«Ο πλατωνικός διάλογος»

Transcript

1 «Ο πλατωνικός διάλογος» Εισαγωγή στους πλατωνικούς διαλόγους Τρόποι ανάγνωσης και ερµηνείας του πλατωνικού έργου ιάλογος και διαλεκτική Γιώργος Καµπάλιος Το έργο «ΑΚΑ ΗΜΙΑ ΠΛΑΤΩΝΟΣ - ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΩΝ Ι ΕΩΝ υλοποιείται µέσω του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Εκπαίδευση και ιά Βίου Μάθηση» και συγχρηµατοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο) και από εθνικούς πόρους (ΕΣΠΑ ).

2 Πλατωνικός διάλογος Το σύνολο του πλατωνικού έργου αποτελείται από σαράντα δύο έργα, όλα σε διαλογική µορφή εκτός από την Απολογία, δεκατρείς Επιστολές και κάποια Επιγράµµατα. Κάποιοι από τους διαλόγους θεωρούνταν νόθοι ήδη από την αρχαιότητα, ενώ η γνησιότητα κάποιων άλλων έχει αµφισβητηθεί από τους σύγχρονους µελετητές. Οι πλατωνικοί διάλογοι καλύπτουν ένα ευρύ φάσµα θεµάτων όπως η επιστηµολογία, η µεταφυσική, η ηθική, η πολιτική, και η αισθητική. Το αξιοσηµείωτο είναι ότι ο Πλάτων δεν εξαντλεί την πραγµάτευση του κάθε θέµατος σ έναν µόνο διάλογο, αλλά προσεγγίζει το ίδιο θέµα σε αρκετούς διαλόγους καταλήγοντας πολλές φορές σε διαφορετικές και αντιφατικές µεταξύ τους θέσεις µε διαφορετικούς κάθε φορά πρωταγωνιστές. Εξαιρείται, βέβαια, ο ο οποίος είναι ο κύριος οµιλητής όλων σχεδόν των διαλόγων. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των πλατωνικών διαλόγων είναι ότι δεν έχουν όλοι την ίδια µορφή. Κάποιοι διάλογοι ξεκινούν απευθείας ως δραµατική συζήτηση. Στον Ευθύφρονα, για παράδειγµα, ο συναντά τον Ευθύφρονα έξω από το δικαστήριο όπου ο Ευθύφρων κατευθύνεται για να εναγάγει τον πατέρα του για ανοσιότητα και ο για να υπερασπίσει τον εαυτό του ενάντια στις κατηγορίες που του απήγγειλαν οι κατήγοροί του. Άλλοι διάλογοι πάλι έχουν την µορφή εγκιβωτισµένου διαλόγου τον οποίο αναπαράγει είτε ο ίδιος ο (π.χ. Πολιτεία, Πρωταγόρας) είτε κάποιος άλλος (π.χ. Συµπόσιο όπου τη συνάντηση στο σπίτι του Αγάθωνα την αφηγείται ο Απολλόδωρος σε κάποιον ανώνυµο φίλο του). Εντύπωση προκαλεί, επίσης, το γεγονός ότι ο ίδιος ο Πλάτων απουσιάζει από όλους τους διαλόγους. Το όνοµά του αναφέρεται µόνο τρεις φορές σ όλο το corpus, δύο φορές στην Απολογία όπου παρευρίσκεται στο δικαστήριο και άλλη µια φορά στον Φαίδωνα όπου αναφέρεται η απουσία του λόγω ασθένειας από τη συνάντηση των µαθητών του Σωκράτη στη φυλακή. Γι αυτό υποτίθεται ότι στους διαλόγους δεν εκφράζονται οι απόψεις του ίδιου του Πλάτωνα αλλά των πρωταγωνιστών του κάθε διαλόγου συµπεριλαµβανοµένου του ίδιου του Σωκράτη. Τι καταλαβαίνει, λοιπόν, ο αναγνώστης των διαλόγων του Πλάτωνα διαβάζοντας ένα φιλοσοφικό έργο από το οποίο απουσιάζει ο ίδιος ο συγγραφέας, ενώ υπάρχουν µια σειρά προσώπων µε τα οποία διαλέγεται ο, τα επιχειρήµατα έχουν συνήθως έναν χαρακτήρα αινιγµατικό και τελικά η ίδια η συζήτηση σε µερικούς διαλόγους καταλήγει σε αδιέξοδο; Όλα τα παραπάνω αποτελούν λογοτεχνικά εργαλεία του Πλάτωνα προκειµένου να προκαλέσει τον αναγνώστη να συµµετέχει στη διαλογική δράση ερµηνεύοντας τα λεγόµενα των πρωταγωνιστών και κατανοώντας τον τρόπο µε τον οποίο διεξάγεται µια φιλοσοφική συζήτηση µέσω της οποίας οι διαφορετικές απόψεις είναι δυνατόν να καταλήξουν σε µια ενιαία θέση. Με αυτόν τον τρόπο ο αναγνώστης καλείται να αναλογιστεί τη φύση του διαλόγου και να αρχίσει να αντιλαµβάνεται ότι στην πραγµατικότητα ο πλατωνικός διάλογος αναπαριστά τη µέθοδο µε την οποία σκεφτόµαστε και φτάνουµε στη διατύπωση κρίσεων. Έτσι, εξηγείται ίσως και η απουσία του Πλάτωνα από τους διαλόγους, αφήνοντας τους πρωταγωνιστές του να µιλούν, ενώ ο ίδιος αποστασιοποιείται από όσα αυτοί λένε. Η παρουσία του και η έκθεση των θέσεων του µε έναν τρόπο δογµατικό πιθανόν να αποθάρρυνε τον αναγνώστη από το να σκεφτεί και να κάνει αυτό ακριβώς που ο ίδιος επιδιώκει µέσω του διαλόγου: να τον παρακινήσει δηλαδή να διεξάγει έναν εσωτερικό διάλογο µε το ίδιο του τον εαυτό. 1

3 H κατάταξη των διαλόγων ακολουθεί την κατάταξη του Θράσυλλου. Τίτλος διαλόγου Ευθύφρων ή περί οσίου Απολογία Κρίτων ή περί πρακτέου Φαίδων ή περί ψυχής Κρατύλος ή περί ορθότητος ονοµάτων Θεαίτητος ή περί επιστήµης Σοφιστής ή περί του όντος Πολιτικός ή περί βασιλείας Παρµενίδης ή περί ιδεών Φίληβος ή περί ηδονής Συµπόσιο ή περί αγαθού Φαίδρος ή περί έρωτος Αλκιβιάδης ή περί ανθρώπου εύτερος Αλκιβιάδης ή περί ευχής* Ίππαρχος ή φιλοκερδής* Αντεραστές ή περί φιλοσοφίας* Θεαγής ή περί φιλοσοφίας* Θέµα Οσιότητα Η απολογία του Σωκράτη (σε µη διαλογική µορφή) Σχέση πολίτη µε κράτος και νόµους Ψυχή Σχέση της γλώσσας µε την πραγµατικότητα Τρείς απόπειρες ορισµού της γνώσης Τι είναι ο Σοφιστής? Μη όν, ψεύδος Τι σηµαίνει να είναι κάποιος πολιτικός Ιδέες Ηδονή και αγαθό Έρως Έρως και ρητορική Επιµέλεια του εαυτού Περίληψη του Αλκιβιάδη (ανωτέρω) Απληστία/Πλεονεξία Γνώση και εξουσία και δαιµόνιο Κύριος Οµιλητής Ο ελεάτης ξένος Ο ελεάτης ξένος Παρµενίδης Αριστοφάνης, Αγάθων,, Αλκιβιάδης κ.α. 2

4 H κατάταξη των διαλόγων ακολουθεί την κατάταξη του Θράσυλλου. Τίτλος διαλόγου Χαρµίδης ή περί σωφροσύνης Λάχης ή περί ανδρείας Λύσις ή περί φιλίας Ευθύδηµος ή εριστικός Πρωταγόρας ή σοφισταί Γοργίας ή περί ρητορικής Μένων ή περί αρετής Ιππίας µείζων ή περί του καλού Ιππίας ελάσσων ή περί του ψεύδους Ίων ή περί Ιλιάδος Μενέξενος ή επιτάφιος Κλειτοφών ή προτρεπτικός Πολιτεία ή περί δικαίου Τίµαιος ή περί φύσεως Κριτίας ή Ατλαντικός Μίνως ή περί νόµου* Θέµα Σωφροσύνη Ανδρεία Φιλία Η φιλοσοφία συναντά τη σοφιστική Γνώση και αρετή Ρητορική. O συναντά τον Γοργία και τους µαθητές του. Περί της αρετής και αν αυτή είναι διδακτή Κάλλος Είναι καλύτερα να αδικεί κάποιος ηθεληµένα ή χωρίς τη θέληση του; Ποιητές και ποίηση Ένας επιτάφιος λόγος (υποτίθεται ότι γράφτηκε από την Ασπασία) Ο ως δάσκαλος ικαιοσύνη. Η δηµιουργία της ιδανικής πολιτείας. Τριµερής ψυχή. Εκπαίδευση των φιλοσόφωνβασιλέων. Ο κόσµος και η αρχή του ανθρώπινου γένους Η ήττα της αρχαίας Αθήνας από τη Ατλαντίδα Η φύση του νόµου Κύριος Οµιλητής Κλειτοφών Κριτίας 3

5 H κατάταξη των διαλόγων ακολουθεί την κατάταξη του Θράσυλλου. Τίτλος διαλόγου Νόµοι ή περί νοµοθεσίας Επινοµίς ή νυκτερινός σύλλογος ή φιλόσοφος* Επιστολές Επιγράµµατα Θέµα Σύσταση µιας φανταστικής πόλης µε βάση ένα σύστηµα νόµων Η σοφία και πως θα την αποκτήσει το κυβερνητικό συµβούλιο της πόλης εκατρείς επιστολές Επιγράµµατα που αποδίδονται στον Πλάτωνα Κύριος Οµιλητής Ένας Αθηναίος επισκέπτης στην Κρήτη Ο Αθηναίος επισκέπτης (όπως και στους νόµους) Συγγραφέας των επιστολών ο Πλάτωνας Τα παρακάτω έργα θεωρούνταν νόθα ήδη από την αρχαιότητα: Όροι, Περί ικαίου, Περί Αρετής, ηµόδοκος, Σίσυφος, Αλκυών, Ερυξίας, Αξίοχος. * Οι µελετητές του πλατωνικού έργου συµφωνούν ότι ο Πλάτων δεν είναι ο συγγραφέας αυτών των διαλόγων. εν υπάρχει οµοφωνία µεταξύ των µελετητών εάν ο Πλάτωνας είναι ή όχι ο συγγραφέας αυτών των διαλόγων. Με εξαίρεση την έβδοµη επιστολή για την γνησιότητα της οποίας οι µελετητές εξακολουθούν να διαφωνούν οι υπόλοιπες θεωρούνται νόθες. Οι µελετητές διαφωνούν επίσης ως προς την γνησιότητα των επιγραµµάτων. 4

6 Η κατάταξη των πλατωνικών διαλόγων σε τετραλογίες κατά την αρχαιότητα σύµφωνα µε τον Θράσυλλο. 1η τετραλογία Ευθύφρων Απολογία Κρίτων Φαίδων 6η τετραλογία Ευθύδηµος Πρωταγόρας Γοργίας Μένων 2η τετραλογία Κρατύλος Θεαίτητος Σοφιστής Πολιτικός 7η τετραλογία Ιππίας Μείζων Ιππίας Ελάσσων Ίων Μενέξενος 3η τετραλογία Παρµενίδης Φίληβος Συµπόσιο Φαίδρος 8η τετραλογία Κλειτοφών Πολιτεία Τίµαιος Κριτίας 4η τετραλογία Αλκιβιάδης, Αλκιβιάδης εύτερος Ίππαρχος Αντερασταί 9η τετραλογία Μίνως Νόµοι Επινοµίς Επιστολές 5η τετραλογία Θεάγης Χαρµίδης Λάχης Λύσις Σύγχρονες κατατάξεις των πλατωνικών διαλόγων. Α. Συνήθης κατάταξη των αναµφισβήτητα γνήσιων διαλόγων µε κριτήριο την πιθανή εξέλιξη της σκέψης του Πλάτωνα. Πρώιµοι Απολογία, Γοργίας, Ευθύφρων, Ιππίας Ελάσσων, Ίων, Κρίτων, Λάχης, Πολιτεία (βιβλίο α ) Πρωταγόρας, Χαρµίδης Μεταβατικοί Ευθύδηµος, Ιππίας Μείζων, Λύσις, Μενέξενος, Μένων Μέσοι Ύστεροι Θεαίτητος, Κρατύλος, Παρµενίδης, Πολιτεία (βιβλία β -ι ), Συµπόσιο, Φαίδρος, Φαίδων Κριτίας, Πολιτικός, Σοφιστής,Τίµαιος, Φίληβος, Νόµοι Β. Κατάταξη µε κριτήριο τα πορίσµατα της στυλοµετρίας. Οµάδα Α Απολογία, Γοργίας, Ευθύδηµος, Ευθύφρων, Ιππίας Ελάσσων, Ιππίας Μείζων, Ίων, Κρατύλος, Κρίτων, Λάχης, Λύσις, Μενέξενος, Μένων, Πρωταγόρας, Συµπόσιο, Φαίδων, Χαρµίδης. Οµάδα Β Θεαίτητος, Παρµενίδης, Πολιτεία, Φαίδρος Οµάδα Γ Κριτίας, Πολιτικός, Σοφιστής, Τίµαιος, Φίληβος, Νόµοι. 5