εκ των ορατών περί των αοράτων 20. Δια τούτο στην Πολιτεία προχωρεί στην τριπλή διαστρωμάτωση των τάξεων, οι οποίες απαρτίζουν την πόλη, ως παραλληλισμό της μελέτης του περί της τριμερούς διακρίσεως της ψυχής. Η ψυχή, ως άϋλο στοιχείο του ανθρώπου, ακόμη και υπό των συγχρόνων ψυχολόγων από των εκδηλώσεών της μέσω του σώματος αναγνωρίζεται. Επομένως, η ψυχή, ως ουσία της υποστάσεως του ανθρώπου, δεν φαίνεται να χρειάζεται μία Ιδέα, η οποία θα της προσδίδει ουσία. Στους διαλόγους, πριν από τον Τίμαιο, ο Πλάτων δεν αναφέρεται σε κάποιο πρότυπο ή Ιδέα της ψυχής, επειδή, όπως ανεφέρθη, η σύλληψη της εννοίας της ψυχής είναι δύσκολη, ο Πλάτων καταφεύγει στον μύθο και την εικόνα. Στον Φαίδρο απεικονίζει την ψυχή ως ένα άρμα με έναν ηνίοχο και δύο άλογα, το ένα καλό και το άλλο στρεβλό 21, ενώ στην Πολιτεία δίδει την τριμερή περιγραφή της ψυχής βασιζόμενος στην ανάπτυξη της πολιτικής του θεωρίας περί της ιδανικής πολιτείας. Τοιουτοτρόπως, η ιδανική πολιτεία καθίσταται η εικόνα-πρότυπο της ψυχής 22. Μέσα από αυτές τις εικόνες ο Πλάτων κατορθώνει να κάνει τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν τι εννοεί με την έννοια «ψυχή», διότι είναι πιο εύκολο να εννοηθεί η ψυχή ως κάτι που δίδει ζωή και κινεί το σώμα, εκδηλώνοντας, πάντοτε, τις ενέργειές της μέσα από αυτό. Δυνάμεθα να φαντασθούμε ότι εν δυνάμει θα μπορούσαν να υπάρχουν πλήθος Ιδεών, κατά τον ισχυρισμό του B.D. Prince 23. Με παρόμοιο τρόπο θα μπορούσε να υπάρχει η Ιδέα του θείου, αν και ο Πλάτων δεν αναφέρει σαφώς κάτι τέτοιο. Η μέριμνα του Πλάτωνος δεν είναι η πλήρης και λεπτομερής καταγραφή των Ιδεών, διότι μια τέτοιου είδους καταγραφή θα ήταν άνευ ουσίας και εκτός του σκοπού της φιλοσοφίας του, καθιστώντας την θεωρία των Ιδεών μη λειτουργική. Δυνητικά όλα τα είδη, τα αντικείμενα, οι αφηρημένες έννοιες είναι δυνατόν να αναφέρονται στις αντίστοιχες Ιδέες, δεν είναι, εν τούτοις, απαραίτητο. Ο ίδιος ο B.D. Prince εικάζει ότι 20 Gadamer, H.-G., Dialogue and Dialectic, Eight Hermeneutical Studies on Plato, ό.π., σ Πλάτωνος, Φαῖδρος, 246 a-b. 22 Του αυτού, Πολιτεία, Δ, 435 e 436 a. 23 Prince, B.D., The Form of Soul in the Phaedo, Plato, 11 (2011), [En ligne], mis en ligne: March 2012, URL: σ

17 ο Πλάτων προϋποθέτει την ύπαρξη μιας Ιδέας της ψυχής, παραδεχόμενος ότι δεν το εκφράζει ρητώς πουθενά αυτό ο Πλάτων 24. Παραμένει, επομένως, η υπόθεση μια εικασία. Ο Πλάτων, σε λογικό πλαίσιο, εκτείνει την θεωρία των Ιδεών σε τέτοιο βαθμό, ούτως ώστε να τον εξυπηρετεί στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας του, όσον αφορά την θεωρία της γνώσεως, την οποία διατυπώνει εν σχέσει προς το είναι και το γίγνεσθαι, ενώ η γνώση οδηγεί στην ηθική βελτίωση του ανθρώπου δια της μερίμνης της ψυχής 25. Αυτό που ενδιαφέρει τον Πλάτωνα είναι η αρμονία της ψυχής, δια τούτο πραγματεύεται τις Ιδέες εκείνες, οι οποίες την ωφελούν και συμβάλλουν στην επίτευξη της αρμονίας της. Επιθυμώντας, βεβαίως, να καλύψει το κενό της ελλείψεως ενός προτύπου για την ψυχή, προς αποφυγή παρανοήσεων, ο Πλάτων βάζει τον Δημιουργό του Τιμαίου να κατασκευάζει την ψυχή του κόσμου, ούτως ώστε να συμπληρώσει το τέλειο δημιούργημά του, το σώμα του κόσμου, δίδοντάς του άπαυστη λογική και κίνηση 26. Ο Β. Κάλφας, στην περιγραφή της κατασκευής της ψυχής του κόσμου, διαπιστώνει ότι η «ψυχή του κόσμου δεν έχει νοητό υπόδειγμα» 27 δεν θα μπορούσε, επομένως, η ψυχή του ανθρώπου να αναφέρεται σε μία Ιδέα, όταν η δημιουργία της ψυχής του κόσμου πραγματοποιείται γι αυτόν ακριβώς τον σκοπό. Τοιουτοτρόπως, η ψυχή του κόσμου αποτελεί το πρότυπο για την δημιουργία της ανθρωπίνης ψυχής, με μία μόνο διαφορά: ενώ η ψυχή του κόσμου, λόγῳ των υλικών εκ των οποίων εδημιουργήθη, είναι τέλεια, η ανθρώπινη ψυχή απαρτίζεται από υποδεέστερο υλικό και είναι ατελής, χωρίς, βεβαίως, να χάνει τα χαρακτηριστικά ομοιότητος προς το πρότυπό της 28. Το γεγονός ότι την δημιουργία της ψυχής του ανθρώπου την αφήνει ο Δημιουργός στα παιδιά του, τους κατώτερους θεούς, δηλώνει και την ατέλεια της κατασκευής της, η οποία καταφαίνεται στην προσπάθεια των παιδιών να μιμηθούν τον πατέρα τους 29. Ο συνδυασμός της με το ανθρώπινο σώμα την απορρυθμίζει ακόμη περισσότερο 30, ενώ 24 Prince, B.D., The Form of Soul in the Phaedo, ό.π., σ. 1. Εκτενής βιβλιογραφία μελετητών υπέρ και κατά της υπάρξεως Ιδέας της ψυχής στο άρθρο του Prince. 25 Πβ. Bormann, Κ., Πλάτων, μετ. Ιωάννης Γ. Καλογεράκος, Αθήνα: εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, 2006, σσ. 71 & Πλάτωνος, Τίμαιος, 36 e: «θείαν ἀρχὴν ἤρξατο ἀπαύστου καὶ ἔμφρονος βίου πρὸς τὸν σύμπαντα χρόνον». 27 Κάλφα, Β., Πλάτων Τίμαιος, ό.π., σ Πλάτωνος, Τίμαιος, 41 d. 29 Αυτόθι, 41 c. 30 Αυτόθι, 43 b-c

18 την κάνει να φαίνεται περισσότερο χοϊκή, γήϊνη, παρά θεϊκή, λόγῳ των γεωδών προσμείξεων, τις οποίες αποκτά στην επαφή της με το σώμα 31. Η ψυχή του κόσμου αποτελείται εκ τριών ενδιαμέσων υλικών: την Ουσία, την Ταυτότητα και την Διαφορά, τα οποία έχουν κατασκευασθεί εκ μεριστού και αμερίστου υλικού και για τα τρία μέρη της 32. Η όλη κατασκευή της εμφαίνει ότι και η ίδια η ψυχή του κόσμου είναι κάτι μεταξύ των νοητών και των αισθητών πραγμάτων, από την στιγμή που μπορεί να μετέχει και των δύο 33. Η ενδιάμεση ουσία δηλώνει την υπόστασή της, ενώ με την Ταυτότητα και την Διαφορά καθίσταται δυνατόν σε αυτήν να γνωρίζει και να εκφέρει κρίσεις αληθείς. Εκτός αυτού, η σύζευξη των κύκλων της Ταυτότητας και της Διαφοράς γίνεται με τέτοιον τρόπο, ούτως ώστε εκτός της λογικής να εκφράζεται δι αυτών και η αρμονία της ψυχής 34. Από την στιγμή που η ψυχή του ανθρώπου έχει ως πρότυπό της την ψυχή του κόσμου, εξυπακούεται ότι η κατασκευή της ακολουθεί το πρότυπο και απαρτίζεται από τρία μέρη: το λογιστικόν, τον Νου, ο οποίος αποτελεί το θείο και αθάνατο μέρος της ανθρώπινης ψυχής, το θυμοειδές και το επιθυμητικόν, τα οποία συνιστούν τα θνητά της μέρη. Το επιθυμητικόν είναι και το πιο γεώδες από τα τρία, ούτως ώστε να μπορέσει η ψυχή να αρμοσθεί μετά του σώματος, ενώ το θείο μέρος, ο Νους, είναι αυτός που ανυψώνει την ψυχή προς τις Ιδέες, το Αγαθόν και τους θεούς, κοινώς την φέρνει σε επαφή με τα νοητά. Κατ αναλογία το ίδιο συμβαίνει και στην ψυχή του κόσμου, όπου το μεριστό υλικό την βοηθεί στην συναρμογή της με το σώμα του κόσμου, ενώ το αμέριστον την φέρνει πιο κοντά προς τις Ιδέες και τον Δημιουργό-θεό. Ο Νους, ως μέρος της ψυχής, αποκαλύπτει την λογικότητά της. Ο Νους άνευ της ψυχής δεν δύναται να υπάρξει 35, γι αυτό εάν πρόκειται να διατηρηθεί η λογικότητα του κόσμου, είναι απαραίτητος στην όλη δομή της ψυχής. Όσον αφορά το σώμα του κόσμου, αυτό διέπεται από κάποιο είδος λογικής, ενώ η παρουσία του Νου καθιστά αυτήν την λογική μονιμότερη. Στην ανθρώπινη ψυχή ο Νους κρίνεται αναγκαίος όχι μόνο για την επαφή του προς τα νοητά, όπως προανεφέρθη, αλλά και για να βάλει σε μία τάξη την όλη ψυχοσωματική ενότητα. Το σώμα του ανθρώπου 31 Του αυτού, Πολιτεία, Ι, 611 c-d. 32 Του αυτού, Τίμαιος, 35 a. Για ερμηνεία των τριών υλικών, βλ. Cornford, F.M., Plato s Cosmology, ό.π., στην υποσημείωση 3, σσ Αξίζει να θυμηθούμε ότι ο Πλάτων και σε άλλους διαλόγους ομιλεί περί οντοτήτων, οι οποίες κείνται στο μεταξύ, χαρακτηριστικό παράδειγμα των οποίων αποτελεί ο Έρως στο Συμπόσιο, ο οποίος περιγράφεται υπό του Πλάτωνος ως ενδιάμεσος δαίμων Πλάτωνος, Συμπόσιον, 202 d-e. 34 Πβ. Cornford, F.M., Plato s Cosmology, ό.π., σ Πλάτωνος, Τίμαιος, 30 b: «νοῦν δ αὖ χωρὶς ψυχῆς ἀδύνατον παραγενέσθαι τῳ»

19 άνευ ψυχής δεν έχει ζωή, και ασφαλώς δεν έχει καθόλου λογική. Αυτά τα δύο τα λαμβάνει εκ της ψυχής κατά την ενσωμάτωσή της σε αυτό. Ωστόσο, κατά την ενσωμάτωση της ψυχής διαταράσσονται οι κύκλοι της Ταυτότητος και της Διαφοράς με συνέπεια να απορρυθμίζεται η λογική. Επακόλουθο τούτου είναι η αντιστροφή της κυριαρχίας των μερών της ψυχής: ενώ ο ηγεμών Νους είθισται να άρχει, γίνεται, κατ ουσίαν, έρμαιο των απαιτήσεων του επιθυμητικού, όπου η ψυχή του ανθρώπου εκπίπτει εκ της πρωταρχικής της συγγένειας μετά της ψυχής του κόσμου και το κακό υπεισέρχεται στον κόσμο, ενώ η ίδια η ψυχή του κόσμου άρχει αδιαταράκτως το σώμα του κόσμου, χωρίς ουδέποτε να εκπίπτει της ωραιότητός της 36. Κατ αναλογίαν προς την ψυχή του κόσμου, όπου η παρουσία και η λειτουργία του Νου καθίσταται εξόχως σημαντική, έτσι και στην ψυχή του ανθρώπου η παρουσία του Νου συντελεί στην εύρυθμη λειτουργία της. Εάν, όμως, πρόκειται να λειτουργήσει ορθώς και ο ίδιος και όλο το ψυχοσωματικό δημιούργημα, καλείται να αναλάβει τα ηνία, ως ηνίοχος, και να εκπαιδεύσει τα άλλα δύο μέρη στο να τον υπακούν 37. Ο ηνίοχος, εν τούτοις, δεν δύναται να εκπαιδεύσει τα δύο άλογα, όταν ο ίδιος δεν είναι ανάλογα εκπαιδευμένος. Ο Πλάτων στην Πολιτεία παρέχει ένα πλήρες εκπαιδευτικό πρόγραμμα, το οποίο θα ενεργοποιήσει τον Νου του ανθρώπου από μικρή ηλικία, προκειμένου, όταν έλθει εις ηλικίαν κατάλληλον, να ανταπεξέλθει στην θεϊκή του αποστολή, ως ηγεμών Νους. Ο νους είναι αυτός που θα φέρει την αρμονία τόσο στην πολιτεία, όσο και στην ψυχή, ούτως ώστε να είναι σε θέση ο άνθρωπος να επιτύχει το μέτρο για τον εαυτό του, καθώς και για τις κοινωνικές του σχέσεις εντός της πόλεως, ούτως ώστε να πραγματώσει την ευδαιμονία 38. Με την κατάλληλη μέθοδο θα αναμνησθεί τις Ιδέες, θα ατενίσει το Αγαθόν και θα κατορθώσει να επιβληθεί δια της πειθούς (όπως ο Δημιουργός-θεός στην Ανάγκη, βάζοντας σε τάξη το προκοσμικό χάος) 39 ή δια της βίας θα επιφέρει την ενότητα στα άλλα δύο μέρη της ψυχής. Με την επιβολή της θελήσεως του Νου επί των υπολοίπων μερών της ψυχής και επί του σώματος, θα επέλθει στην ψυχή η έλλογος τάξη, με την οποία θα οδηγήσει την ψυχή και το σώμα 36 Αυτόθι, 43 a-b. Πβ. Κάλφας, Β., Πλάτων Τίμαιος, ό.π., σ. 93. Θεωρούμε εύστοχες τις παρατηρήσεις στις υποσ. 59 και 60 για την σχέση της Ανάγκης και της αταξίας με την ύπαρξη της κακίας στον κόσμο. Θα προσθέταμε ότι η αταξία είναι χαρακτηριστικό της ατέλειας, η οποία ενυπάρχει στην δομή του κόσμου, ενώ η κακία είναι αποτέλεσμα επιλογής, είτε ενσυνείδητης είτε ασυνείδητης και δια τούτο χαρακτηρίζει την ψυχή του ανθρώπου. 37 Πλάτωνος, Φαῖδρος, 254 d-e. 38 Πβ. Θεοδωρακοπούλου, Ι., Πλάτωνος Φαίδρος, Αθήνα: εκδ. Εστία, , σ Πλάτωνος, Τίμαιος, 48 a. Πβ. Cornford, F.M., Plato s Cosmology, ό.π., σ

20 σε συμμετρία και αρμονία, κατ αντιστοιχίαν προς την αρμονίαν της ψυχής του κόσμου, η οποία είναι δημιουργημένη συμφώνως προς τις αναλογίες των διαστημάτων της μουσικής κλίμακος 40. Τοιουτοτρόπως, κανών της ψυχής καθίσταται το μέτρο, το οποίο και θα επιζητεί καθ όλη την διάρκεια της συζεύξεώς της μετά του σώματος. Το μέτρο, ωστόσο, και η ενότητα των μερών της ψυχής δεν είναι δυνατόν να επιτευχθούν υπό του Νου, χωρίς να έχει γνωρίσει και αποκτήσει προηγουμένως τις αρετές, οι οποίες, επίσης, ενοποιούνται δια της αρετής της δικαιοσύνης. Η ψυχή ανέρχεται εκ της πολλαπλότητος και της αταξίας εις την ενότητα δια των αρετών της δικαιοσύνης και της σωφροσύνης, χωρίς να απολέσει την ιδιαιτερότητά της και, προ πάντων, την ελευθερία της βουλήσεώς της προς την επιλογή του αρίστου στον βίο της 41. Ένα γνώρισμα της ψυχής, το οποίο την χαρακτηρίζει και την διακρίνει από τα υπόλοιπα έμβια όντα, είναι η γνωστική της ικανότητα. Αν και πολλά από τα υπόλοιπα έμβια όντα έχουν σε κάποιο βαθμό την αντιληπτική ικανότητα, ο άνθρωπος ξεχωρίζει, διότι συνδυάζει την γνώση με την λογική, ούτως ώστε η γνωστική ικανότητα λαμβάνει μία συνειδητή χροιά. Η ψυχή συνδέεται στενά με την λογική, ούτως ώστε να είναι σε θέση να καθοδηγεί τα πράγματα με όσο το δυνατόν ορθότερο τρόπο 42. Τούτο σημαίνει ότι ο άνθρωπος δύναται να έχει την επίγνωση αυτής της ικανότητός του, η οποία χαρακτηρίζεται από την κατάλληλη μέθοδο και τον συγκεκριμένο σκοπό. Ο άνθρωπος, δια της γνωστικής του ικανότητος, έχει την τάση να εξέρχεται του εαυτού του, προκειμένου να γνωρίσει τον περιβάλλοντα προς αυτόν χώρο. Η τάση του για έρευνα και μάθηση τον βοηθεί να προσαρμόζεται ευκολότερα στο περιβάλλον του, όταν το γνωρίσει. Μέσω της γνωστικής του ικανότητος έρχεται σε επαφή με τους υπόλοιπους ανθρώπους γύρω του, τους γνωρίζει, συνάπτει σχέσεις μαζί τους και θέτει την βάση για την δημιουργία κοινωνίας μετά των άλλων. Η γνωστική ικανότητα καθιστά τον άνθρωπο πολιτικό και κοινωνικό ον 43. Εν αντιθέσει προς την γνώση, η λογική μόνη της θα καθιστούσε τον άνθρωπο μονήρη, διότι είναι η δύναμη, η οποία τακτοποιεί τα του οίκου της, αλλά δεν έχει την δυνατότητα της επικοινωνίας. Ο άνθρωπος θα έμενε κλεισμένος, όπως και το σώμα του κόσμου, στα στενά όρια της ατομικής του ψυχής και του σώματός του χωρίς την 40 Πλάτωνος, Τίμαιος, 35 b 36 b. 41 Του αυτού, Πολιτεία, Δ, 443 c 444 a. Πβ. Θεοδωρακοπούλου, Ι., Πλάτωνος Φαίδρος, ό.π., σ Πβ. Cornford, F.M., Plato s Cosmology, ό.π., σ Η ψυχή ως αρχή της γνώσεως και της λογικής βλ. Μαραγγιανού-Δερμούση, Ε., Πλατωνικά Θέματα, Αθήνα: εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, 1994, σ

21 γνώση. Η ψυχή του κόσμου, βεβαίως, δύναται να διανοείται ἄνευ φθόγγου καὶ ἠχῆς 44, όπου μετέχει των νοητών αντικειμένων, των Ιδεών και του Αγαθού, γνωρίζοντάς τα. Η ψυχή του ανθρώπου, ως ομοία προς το πρότυπό της, καθίσταται δυνατή, επίσης, να γνωρίζει τα νοητά δια της ενεργείας του Νου. Στην περίπτωση της ανθρωπίνης ψυχής, την οποία βοηθεί και η κατάλληλη δομή του σώματος, με την γνωστική ικανότητα προσλαμβάνει ο άνθρωπος τις πληροφορίες, είτε πρόκειται περί των αισθητών είτε περί των νοητών, τις επεξεργάζεται εντός του και δύναται το αποτέλεσμα της επεξεργασίας αυτής να το μοιραστεί με τους συνανθρώπους του, με την διατύπωση αληθών κρίσεων. Η γνώση, ωστόσο, δεν είναι δυνατή, αν ο Νους δεν ομαλοποιήσει τις περιστροφές των κύκλων της Ταυτότητος και της Διαφοράς, οι οποίοι έχουν διαταραχθεί κατά την σύζευξη της ψυχής με το σώμα. Η ομαλοποίηση των κύκλων αυτών ευρίσκεται μέσα στο πλαίσιο της αρμοδιότητος του Νου για την εύρυθμη λειτουργία της ψυχής 45. Το πρώτο εκ των θνητών μερών της ψυχής, το θυμοειδές, είναι ο αρωγός του λογιστικού στην καθοδήγηση του επιθυμητικού. Ο Πλάτων το τοποθετεί ανάμεσα στο λογιστικό και το επιθυμητικό, ανάμεσα στο λαιμό και το διάφραγμα στον χώρο της καρδιάς. Κατ ουσίαν, το θυμοειδές αξιολογεί όλες τις επιθυμίες και τις πληροφορίες, τις οποίες το επιθυμητικό στέλνει προς το λογιστικό 46. Η καθυστέρηση αυτή των πληροφοριών, δίδει την δυνατότητα στο λογιστικό να ετοιμάσει την επιχειρηματική ρητορική του, ούτως ώστε να πείσει το επιθυμητικό προς περιορισμό των επιθυμιών και των απολαύσεων. Στην εικόνα του Φαίδρου, το θυμοειδές είναι το ωραίο, λευκό άλογο, το οποίο βοηθεί τον ηνίοχο στην τιθάσευση του στρεβλού, μαύρου αλόγου 47. Στο θυμοειδές τοποθετούνται, κατά βάση, τα συναισθήματα, στα οποία αντιστοιχεί η αρετή της ανδρείας, και ενδυναμώνεται και εκπαιδεύεται δια του μαθήματος της γυμναστικής 48. Ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει το τρίτο μέρος της ψυχής, το επιθυμητικό, το οποίο είναι μεγαλύτερο από τα άλλα δύο, διότι ο Πλάτων μέσα σε αυτό τοποθετεί 44 Πλάτωνος, Τίμαιος, 37 b. 45 Αυτόθι, 42 c-d: «ἀλλάττων τε οὐ πρότερον πόνων λήξοι, πρὶν τῇ ταὐτοῦ καὶ ὁμοίου περιόδῳ τῇ ἐν αὑτῷ συνεπισπώμενος τὸν πολὺν ὄχλον καὶ ὕστερον προσφύντα ἐκ πυρὸς καὶ ὕδατος καὶ ἀέρος καὶ γῆς, θορυβώδη καὶ ἄλογον ὄντα, λόγῳ κρατήσας εἰς τὸ τῆς πρώτης καὶ ἀρίστης ἀφίκοιτο εἶδος ἕξεως». 46 Αυτόθι, 69 d-e. 47 Του αυτού, Φαῖδρος, 253 d. Επίσης, Πολιτεία, Δ, 441 e, και 442 b-c. 48 Του αυτού, Πολιτεία, Δ, 439 e για την ενδυνάμωση του θυμοειδούς με την γυμναστική, αυτόθι, 410 b

22 όλες τις επιθυμίες, ανάγκες και ένστικτα του ανθρώπου, από όπου προέρχονται οι κάθε είδους ηδονές και απολαύσεις, και το παρουσιάζει σε διαρκή διαμάχη με το λογιστικό, εναντίον του οποίου στασιάζει, μέχρι την τελική επιβολή του τελευταίου 49. Η επικράτηση εντός της ψυχής του επιθυμητικού σημαίνει ότι ο άνθρωπος οδηγείται στην ακολασία, διότι οι επιθυμίες είναι υπερβολικά πολλές και η επιδίωξη της πραγματοποιήσεώς των φθείρει τον άνθρωπο. Η κυριαρχία των επιθυμιών οδηγεί την ψυχή σε μία πολυδιάσπαση της ενότητος του ανθρώπου και του βίου του, ενώ η ακόρεστη πραγμάτωση των επιθυμιών ρίχνει την ψυχή στην πιο σκληρή τυραννία 50. Μόνον όταν ο άνθρωπος έχει στον βίο του ως καθηγούμενο την γνώση, η οποία βασίζεται στην λογική, δύναται να έχει την προσωπικότητά του ενιαία και, έτι περαιτέρω, να έχει την αίσθηση αυτής της ενότητος εντός της ψυχής 51. Σε οιανδήποτε άλλην περίπτωση ψυχή και σώμα ευρίσκονται εις αμοιβαία αντιπαλότητα, ενώ, εάν επικρατήσει το στρεβλό, μαύρο άλογο, κατακρημνίζει το άρμα και τον αναβάτη, η ψυχή χάνει τα φτερά της και εκπίπτει της προτέρου ωραιότητος, καθ όσον ο ηνίοχος με τα άλογά του αποτελούν έναν ενιαίο οργανισμό, δια τούτο σώζονται ή απολούνται, ως ενιαία οντότης 52. Το στρεβλό άλογο διαστρεβλώνει το παν και εκφέρει κρίσεις κατά το δοκούν, μη δυνάμενο να φθάσει στην αλήθεια. Το επιθυμητικό, εν τούτοις, έχει μία ικανότητα, που σε συνδυασμό με το λογιστικό, μπορεί να ωφελήσει την ψυχή. Το επιθυμητικό είναι τοποθετημένο στο κάτω μέρος του κορμού, στην κοιλιά, με κέντρο το ήπαρ, όπου έχει την δυνατότητα να λαμβάνει πληροφορίες εκ των θεών μέσω των ενυπνίων και των οραμάτων. Το επιθυμητικό δια των επιθυμιών κατέχεται από μανία και είναι δυνατόν να αναπτύξει την μαντική 53. Άνευ του λογιστικού, όμως, δεν δύναται να ερμηνεύσει και να εννοήσει τα θεόσταλτα όνειρα. Όλα τα μέρη της ψυχής είναι σημαντικά, αλλά πρωτευούσης σημασίας καθίσταται το λογιστικό. Το επιθυμητικό εκφράζει την επιθυμία, την ανάγκη, την ηδονή και την φυσική παρόρμηση του ανθρώπου, την οποία ο άνθρωπος οφείλει να καθυποτάξει και να λειτουργήσει με τέτοιον τρόπο, ούτως ώστε να είναι σε θέση να ζήσει μέσα στην κοινωνία με τους άλλους ανθρώπους. Ο Πλάτων, κατ ουσίαν, υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος οφείλει να εκλογικεύσει τις επιθυμίες του και την φυσική 49 Αυτόθι, Δ, 440 a-b και 442 a-b. Επίσης, του αυτού, Φαῖδρος, 254 c-e. 50 Του αυτού, Πολιτεία, Θ, 577 d. 51 Gadamer, H.-G., Dialogue and Dialectic, Eight Hermeneutical Studies on Plato, ό.π., σ Του αυτού, Φαῖδρος, 248 c-d. Πβ. Taylor, A.E., Πλάτων, Ο άνθρωπος και το Έργο του, ό.π., σ. 666, υποσ. 9, όπου ερμηνεύει την λέξη «συμφύτῳ» του αρχαίου κειμένου. 53 Πλάτωνος, Τίμαιος, 70 d 72 b

23 του παρόρμηση, εάν θέλει να ζήσει βίον πολιτικόν και κοινωνικόν. Η ύπαρξη πολλών επιθυμιών διευκολύνει την πολλαπλότητα και την διάσπαση της ψυχής του ανθρώπου, ενώ η λογική, η καθοδήγηση του Νου, προβάλλει την ενότητα ψυχής τε και σώματος. Το επιθυμητικό, ως εκ της φύσεώς του, γειτνιάζει περισσότερο προς το σώμα, η προσήλωση δε στις επιθυμίες το καθιστά περισσότερο σωματικό και γεώδες και έλκει την ψυχή αποκλειστικά προς τα γήϊνα και τα ανθρώπινα. Η διύλιση των επιθυμιών μέσω της λογικής αποκαθαίρει την ψυχή από κάθε γεώδες στοιχείο, την φέρνει πιο κοντά στο θείο και τα νοητά, ενώ την προφυλάσσει από κάθε είδους αδικία, η οποία την απομακρύνει από την «ὁμοίωσιν θεῷ» 54. Με την υπεροχή του Νου έναντι των επιθυμιών ο άνθρωπος θα γεύεται τις μεικτές ηδονές, απόλαυση, η οποία προέρχεται από την επιθυμία πλέον των νοητών και την προσέγγισή τους από την πλευρά του Νου 55. Γι αυτόν τον λόγο ο Πλάτων, δια στόματος του Σωκράτους, προκρίνει την διαρκή εξέταση του βίου 56, ούτως ώστε η μέριμνα για την ψυχή να καταστεί το πρωταρχικό, αν όχι το μοναδικό, καθήκον που οφείλει να επιτελεί ο άνθρωπος. Η ψυχή του ανθρώπου ομοιάζει προς το πρότυπό της, την ψυχή του κόσμου, κατά πάντα, υπό μίαν ατελή, βεβαίως, μορφή. Το πρότυπο της ψυχής του ανθρώπου τίθεται εντός του σύμπαντος, και όχι σε έναν μακρινό, υπερουράνιο τόπο, όπως τις υπόλοιπες Ιδέες. Τοιουτοτρόπως, ο άνθρωπος συνδέεται αυτομάτως με όλο το σύμπαν και την φύση, ενώ καθίσταται ικανός να σχετισθεί μετά των άλλων σε ένα λειτουργικό κοινωνικό σύνολο. Μία μόνο ιδιότητα κατέχει η ανθρώπινη ψυχή, η οποία διατηρείται σε τέλεια μορφή. Αυτή είναι η κίνηση, την οποία έχει η ψυχή καθ όλη την διάρκεια της υπάρξεώς της και την καθιστά αναλλοίωτη και αθάνατη. Μέσω της κινήσεως η ψυχή δίδει την ζωή και την λογική στο σώμα του ανθρώπου κατά την ενσωμάτωση, αλλά, εν αντιθέσει προς την ψυχή του κόσμου, η ζωή που δίδει στο σώμα η ανθρώπινη ψυχή δεν είναι άπαυστη. Αυτό σημαίνει ότι λύεται ο δεσμός ψυχής και σώματος, επέρχεται ο θάνατος 57, και, ενώ η ψυχή δεν παύει να κινείται, παύει η ζωή στο σώμα, το οποίο και διαλύεται μετά τον θάνατο. 54 Του αυτού, Φαίδων, 106 b Πολιτεία, Ι, 609 b και 610 e 611 a. 55 Του αυτού, Φίληβος, 21 d 22 a. 56 Του αυτού, Ἀπολογία Σωκράτους, 38 a: «ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ». 57 Του αυτού, Φαίδων, 64 c και 67 d: «Οὐκοῦν τοῦτό γε θάνατος ὀνομάζεται, λύσις καὶ χωρισμὸς ψυχῆς ἀπὸ σώματος;»