VERTERE τρέπω, στρέφω / μεταβάλλω, μετατρέπω / μετατρέπω σε νέα γλώσσα, μεταφράζω

Transcript

1 VERTERE τρέπω, στρέφω / μεταβάλλω, μετατρέπω / μετατρέπω σε νέα γλώσσα, μεταφράζω 1. Πλαύτος, Asinaria (Πλαύτος 184 π.χ., άρα τέλη 3ου-αρχές 2ου αι. π.χ.) huic nomen Graece Onagost fabulae: Demophilus scripsit, Maccus uortit barbare; Asinariam uolt esse, si per uos licet. Ο ελληνικός τίτλος αυτού του έργου που έγραψε ο Δημόφιλος είναι Οναγός. Ο Μάκκος το μετέφρασε βαρβαριστί και επέλεξε να το πει Asinaria (= Κωμωδία των γαϊδάρων), αν κι εσείς δεν έχετε αντίρρηση. Στον Πρόλογο της Αsinaria του Πλαύτου, όπου ο ποιητής απευθυνόμενος στο κοινό του συστήνει το έργο και το πρότυπό του, απαντά η πρωιμότερη χρήση του uertere με μεταφραστική σημασία. Το ρήμα άμεσα φαίνεται να αφορά την απόδοση του τίτλου. Ωστόσο, δεν αποκλείεται να αφορά την τεχνική του ποιητή στο σύνολο του έργου, οπότε υποδηλώνει γενικότερα τη δημιουργική ανάπλαση του ελληνικού προτύπου. Με αυτή την έννοια έχει τη σημασία διασκευάζω, εφόσον αυτό το ρήμα αποδίδει συνολικά την πρακτική των Ρωμαίων κωμωδιογράφων. πρβ. Πλαύτος, Trinummus (t.p.q. 194 π.χ. ίσως στα 187, βλ. von Albrecht ΙΛΛ σ.183) huic Graece nomen est Thensauro fabulae: Philemo scripsit, Plautus uortit barbare, nomen Trinummo fecit, nunc hoc uos rogat ut liceat possidere hanc nomen fabulam. Ο ελληνικός τίτλος αυτού του έργου που έγραψε ο Φιλήμων είναι Θησαυρός. Ο Πλαύτος το μετέφρασε βαρβαριστί, του άλλαξε τον τίτλο σε Trinummus και τώρα σας παρακαλεί τούτο: να ευαρεστηθείτε να κρατήσει τον τίτλο του αυτό το έργο. 2. Τερέντιος, Eunuchus 7-8 (161 π.χ., βλ. von Albrecht ΙΛΛ σ.241) qui bene uortendo et easdem scribendo male ex Graecis bonis Latinas fecit non bonas, Αυτός (ο Λανουβίνος) γράφοντας άσχημα τα ίδια ελληνικά έργα που μετέφραζε καλά, έκανε από καλά ελληνικά πρότυπα όχι καλά λατινικά έργα. Το χωρίο είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον λόγω της αντίθεσης μεταξύ καλής μετάφρασης (/ διασκευής) και κακής συγγραφής, bene uertere ~ male scribere. Σε πρώτη ματιά είναι προφανές ότι το δεύτερο σκέλος του διπόλου σημαίνει ότι ο Λανουβίνος στερείται της συγγραφικής ικανότητας να δημιουργήσει ένα καλό λατινικό έργο η δυσκολία έγκειται στο να κατανοήσουμε τι σημαίνει η ικανότητά του στο uertere. Μια ερμηνεία θα ήταν ότι ο όρος δηλώνει την ορθή κατανόηση και απόδοση του προτύπου. Εάν είναι έτσι, τότε το bene uertere μοιάζει να έχει τεχνική σημασία (μεταφράζω σωστά) παρά αισθητική (μεταφράζω ωραία) και το επίρρημα επιλέγεται αντί του recte για να ενισχύσει το ρητορικό παιγνίδι (bene, male, bonis, non bonas). Τότε το uertere θα εμφανιζόταν με πιο περιορισμένο σημασιολογικό εύρος από αυτό της ελεύθερης δημιουργικής διασκευής. Εξίσου πιθανό όμως είναι να διατηρεί το uertere τη σημασία της ελεύθερης διασκευής, με την έννοια της επιλογής του υλικού και της δημιουργικής του αναπραγμάτευσης από τον Ρωμαίο ποιητή. Μολονότι δηλ. ο Λανουβίνος εκμεταλλεύεται πολύ καλά τους παραδοσιακούς τρόπους αξιοποίησης των ελληνικών έργων, δεν μπορεί να επιτύχει καλό αποτέλεσμα εξαιτίας της συγγραφικής του αδυναμίας.

2 Σε κάθε περίπτωση το uertere δηλώνει μια μέθοδο πρόσληψης και αξιοποίησης ελληνικών κωμωδιών και μάλιστα δεν αποδίδει το αποτέλεσμα αλλά την πορεία προς αυτό, την εργασία του ποιητή, η οποία μπορεί να ακυρώνεται πλήρως από τις αδυναμίες του τελικού προϊόντος. Σε τι όμως συνίστανται αυτές οι αδυναμίες; Μια εικασία θα ήταν ότι με το male scribere εννοείται όχι γενικά η έλλειψη λογοτεχνικής ικανότητας του Λανουβίνου, αλλά, λόγω των συμφραζομένων που το συνδέουν με το uertere, η προσκόλλησή του στο πρότυπό του, ότι δηλ. τεχνητά αναπαράγει τη μεταφραζόμενη γλώσσα χωρίς να λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες και δυνατότητες της μεταφραστικής γλώσσας. Υπό αυτό το πρίσμα το male scribere ίσως είναι ένας τρόπος με τον οποίο ο Τερέντιος (ελλείψει σχετικής ορολογίας) επιχειρεί να δηλώσει την άτεχνη μετάφραση. 3. Λουκρήτιος, De rerum natura (t.a.q. 54 π.χ., βλ. von Albrecht ΙΛΛ σ.317) denique natura haec rerum ratioque repertast nuper, et hanc primus cum primis ipse repertus nunc ego sum in patrias qui possim uertere uoces. Αυτές οι ανακαλύψεις για τη φύση και το σύστημα του κόσμου έχουν γίνει πρόσφατα και, καθώς εγώ βρέθηκα πρωτοπόρος μαζί με τους πρωτοπόρους, είμαι αυτός που θα μπορούσε να τις αποδώσει στη μητρική μας γλώσσα. Μολονότι εδώ δεν αναφέρεται σαφές πρότυπο και δηλώνεται ο εκλατινισμός των επικούρειων θεωριών και όχι μετάφραση με την τεχνική έννοια του όρου ή έστω διασκευή, είναι προφανές ότι ο Λουκρήτιος μεταφέρει στη λατινική γλώσσα θεωρίες ήδη διατυπωμένες στα ελληνικά, οπότε το uertere συνδηλώνει τη μεταφραστική διαδικασία στην ευρύτερη και πιο χαλαρή έστω διάστασή της. 4. Βάρρων, Res rusticae (δημοσίευση 37 π.χ., βλ. von Albrecht ΙΛΛ σ.677, αλλά ίσως η συγγραφή κράτησε πάνω από 20 χρόνια, βλ. CHCL σ.1108) hos nobilitate Mago Carthaginiensis praeteriit, poenica lingua qui res dispersas comprendit libris XXVIII, quos Cassius Dionysius Vticensis uertit libris XX ac Graeca lingua Sextilio praetori misit; in quae uolumina de Graecis libris eorum quos dixi adiecit non pauca et de Magonis dempsit librorum VIII. Όλους αυτούς τους ξεπέρασε σε σπουδαιότητα ο Καρχηδόνιος Μάγων, ο οποίος σε φοινικική γλώσσα πραγματεύτηκε σκόρπιες γνώσεις συστηματοποιώντας τις σε 28 βιβλία, τα οποία μετέφρασε στα ελληνικά ο Κάσσιος Διονύσιος από την Υτίκη σε 20 βιβλία και τα έστειλε στον πραίτορα Σεξτίλιο. Στους δικούς του κυλίνδρους πρόσθεσε ουκ ολίγα από τα βιβλία των Ελλήνων εκείνων τους οποίους προανέφερα, ενώ αφαίρεσε από το έργο του Μάγωνα 8 βιβλία. Είναι προφανές ότι η εργασία του Κάσσιου δεν ήταν απλώς μετάφραση πιστή ή μηχανική αλλά ελεύθερη διασκευή του έργου του Μάγωνα, που αλλού εμπλουτιζόταν με πληροφορίες από άλλα έργα και αλλού υφίστατο συντόμευση. Φυσικά, καθώς επρόκειτο για τεχνικό έργο, το uertere δεν αφορά τη λογοτεχνική μετάφραση, αλλά εκείνο που ενδιαφέρει από την άποψη της ρευστότητας της σημασίας των μεταφραστικών όρων είναι ότι χρησιμοποιείται ο ίδιος όρος που δηλώνει τη μεταφραστική μέθοδο που ακολούθησαν οι ποιητές.

3 5. Κικέρων, De finibus 1.7 (45 π.χ., βλ. von Albrecht ΙΛΛ σ.604) quamquam, si plane sic uerterem Platonem aut Aristotelem, ut uerterunt nostri poetae fabulas, male, credo, mererer de meis ciuibus, si ad eorum cognitionem diuina illa ingenia transferrem. sed id neque feci adhuc nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. locos quidem quosdam, si uidebitur, transferam. Ωστόσο, αν μετέφραζα τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλη, όπως μετέφρασαν οι ποιητές μας τα δραματικά έργα, θα προσέφερα, φαντάζομαι, κακή υπηρεσία στους συμπολίτες μου, εφόσον θα έφερνα κοντά τους τα θεϊκά εκείνα μυαλά για να τα γνωρίσουν. Αυτό δεν το έκανα ως τώρα, αλλά δεν πιστεύω ότι μου είναι απαγορευμένο να το κάνω. Αν θεωρήσω απαραίτητο, θα μεταφέρω στα καθ ημάς ορισμένα χωρία. Το uertere εδώ σαφώς αναφέρεται στη μεταφραστική εργασία των δραματικών ποιητών και προφανώς εννοεί την ελεύθερη ανάπλαση, τη διασκευή των προτύπων. Συνυπάρχει με το transferre, που φαίνεται να έχει διαφορετική σημασία. [Το χωρίο θα μας απασχολήσει διεξοδικά κατά τη διερεύνηση των μεταφρασεολογικών απόψεων του Κικέρωνα.] 6. Λίβιος, Ab urbe condita (ίσως γύρω στα 19 π.χ.? βλ. von Albrecht ΙΛΛ σ.957) Claudius qui annales Acilianos ex Graeco in Latinum sermonem uertit... Ο Κλαύδιος μετέφρασε τα Χρονικά του Ακίλιου από την ελληνική γλώσσα στη λατινική... Το uertere δηλώνει τη μεταγλώττιση ολόκληρου έργου, χωρίς όμως να διακρίνεται κάποια έμφαση σε συγκεκριμένη παράμετρο της μεταφραστικής εργασίας. 7. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Οratoria (35 - τέλος του 1ου αι. μ.χ. t.a.q. για τη δημοσίευση της Ι.Ο. ο θάνατος του Δομιτιανού 96 μ.χ., CHCL σ.1162) horum autem, sicut antiquitus traditum accepimus, duae sunt species: alteram Graeci πάθος uocant, quod nos uertentes recte ac proprie "adfectum" dicimus, alteram ἦθος, cuius nomine, ut ego quidem sentio, caret sermo Romanus; "mores" appellantur... Όπως όμως μάθαμε από την αρχαία παράδοση υπάρχουν δύο είδη συναισθηματικής συμπεριφοράς: το πρώτο οι Έλληνες το ονομάζουν πάθος, ενώ εμείς, μεταφράζοντάς το σωστά και εύστοχα, το λέμε adfectus, και το δεύτερο ἦθος, μια λέξη που, όπως εγώ τουλάχιστον νιώθω, δεν έχει αντίστοιχό της ο ρωμαϊκός λόγος το αποκαλούμε mores... Εδώ ουσιαστικά το uertere έχει τη σημασία της απόδοσης μιας λέξης, του λεξικογραφικού ερμηνεύματος, οπότε το βάρος εύλογα πέφτει στη σημασιολογική αναλογία και ευρύτητα των όρων, ιδιοτήτων που θα αποδεικνύουν την καταλληλότητα της μεταφραστικής επιλογής (χαρακτηριστικοί είναι οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί recte ac proprie).

4 8. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Οratoria uertere graeca in Latinum ueteres nostri oratores optimum iudicabant... Τη μετάφραση από τα ελληνικά στα λατινικά θεωρούσαν άριστη άσκηση οι παλαιοί ρήτορές μας... Το ρήμα δηλώνει γενικά τη μετάφραση και μάλιστα ως γλωσσική εξάσκηση, αλλά ελλείψει περισσότερων προσδιορισμών δεν είναι εφικτή η κατανόηση της ιδιαίτερης μεταφραστικής του απόχρωσης. 9. Πλίνιος ο Νεότερος, Επιστολές (61/ μ.χ. συγγραφή των Επιστ μ.χ., βλ. CHCL σ.1154) utile in primis, et multi praeceperunt, uel ex Graeco in Latinum uel ex Latino uertere in Graecum; quo genere exercitationis proprietas splendorque uerborum, copia figurarum, uis explicandi, praeterea imitatione optimorum similia inueniendi facultas paratur. simul quae legentem fefellissent transferentem fugere non possunt. intellegentia ex hoc et iudicium adquiritur. Χρήσιμο πάνω απ όλα και συμβουλή πολλών είναι να μεταφράζει κανείς από τα ελληνικά στα λατινικά ή από τα λατινικά στα ελληνικά. Αυτό το είδος άσκησης εξασφαλίζει ευστοχία και ενάργεια στον λόγο, άνεση στα ρητορικά σχήματα, δύναμη στη διήγηση και πρωτίστως, μέσω της μίμησης άριστων προτύπων, τη δυνατότητα αντίστοιχης δημιουργικότητας. Παράλληλα, κάτι που θα διέφευγε της προσοχής του αναγνώστη, δεν μπορεί να ξεφύγει από τον μεταφραστή. Με αυτή τη δραστηριότητα καλλιεργείται η αντιληπτική και κριτική ικανότητα. Εδώ το uertere έχει αντίστοιχη σημασία με αυτήν του προηγούμενου παραδείγματος, αλλά, καθώς τίθεται στο πλαίσιο ενός θεωρητικού λόγου περί μεταφράσεως και προσδιορίζεται από συγκεκριμένα οφέλη που προκύπτουν από τη μεταφραστική άσκηση, δηλώνει προφανώς τη δημιουργική μετάφραση που αξιοποιεί τόσο τον λόγο του πρωτότυπου κειμένου όσο και την ιδιαίτερη φύση του μεταφραστικού λόγου. Συνυπάρχει με το transferre, και μοιάζουν συνώνυμα. 10. Αύλος Γέλλιος, Νoctes Αtticae (γέν. περ. 129 μ.χ. δημοσίευση του έργου μετά το 165 μ.χ., CHCL σ.1164) quando ex poematis Graecis uertendae imitandaeque sunt insignes sententiae, non semper aiunt enitendum ut omnia omnino uerba in eum in quem dicta sunt modum uertamus. perdunt enim gratiam pleraque, si quasi inuita et recusantia uiolentius transferantur. Λένε ότι κατά τη μετάφραση και μίμηση υψηλών νοημάτων από τα ελληνικά ποιήματα δεν είναι ανάγκη πάντοτε να προσπαθούμε να μεταφράσουμε όλες ανεξαιρέτως τις λέξεις με τον τρόπο που έχουν ειπωθεί. Γιατί πολλά πράγματα (σαν να έχουν, θαρρείς, αντίθετη βούληση και αντιστέκονται) χάνουν τη χάρη τους όταν μεταφέρονται σε νέο χώρο δια της βίας. Το ρήμα δηλώνει καταρχήν την απόδοση συγκεκριμένων χωρίων με έμφαση στο νόημα αλλά, στη συνέχεια αφορά τον τρόπο και το αποτέλεσμα της μεταφραστικής εργασίας. Αξιοπρόσεκτη είναι η στενή σύνδεση με το imitari αλλά και η συνύπαρξη με το transferre.

5 Συμπερασματικά: Το uertere είναι ο πλέον πρώιμος μεταφραστικός όρος (απαντά ήδη στον Πλαύτο) και παραμένει σε χρήση έως και τον 2ο αι. μ.χ., εμφανίζοντας μεγάλη γκάμα σημασιών: από την απόδοση μιας απλής λέξης (7) έως τη μετάφραση ολόκληρων έργων, θεατρικών (1), φιλοσοφικών (5), ιστορικών (6) τεχνικών (4), ενώ δηλώνει και τη μεταφραστική εργασία γενικά ως λογοτεχνική πρακτική ή και ως άσκηση (2, 8, 9, 10). Φαίνεται ότι αρχικά δηλώνει τη μετάφραση όχι με την τεχνική σημασία της παρακολούθησης του πρωτοτύπου αλλά της ελεύθερης διασκευής του. Αν και το χωρίο του Πλαύτου (1) μπορεί να αφήνει την εντύπωση ότι η περί μετάφρασης δήλωση αφορά μόνον τον τίτλο του έργου, Οναγός Asinaria, και συνεπώς ότι το uertere έχει πολύ στενή σημασία, στην ουσία αντιπροσωπεύει τη συνολική τακτική του κωμικού, που συνίσταται στην ελεύθερη διασκευή των προτύπων του. Καθώς μάλιστα είναι γνωστή η κλίση του Πλαύτου προς τον εκρωμαϊσμό των ελληνικών έργων, κατά τον τρόπο της πολιτισμικής αναλογίας/αντιστοιχίας, πιθανώς το αυτοειρωνικό uertere barbare υποδεικνύει τη βαθύτερη λογοτεχνική στάση του. Με ανάλογη ευρεία και χαλαρή σημασία χρησιμοποιεί το ρήμα ο Λουκρήτιος, για να δηλώσει τη μετατροπή των επικούρειων θεωριών σε λατινικό λόγο. Είναι τόσο γενικευτική η διατύπωσή του, ώστε κυρίως το patrias uoces είναι που δείχνει ότι η έμφαση πέφτει στο γλωσσικό όργανο έτσι εδώ ενυπάρχει η αντίληψη της μετάφρασης, μολονότι το de Rerum Natura σε καμία περίπτωση δεν είναι ακριβής μετάφραση, αλλά ελεύθερη ποιητική μεταφορά της επικούρειας φιλοσοφίας. Ο Λουκρήτιος βρήκε τον κατάλληλο όρο, για να εκφράσει την εργασία του, στην ποίηση του Πλαύτου, κατανοώντας πιθανώς το uertere με τη σημασία της ελεύθερης διασκευής ή και ανάπλασης, όπως φαίνεται να το εννοεί και ο Κικέρων (5). Το ίδιο προφανώς ισχύει και στο χωρίο 4, όπου το εντυπωσιακό είναι ότι τώρα το ρήμα χαρακτηρίζει τη μεταγλώττιση ενός τεχνικού εγχειριδίου από τα καρχηδονιακά στα ελληνικά δηλ. το uertere είχε καθιερωθεί ως όρος για τη μετάφραση στα λατινικά, ώστε να χρησιμοποιείται και για αντίστοιχη εργασία σε άλλες γλώσσες. Πάντως, μάλλον εύλογα μπορούμε να εικάσουμε ότι αυτός ο μεταφραστικός όρος σήμαινε καταρχήν τη δημιουργική μετατροπή ενός έργου σε νέα γλώσσα, αποτυπώνοντας έτσι την ουσία της τακτικής των Ρωμαίων έναντι των ελληνικών έργων. Στον Τερέντιο (2), μάλιστα, παρόλο που η ακριβής σημασία δεν είναι ξεκάθαρη, είναι πιθανό ότι ο όρος διατηρεί την έννοια της διασκευής, αλλά σαφώς προσδιορίζει τη διαδικασία συγγραφής του έργου και όχι το τελικό αποτέλεσμα, που μπορεί να είναι διαφορετικής ποιότητας, καθώς εξαρτάται από την τέχνη του ποιητή. Ο Λίβιος (6) δεν καθιστά σαφές με ποια ακριβώς σημασία μεταχειρίζεται το uertere για την εργασία του Κλαύδιου, αλλά φαίνεται πιθανό ότι επρόκειτο για κανονική μετάφραση χωρίς εκτενείς παρεμβάσεις του Ρωμαίου. Αν είναι έτσι, εδώ το ρήμα έχει χάσει ένα σημαντικό στοιχείο του παραδοσιακού χαρακτήρα του και δεν προκαλεί έκπληξη ότι ο Κοϊντιλιανός (7) το περιορίζει σε όρο λεξικογραφικού ερμηνεύματος. Ο Πλίνιος (9) δείχνει ότι ο όρος συνέχιζε να διατηρεί τη γενική σημασία της μετάφρασης, αλλά με τη διατύπωσή του φαίνεται να έχει κατά νου την ακριβή μετάφραση που ενδιαφέρεται για τις λεπτομέρειες, και όχι την ελεύθερη διασκευή, και ίσως με αυτό το πνεύμα χρησιμοποιείται το ρήμα σε ένα άλλο χωρίο από τον Κοϊντιλιανό (8).

6 Ο Αύλος Γέλλιος, αντίθετα, μάλλον ξαναδίνει στο uertere την παραδοσιακή του σημασία και τούτο φαίνεται από το ότι αφενός το συνδέει στενά με το imitari, που δηλώνει τη μίμηση, και αφετέρου το διαχωρίζει από την πιστή, λέξη προς λέξη μετάφραση. Ωστόσο, ο λόγιος αυτός μοιάζει να εκλαμβάνει τη μεταφραστική ελευθερία του ρήματος ως ελεύθερη απόδοση του νοήματος (sententiae), κάτι που ασφαλώς δεν ίσχυε κατά την αρχική του χρήση. Τελικά εκείνο που αναδεικνύεται είναι η δυναμική του uertere που από νωρίς καθιερώθηκε ως μεταφραστικός όρος και καλύπτει όλες τις εκφάνσεις της μεταφραστικής διαδικασίας, ανάλογα με τις εμφάσεις κάθε εποχής και κάθε συγγραφέα.